________________
२३२] भारतीय विद्या
[वर्ष ३ व्यापारः प्रकृतिः । तत्र भवं सैव वा प्राकृतम् । ......बालमहिलादिसुबोधं सकलभाषानिबन्धनभूतं वचनमुच्यते । मेघनियुक्तजलमिवैकखरूपं तदेव च देशविशेषात् संस्कारकरणाच समासादितविशेषं सत् संस्कृताद्युत्तरविभेदानाप्नोति ।... पाणिन्यादिव्याकरणोदितशब्दलक्षणेन संस्करणात् संस्कृतमुच्यते ।" (काव्यालंकार. २, १२)
सरस्वतीकण्ठाभरणना, २ जा प्रकरणना प्रारंभमां, जाति नामना शब्दालंकारनो निर्देश करवामां आव्यो छे, जेमां संस्कृत, प्राकृत आदि भाषाओनो पण उल्लेख आवे छे. आजडे ए प्रसंगे 'प्राकृत भाषा'नी जे व्याख्या आपी छे ते नमिसाधुनी उपर्युद्धृत व्याख्या साथे शब्दशः संपूर्ण मळती आवे छे. ए व्याख्या आ प्रमाणे छे___ "संस्कृतादिर्वाग् जातिः। जातिनामा शब्दालंकार उच्यते । इति संबन्धः । सा च पाणिन्यादि - अष्टव्याकरणोदितशब्दलक्षणेन संस्करणात् संस्कृता प्रोच्यते । आदिशब्दात् प्राकृत-शौरसेन-मागध-पिशाच-अपभ्रंशवाचां परिग्रहः । तत्र-सकलबालगोपालाङ्गनाहृदयसंवादी निखिलजगज्जन्तूनां शब्दशास्त्राकृतविशेषसंस्कारः सहजो वचनव्यापारः समस्तेतरभाषाविशेषाणां मूलकारणत्वात् प्रकृतिरिव प्रकृतिः। तत्र भवा सैव वा प्राकृता । ...सा पुनर्मेघनिर्मुक्तजलपरंपरेवैकरूपापि तत्तद्देशादिविशेषात् संस्कारकरणाच भेदान्तरानाप्नोति । अत इयमेव शूरसेनदेशवास्तव्यजनताकिंचिदापादितविशेषलक्षणा भाषा शौरसेनी भण्यते ।"
आजडनी व्याख्यानो भावार्थ आ छे के-पाणिनि आदि आठ व्याकरणोमां बतावेला नियमो प्रमाणे जे भाषानो संस्कार करवामां आव्यो छे ते भाषा संस्कृत कहेवाय छे. प्राकृत भाषा ते छे-जे सर्वे बाल, गोपाल, स्त्री आदि माणसोना सहज वाग्व्यापार रूपे प्रवर्ते छे अने जे शब्दशास्त्रना विशेष नियमोथी बद्ध नथी होती; तेम ज जे बीजी बधी देशभाषांओनी, मूळ कारण = प्रकृति जेवी होवाथी प्रकृतिरूप गणाय छे अने तेथी ए प्राकृत कहेवाय छे. मूळमां ए प्राकृत, आकाशमाथी पडेला पाणिनी माफक, सर्वसाधारण एवी एक व्यापक प्रकारनी भाषा हती, पण देशविशेषना संस्कारभेदथी, पाछळथी ते शौरसेनी, मागधी, पैशाची आदि जुदा जुदा भेदोवाळी थाय छे. भाषाशास्त्रना अभ्यासियोने आजडनो आ उल्लेख वधारे युक्तियुक्त जणाशे एमां शंका नथी. ..
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
