________________
८०] भारतीय विद्या
[વર્ષ રૂ. છતાં તેનામાં વિકાર (દુષ્ટભાવ) ન હતો. વસ્તુપાલ નામ “વથી શરૂ થાય છે તે આદિ શબ્દને સુમેળ સાધી કર્તા તેજ શબ્દમાં જુદા જુદા ગુણોનું દિગ્દર્શન કરાવે છે. આવી જ બલકે આને મળતી એક ઉક્તિ વસ્તુપાલના કવિ સોમેશ્વરે આબુ પ્રશસ્તિમાં રચી છે. જેમાં કવિ કહે છે કે વંશ, વિનય, વિદ્યા, વિક્રમ અને સુકૃતકાર્યોમાં વસ્તુપાલ સમાન કોઈ પણ પુરૂષ ક્યાંય મારી દૃષ્ટિએ આવતો નથી. આ પ્રમાણે ગ્રંથ રચયિતા ધર્મગ્રન્થને અનુકૂળ વસ્તુપાલનું વંશવન ટૂંકમાં પણ અલંકારસંયોજન સાથે નોંધી તેની મુખ્ય મુખ્ય હકીકતને આલેખે છે. संघपति अने तेना धर्मों
ધર્માચરણના મુખ્ય અંગોમાં તીર્થયાત્રા એ આવશ્યક અંગ મનાય છે. દરેક ધર્મમાં તીર્થયાત્રાનું મહત્ત્વ દર્શાવેલું છે. હિંદુધર્મનાં ઘણાં ખરાં પુરાણોમાં તીર્થમાહાસ્યનાં ભારોભાર વર્ણન જોવામાં આવે છે. આ સિવાય મુસ્લીમ, પારસી, ક્રિશ્ચિયન વગેરે બનહિન્દુ ધર્મોમાં પણ તીર્થયાત્રાનાં વિવેચન લખાયા છે. જૈન ધર્મશાસ્ત્રકારોએ પણ તીર્થયાત્રાનું અપૂર્વ મહત્ત્વ પિતાના ધર્મગ્રન્થમાં નોંધ્યું છે એટલું જ નહિ પણ ધર્મનાં સર્વોત્કૃષ્ટ સાધનોમાંનું તે એક હોવાનું ભારપૂર્વક સૂચવ્યું છે. ધર્મદ્રષ્ટા વિજયસેન સૂરિએ વસ્તુપાલને ધર્મોપદેશ આપતાં તીર્થયાત્રા કરવાનો અપ્રતિમ આદેશ આપ્યો હતો એમ આગળ જણાવી ગયા છીએ. કેવળ મોજશોખ અને વિવિધ શહેરોની શોભા નિહાળવામાં જ તીર્થયાત્રાનું કર્તવ્ય પૂર્ણ થાય છે એવો ભ્રામક્ર વ્યવહાર આજના સમયમાં જોવામાં આવે છે પણ સાચી રીતે તે માન્યતા બરાબર નથી. જૈન અને હિન્દુધમોંમાં યાત્રાવિધિનાં સ્વતંત્ર પ્રકરણે લખાયાં છે, જેમાં યાત્રિકે પાળવાના નિયમો, વ્રતો, દાન અને આચાર ધર્મોનું ખાસ શિક્ષણ આપવામાં આવ્યું છે. પણ જૈન ધર્મશાસ તે તેથી પણ આગળ વધી તીર્થયાત્રા કરવા જતાં પોતાની સાથે હજારો મનુષ્યોને લઈ મોટો સંઘ કાઢી સસંઘ યાત્રા કરવાનું અદ્વિતીય માહાત્મ્ય રજુ કરે છે. આવી ઉદાત્ત ભાવનાનું દર્શન જૈન ધર્મના જનકલ્યાણકારી ઉન્નત વિચારોને યશ કલગી અપાવે છે. કારણ તેમાં સંઘપતિ પોતાના ખર્ચે હજારો માનવોને તીર્થયાત્રાનો અમૂલ્ય લ્હાવો લેવરાવી અક્ષય પુણ્યની લ્હાણ આપે છે. આ ઉપરાંત આવી સસમૂહ સંઘયાત્રાના વિધાયકે પાળવાના નિયમો, વ્રતો, દાન અને આચારધમેને અસિધારા વ્રતની માફક ચુસ્તપણે પાળવાનો આદેશ જૈન શાસ્ત્રો આપે છે. અને તે પ્રમાણે ત્રતાચરણ કરનારને જ સંઘપતિ બિરૂદ આપવાનું ધર્મશાસ્ત્રો કહે છે. તેમાં જણાવેલા સંઘપતિના ધર્મો એક સાચા આત્મસંન્યાસ ગ્રહણ કરનાર યોગીને અનુરૂપ છે. એમાં લોકકલ્યાણની ઉદાત્ત ભાવનાઓને ઠેર ઠેર જોવામાં આવે છે.
વિજયસેન સૂરિએ તીર્થયાત્રાવિધિ અને સંઘપતિનાં કર્તવ્યને વિસ્તૃત રીતે આ ગ્રન્થમાં આલેખતાં કહ્યું છે કે –સંઘપતિપણું અત્યંત દુર્લભ છે. જે મનુષ્ય સંઘ
९ विभुताविक्रमविद्याविदग्धता वित्तवितरणविवेकैः ।
यः सप्तभिर्वि-कारैः कलितोऽपि बभार न विकारम् ॥ २३ सर्ग. १ १० अन्वयेन विनयेन विद्यया विक्रमेण सुकृतक्रमेण च । क्वापि कोऽपि न पुमानुपैति मे वस्तुपालसदृशो दृशोः पथि ।।
રિસોમેશ્વરકતમપ્રસારિત
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
