Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 140

૨૨૮ कलिकालसर्वक्षमीहेमचन्द्रसरिभगवत्प्रणीते पा० २. सू० ४२. । सूत्रेणाणूप्रत्ययो विधीयते, तस्येहाप्रकृतत्वात् । किन्त्यस्मात् । स्थानिवत्त्वे यकारस्यान्त्यसदेशल्वाभावः । अन्त्यत्वाभावे- 40 प्रत्ययान्तरस्य विशिष्य विधानाभावेन सामान्येन विकारे ऽन्त्यसदेशत्वस्य वस्तुतस्तत्र सतोऽपहमशक्यत्वात् । अतो विहितोऽण् सिद्ध एव । वक्ष्यति चैतदने । यथाविहित- वैयर्य स्वीकृत्योत्तरयति-सत्यमिति स्वीकारः । उत्तरं मित्यस्य सामान्यविधानमनतिक्रम्येत्यर्थः । परशव्यं हि । चाह-यग्रहणं यशब्दस्य समुदायस्यैव लोपार्थ5 परशसाधनं तच्चानेकरूम सम्भवतीति विशिष्याह-परशध्य- मिति । स्यायसो विकार इति । येनायसा परशुर्निर्मीयते,
| ननु कस्तावत् समुदायलोपेऽवयवलोपे वा विशेषः१ नात्र 45 तस्यैव विकारान्तरं पारशवमित्याख्यायते इति भावः। किमप्यग्रे विधेयमस्ति. यदवर्णस्य पूर्व लापे ततो व्यञ्जनपरशः कुठारः, परं शृणाति हिनस्ति इति व्युत्पत्तः । तथा । मात्रलोपे सति स्थानिवदभावकृतो विशेष: स्यात्-इत्याश
च हननसाधनत्वस्यायस एव संभवाद् अयस इत्युत्तम्। | इयोत्तरसूचे पाले भेदं स्फोरयति-तनोत्तरसूत्री इत्या दना। 10 तद्विकारः पारशवमपि शस्त्रविशेष एव । 'शूद्रायां
अयमाशयः - अत्र सूत्र फलाभावेऽप्युत्तरसूले लुङ्मात्रविप्रतनये, शस्त्र पारशवो मतः" इत्यमरकोशात् । “पसि
स्यानुवृत्तौ अवर्णलोपोत्तरं यलुकि पुनः कैसीयत्रेकारस्य 50 पारशवः पुमान्, परस्त्रीतनये शले द्विजात् शुद्धासुते लक् प्राप्तौ " स्वरस्य परे प्राविधौ” [७.४.११०.] च1" इति मेदिनीकोशाधास्य शस्त्रेऽऽपि पुंस्त्वमेवा- इल्यवर्णलोपस्य स्थानित्वे प्रत्ययपरत्वाभावाल्लुक न स्याद्
वगम्यते, इह च नपुंसकनिर्देशे मूलं मृग्यम् । अर्थान्तरे- इति कांस्यमिति रूपं न सिद्धयेत् । समुदायस्य लोपे च 15 ऽप्यस्य शब्दस्य प्रयोगसंभावनया वा सामान्येन क्लीब- स्वरमात्रोद्देश्यकादेशाभावात् स्थानिवस्वं न भवतीति
निर्देश इति वा । सूत्रप्रयोजनमाह-यलुगर्थे वचन मिति । | ॥६॥२॥४०॥ *अप्राप्ते हि शास्त्रमर्थवत्, इति न्यायादणः प्राप्तत्वेन
कंसीयाज व्यः ।।६।४।। तद्विधाने शास्त्रस्य व्यापाराभावाद् यलुक्येव तस्य प्राधान्येन । विधेयतेति भावः। यद्यप्यत्र चकारश्रवणेन लुफा सहान्य
कंसाय इदं कंसीयं परिणामिनि तदर्थे' 20 स्यापि कस्यचन विधेयस्य समुच्चयः प्रतीयते, कधान्यः
[७.१.४४.] इतीयः। कंसीयशब्दाद् विकारे स्यात् प्रत्ययमन्तरा विधेयोऽति प्रत्ययस्यापि विधेयता
झ्यः प्रत्ययो भवति, तत्संनियोगे यशब्दस्य लभ्यते, तथापि सामान्यशास्त्रेण विहितस्यैवानेनानुवादेन । लक् च । कसीयस्य विकारः कांस्यम् ॥४१॥ तस्य विधाने तात्पर्यमिति हृदयम् ।।
श०म० न्यासानुसन्धानम्-कंसी। कसीयविशिष्य शहते-अथेह यग्रहण किमर्थमिति १ | शब्दस्य तद्धितान्तत्वेन तव्युत्पत्तिमपि ग्राहयति-कंसाय तस्य कथं वेयर्थ्यमिति प्रतिपादयति - तदभावेऽप्य- हितमिति । कमुदकं सनति भजतीति कसः स्वल्पमदभगवर्णस्येत्यादिना । अयमाशयः- परशव्यस्य लुक करानपात्रम् । तस्म इदमिति प्रकृति-विकृतिभावरूपतादथ्य चेत्येव सून्यताम् । “षष्ठयान्त्यस्य" [७.४.१०६. इति । “परिणामिनि तदर्थे”[७.१.४४.] इति ईयप्रत्यये कंसीय-65 परिभाषया अन्त्यविकारेऽन्त्यसदेशस्य इतिन्यायाद् यकारस्थ शब्दव्युत्पत्तिरित्यर्थः । विकारे इति प्रकरणार्थसम्बन्धः,
लुक स्यादेवेति यग्रहणं न्यर्थम् । अन्त्यस्य कार्याप्राप्ती | यलुक् चेति च पूर्वसूत्रानुसृतमिति सूत्रार्थ तथाह-कंसीय. २० सत्यामन्त्यसदेशस्यव कार्य भवतीति न्यायार्थः । अत्र
शब्दादू विकार इत्यादिना । य इति च समुदायचान्यस्यावर्णस्य "अवर्णवर्णस्य" [७.४.६८.1 इति सूत्रण लुगाश्रयणात् स्वरविधित्वाभावात स्थानिस्वाभावे ईकारलोपे लुकि, अन्याभावे पूर्वोक्तन्यायेन नान्त्यसदेशस्य यकारस्यैव आदिस्वरवद्धौ च कांस्यशब्दसिद्धिः । अत्र यद्वक्तव्यं 70 लुक् भविष्यति । स एव हि साम्प्रतमन्न्यस्थानीयः । तत् पूर्वमूत्रव्याख्यायामेवोक्तम् ।।६।२।४१| (अन्त्येन समानो देशः स्थानं यस्य सोऽन्त्यसदेश इति
- हेमार्थान्माने दारा४२॥ विग्रहात् ) एवं च यग्रहणं व्यर्थमेव । यत् तु अवर्णलोपस्य "स्वरस्य परे प्राविधौ" [७.४.११०.J इति
हेमवाचिनः शब्दान्माने धिकारे याच्ये स्थानिवत्वेनात्र यफारस्यान्स्यवाभावात् लुक् न स्यादिति, यथाविहितमण् प्रत्ययो भवति। दुमय टोऽपवादः। तन, यतो नात्र प्रत्ययनिमित्ता लुक, येनावणेनागतेन । हाटकस्य विकारः हाटको निष्कः । हाटकं ५ प्रत्ययस्य व्यवधानातू तदप्रवृत्तिः स्यात् , न वाऽवर्णस्य / कार्षापणम् । जातरूपो निष्कः। जातरूपं
"Aho Shrutgyanam"