________________
७० ] भारतीय विद्या
[ વર્ષ રૂ
re
.
એક જ ધ્વનિસમુદાયના જુદી જુદી એ રીતે કરાતા વિશ્લેષને અવલંખી જુદા જુદા બે અર્થ સુચવાય છે, તેમ લૌકિક વ્યુત્પત્તિઓમાં અમુક શબ્દ કે સમાસના ખરા ઘડતરના અજ્ઞાનને લીધે ભળતી જ વ્યુત્પત્તિ આપવામાં આવે છે. અમુક શબ્દ, તેના વાસ્તવિક ઘટકોને બદલે સાદૃશ્યને આધારે કોઈ જુદા જ ઘટકોનો અનેલો લાગે છે, અને તેથી એ નવા કપેલા ઘટકોના અર્થમાંથી મૂળ શબ્દનો અર્થ તાણીતૂશીને કાઢવામાં આવે છે. દરેક સમયની અને દરેક દેશની ભાષામાં આનાં ઉદાહરણો મળી આવશે. વૈદિક યુગની ભાષામાં આવાં પુષ્કળ ઉદાહરણો મળે છે, અર્થવવેદની યાતુવિદ્યા અને અભિચારને લગતી ક્રિયા માટે વપરાતા મંત્રોના શ્લિષ્ટ શબ્દોમાં લૌકિક વ્યુત્પત્તિની સ્પષ્ટ ગંધ આવે છે. આ ઉપરાંત બ્રાહ્મગ્રંથો તો આ પ્રકારના “ વ્યુત્પત્તિવેડા ’થી ઉભરાય છે. અમુક યજ્ઞક્રિયામાં જે મંત્ર યોજાતો હોય તે મંત્રના પોમાંથી મારીમચડીને પ્રસ્તુત પ્રસંગને અનુરૂપ અર્થ કાઢવામાં આવે છેઃ ‘આહુતિઓ ’ એ ખરેખર તો ‘આહુતિઓ છે. કારણે કે એમના વડે યજમાન દેવોનું ‘આહ્વાન’ કરે છે. (ઐતરેય બ્રાહ્મણ, ાર ). કારણ કે હોતા ‘આનું આવાહન કર, પેલાનું આવાહન કર ! એમ યથાસ્થાન દેવતાઓનું આવાહન ’ કરાવે છે, તેથી તે ‘ોતા છે.” (ઐત॰ બ્રા, ૧ાર ) ‘કારણ કે (વેચાતા લીધેલા સોમનાં ચાલ્યાં ગયેલાં અળ અને વીર્ય) આઠ (ત્રણ) ઋચાનું પણ કરવાથી (પાછા) મેળવ્યા (સુત) તેથી સદ એ લઇ કહેવાય છે.” (અંત॰ બ્રા, ૧). આખા બ્રાહ્મણ સાહિત્યમાં આવી વ્યુત્પત્તિઓ વેરાયલી છે. ચાકનું ‘નિરુક્ત' પણ આવી લૌકિક વ્યુત્પત્તિઓથી ભરપૂર છે. પછીના સાહિત્યમાં પણ લૌકિક વ્યુત્પત્તિઓનો તોટો નથી. નાર એટલે પાણી, તે જેનું લયના (આશ્રયસ્થાન ) છે તે નારાયળ ( મનુસ્મૃતિ, ૧૫૧૦). જેનું માંસ હું અહીં ખાઉ છું, મને (માં) તે (સ) પરલોકમાં ખાશે' આજ માંસનું માંસપણું છે.” (અનુ૦ પા૫૫) કુમારસંભવમાં કાલિદાસ = (પાદપૂરક) અને માઁ (નિષેધાર્થ) {=‘તપ કર નહિ” ] એ બંનેના સંયોગ વડે હિમાલયની પુત્રી સમાનું નામ સાધે છે, તેમાં સોંઘી વ્યુત્પત્તિનો જ આશરો લેવાયો છે. સંસ્કૃત કાવ્યો અને નાટકો પરની ટીકાઓમાં આવી સંખ્યાબંધ વ્યુત્પત્તિઓ મળી આવે છે. પ્રાકૃત ‘કુમારપાલપ્રતિબોધ’(પા. ૨૧૯) સંસ્કૃત પ્રાહ્મળના પ્રાકૃત સ્વરૂપ માળ ની વ્યુત્પત્તિ આપે છે કે આ એટલે ‘નડિં’દૃળ એટલે ‘હિંસા કર ’~~ તેથી હિંસા ન કરે તે ખરો માળ (આહ્મણ) છે. અને આ વ્યુત્પત્તિ મૂળના વિમલસૂરિના પઙમરિયમાંથી છે. ગુજરાતીમાં પણ લૌકિક વ્યુત્પત્તિઓ શોધવા જવું પડે તેવું નથી. ‘ કલા ’ને ‘પી' ગયો. તે ‘કલાપી’, ‘ ઉરે’ જે ‘વસી’ તે ‘ઉર્વશી’, ‘વાણિમા’ એટલે ‘ વહાણુઆ’ કારણ કે તે વહાણ ઉપર બેસીને આવ્યા. તરમાં તર તે ‘ભણતર’. વૈષ્ણવોમાં આ વ્યુત્પત્તિ જાણીતી છે. : ‘કૃષ્ણાવળી ? (=ડુંગળી ) એટલે ‘ કૃષ્ણ’ પાસેથી પાછી ‘વળી પ
દર
૪ જીઓ બ્લુમફીલ્ડ (Bloomfield): Hymns of the Atharvaveda, સૂક્ત ૪૩૬૧૭, પા૧૩૫, પા૧૮૮, ૬ા૮૫, ૭૧૨ા૩, વગેરે પરનું ટિપ્પણ
પુ કોઈ વેળા આમાં બુદ્ધિચાતુર્ય દેખાડવાનો પ્રયાસ પણ જોઈ શકાય. મેં ગીતાના એક શ્રદ્ધાળુ વાચક પાસેથી જાણેલું કે 'ગીતા' એટલે‘નાગી ‘તાગી ખરાખર ‘ત્યાગી’, એટલે કે ગીતા લાગનો ઉપદેશ કરે છે, વાચન કરનારને ત્યાગી બનાવે છે !
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
