Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 116

१०४
कलिकाल सर्वशसीम चरिभगवत्यणते
[ पा० १. खू० १३६. ]
#
|
साऽनेन निषिद्धा ततईये विहितेऽपि तद्विषयत्वान्याधाता- | येन सह शास्त्रनिर्दिष्टा प्रत्यासत्तिरिह लभ्यते इत्युच्यते तदा छन् न भवतीति अवर्ण-पत्रोपयोः कृतयोः गार्गीया समाधानान्तरमाह-गर्ग- भार्गविका इत्युत्तरसूत्रं षा 40 इस्यादयः सिद्धयन्ति । अत्र क्वचित् विवक्षितस्य प्रत्ययस्य नियमार्थमित्यादि । नियमस्वरूपं दर्शयति गर्ग-मार्गलोsपि गोत्रप्रत्ययो न लुप्यते तस्य (तदन्तस्य ) संप्रति विकाया अन्यत्रेत्यादि । अयमाशयः - यदि द्वन्द्वेऽप्य5 बहुत्वेऽवर्तमानत्वादित्युदाहरति- बिदानामपत्यं युवेति । नेनाछय् स्यात् तर्हि गर्ग- भार्गविकेत्यत्राणोऽप्यलुम् स्यादेअत्र विदस्य वृद्धापत्यानामपत्यं युवेति विवक्षायां बिदादि- वेति किमर्थं तत्राला निपात्यते, इत्यपि प्राप्तायां तन्निपातनं स्वादत्रि, तस्म "यञञोश्यापर्ण ० . ६.१.१२६.] इति नियमार्थमेव । प्रकृतनियमे च कृते स्वस्य चारितार्थम् 4: खर् प्राप्ता किन्तु युवापाये स्वरादेरित्रः प्रत्ययस्य विषय- अत्रि-भरद्वाज केत्यादीनां सिद्धिति फलमिति स्वस्य तायामनेन प्रतिषिया, व इञः “सिदार्षादपित्रोः" [६. चारितायें सति अन्यत्र फलितत्वमेव नियामकशास्त्रसार्थ10 २.१४०] इति उपि सांप्रतमञन्तमवशिष्टमपि बहुत्वे कथम् । गोत्रप्रत्ययस्यैव लुम्बनेन प्रतिषिध्यते तत्फलमाह - नास्तीति अञो लुप् न भवति । तदेवोक्तम् इवस्तु कुषल्याः फलमित्यादिना । अत्र फलार्थप्रत्ययस्य लुपि सत्यामित्यादिना । यत्र स्वस्ति तत्र भवत्ये ( विकारार्थस्य ) " फले " [६.२.५८.] इति लुयू, 50 बेति । यत्रान्तमेव बहुत्वे वर्तमानं तत्र लुर् भवत्येवेति । इदमर्थेऽणि विवक्षिते न प्रतिषिध्यत इति । गोत्र इत्यस्याभावः । क्केत्याह-बिदानामपत्यानि बिदा इति । संबन्धे तु प्रतिषेधो दुर्वार इति || ६ |१| १३५॥ 15 बिदस्य वृद्धापत्यानामपत्यानीत्यर्थे युवापत्यार्थे विह्नितस्येञः पूर्ववलुप्यपि अन्तमेव बहुत्त्रयोगीति भवत्येव सुबिति भाविका ||६|१|१३६॥ भावः । अत्र विशेषव्यवस्थां बोधयितुं शङ्कते अथेह कस्मात भवति अत्रीणां भरद्वाजानां चेत्यादिना । अत्रीणां वृद्धापत्यान्यत्रयः, भरद्वाजानां वृद्धापत्यानि भर20 द्वाजा:, अत्रानेरेयणः भरद्वाजाबाओ तृपि प्राप्तायां विवा हार्थे “विवाहे द्वन्द्वादकलू” [६.३.१६३.] इत्यकलो विवक्षायामपि निषेधो ऽनेन कुतो न भवतीति ।
समाधते-उच्यते इत्यादिना । अस्यायमाशयः-न सामान्यतः स्वरादौ प्रत्यये विवक्षितेऽनेन बुर् प्रतिषिध्यते 25 किन्तु यः प्रत्ययो छपः परिक्ष्यते स चेत् साक्षात् पाम्पस्याचा, विधीयमानस्य स्वरादेः प्रत्ययस्य प्रकृतिः स्यात्, · न चेद्र गोत्रप्रत्ययान्तमकलः साक्षात् परम्परया वा प्रकृति
रपि तु इन्द्वसमास इति नास्य सूत्रस्य वत्र प्रवृचिरिति । अयं चार्थः प्रत्यावचिन्यायलम्यः । प्रत्यासत्तिः सामीप्यं 30 भवति साक्षात् ततो विहिते तमुचार्य विहिते वा प्रत्यये गोत्रप्रत्ययान्तस्येति वत्सामीप्यमविवचितमिति । निमित्त निमित्तिभावरूपा प्रत्यासत्तिस्तत्र नास्ति, सर्वथा संबन्ध रहितः प्रत्ययः किमिति रस्येत १ सति संबद्धे प्रत्यये समुपलभ्यमाने इति भावः ।
35
अत्रेोपायान्तरमप्याह गर्ग-आर्गविका इत्युत्तरसूत्रं वा नियमार्थमिति । अथवा यदि गार्गीया इत्युदाहरणे न कथमपि प्रत्ययस्य निमित्तत्वं विज्ञायते यदपि वृद्धिद्वारेति ब्रूषे, तदपि न चाय, नहि दुसंज्ञा वृद्धिशब्देन विहितां वृद्धिमुदिश्य विहिता इति न प्रत्ययस्य विवचितप्रत्य
गर्गभार्गवकेति द्वन्द्वात् प्राग्रजिती ये विवाहे यो विधीयतेऽकल् प्रत्ययस्तस्मिन् अणो लुप- 54 प्रतिषेधो निपात्यते । गर्गाणां वृद्धानां भृगूणां वृद्धानां यूनां च विवाहो गर्गभार्गविका । अत्रिभरद्वाजिकादिवदप्राप्तः प्रतिषेधो निपात्यते ॥ १३६||
।
श० म० न्यासानुसन्धानम गर्ग० । निपातन- 60 सूत्रमिदम् । तत्र किं निपातनीयमिति विवृणोति गर्गभार्गविकेति द्वन्द्वादित्यादिना । प्रयोगार्थ विग्रहेण प्रदर्शयति-मर्गाणां वृद्धानामित्यादिना | गर्मस्य वृद्धाक्त्यानां भृगोदापत्यानां युवापत्यानां वेति विग्रहचिक्क्षा | गर्गस्य युवापत्येऽर्थे तु गायण इति रूयं भक्तीति, न 65 तेषां युवापत्यैः विग्रहे रूपं सिध्येतेति भावः । भृगोस्तु युवापत्यार्थेऽणन्ताद् विहितस्येत्रो लुपि भार्गव इत्येव रूपमिति तस्नादुभयथा विग्रहे कृते रूपसिद्धिः सम्भविनीति तथैव विग्रहः प्रदर्शितः । तथा चात्रोत्तरपदभूतानां मार्ग वाणां प्रत्ययस्य लुर् "बहुष्वस्त्रियाम्" [६.१.१२४.] 70 इति प्राप्ताऽनेन निषिध्यते । ननु “न प्रागूजितीये स्वरे" [ ६.१.१३५. ] इत्येव प्रतिषेधः सिद्ध एवेति किमनेन निपातनेनेत्याशङ्कायामाह - अत्रि-भरद्वाजिकावदप्राप्तः प्रतिषेधो निपात्यते इति । अत्रि-भरद्वाजिकेत्यत्र यथा न लुर् प्रतिषेवस्य प्राप्तिस्तथा पूर्वसूत्रव्याख्यायां 75 निरूपितमेवेति नेह पुनरुच्यते ||६|१|१३६॥
"Aho Shrutgyanam"