________________
૨] વીર પુનરાતી સાહિત્યમાં “ગુજરાત'ના વ્હેણો [૨૦] આ રાસ હજી અપ્રસિદ્ધ છે. તેની હાથપ્રત મને મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી પાસેથી મળી હતી. ૧૦. પદ્મનાભકૃત ‘કાન્હડદે પ્રબન્ધ (સં. ૧૫૧૨)
આ પછી સં. ૧૫૧૨માં રચાયેલું પદ્મનાભનું ઐતિહાસિક વીરરસપૂર્ણ કાવ્ય “કાન્હડદે પ્રબન્ધ’ આવે છે. એમાં “ગુજરાતનો પ્રયોગ નીચે પ્રમાણે તેર વખત આવે છે. આ તેર પૈકી બાર પ્રયોગો તે એ પ્રબન્ધના પહેલા ખંડમાં જ આવે છે, કે જેમાં મુખ્યત્વે અલાઉદ્દીનના લશ્કરની ગુજરાત ઉપર ચઢાઈ તથા ત્યાં તેણે કરેલી રંજાડ વર્ણવાઈ છે. બીજા ખંડમાં “ગુજરાત” એક જ વાર આવે છે તથા બાકીના બે
ખંડોમાં એ પ્રયોગ બીલકુલ નથી. એમાંના પહેલા ત્રણ ઉલ્લેખો શ્રી. નરસિંહરાવે નોંધ્યા છે(૧) “કાતિર્ () મગન હું તરવાળું છું.
माधव महितइ करिउ अधर्म नवि छूटीइ आगिला कर्म । (१-१५) (२) पूछइ वात पातसाह हसी गूजराति५ ते कहीइ किसी।
किस्यूं खंबायत अणहलपुर ? किस्यूं दीवगढ मांगलहूर? । (१-२२) (३) गूजरातिस्यूं मांडिसि कलहु माहारइ साथि कटक मोकलउ ।
સુરી – વાજું રાત્તિ, વ માહં પુત્ર શાસ્ વાત (૧-૨૭) (४) खूनकार तूं साचूं जाणि, गूजराति लेई आफू प्राणि ।
ततखिण तूठउ असपति राउ तस आप्यु पचाङ्ग पसाउ । (१-२८) (५) अलूखान बलवन्तु बांदु तास दीडं फुरमाण;
गूजराति ऊपरि दल न्युधा; बीडऊं दीऊ सुरताणि (१-३६)
૧૫ આ રથળે “ગુજરાત' સ્પષ્ટ રીતે સ્ત્રીલિંગમાં છે. રાણકદેવીને દૂહામાં સં. ૧૨૯૦ પૂર્વેનો જે અતિ પ્રાચીન પ્રયોગ અગાઉ ઉતાર્યો છે, તેમાં પણ નાહી ગઈIG એ પ્રમાણે “ગુજરાત” સ્ત્રીલિંગમાં છે. સં. ૧૩૩૪માં રચાયેલ “પ્રભાવકચરિતમાંથી ઉદ્ધત કરવામાં આવેલા અપભ્રંશ દૂહામાં પણ નિરી
ગરાત એ પ્રમાણે “ગુજરાત” શબ્દ સ્પષ્ટ રીતે સ્ત્રીલિંગમાં છે. “ભાષાઓનાં પ્રાચીન ઉદાહરણુમાં “ગુજરાત' પુલિંગમાં છે, તે એની પૂર્વે વપરાયેલ “દેશ' શબ્દની અસરથી છે, એમ મેં કહ્યું છે (જુઓ ટ, ૧૨). આ સિવાય બીજ સંખ્યાબંધ પ્રયોગોમાં લિંગ સંદિગ્ધ રહે છે અથવા આગળ-પાછળ મૂકાયેલા દેશ શબ્દને કારણે પુલિંગમાં છે. “ચોખંડી કંકાવટી, ને નવખંડી ગુજરાત' એ લોકગીતમાં તથા ગાંડી ગુજરાત, ગુસે લાત, પીછુસે બાત” એ કહેવતમાં “ગુજરાત” સ્ત્રીલિંગમાં છે. વળી “અહુ ધરિ આવી રહેશે નહિ તો આખું સઘલી ગુજરાતિ” (મધુસૂદન વ્યાસ-“હંસાવતી વિક્રમચરિત્ર વિવાહ ૨. સં. ૧૬૦૬- કડી ૪૫૧), “જય જય ગરવી ગુજરાત' (નર્મદ), “કોની કોની છે ગુજરાત'(નર્મદ), ‘સુણ ગરવી ગુજરાત, વાત કહું કાનમાં” (મલબારી), ‘ગુણવંતી ગુજરાત, અમારી ગુણવંતી ગુજરાત” (ખબરદાર), “ગુજરાત મોરી મોરી રે” (ઉમાશંકર) વગેરે શિષ્ય કવિઓના કાવ્યપ્રયોગોમાં પણ ‘ગુજરાત' સ્ત્રીલિંગમાં છે. “ગુજરાતનાં સંસ્કૃત તથા પ્રાકૃતમાં અનુક્રમે ગૂર્જરત્રા અને ગુઝરત રૂપે મળે છે, તે પણ સ્ત્રીલિંગમાં હોય છે. એટલે મારું માનવું છે કે “ઠકરાત”, “ભીલાત” અને “મહોલાત” જેમ ગુજરાત' પણ સ્ત્રીલિંગમાં હશે. તેની સાથે “દેશ” અભિહિત કે અધ્યાહુત રહેતાં તેનો પુલિંગમાંતથા બીજા કેટલાક પ્રાન્તો અને દેશોનાં નામ નપુંસકલિંગમાં પ્રયોજાતાં હોઈ નપુંસકલિંગમાં પણ પ્રયોગ કરવામાં આવે છે, એવો મારો તર્ક છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
