Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 111

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने षष्ठोऽध्यायः ।
[ पा० १. सू० १२९.
प्राग्भरते बहुस्वरादिवः ||६|१|१२९ ॥
बहुस्वरान्नाम्नो य इप्रत्ययस्तदन्तस्य बहुत्वविशिष्टेऽर्थे प्राग्गोगे च वर्तमानस्य यः स प्रत्ययस्तस्यास्त्रियां लुप भवति । क्षैरकलम्भिः, 5 क्षैरकलम्भी, क्षीरकलम्भाः । पान्नागारिः, पान्नागारी, पन्नागाराः । मान्थरेषणिः, मान्थरेषणी, मन्थरेषणाः । सर्वेष्वत इञः । भरत, यौधिष्ठिरः, यौधिष्ठिरी, युधिष्ठिराः । आर्जुनिः, आर्जुनी, अर्जुनाः । औहालकिः, औहा10 लकी, उद्दालकाः | एभ्यो बाह्रादीञः । प्रागूभरत इति किम् ? बालाकयः । हास्तिदासयः । कथं तौवलयः, तैलयः, तैल्वक्य इत्यादिषु लुब न भवति ? उच्यते, यस्कादिषु पुष्कर- सच्छब्दपाठात् । अस्य हिं बहुस्वरत्वादनेनैवेञ्लोपे 15 सिद्धे तदर्थो यस्का दिपाठो ज्ञापयति तौल्वल्या
दीनामित्रो लुप् न भवतीति । भरताः प्राच्या एव तेषां पृथगुपादानं' प्राग्रहणेनाग्रहणार्थम् । तेन यौधिष्ठिरः पिता याधिष्ठिरायणः पुत्र इत्यत्र 'प्राष्येत्री saौल्बल्यादे:' [६.१.१४३.] इति लुप् 20 न भवति, अपरे त्वाहुः । प्राग्ग्रहणं भरतविशेषणम् | क्षीरकलम्भादयो वैश्याः प्राग्भरताः । युधिष्ठिरादयो राजान उदग्भरताः । तत्र प्राग्ग्रहणादुदीच्यभरतेषु राजसु लुब् न भवति, यौधिष्ठिरयः । आर्जुनयः । भरतग्रहणात् तु 25 प्राच्येषु राजसु न भवति । मारसंबन्धयः । भागवित्तयः । बहुस्वरादिति किम् ? चैइन्यः । पौष्पयः । काशयः । वाशयः । इञ इति किम् ? शान्तनवाः ||१२९ ॥
९९
}
45
रित्यादिना । इन्तं रूपं प्रदर्शयितुमेकवचन द्विवचनान्तयोः कथनम्, उदाहरणं तु क्षीरकलम्भा इत्येव । क्षीरकलम्भस्यापत्यानि इत्यर्थेऽदन्तत्वादिन् तस्य । एवं 40 पन्नागारा इत्यादयः । व कस्य लुबिति स्वयमुपदिशति-सर्वेष्वत इञ इति । भरतगोत्रानुदाहरति- भरतेति प्रकृत्य यौधिष्ठिररित्यादि । युधिष्ठिरो भारतत्वेन प्रसिद्ध एव । एवमन्येऽपि । एषाम्पत्यप्रत्ययस्य बहुषु र् । केन विहितस्य प्रत्ययस्येत्याह - बाह्रादीअ इति । बहुस्वरा प्राञ्चः तौलवल्यादयेोऽपि तेभ्योऽपत्यप्रत्ययस्य बहुत्वेऽपि लुब न दृश्यते सा कथमुपपद्यत इति पृच्छति-कथं तौल इत्यादि । समाधत्ते - उच्यते इत्यादिना । यथा लुब् न भवति तथेोच्यते इति भावः । यस्कादिषु पुष्करसच्छब्दपाठादिति । यस्कादिगणे बहुस्वरः पुष्कर- 50 सच्छब्दोऽपि पठ्यते स च प्राच्योऽथ बहुस्वरश्वास्तीति तस्यानेनैव सिद्धे तत्र पाठो व्यर्थीभूय ज्ञापयति--अनित्याप्राचां बहुस्वरनिमित्ता लुबिति । तथा च क्वचित प्र कचिन्नेति तौलल्यादिभ्यो भवतीति । ज्ञापनफलितार्थमाहतौल्बल्यादीनामित्रो लुप न भवतीति । ज्ञापन- 55 स्वरूपं तु नेदं तथाज्ञापितेऽपि स्त्रांशे चारितार्थ्याभावात् । नहि पौष्करसादेः तौल्बल्यादिनिमित्तत्वेन प्राप्तिः, बहुस्वरत्वेनैव प्रकृतसूत्रेण तस्य प्राप्तिः संभवति ।
श० म० न्यासानुसन्धानम् - प्राग्भरते । अत्र 30 प्रागूभरत इति समाहारद्वन्द्वो न समानाधिकरणतत्पुरुषस्तथा सति प्राग्रहणस्य वैयर्थ्यापत्तेः । संभव-व्यभिचाराभ्यां स्याद् विशेषणमर्थवत् इति भरत्वानां प्राच्यस्याव्यभिचारतत्वेन तत्र प्राविशेषणस्य वैयर्थ्यात् । न च समाहाराश्रयणे भरतग्रहणं व्यर्थमेव भरतानां प्रत्ययत्वाव्यभिचारेण प्रागूग्रहणेनैव तेषां ग्रहणस्य संभवादिति वाच्यम्, तस्य ज्ञापनार्थत्वस्य ग्रन्थकृतैव वक्ष्यमाणत्वात् । प्रागूभरते इति चानुवर्तमानस्य गोत्रस्य विशेषणम् तथा च सूत्रार्थमाह
किच, नियामकशास्त्रेण नियम्य शास्त्रोद्देश्यतावच्छेदकव्याप्यं स्वव्यापकं च यद् रूपं तेनैव रूपेण नियम्य शास्त्र 60 संकोचः क्रियते इति शापकथा स्त्रीया प्रक्रिया । अत्र च नियामकं पुष्करसच्छन्दग्रहणं नियम्य शास्त्रं च प्रकृतसूत्रम् । एतदीयेोद्देश्यतावच्छेदकं च प्रागूभरतोभयगात्रवृत्सिब हुस्वरशब्दत्वम्, न च तत् तौल्वल्यादिव्यापकं, तौल्वल्यादीनां प्राच्यत्वेऽपि सर्वेषां बहुस्वरत्वाभावात् तेषु आशि- यासि - 65 चौकि पौष्पिप्रभृतिद्विस्वराणामपि पाठात् । किन्तु तथाभूतं प्राग्भरत इति शास्त्रीयेोद्देश्यतावच्छेदकन्याप्यं पुष्करसच्छन्दादि व्यापकं च यद् रूपं तत् प्राच्यत्वे सति बहुस्वरत्वमेवेति तेनैव रूपेणानित्यत्वज्ञापनमुचितम् । तोयादयः प्राच्या बहुस्वराश्च ये तेषामपि प्रकृतज्ञापनेन 70 वारणमिति फलितार्थमेवेदं तौलल्यादीनामित्रो लुप् न भवतीति । तौल्वस्यादौ च पौष्करसादिरपि पठ्यते इति स्वां वारितार्थमीदृशज्ञापनेऽपि संभवति परं तु पूर्वोत ज्ञापनप्रक्रियानुसारं प्रकृतरूपेण ज्ञापनस्यानौचित्यमिति प्रतिपादितमेव । भरतग्रहणस्यापि ज्ञापकत्वमुपपादयितुमुप- 75 बहुस्थरान्नाम्न' इत्यादिना । उदाहरति-क्षैरकलम्भि | न्यस्यति भरताः प्राच्याः एवेति । शरावतीमवधि
35
"Aho Shrutgyanam"