Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 167

पा० २. सू० ११०. ]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने पाठोऽध्यायः ।
१५५
प्राप्तिः, वास्तोष्पतिशब्दाच पत्युत्तरपदलक्षणः “अनिदम्य- | स एव साधुः ।।१०८। णपवादे" ६.१.१५.) इति त्र्यः प्राप्त इति सोऽपि
। वाय्मृत-पित्रुषसो यः ॥६।२।१०९॥ बाध्यतेऽनेनेति भावः । शब्दानां स्वरूपब्याख्यान पुरःसरमुदाहरति-धौध पृथिवी चेत्यादिना । द्वन्द्व दिन्- वायु ऋतु पितृ उषम् इत्येतेभ्यः साऽस्य 5 शब्दस्य यावा आदेशः “ दिवोद्यावा " [३.२.४४.] | देवतेत्यस्मिन् विषये यः प्रत्ययो भवति।
इति सूत्रेण । ततो देवताऽऽनेनेयययोः कृतयो रूपसिद्धिः। अणोऽपवादः । वायुर्देवताऽस्य वायव्यम् । एवम् शुनासीरशब्दं व्युत्पादयति-शुनच वायुरियादिना । पित्र्यम् । उषस्यम् ॥१०९॥ . 45 स्पष्टम । इयं च वृत्तिकारसम्मता व्युत्पत्तिः । अन्ये च । श०म० न्यासानुसन्धानम्-वाय्वतु। वायु
शुनासीरशन्दमखण्डमेवेन्द्रस्य गुणभूत वाचकमाहुः। तच्चा- ऋतु-पितरः प्रसिद्धाः। उषः शब्दः क्लीयम् , प्रभातवाचकः, 10 इवलायनगृह्यसूत्रेण 'इन्द्र वयं शुनासीरमस्मिन् यज्ञे हवामहे' | स्त्रीलिङ्गश्व सन्ध्यापितृप्रसूवाचकः । पितृप्रसूः सन्ध्या
इति मन्त्रवर्णेन च प्रमाणितं शब्दकौस्तुभे । 'अमरकोशे' | च सायं सन्ध्या । 'सायं सन्ध्या पितृप्रसूः' इत्यमरकोशात् । न इन्द्रनामम् द्विदन्त्यः शब्दो मूलपाठे समुपलभ्यते ।। 'उषः प्रत्युषसि क्लीबे, पितृप्रस्वां च योगिति' इति 50 तस्य व्युत्पत्तिश्च सुष्ठ शोभनं नासीरं सेनामुखं यस्येति ।। नानार्थकोशः । अत्र च स्त्रीलिङ्गस्यैव उषसशब्दस्य ग्रहणं
तर टीकासु च तालव्यादिरपीन्द्रवाचकावेन व्युत्पादितः देवतात्ययोग्यत्वात् । तथा च उषा देवता अस्येति विग्रहः । 15 वृहद्वत्त्यनुसारेणैव द्वन्द्वं कृत्वा पूर्णपदस्य दीर्घ देवता द्वन्द्वे / उपस्शब्दो दिवो दुहितरि देवतायां वेदेषु प्रयुक्त एवेह
च, "वेद सहश्रता" [३.२.४१.] इत्यास्वबिधिरेव | गृह्यते इति शब्दकौस्तुभे सिद्धान्तितम 101१० विधाय शनासीरावस्येत्यर्थेऽशे आद्यं च' साधितश्च । 'अभिधानचिन्तामणी"चेन्द्रनामस्वेव शुनासीरशब्दः पठितः महाराज-प्रोष्ठपदादिकम् ॥६।२।११०॥ 55
(देवकाण्डे ८६) तस्य व्युत्पत्तिश्च स्वीपशटीकायामेवं कृता महाराज प्रोष्ठपद इत्येताभ्यां साऽस्य 20 शोभनं नासीरमग्रयानमस्य शुनासोरः, शुः पूजायाम् श्वशुर- Jदेखतेत्यस्मिन् विषये इकणप्रत्यया भवति।
बत इति । दन्त्यादिरपि' इत्यपि तौयोक्तम् । अणोऽपवादः। महाराजो देवताऽस्य माहाराअमरकोशटीकायां च द्वितालव्योऽपि प्रमाणान्तरेण निर्दिष्टः । जिकः, माहाराजिकी। प्रौष्ठपदिकः, प्रौष्ठव्याकरणसूत्रेषु प्रायः तालव्यादिर्दन्त्यमध्य एव दृश्यते | पदिकी ॥११०
60 सर्वत्र । अत्र चेन्द्रवाचकाद् भिन्न एव देवताद्वन्द्वरूप श.म.न्यासानुसन्धानम्-महा० । महा25 इत्यवगम्यते, किमत्र युक्तं सर्व वा यथायथं युक्तमिति राजशब्दो लोक प्रसिद्धः । शास्त्रेऽपि महाराजशब्दो
लोकचक्षका एव निणेतुमलमिति विरम्यते । अग्नीषोमो कबेरे धनाध्यक्षे प्रयुज्यते । प्रोष्ठपदा भाद्रपदा नक्षत्रम्य इत्यत्र "ई: बोमवरुणेऽग्नेः" [३.२.४२.J इतीकारः। पर्यायः । तदव्युत्पत्तिश्व 'अभियानचिन्तामगौ ३.२९.1 मरुत्वानपि इन्द्र एव तोब (अभि० चि० २.८६.) इत्थं प्रदर्शिताप्रोष्ठी गौस्तस्येव पादावासामिति प्रोष्ठरदा 65
सोऽपि पठितः, मरुतो देवताः सन्त्यस्येति तस्य व्युत्पत्तिः।। इति, "सुप्रातसुश्वसुदिव" [७.३.१२९.] इति निपात30 बास्तोष्पतिशब्दोऽपीन्द्रनामस्वेव पतिस्तव । तद्वय- नात् साधुः । नामग्रहण लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणात त्पत्तिश्च वास्तोहक्षेत्रस्याधिष्ठाता वास्तोष्पतिः "याच- स्त्रीलिङ्गादपि प्रोष्ठपदाशब्दात् प्रत्ययो विधातुं शक्यते इति पति-बातोति(३.२.३६.1 इति षषुथलुपि षत्वम् । प्रोष्टपदा देवता अस्येति विग्रहः की शक्यते । यटि इति । गृहमेधशब्देऽपि बहयो भेदाः अयन्ते, सूो। पुंल्लिङ्गतायामेवाग्रहः तर्हि प्रोष्ठपदासु जात इति विगृह्म 70
श्रयमाणकारान्तं बहवृचा अधीयते । आश्वलायनोऽपि तथा | जातार्थेऽणं विधाय तस्य "बहुलमन्येभ्यः" [६.३.१०९.] 15 भतमेव पठति-मरुदभ्यो गृहमेवेभ्य इति । तैत्तिरीयके तु | इति लुर् । न च बहुलग्रहणं प्रयोगानुसरणार्थमिति नात्र
नकारान्तो गृहमेधिनशब्दः श्रयते, न हि तत्राकारान्तान्म- तथाप्रयोगे प्रमाणमिति वाच्यम्-प्रकृतसूत्रस्थ-प्रयोगस्थव वय हुनिरिति भ्रमितव्यम्, किन्तु गृहे मेधति संगच्छते | मानत्वात् । तथा च प्रोष्ठपदो देवताऽस्येत्यपि विग्रहः । जय शिन ताच्छील्ये । केचिचेकारान्तं गृहमेधि- | प्रोष्ठपदाः सन्स्यस्येल्यर्थे मत्वर्थीयोऽर्श आद्यच वा विधेयः। 6 शब्दमाहः । परमत्र सूने सर्वत्राकारान्त एवं पश्यते इति ! स्थितस्य गतेश्चिन्तनीयत्वात् ।।६।२।११०!!
"Aho Shrutgyanam"