________________
गूजरातमां ' नैषधीयचरित'नो प्रचार तथा ते उपर लखायेली टीकाओ *
*
[ ले० - श्रीयुत अध्यापक भोगीलाल ज० सांडेसरा. एम्. ૬. ]
નળ-દમયંતીના સુપ્રસિદ્ધ પુરાણોક્ત પ્રણયપ્રસંગનું લયમધુર, અર્થગર્ભ અને વિલક્ષણ પાંડિત્યપૂર્ણ વાણીમાં નિરૂપણ કરતું શ્રીહર્ષકૃત મહાકાવ્ય નૈષધીયચરિત’ સંસ્કૃત પંચકાવ્યોમાં મહત્ત્વનું સ્થાન ભોગવે છે. નૈષધ વિષયમ્ એ ઉક્તિ સંસ્કૃત સાહિત્યના રસિકોમાં કહેવતરૂપ છે. અને
साहित्ये सुकुमारवस्तुनि दृढन्यायग्रहग्रन्थिले तर्फे वा मयि संविधातरि समं लीलायते भारती । शय्या वास्तु मृदुत्तरच्छदवती दर्भाङ्कुरैरास्तृता भूमिर्वा हृदयंगमो यदि पतिस्तुल्या रतिर्योषिताम् ॥
ન
એ રાજશેખરકૃત પ્રબન્ધકોશ’ના શ્રીહર્ષે પ્રબંધ’માં શ્રીહર્ષના મુખમાં મુકાયેલો શ્લોક કદાચ તેનો ન હોય તો પણ પાંડિત્ય અને કવિતાનો સંયોગ સાધવાનો સંસ્કૃત સાહિત્યમાંયે અભૂતપૂર્વ એવો જે પ્રયોગ શ્રીહર્ષે કર્યો છે તેનો નિદર્શક છે. નૈષધને પોતે ઈરાદાપૂર્વક ખાસ ઉદ્દેશથી કઠિન બનાવ્યું હોવાનો દાવો કવિ ૨૨ મા સર્ગના અંતમાં કરે છે
ग्रन्थग्रन्थिरिह कचित्कचिदपि न्यासि प्रयत्नान्मया प्राशंमन्यमना हठेन पठिती मास्मिन् खलः खेलतु । श्रद्धाराद्धगुरुलथीकृतदृढग्रन्थिः समासादय - त्वेतत्काव्यरसोर्मिमजनसुखव्यासजनं सज्जनः ॥
૧
આ અદ્ભુત પાંડિત્યપૂર્ણ કાન્યગ્રન્થના કર્તા શ્રીહર્ષના જીવનકાળ વિષે વિદ્વાનોમાં ઘણા સમય સુધી મતભેદ પ્રવર્તલો હતો. પરન્તુ રાજશેખર કૃત પ્રબન્ધકોશ'ના આધારે એ વસ્તુ તો હવે નિશ્ચિત થઈ ચૂકી છે કે શ્રીહર્ષ એ વિક્રમના તેરમા સૈકામાં
પંદરમા ગુજરાતી સાહિત્યસંમેલનમાં સ્વીકારાયેલો નિબંધ,
૧. આ લોકને પણ, કેટલાક વિદ્વાનો પ્રક્ષિપ્ત માને છે. જીઓ એમ, કૃષ્ણમાચારીઅરકૃત Classical Sanskrit Literature, p. 180.
૨. આ મતભેદના ઉલ્લેખો માટે જુઓ Classical Sanskrit Literature, p. 178-79, પાટિપ્પણ તથા ‘નૈષધ’ની નિર્ણયસાગરની આવૃત્તિની પં. શિવદત્તની પ્રસ્તાવના, પૃ. ૯–૧૩.
૩. જુઓ ‘પ્રમન્યકોશ'નો શ્રીહર્ષપ્રમન્ય. શ્રીહર્ષના જીવનની કેટલીક લણવા જેવી હકીકતો એમાંથી મળે છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
