Book Title: Syadvadasiddhi
Author(s): Darbarilal Nyayatirth
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003653/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANikacandra-digambara jaina granthamAlA puSpa 44 zrImadvAdomasiMhasariviracitA syAdvAdasiddhiH MU jhA~sI-maNDalAntargata soraI (zramaNapurI)vAstavyenAdhyAtmakamalamAttaNDA''staparIkSA-nyAyadIpikA-zAsanacatustrizikAzrIpurapAzvanAthastotrAdigranthasampAdakena 'koThiyA' kulotpannena 'nyAyAcArya ityupAdhidhAriNA paNDitadarabArIlAlazAstriNA sampAditA saMzodhitA hindIsArAMza-prastAvanAdi samalaMkRtA ca ...000... prakAzikA zrImANikacandra-digambara-jaina-granthamAlAsamitiH ___ Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka nAthUrAma premI maMtrI, mA0 di. jaina granthamAla hIrAbAma, bambaI 4 dIpAvalI, vIra-ni0 saM 2477 vi0 saM0 2007, san 1950 . mUlya 1) ajitakumAra zAstrI akalaMka presa, sadarabAjAra, dehlii| ___ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakakI orase 000... kavivara hastimallake aJjamApavanaMjaya aura subhadrA nATakoM ke bAda mANikacandra granthamAlAkA yaha 44 vA~ grandha 'syAdvAdasiddhi' prakAzita horahA hai| isa apUrNa granthakI kevala eka hI hastalikhita prati mUDabidrIke jainamaThase prApta huI thI, aura usIke AdhArase nyAyAcArya paMDita darabArIlAlajI koThiyAne isakA sampAdana aura saMzodhana kiyA hai / unhoMne isake lie kAphI parizrama kiyA hai aura granthako paricaya tathA sArAMza likhakara use jijJAsuoMke lie upayogI banA diyA hai / isake lie ve dhanyavAdaphe pAtra haiN| 'jJAnodaya' sampAdaka paM. mahendrakumArajIne andhakA prAkkathana likhakara andhamAlA ko bahuta hI upakRta kiyA hai| granthakartA aura usake samayake sambandhameM sampAdakane vistAra se carcA kI hai aura yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki vAdIbhasiMha IsAko pAThavIM-navIM zatAbdike vidvAna haiM parantu merI samajhameM prAdipurANollikhita vAdisiMha aura vAdIbhasiMha eka nahIM haiM aura vAdIbhasiMha ke guru puSpalena aura akalaMkadevake sadharmA puSpasenakI ekatA bhI zaMkAspada hai| yadi gadya cintAmaNi aura kSatracUDAmaNike kartA hI syAdvAdasiddhike racayitA haiM to ve una puSpasenake ziSya the jinake saMghakA yA jinakI guruparamparAkA kucha patA nahIM hai aura jinakA pUrva nAma zroDayadeva thaa| isa nAmaparase ve zrI bI0 zeSa gari rAva ema0 e0 ke anumAnake anusAra gaMjAma (ur3IsA) ke Asa-pAsake mAlUma hote haiM aura unakA samaya vikramako bArahavIM zatAbdike lagabhaga honA cAhie / maiM apane 'mahAkavi vAdIbhaliMha' zIrSaka lekhameM ina bAtoMko vistAra____jaina sAhitya aura itihAsa pR0 477-82 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi pUrvaka likha cukA hU~ | jabataka aura koI naye puSTa pramANa upasthita nahIM hote, tabataka maiM apanI dhAraNAko badalane kA koI kAraNa nahIM dekhatA / x granthamAlA kA 45 va grantha jaina zilAlekhasaMgraha ( dvi0bhAga ) chupa rahA hai aura AzA hai ki vaha isa varSake anta taka prakAzita ho jAyagA / tarabAga, bambaI 2056-50 } - nAthUrAma premI, maMtrI | Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana bhAratIya jJAnapITha kAzIkI kannar3a - zAkhA dvArA bhaMDAra sUcI nirmANa ke samaya jo anupalabdha graMtha mile the unameM vAdIbhasiMha sUri dvArA racita syAdvAdasiddhi bhI hai / isakI ekamAtra jIrNazIrNa khaMDita prati mUDabidrIke jaina bhaMDArase upalabdha huI thI / prasannatAkI bAta hai ki yaha kRti digambara jaina sAhityakI uddhAraka Adya saMskRta-pranthAvali mANikacandra di0 jaina graMthamAlAmeM isa viSaya ke adhyayana pravaNa vidvAn paM0 darabArIlAlajI koThiyA nyAyAcArya dvArA sampAdita hokara prakAzita ho rahI hai / darzanagraMthoMke sampAdana meM aba Antarika viSaya - paricayakA bhI eka vibhAga rahanA cAhie, jisameM granthagata viSayoMkA muddevAra saMkSipta sAra A jAya / isase jijJAsuoMkI aMzataH jijJAsA-tRpti to hogI hI, sAtha hI sAtha isa sAhitya ke pracAra, paThana-pAThana AdikI ora abhiruci bhI jAgRta hogI / prastuta granthakA nAma to syAdvAdasiddhi hai para isameM jIvasiddhi, sarvajJasiddhi, jagatkartRtvAbhAvasiddhi Adi aneka prakaraNa haiM / granthakArakA spaSTa Azaya hai ki saba prANI sukha cAhate haiM para sukha ke upAyakA unheM jJAna nahIM hai / ataH hama sukhakA kAraNa dharma aura dharmakartRtva kaise jIvake ho sakatA hai usakA nirUpaNa karate haiM / syAdvAda ke viSayabhUta jIvameM hI dharmakA kartRtva aura usake phalakA bhoktRtva bana sakatA hai yaha pratipAdana karane ke prasaMgase hI anya prakaraNoMkA nirmANa huA hai / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi . anekAnta darzanakI pRSThabhUmi jJAna sadAcArako janma de sakatA hai yadi usakA ucita dizAmeM upayoga ho| ataH jJAna mAtrajJAna honese hI sadAcAra aura zAntivAhakake padapara nahIM pahuMca sktaa| hA~, jo jJAna jIvana-sAdhanAse kalita hotA hai usa svAnubhavakA tattvajJAnatva aura jIvanonnAyaka sarvodayI svarUpa nirvivAdarUpale svata: siddha hai| para prazna yaha hai ki tattvajJAnake binA kyA kevala AcaraNa mAtrase jIvanazuddhi ho sakatI hai aura usakI dhArA cala sakatI hai ? kyA koI bhI dharmapantha, samAja yA saMghameM binA tattvajJAnake sadAcAra mAtrase, jo ki prAyaH sAmAnyarUpase sabhI dharmoM meM saMskRta hai, apanI upayogitA aura vizeSatA banA sakatA hai ? aura apane anuyAyioMkI zraddhAko jIvita rakha sakatA hai ? buddhakA avyAkRtavAda buddha aura mahAvIra samakAlIna, sapradeza aura sama-saMskRtike pratinidhi the| ukta praznoMke sambandhameM buddhakA dRSTikoNa thA ki AtmA, loka, paraloka Adike zAzvata, azAzvata Adi vivAda nirarthaka haiN| ve na to brahmacaryake lie upayogI haiM aura na nirveda, upazama, abhijJA, saMbodha yA nirvANake liye hii| - majjhimanikAya (22 // 3) ke cUlamAlaMkyasUtrakA saMvAda isa prakAra hai "eka bAra mAluMkyaputtake cittameM yaha vitarka utpanna huA ki-bhagavAnne ina dRSTiyoMko avyAkRta ( akathanIya ) sthApita ( jinakA uttara roka diyA gayA ) pratikSipta (jinakA uttara denA asvIkRta ho gayA) kara diyA hai-1 loka zAzvata hai ? 2 loka Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana azAzvata hai ? 3 loka antavAn hai ? 4 loka ananta hai ? 5 jIva aura zarIra eka hai ? 6 jIva dUsarA aura zarIra dUsarA hai ? 7 maraneke bAda tathAgata hote haiM ? 8 maraneke bAda tathAgata nahIM hote ? 6 marane ke bAda tathAgata hote bhI haiM nahIM bhI hote haiM ? 10 marane ke bAda tathAgata na hote haiM na nahIM hote ? ina dRSTiyoM ko bhagavAna mujhe nahIM batalAte, yaha mujhe nahIM rucatA- mujhe nahIM khmtaa| so maiM bhagavAnke pAsa jAkara isa bAtako pUMchU / yadi mujhe bhagavAn kaheMge to maiM bhagavAnake pAsa brahmacarya-vAsa kruuNgaa| yadi mujhe bhagavAn na batalAe~ge to maiM bhikSu-zikSAkA pratyAkhyAna kara hIna (gRhasthAzrama ) meM lauTa jaauuNgaa| ___mAluMkyaputtane buddhase kahA ki yadi bhagavAn ukta dRSThiyoMko jAnate hai to mujhe batAyeM / yadi nahIM jAnate to na jAnane samajhane ke lie yahI sIdhI ( bAta ) hai ki vaha ( sApha kaha deM) maiM nahIM jAnatA, mujhe nahIM mAlUma / buddhane kahA "kyA mAlaMkyaputta, maiMne tujhase yaha kahA thA ki zrA mAlaMkyaputta, mere pAsa brahmacaryavAsa kara, maiM tujhe batalAU~gA loka zAzvata hai aadi|" __"nahIM, bhaMte" mAlukyaputtane khaa| "kyA tUne mujhase yaha kahA thA-maiM bhante, bhagavAnke pAsa brahmacaryavAsa karU~gA, bhagavAna mujhe batalAyeM loka zAzvata hai Adi / " "nahIM, bhaMte" "isa prakAra mAlaMkyaputta na maiMne tujhase kahA thA ki A..."; Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi na tUne mujhase kahA thA ki bhaMte phira mogha puruSa: ( phajUla ke AdamI ) tU kyA hokara kisakA pratyAkhyAna karegA ? mAluMkyaputta, jo aisA kahe maiM taba taka bhagavAnake pAsa brahmacaryavAsa na karU~gA jaba taka bhagavAn mujhe yaha na batalAveMloka zAzvata hai Adi / phira tathAgatane to unheM avyAkRta kiyA hai aura vaha (bIca meM hI ) mara jAyanA / jaise pAluMkyaputa, koI puruSa gAr3he lepa vAle viSase yukta vANase vidhA ho usake hitamitra bhAI-bandhu cikitsakako le AyeM aura vaha ( ghAyala ) yaha kahe -- maiM taba taka isa zalyako nahIM nikAlane dU~gA jaba taka apane vedhane vAle usa puruSako na jAna lU~ ki vaha brAhmaNa hai ? kSatriya hai ? vaizya hai ? zUdra hai ? amuka nAmakA amuka gotrakA hai ? laMbA hai nATA hai maMjholA hai ? Adi / jaba taka ki usa vedhane vAle dhanupako na jAna lU~ ki vaha cApa hai yA kodaMDa / jyAko na jAna lU~ ki vaha kI hai yA saMThekI ?... "to mAluMkyaputta vaha to ajJAta hI raha jAyeMge aura yaha puruSa mara jAyagA / aise hI mAluMkyaputta jo aisA kahe taba taka aura vaha mara jAyagA / mAluMkyaputta, 'loka zAzvata hai' isa hATake hone para hI kyA brahmacaryavAsa hogA ? aisA nahIM / 'loka azAzvata hai' isa dRSTike hone para hI kyA brahmacaryavAsa hogA ? aisA bhI nahIM / mAluMkyaputta, cAhe loka zAzvata hai yaha dRSTi rahe, cAhe, loka zAzvata hai yaha dRSTi rahe, janma hai hI, jarA hai hI, maraNa hai hI, zoka ronA kAMdanA duHkha daurmanasya parezAnI haiM hI, jinake isI janma meM vidhAnako maiM batalAtA hUM / isaliye mAluMkyaputta mere avyAkRtako avyAkRta ke taurapara dhAraNa kara aura mere vyAkRtako vyAkRtake taurapara dhAraNa kara* ?" * majjhimanikAya hindI anuvAda | Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana isa saMvAdase nimna likhita bAteM phalita honI haiM1. buddhane AtmA, loka, paraloka Adi tatvoM kI carcAmeM na apaneko ulajhAyA aura na ziSyoMko / 2. lokako cAhe zAzvata sAnA jAya yA azAzvata ! usase brahma.carya dhAraNa karanemeM koI bAdhA nahIM hai| 3. buddhake upadezako dhAraNa karanekI yaha zarta bhI nahIM hai ki ziSyako ukta tatvoMkA jJAna karAyA hI jaay| 4. buddhane jinheM vyAkRta kahA unheM vyAkRta rUpase aura jinheM ___ avyAkRta kahA unheM avyAkRta rUpase hI dhAraNa karanA caahiye| usa samayakA vAtAvaraNa_ Ajase 2500-2600 varSa pahale ke dhArmika vAtAvaraNapara nigAha phaiMke to mAlUma hogA ki usa samaya loka, paraloka, aAtmA Adike viSayameM manuSyakI jijJAsA jaga cukI thii| vaha apanI jijJAsAko anupayogitAke AvaraNameM bhItara hI bhItara mAnasika hInatAkA rUpa nahIM lene denA cAhatA thaa| jina dasa praznoMko buddhane avyAkRta rakhA, unakA batAnA anupayogI kahA, saca pUMchA jAya to dharma dhAraNa karanekI AdhArabhUta vA ve hI hai| yadi AtmAke svatantra dravya aura paralokagAApatvakA vizvAsa na ho to dharmakA AdhAra hI badala jAtA hai| prajJApAramitAoMkI paripUrNatAkA kyA artha raha jAtA hai ? 'vizvake sAtha hamArA kyA sambandha hai ? vaha kaisA hai ?' yaha bodha hue binA hamArI cAkA saMyata rUpa hI kyA ho sakatA hai ? yaha ThIka hai ki inake vAdavivAdameM manuSya na pdd'e| para yadi jarA, maraNa, vedanA, roga Adi ke AdhArabhUta AtmAkI hI pratIti na ho to duSkara brahmacaryacAsa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi kauna dhAraNa kare ? buddhake samayameM 6 parivrAjaka the| jinake saMgha the aura jinakI tIrthakarake rUpameM prasiddhi thii| sabakA apanA tattvajJAna thaa| pUrNakazyapa akriyAvAdI, makkhaligosAla daivavAdI, ajitakezakambala jar3avAdI, praQdhakAtyAyana akRtatAvAdI, aura saMjaya velahiSutta anizcayavAdI the| veda aura upaniSad ke bhI AtmA, paraloka Adike sambandhameM apane vividha matavAda the| phira zramaNasaMghameM dIkSita hone vAle aneka bhikSu usI aupaniSad tattvajJAnake pratinidhi vaidika vargase bhI Aye the| ataH jaba taka unakI jijJAsA tRpta nahIM hogI taba taka ve kaise apane purAne sAthiyoMke sanmukha unnatazira hokara apane naye dharma dhAraNa kI upayogitA siddha kara sakeMge ? ataH vyAvahArika dRSTise bhI inake svarUpakA nirUpaNa karanA ucita hI thaa| tIrase ghAyala vyaktikA tatkAla tIra nikAlanA isaliye prathama kartavya hai ki usakA asara sIdhA zarIra aura manapara ho rahA thaa| yadi vaha viSailA tIra tatkAla nahIM nikAlA jAtA to usakI mRtyu ho sakatI hai| para dIkSA leneke samaya to prANoMkA aTakAva nahIM hai| jaba eka tarapha yaha ghoSaNA hai__"parIkSyA bhikSavo grAhya madvaco natvAdarAt" arthAt bhikSuo, mere vacanoMko acchI taraha parIkSA karake hI grahaNa karanA, mAtra mujhameM Adara honeke kAraNa nahIM / " to dUsarI ora mudde ke praznoMko avyAkRta rakhakara aura unheM mAtra zraddhAse avyAkRta rUpame hI grahaNa karanekI bAta kahanA susaMgata to nahIM mAlUma hotaa| mahAvIrakI mAnasa ahiMsA bhagavAn mahAvIrane yaha acchI taraha samajhA ki jaba taka buniyAdI tattvoMkA vastusthitike AdhArase yathArtha nirUpaNa nahIM Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana 11 hogA taba taka saMghake paMcamela vyaktiyAMkA mAnasa rAgadveSa Adi pakSabhUmikAse uThakara taTastha ahiMsAkI bhUmipara A hI nahIM sakatA aura mAnasa saMtulanake binA vacanoMmeM taTasthatA aura nirdoSatA pAnA saMbhava hI nahIM / kAyika AcAra bhale hI hamArA saMyata aura ahiMsaka bana jAya para isase Atmazuddhi to ho nahIM sktii| usake liye to manake vicAroMko aura vANIkI vitaMDA pravRttiko rAstepara lAnA hI hogaa| isI vicArase anekAnta darzana tathA syAdvAdakA AvirbhAva huaa| mahAvIra pUrNa ahiMsaka yogI the| unako paripUrNa tatvajJAna thaa| ve isa bAtakI gambhIra AvazyakatA samajhate the ki tattvajJAnake pAyepara hI ahiMsaka AcArakA bhavya-prAsAda khar3A kiyA jA sakatA hai / dRSTAntake liye hama yajJa-hiMsA sambandhI vicArako hI leN| yAjJikoMkA yaha darzana thA ki pazuoMkI sRSTi svayambhUne yajJake liye hI kI hai, ataH yajJameM kiyA jAne vAlA vadha vadha nahIM hai, avadha hai| isameM do bAteM haiM-1 Izvarane sRSTi banAI hai aura 2 pazusRSTi yajJake liye hI hai| ataH yajJameM kiyA jAne vAlA pazuvadha vihita hai| isa vicAra ke sAmane jaba taka yaha siddha nahIM kiyA jAyagA ki-"sRSTikI racanA Izvarane nahIM kI hai kintu yaha anAdi hai / jaisI hamArI AtmA svayaM siddha hai vaisI hI pazukI AtmA bhI / jaise hama jInA cAhate haiM, hameM apane prANa priya haiM vaise hI pazuko bhii| isa lokameM kiye gaye hiMsAkarmase paralokameM AtmAko narakAdi gatiyoMmeM duHkha bhoganA par3ate haiN| hiMsAse AtmA malina hotA hai| yaha vizva ananta jIvoMkA aAvAsa hai / pratyekakA apanA svataHsiddha svAtantrya hai, ataH mana vacana kAyagata ahiMsaka AcAra hI vizvameM zAnti lA sakatA hai|" taba taka kisI samajhadArako yajJavadhakI niHsAratA, asvAbhAvikatA aura pAparUpatA kaise samajhameM A sakatI hai| . ___ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi jaba zAzvata AtmavAdI apanI sabhA meM yaha upadeza detA ho ki AtmA kUTastha nitya hai, nirlepa hai, avadhya hai, koI hiMsaka nahIM, hiMsA nahIM aura ucchedavAdI yaha kahatA ho ki marane para yaha jIva pRthivI Adi bhUtoMmeM mila jAtA hai, usakA koI astitva nahIM rahatA / na paraloka hai aura na mukti hI / taba AtmA aura paraloka ke sambandhameM mauna rakhanA tathA ahiMsA aura duHkhanivRttikA upadeza denA sacamuca binA nIMva ke makAna banAneke samAna hI hai / jijJAsu pahile yaha jAnanA cAhegA ki vaha AlA kyA hai, jise janma, jarA, maraNa Adi duHkha haiM aura jise brahmacarya - vAsake dvArA duHkhoM kA nAza karanA hai ? yadi AtmAkI janmase maraNa taka hI sattA hai to isa janmako cintA hI mukhya karanI hai | aura yadi AtmA eka zAzvata dravya hai to use nirlipta mAnane para ye ajJAna, duHkha Adi kaise Ae ? yahI vaha pRSThabhUmi hai jisane bha0 mahAvIrako sarvAgINa ahiMsAkI sAdhanA ke liye mAnasa ahiMsA ke jIvanarUpa anekAntadarzana aura vAcanika ahiMsA ke nirdarUpa syAdvAdakI vivecanAke liye prerita kiyA / anekAnta darzana ko ananta svatantra AtmAe~, ananta buddhalaparamANu, eka dharmadravya, eka adharmadravya, eka AkAzadravya aura asaMkhya kAlAgudravya ke samUhako hI loka yA kahate haiM / inameM dharma, adharma, AkAza aura kAla dravyoMkA vibhAva parijana nahIM hotA / ve apane svAbhAvika pariNanameM lIna rahate haiN| AlA aura pudgala dravyoM ke paraspara sambandhale ye zarIra, indriyAM Adi tathA puloM ke paraspara saMyoga-vibhAga se ye parvata, nadI, pRthivI Adi utpanna hote aura naSTa hote rahate haiM / inakA niyantA koI Izvara nahIM hai / saba apane utpAda-vyaya- dhrauvya pariNamanameM apane apane saMyoga Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana viyogoMke AdhArase nAnA AkAroMko dhAraNa karate rahate haiN| pratyeka dravya ananta dharmoMkA AvarodhI akhaMDa AdhAra hai| usake virATa rUpako zabdoMse kahanA asaMbhava hai| usa anantadharmA yA anekAnta vastuke eka-eka dharmako jAnakara aura usa azaMgrahameM pUrNatAkA bhAna karane vAle ye matagraha haiM jo pakSabhedakI sRSTi karake rAga-dveSa, saMgharSa, hiMsAko bar3hA rahe hai / ataH mAnasa ahiMsAke liya vastuke 'anekAnta' svarUpa darzana kI AvazyakatA hai| jaba manuSya vastuke virATa rUpa tathA apane jJAnakI AMzika gatiko niSpakSa bhAvase dekhegA to use sahaja hI yaha bhAna hue vagaira nahIM raha sakatA ki-dUsaroMke jJAna bhI vastuke kisI eka aMzako dekha rahe haiM ataH unakI sahAnubhUti-pUrvaka samIkSA honI cAhie / apana pakSake durabhinivezavaza dUsarekA binA vicAre tiraskAra nahIM honA caahie| dravya, kSetra, kAla, bhAvakI apekSA pratyeka vastuke vicAra karanekI paddhati anekAntadarzanakA hI phala hai / ___ tAtparya yaha ki pratyeka padArtha apane apane guNa aura paryAya rUpase pariNamana karatA huA ananta dharmoMkA yugapat AdhAra hai| hamArA jJAna svalpa hai| hama usake eka-eka aMzako chUkara usameM pUrNatAkA ahaMkAra-aisA hI hai' na kareM, usameM dUsare dharmoM ke 'bhI' astitvako svIkAra kreN| yaha hai vaha mAnasa ucca bhUmikA jisapara Anese mAnasa rAga, dveSa, ahaMkAra, pakSAbhiniveza, sAmpradAyika matAgraha, haThavAda, vitaNDA, saMgharSa, hiMsA, yuddha Adi naSTa hokara para-samAdara, taTasthA sahAnubhUti, madhyasthabhAva, maitrIbhAvanA, sahiSNutA, vItarAgakathA, antataH vinaya, kRtajJatA, dayA Adi sAttvika mAnasa ahiMsAkA udaya hotA hai| yahI ahiMsaka tattvajJAnakA phala hai| AcAryoMne jJAnakA utkRSTa phala upekSArAga-dveSa na hokara madhyastha anAsakta bhAvakA udaya hI batAyA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAisiddhi syAdvAda amRtabhASA isa taraha jaba mAnasa ahiMsAkI sAttvika bhUmikApara yaha mAnava AjAtA hai taba isake pazukA nAza ho jAtA hai, dAnava mAnavageM badala jAtA hai| taba isakI vANImeM saralatA, sneha, samAdara, namratA aura nirahaGkAratA Adi A jAte haiN| spaSTa hokara bhI vinamra aura hRdayagrAhI hotA hai| isI nirdoSa bhASAko syAdvAda kahate haiN| syAt-vAda arthAta yaha bAta syAta-amuka nizcita dRSTikoNase vAda-kahI jA rahI hai| yaha syAt' zabda Dhulamula yakInI, zAyada, saMbhavataH, kadAcit jaise saMzayake parivArase atyanta dUra hai| yaha aMza nizcayakA pratIka hai aura bhASAka usa DaMkako naSTa karatA hai jisake dvArA aMzameM pUrNatAkA durAgraha, kadAgraha aura haThAgraha kiyA jAtA hai| yaha usa sarvahArA. pravRtti ko samApta karatA hai jo apane hakake sivAya dUsaroMke zrama aura astitvako samApta karake saMgharSa aura hiMsAko janma detI hai| yaha syAtvAda rUpI amRta usa mahAna ahaMkAra-viSamajvarakI paramauSadhi hai jisake AvezameM yaha mAnavatanadhArI tUphAna yA babUlekI taraha jamInapara paira hI nahIM TikAtA aura jagatameM zAstrArtha, vAda-vivAda, dharmadigvijaya, matavistAra jaise AvaraNa letA hai| dUsaroMko binA samajhe hI nAstika, pazu, mithyAtvI, apasada, prAkRta, grAmya, dhRSTa Adi sabhya gAliyoMse sanmAnita (?) karatA hai| 'syAdvAda' kA 'syAt' apanemeM sunizcita hai| aura mahAvIrane apane saMghake pratyeka sadasyakI bhASAzuddhi isIke dvArA kii| isa taraha anekAntadarzanake dvArA mAnasazuddhi aura syAdvAdake dvArA vacanazuddhi honepara hI ahiMsAke bAhyAcAra, brahmacarya Adi sajIva hue, inameM prANa Ae aura mana, vacana aura kAyake yatnAcArase inakI apramAda pariNatise ahiMsAmandirakI prANapratiSThA huii| mahAvIrane bAra Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana bAra cetAvanI dI ki 'samaya goyama mA papAdae'-gautama ! isa prAtmamandirakI prANapratiSThAmeM kSaNamAtra bhI pramAda na kr| prAcArakI paramparAkA mukhya pAyA tatvajJAna isa taraha jaba taka buniyAdI bAtoMkA tattvajJAna na ho to kevala sadAcAra aura naitikatAkA upadeza sunane meM sundara lagatA hai para vaha buddhi, tarka, jijJAsA, mImAMsA, samIkSA aura samAlocanA kI tRpti nahIM kara sktaa| jaba taka saMghake ye mAnasa vikalpa nahIM haTeMge taba taka ve bauddhika hInatA mAnasa dInatAke tAmasa bhAvoMse trANa nahIM pA sakate aura cittameM yathArtha nivaira vRttikA udaya nahIM kara skte| jisa AtmAke yaha saba honA hai yadi usake hI svarUpakA bhAna na ho to mAtra anupayogitAkA sAmayika samAdhAna ziSyoM ke muMhako banda nahIM rakha sktaa| Akhira mAlaMkyaputtane buddhako sApha sApha kaha diyA ki Apa yadi nahIM jAnate to sApha sApha kyoM nahIM kahate ki maiM nahIM jAnatA-mujhe nahIM maaluum| - jina praznoMko buddhane avyAkRta rakhA unakA mahAvIrane anekAnta dRSTise syAdvAda bhASAmeM nirUpaNa kiyA / unane AtmAko dravyadRSTise zAzvata, paryAyadRSTise azAzvata batAyA / yadi AtmA kUTastha, nitya, sadA aparivartanazIla mAnA jAtA hai to puNya-pApa saba vyartha ho jAte haiM kyoMki unakA asara AtmApara to par3egA nhiiN| yadi AtmA kSaNa-vinazvara aura dhArAvihIna, niHsantAna, sarvathA navotpAda vAlA hai to bhI kRta karmakI niSphalatA hotI hai, paraloka nahIM bntaa| ataH dravya-dRSTise . dekho pro0 dalasukha mAlavaNi yA likhita janatarkavArtikakI prastAvanA / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi dhArApravAhI, pratikSaNa-parivartita saMskAragrAhI AtmAmeM hI puNyapApakartRtva, sadAcAra, brahmacaryavAsa Adi sArthaka hote haiN| inameM na aupaniSadoMkI taraha zAztavAdakA prasaMga hai aura na jar3avAdiyoM kI taraha ucchedavAdakA Dara hai| aura na use ubhayaniSedhaka 'azAzvatAnuccheda bAda' jaise vidhivihIna dasa nirdeza karanakI hI AzyakatA hai| yahI saba vicAra kara bha0 mahAvIrane loka, paraloka, AtmA Adi sabhI padArthoMkA anekAntadRSTise pUrNa vicAra kiyA aura syAdvAdavANIse usake nirUpaNakA nirdoSa prakAra btaayaa| yahI jaina darzanakI pRSThabhUmi hai jisapara uttarakAlIna AcAryoMne zatAvadhi granthoMkI racanA karake bhAratIya sAhityAgArako Alokita kiyaa| akelI 'syAdvAda' para hI bIsoM choTe-moTe grantha likhe gaye haiN| ____ isa anekAntake vizAla sAgara meM saba ekAnta samA jAte haiN| prAcArya siddhasena divAkarake zabdoM meM ye syAdvAdamaya jinavacana mithyAdarzanake samUharUpa haiM ( isameM samasta mithyAdRSTiyAM apanI apanI apekSAse virAjamAna haiM) aura amRtasAra yA amRtasvAdu haiN| ve taTasthavRttivAle saMvigna jIvoMko atizaya sukhadAyaka haiM / ve jagatkA kalyANa kareM- ... ... "bha micchAdasaNasamUhamaiyarasa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavao saMviggasuhAhigammassa / / " prastuta syAdvAdasiddhimeM isIliye syAdvAdake prasaMgase sarvathA nityatva-anityatva AdikA nirAkaraNa aneka prakaraNoM meM karake antameM yahI dikhAyA gayA hai ki nityAnityAtmaka syAdvAdarUpa AtmAmeM hI puNyapApakartRtva-bhoktRtva Adi bana sakate haiN| vahI sukhake liye prayatna kara sakatA hai| 10 . Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana granthakAra vAdIbhasiMhake samayake sambandhameM sampAdakane paryApta ahApoha karake unakA samaya I0 770 se 860 taka siddha kiyA hai| sAtha hI bAdhakoMkA nirAkaraNa bhI kiyA hai / para "adya dhArA nirAdhArA nirAlambA sarasvatI" padoMkA sAmya Akasmika nahIM kahA jA sktaa| aura yahI eka aisA vAdhaka hai jo sandehako thor3A avakAza detA hai| para yadi AdipurANakArane inhIM vAdisiMhakA ullekha kiyA hai to ukta sandeha nirAdhAra ho jAtA hai| aisI dazAmeM yahI mAnanA hogA ki parimala kavine yahAMse isa parimalakA saMcaya kiyA hogaa| ___antameM maiM sampAdakake adhyavasAyakI sarAhanA karatA hU~ aura unase aise hI aneka granthoM ke saMpAdana-saMzodhanakI AzA karatA huuN| ___antameM maiM samAja aura sAhityaprakAzinI saMsthAoMke saMcAlakoMse eka nivedana kara denA cAhatA hU~ ki purAtana AcAryoM kI jIvanta kRtiyoMkA uddhAra, sampAdana-prakAzana Adi uddhArakI bhAvanAse kareM, 'inheM chapA kara kyA hogA ?', 'yadi ye na chapatIM to kyA kAma ruka jAtA ?', 'chapA chapAkara rakhate jAo bikatI nahIM' Adi vyApArika bhAvanAse nhiiN| sAhityakAra usa mA~kI taraha hai jo apane jJAna-yauvanameM mAnasa-garbhako dhAraNa kara cirasAdhanAke bAda eka vicAra-zizuko janma detI hai / usake garbhakAlake bhojanake vajanase usa zizuko taulanA mAtRtvakA apamAna karanA hai| jar3ase jar3a to taulA jA sakatA hai para usakI cetanAkA bhI kyA mola-tola kiyA jA sakatA hai ? hama Aja taka manuSya haiM, jaina haiM aura ahiMsA tathA anekAntadarzanakI jyotiko apane nirbala jaDa hAthoMmeM thAme hue haiN| yaha inhIM graMthoM kI paramparAkA puNya phala hai| ataH ina jyotidharoMko snehadAna Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 syAdvAdasiddhi do jisase ye TimaTimAte rahe aura jagatko apane astitvakA bhAna karAte hue prakAzapatra sujhAveM / samAja meM vidvAnoMkI saMkhyA saikar3oMmeM hai / para isa jJAnayajJake hotA kitane haiM ? aura samAjane buddhipUrvaka kitanoM ko isa ora prerita kiyA ? yaha prazna ThaMDe divase uddhAraka vRttise socanekA hai ? AzA hai isa natra aura spaSTa nivedana para dhyAna jAyagA / bhAratIya jJAnapITha, kAzI 2-8-50 azuddha neSyataH (STitA) sadahetukAtAcita anyazcA varNeSa savastatra varaNAdetadupamardanakAryAguNatvasyavizesazItya mahendrakumAra nyAyAcArya J (sa0 mUrtipraMthamAlA bhAratIya jJAnapITha) zuddhi-patra zuddha neSyataH (te) sadahetukatA cikaceti anyaizcA varNeSu sarvastatra varNAditadupamardanaM kAryA guNatvasyAvizesaMzItya pRSTha r 3 12 33 34 34 34 40 47 48 paMkti 11 1 13 14 2 20 14 18 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdanake viSayameM prArambha aura paryavasAna sana 1947 meM zrIyuta paM0 ke0 bhujabalijI zAstrI mUDabidrIkI kRpAse isa granthakI pratilipi prApta huii| usa samaya maiM anya pranthoMke sampAdana-kArya meM lagA huA thA aura isaliye ise sarasarI dRSTile hI dekha skaa| isake bAda yaha koI Der3ha varSa taka vaisA hI par3A rhaa| bAdameM avakAza milane para ise punaH gaurase dekhA to grantha bahuta mahatvapUrNa jAna par3A, aura taba agasta 1948 ke anekAnta' vaSa 6, kiraNa 8 meM 'vAdIsiMha sRrikI eka adhUrI apUrva kRti-syAdvAdasiddhi' zIrSaka lekha dvArA isa granthakA vistRta paricaya diyA aura likhA ki-'hama usa dinakI pratIkSAmeM haiM jaba vAdIbhasiMhakI yaha amara kRti prakAzita hokara vidvAnoMmeM advitIya Adarako prApta karegI aura jainadarzanakI gauravamaya pratiSThAko bddh'aavegii| kyA koI mahAna sAhitya-premI ise prakAzita kara mahata zeyakA bhAgI banegA aura grantha-pranthakArakI taraha apanI ujjvala kIrtiko amara banA jaayegaa|' ise par3hakara zraddheya paM0 nAthUrAmajI premIne 3 navambara 1648 ko hameM eka patra likhA 'kyA isakI eka hI prati upalabdha hai ? jo prati upalabdha hai kyA akelI usI parase yaha grantha prakAzita kiyA jA sakatA hai ? kyA Apa usake sampAdita kara deneke liye samaya nikAla sakate haiM ? maiM socatA hU~ ki yadi ho sake to yaha grantha mANikacandra granthamAlAse chapA diyA jAya / idhara 6-7 varSase granthamAlAmeM koI prantha nahIM chpaa|' premIjIke isa patrako prApta kara hamane isake sampAdanAdikI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi unheM sahaSa svIkAratA de dI aura 7 navambara 1948 ko usakA kAryArambha bhI kara diyaa| parantu granthakI prApta pratilipi bahuta hI azuddha aura truTita honese presakApIkA mUla tADapatrIya pratise, jo mUDabidrIke jaina-maThake bhaNDArameM surakSita hai aura jisake vahA~ honekA patA pIche mAlUma par3A, milAna kiye binA use presameM denA ucita. evaM iSTa nahIM smjhaa| ataH use maMgAneke liye hamane paM0 ke0 bhujabalijI zAstrIko patra likhaa| zAstrIjIne ukta prati hameM turanta bheja dii| para mUla prati kannaDa lipimeM hone tathA sarasAvAmeM AsapAsa usakA koI jAnakAra na honese granthakA kAma do-DhAI mahine rukA par3A rhaa| 18 pharavarI 1646 ko jaba yuktyanuzAsanake milAnakAryase banArasa jAnA par3A to vahA~ paM0 devarabhaTTajI nyAyAcAryake sAtha, jo kannaDa tathA saMskRta donoMke yogya vidvAna haiM, isakA mUla pratise milAna kiyA gyaa| milAna karane para prAyaH sabhI azuddha pATha ThIka hogaye aura kucha braTita pATha bhI pUre hogaye; kyoMki mUla tADapatra prati prAyaH zuddha hai aura acchI taraha par3hI jAtI hai| milAnase jo sabase bar3A phAyadA huA vaha yaha huA ki. prApta pratilipimeM jo caudahaveMprakaraNakI 57 se 70 taka 14, brahmadUSaNasiddhi prakaraNakI 52 se 186. taka 138 aura antima prakaraNakI 63= 1583 ke lagabhaga kArikAe~ evaM upalabdha antima Der3ha-do adhUre prakaraNa chUTe hue the ve saba isa milAnase prakAzameM aagye| AzcaryakI bAta hai ki itanI kArikAe~ evaM prakaraNa-ke-prakaraNa lekhakane chor3a diye the! yahA~ ullekhanIya hai ki isI milAnake daurAnameM mAnanIya paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryase bhI isa granthakI eka pratilipi prApta hogaI, jo unhoMne bhAratIya jJAnapITha kAzIke liye kannaDazAkhAdvArA karAI thii| isameM ukta saba kArikAe~ va prakaraNa maujUda haiN| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdanake viSayameM isa taraha granthako mUla tADapatra pratise milAnAdi dvArA presameM dene yogya banAkara use julAI 1646 meM akalaGka presa, dehalIko chapaneke liye de diyA aura 7 aprela 1650 taka vaha prastAvanAdi sahita chapakara taiyAra hogyaa| kintu duHkha hai ki kucha vighnabAdhAoM evaM kAraNoMse, jinameM mere zizukA janma lekara 18 dina bAda viyoga ho jAnA bhI eka khAsa kAraNa hai aura jisane bahuta hI utsAha bhaGga kiyA, granthako jaldI prastuta nahIM kara ske| prati-paricaya __ granthake saMzodhana aura sampAdanameM hamane mukhyataH 'ta', 'sa' pratiyoM aura kahIM-kahIM 'ka' pratikA bhI upayoga kiyA hai| ina tInoM pratiyoMkA paricaya isa prakAra hai :____1. ta prati-yaha tADapatrajJApaka 'ta' saMjJaka mUla tADapatrIya prati hai jo 'sa', 'ka' donoM pratiyAMkI mAtRprati hai| mUDabidrIke jaina-maThake bhaNDArameM jo 606 saMkhyAGkita tADapatrIya grantha hai aura jisameM 556 patra haiM usImeM yaha 'syAdvAdasiddhi' hai| usameM yaha 236 veM patrase 256 veM patra taka hai| bIcameM 247 se 253 taka 7 patra gAyaba ( naSTa ) haiN| ataH upalabdha granthakA lekha 236 se 246 taka 11 aura 254 se 256 taka 3 kula 15-+-3= 14 patroM meM pAyA jAtA hai| ina 14 patroM meM 670 kArikAe~ haiN| 256 se Age kaI patra ukta tADapatra granthameM nahIM haiM aura isalie prastuta 'syAdvAdasiddhi' apUrNa evaM adhUrI hI upalabdha hai| jo sAta patra gAyaba haiM unameM lagabhaga 350 kArikAe~ hAnI cAhieM; kyoMki eka-eka patrameM prAyaH 50-50 kArikAe~ pAI jAtI haiN| yadi ye sAta patra aura hote to 350+-670 = 1020 kArikAoMkA yaha eka apUrva dArzanika grantha jainavAGmayakI advitIya nidhi hotaa| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 sthAdvAdasiddhi atyanta jINa-zAlA liyA hai tathA pAda-ke-pAda phira bhI 670 jitanI kArikAoMvAlA bhI yaha grantharatna jainadArzanika granthoMke koSAgArako apanI AbhAse camacamA degA aura unameM pramukha sthAna grahaNa kregaa| yaha tADapatrIya prati atyanta jIrNa-zIrNa hai aura dImakoMne usake Adi, madhya aura antake hissoMko khA liyA hai tathA antake tIna patroMko to unhoMne bahuta hI jyAdA khA liyA hai-pAda-ke-pAda aura kArikAe~-kI-kArikAe~ naSTa hogaI haiN| yaha prati anumAnataH eka hajAra varSase kamakI purAnI nahIM hogii| patra lambenumA haiM aura eka-eka patrake tIna-tIna bhAga haiM tathA pratyeka bhAgameM :-6 paMktiyA~ evaM pratyeka paMktimeM lagabhaga 63-63 akSara haiN| eka pRSThameM 25 athavA eka patrameM 50 kArikAe~ haiN| kAza ! yaha 14 patrAtmaka prati bhI na milI hotI to jaina-vAGmayakI isa amara kRtike sambandhameM ina do zabdoMke likhanekA bhI avasara na miltaa| 2. sa prati-ArambhameM hameM yahI prati milI thI aura jisa parase presakApI taiyAra karane meM isake kAphI azuddha honese duharAtiharA parizrama karanA pdd'aa| yaha sarasAvAbodhaka 'sa' nAmaka prati hai| isameM 86 pRSTha haiM aura pratyeka pRSThameM 11-11 paMktiyA~ tathA eka-eka paMktimeM prAyaH 18-18 akSara haiM / kAgaja 20430/- pejI bAdAmI raMgakA hai aura pratilipi nIlI syAhIse likhI puSTa hai| isameM kArikAoMkI saMkhyA tADapatra pratike anusAra prakaraNagata na dekara samagra granthakI dI hai aura vaha 1 se lekara 501 taka hai| kahIM-kahIM yaha saMkhyA galata bhI likhI gaI hai aura 'abhAvapramANadUSaNasiddhi' nAmake 12 veM prakaraNameM 431 kI saMkhyAke bAda agalI kArikAkI, jisakI prAkaraNika kramasaMkhyA 13 hai, 432 na likhakara 422 likhI gaI hai aura isa taraha Age saba jagaha 11 kArikAoMkA phera par3a gayA hai ! Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdanake vipayameM 23 3. ka prati-yaha bhAratIya jJAnapITha kAzIkI prati hai, jo suvAcya tathA sundara akSaroMmeM likhI huI hai aura jo 20430/8 pejI sapheda rUladAra puSTa kAgaja para nIlI syAhIse likhI hai| isakA kAzIsUcaka 'ka' nAma hai| 'sa' pratise yaha prati kama azuddha hai| saMzodhana aura truTita pAThapUrti Upara kahA gayA hai ki prArambha meM jo prati prApta huI thI usameM bahuta azuddhiyAM, pAThabheda aura truTita pATha vidyamAna haiM / unakA saMzodhana hamane mUla tADapatra pratike AdhArase kiyA hai aura saMzodhanameM usase bar3I sahAyatA lI hai| tADapatra pratimeM jo pATha truTita haiM aura jinakI saMkhyA bahuta bar3I hai unameM sau-Der3hasau truTita pAThoMkI pUrti viSayasaMgati, sandarbha aura prakaraNake anusAra hamane yathAzakti apanI orase karanekA prayatna kiyA hai aura unheM [ ] aise vrakaTa meM rakhA hai / tathA zeSako samaya evaM zramasAdhya jAnakara chor3a diyA hai| udAharaNake taurapara kucha pAThabhedAtmaka saMzodhanoM aura truTita pAThoMkI pUrtiko nIce diyA jAtA hai, jisase pAThaka unakI saMgati evaM prAmANikatA Adiko kucha jAna sakeMgeHsaMzodhana daityAdRSTadvayoH (7-14) daityAdRSTadvayoH daityotkRSTadvayoH vaktRtvabhAvataH (-2) vaktRtvabhAvataH vaktRtyabhAvataH hyasyAnyaizvAvakalpyate (10.16) ta prativat hyasyAnyaiva kalpyate yava dAdhyayana (10-27) yadva dyanayaM yadva dyanayaM dadhuneva bhavediti (10-27) dadhune bhavavediti sa prativat / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi bauddhIyatvAt (10-34) bauddheyatvAt jAddhiyatvAt sadbhAvAdva do (11-2) sadbhAvo dvado sadbhAvo dvadho guNaH kasmAnIrUpatva- ta prativat guNastasmAni. tayetyasat (11-11) rUpatvata ityasat tato doSA (11-13) tadoSA tadoSA yoge(14-30) yAge yAge payudAsanArthataH (13-20) paryu dAsana ityataH paryu dAsana ithataH truTita pAThoMkI pUrti... 1. [namaH zrIvarddhamA] nAya 2. sau [khyaM vA duHkhameva vA] (1-3) 3. pR [thivyAdibhya i] tyeva (1-12) 4, nIya [mAnatvame] nayoH / (1-15) 5.. dharmo [na syAtphalAtya] yaat| (2-1) . 6. iti cet dRSTamiSTaM [hi cAnyonyAzraya] duussnnm| (2-30) 7. santA [no hi bhavettatra tataH] katuH phlaatyyH| (4-1) 8. na hi [syAdekatA'bhAve bauddhAnAM] smaraNAdikam / (4-55) 6. pakSadharmatvahIno'pi [gamakaH kRttiko dayaH // (4-83) saMskaraNakI ullekhanIya bAteM isa saMskaraNakI jo ullekhanIya bAteM haiM ve nimna haiM: 1. granthako adhika zuddha rUpameM prastuta karane tathA truTita pAThoMkI pUrti karanekA yatheSTa prayatna kiyA gayA hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdanake viSayameM 2. hindI sArAMza bhI sAthameM de diyA hai jisase hindIbhASAbhASI bhI granthake viSayoM evaM tadgata hArdako samajha skeNge| viSayasUcI bhI sAthameM nibaddha hai| usase bhI unheM lAbha phuNcegaa| 3. antameM do pariziSTa bhI lagAye gaye haiM jinameM eka syAdvAdasiddhikI kArikAoMke anukramakA hai aura dUsarA granthagata vyakti-siddhAnta-sampradAyAdi bodhaka vizeSa nAmoMkI sUcIkA hai| 4. battIsa pRSThakI vistRta prastAvanA hai jisameM grantha aura granthakArake sambandhameM vistArase prakAza DAlA gayA hai| 5. darzanazAstroMke viziSTa adhyetA, sampAdaka, lekhaka evaM samAjake khyAtiprApta vidvAn mAnanIya paM0 mahendrakumArajI nyAyA. cAryakA cintanapUrNa prAkathana bhI nibaddha hai jisameM unhoMne jainadarzanake pramukha siddhAnta evaM prastuta granthake pratipAdya viSaya 'syAdvAda' para sundara prakAza DAlA hai| kRtajJatA-prakAzana isa granthake kAryameM hameM aneka sahRdaya mahAnubhAvoMne bhinnabhinna rUpameM sahAyatA pahuMcAI hai usake liye hama unake atyanta kRtajJa haiN| mAnanIya mukhtArasAhaba aura premIjIne isake sampAdanAdike liye utsAhita kiyA tathA apanA anubhavapUrNa parA. marza diyaa| sammAnanIya paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryane mere anurodhako svIkAra karake apanA cintanapUrNa prAkkathana likhanekI kRpA kI aura milAnake liye kAzI pahuMcane para isa kAryakI sarAhanA karate hue protsAhana diyA / zrImAn paM0 ke0 bhujabali jI zAstrI mUDabidrIne hasta-likhita tathA tADapatrIya pratiyA~ bhejakara mujhe anugRhIta kiyaa| priya mitra paM0 amRtalAlajI jainadarzanAcArya aura paM0 devarabhaTTajI nyAyAcAryane milAna kAryameM Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 * syAdvAdasiddhi sahayoga diyaa| ina saba satpuruSoMke saujanyakA hI prastuta phala hai aura usakA zreya inhIMko prApta hai, anyathA maiM akelA kyA kara sakatA thaa| __ antameM maiM una granthakAroM, sampAdakoM aura lekhakoMkA bhI AbhArI hU~ jinake granthoM Adise kucha bhI sahAyatA milI hai| sampAdaka dariyAgaMja, dehalI / darabArIlAla koThiyA, 6 aktUbara 1650, , (mukhyAdhyApaka zrIsamantabhadravidyAlaya) (viSaya-sUcIkA zeSAMza) viSaya kArikA viSaya kArikA 6. jIva-brahmavicAra 108-12516. ............ 1-61 50. vedase brahmajJAnakI 1. anekadharmAtmaka vastu siddhikA nirA" 126-133 kI asaMbhavatAkI 11, brahmajJAnakA AzaMkA aura usakA - phala 134-138 / nirAkaraNa "" 1-3 10. brahma tathA avidyA kalpita 2. bauddhoMdvArA eka vastu bhedakI savistara meM abhimata kAryaAlocanA 136-87 kAraNatArUpa dharma13. zUnyaikAntameM bhedakA dRSTAnta 4-5 doSa pratipAdana 188 14. syAdvAdakI samI 3. anyApohase dharmabheda cInatA __ "" 186 mAnanekA khaNDana 63 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da prastAvanA syAdvAdasiddhi aura vAdIbhasiMhamUri 1. syAdvAdasiddhi . (ka) grantha-paricaya isa grantharatnakA nAma 'syAdvAda siddhi' hai| yaha dArzanikaziromaNi vAdImasiMhasUridvArA raco gaI mahatvapUrNa evaM uccakoTikI dArzanika kRti hai| isameM jainadarzanake maulika aura mahAn siddhAnta syAdvAda' kA pratipAdana karate hue usakA vibhinna pramANoM tathA yuktiyoMse sAdhana kiyA gayA hai / ataeva isakA 'syAdvAdasiddhi' yaha nAma bhI sArthaka hai| yaha prakhyAta jaina tArkika akalaMkadevake nyAyavinizcaya Adi jaisA hI kArikAtmaka prakaraNagrantha hai / kintu dukha hai ki yaha vidyAnandakI 'satyazAsanaparIkSA' aura hemacandrakI 'pramANamImAMsA' kI taraha khaNDita tathA apUrNa hI upalabdha hotA hai / mAlUma nahIM, yaha apane pUre rUpameM aura kisI zAstrabhaNDArameM pAyA jAtA hai yA nahIM / athavA, pranthakAra ke antima jIvanakI yaha racanA hai jise ve svargavAsa ho jAneke kAraNa pUrA nahIM kara sake ? mUDabidrIke janamaThase jo isakI eka atyanta jIrNa-zIrNa aura prAcIna tADapatrIya prati prApta huI hai tathA jo bahuta hI khaNDita dazAmeM vidyamAna hai-jisake aneka patra madhyameM aura kinAroMpara TUTe hue haiM aura sAta patra Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAhAdasiddhi to bIca meM bilkula hI gAyaba haiM usase jAna par3atA hai ki granthakAra ne ise sambhavataH pUre rUpameM hI racA hai| aura isaliye yadi yaha abhI naSTa nahIM huA hai to asambhava nahIM ki isakA anusandhAna honepara yaha kisI dUsare jai netara zAstrabhaNDArameM mila jAya / yaha prasannatAkI bAta hai ki jitanI racanA upalabdha hai usameM 13 prakaraNa to pUre aura 14 vA~ tathA agale 2 prakaraNa apUrNa aura isa taraha pUrNa-apUrNa 16 prakaraNa milate hai / aura ina saba prakaraNoMmeM (24+44+4+13+32+22+22+21 +23+3+28+16+21+70+138+63 =)670 jitanI kArikAeM sannivaddha haiN| isase jJAta ho sakatA hai ki prastuta grantha kitanA mahAna aura vizAla hai| darbhAgyase aba taka yaha vidvatsaMsArake samakSa zAyada nahIM AyA aura isaliye abhI taka aparicita tathA aprakAzita dazAmeM par3A calA AyA / (kha) bhASA aura racanAzailI - dArzanika hone para bhI isako bhASA vizada aura bahuta kucha sarala hai| Apa granthako sahajabhAvase par3hate jAiye, viSaya samajha meM AtA jaayegaa| hA~, kucha aise bhI sthala haiM jahA~ pAThakako apanA pUrA upayoga lagAnA par3atA hai aura jisase granthakI prauDhatA, viziSTatA evaM aparvatAkA bhI kucha anubhava ho jAtA hai| yaha granthakArakI maulika svatantra padyAtmaka racanA hai---kisI dUsare gadya yA padyarUpa mUlakI vyAkhyA nahIM hai| isa prakArakI racanAko racanekI preraNA unheM akalaMkadevake nyAyavinizcayAdi aura zAntarakSitAdike tatvasaMgrahAdise milI jAna par3atI hai / dharmakIrti (625I0) ne santAnAtarasiddhi, kalyANarakSita (700 I0) ne bAhyArthasiddhi, dharmottara (I0 725) ne paraloka Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA siddhi aura kSaNabhaGgasiddhi tathA zaGkarAnanda (I0800) ne apohasiddhi aura pratibandhasiddhi jaise nAmoMvAle grandha banAye haiM aura inase bhI pahale svAmI samantabhadra (vikramakI 2 rI, 3 rI zatI) aura pUjyapAda-devanandi (vikramakI 6ThI zatI) ne kramazaH jIvasiddhi tathA sarvArthasiddhi jaise siddhayanta nAmake grantha race haiM / sambhavataH vAdIbhalihane apanI yaha 'syAdvAdasiddhi' bhI usI saraha siddhyanta nAmase racI hai| (ga) viSaya-paricaya granthake AdimeM granthakArane prathamataH pahalI kArikAdvArA maGgalAcaraNa aura dUsarI kArikAdvArA grantha banAnekA uddezya pradarzita kiyA hai| isake bAda unhoMne vivakSita viSayakA prati. pAdana prArambha kiyA hai| vaha vavakSita viSaya hai syAdvAdakI siddhi aura usImeM tattvavyavasthAkA siddha honaa| inhIM do bAtoMkA isameM kathana kiyA gayA hai aura prasaGgataH darzanAntarIya mantavyoMkI samIkSA bhI kI gaI hai| isake liye pranthakArane prastuta pranthameM aneka prakaraNa rakhe haiN| upalabdha prakaraNoM meM viSaya-varNana isa prakAra hai: 1. jIvasiddhi-isameM cArvAkako lakSya karake sahetuka jIva AtmA)kI siddhi kI gaI hai aura use bhUtasaMghAtakA kArya mAnane kA nirasana kiyA gayA hai| isa prakaraNa meM 24 kArikAeM haiN| 2. phalabhoktRtvAbhAvasiddhi-isameM bauddhoMke kSaNikavAdameM dUSaNa diye gaye haiN| kahA gayA hai ki kSaNika cittasantAnarUpa AtmA dharmAdijanya svargAdi phalakA bhoktA nahIM bana sakatA, kyoMki dharmAdi karanevAlA citta kSaNadhvaMsI hai-vaha usI samaya Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAsiddhi naSTa ho jAtA hai aura yaha niyama hai ki 'karttA hI phalabhoktA hotA hai' ataH AtmAko kathaMcit nAzazIla - sarvathA nAzazIla nahIMsvIkAra karanA cAhiye / aura usa hAlata meM kartRtva aura phalabhoktRtva donoM eka ( AtmA ) ke bana sakate haiN| yaha prakaraNa 44 kArikAprAM meM pUrA huA hai / 3. yugapadanekAntasiddhi -- isameM vastuko yugapat -- eka sAtha vAstavika anekadharmAtmaka siddha kiyA gayA hai aura bauddhAbhimata apoha, santAna, sAdRzya tathA saMvRti Adiko yuktipUrNa samIkSA karate huye cittakSaNoMko niranvaya evaM niraMza svIkAra karane maiM eka dUSaNa yaha diyA gayA hai ki jaba cittakSaNoM meM anvaya vyApi dravya) nahIM hai - ve paraspara sarvathA bhinna haiM to 'dAtAko hI svarga aura vadhakako hI naraka ho' yaha niyama nahIM bana sakatA / pratyuta isake viparIta bhI sambhava hai-- dAtAko naraka aura vadhakako svarge kyoM na ho ? isa prakaraNa meM 74 kArikAe haiM / 8. 4. kramAnekAntasiddhi - isameM vastuko kramase vAstavika aneka dharmovAlI siddha kiyA hai / yaha prakaraNa bhI tIsare prakaraNa kI taraha kSaNikavAdI bauddhako lakSya karake likhA gayA hai / isameM kahA gayA hai ki yadi pUrva aura uttara paryAyoMmeM eka anvayI dravya na ho to na to upAdAnopAdeyabhAva bana sakatA hai, na pratyabhijJA banatI hai, na smaraNa banatA hai aura na vyAptigrahaNa hI banatA hai, kyoMki kSaNikaikAnta meM una ( pUrva aura uttara paryAyoM) meM ekatA siddha nahIM hotI, aura ye saba usI samaya upapanna hote haiM jaba unameM ekatA (anusyUtarUpase rahanevAlA ekapanA ) ho / ataH jisa prakAra miTTI kramavartI sthAsa - koza- kuzUla-kapAla-ghaTAdi aneka paryAya-dharmose yukta hai usI prakAra samasta vastueM bhI krama se Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nAnAdharmAtmaka haiM aura ve nAnA dharma unake usI taraha vAstavika haiM jisa taraha miTTIke sthAsAdika / ___yahAM yaha dhyAna dene yogya hai ki vAdIbhasiMhakI taraha vidyAnandane bhI anekAntake do bheda batalAye haiM: - eka sahAnekAnta aura dUsarA kramAnekAnta / aura ina donoM anekAntoMkI prasiddhi evaM mAnyatAko unhoMne zrogRddhApacchAcAryake 'guNaparyayavaddravyam' [ta0 sa0 5-30] isa sUtrakathanase samarthita kiyA hai athavA sUtrakAra ke kathanako ukta do anekAntoMkI dRSTise sArthaka batalAyA hai / ataH yugapadanekAnta aura kramAnekAntarUpa do anekAntoMkI prastuta carcA jaina dazanakI eka bahuta prAcIna carcA mAlUma hotI hai jisakA spaSTa ullekha ina donoM vidvAnoM dvArA hI huA jAna par3atA hai| yaha prakaraNa 866 kArikAoM meM samApta hai| 5. bhoktRtvAbhAvasiddhi-isameM sarvathA nityavAdIko lakSya karake usake nityaikAntakI samIkSA kI gaI hai| kahA gayA hai ki yadi AtmAdi vastu sarvathA nitya-kUTastha-sadA eka-so rahane vAlI-aparivartanazIla ho to vaha na kartA bana sakatI hai aura na bhoktA / kato mAnanepara bhoktA aura bhoktA mAnanepara kartAke abhAvakA prasaGga AtA hai, kyoMki kartApana aura bhoktApana ye donoM kramavartI parivartana haiM aura vastu nityavAdiyoMdvArA sarvathA aparicata nazola-nitya mAnI gaI hai| yadi vaha kartApanakA tyAgakara bhoktA bane to vaha nitya nahIM rahatIanitya ho jAtI hai, kyoMki kartApana Adi vastuse abhinna haiN| 1 guNavadvyamityukta sahAnekAntasiddhaye / tathA paryAyavadvyaM kramAnekAntavittaye ||-tttvaarthshlo zlo0438 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi yadi bhinna hoM to ve AtmAke siddha nahIM hote, kyoMki unameM samavAyAdi koI sambandha nahIM bntaa| ataH nityakAntameM AtmAke bhoktApana AdikA abhAva siddha hai| isa prakaraNa meM 32 kArikAe~ haiN| 6. sarvajJAbhAvasiddhi-isameM nityavAdI naiyAyika,vaizeSika aura mImAMsakoMko lakSya karake unake svIkRta nityaikAnta pramANa (AtmA Izvara athavA veda) meM sarvajJatAkA abhAva pratipAdana kiyA gayA hai| isameM 22 kArikAe~ haiN| 7. jagatkata tvAbhAvasiddhi-isameM Izvara jagatkartA siddha nahIM hotA, yaha batalAyA gayA hai| isameM bhI 22 kArikAeM haiN| 8. arhatsarvajJasiddhi - isameM sapramANa arhantako sarvajJa siddha kiyA gayA hai aura vibhinna bAdhAoMkA nirasana kiyA gayA hai| isameM 21 kArikAe~ haiN| ha.arthApattiprAmANyasiddhi-navavA~ prakaraNa arthApattiprAmANyasiddhi hai| isameM sarvajJAdikI sAdhaka arthApattiko pramANa siddha karate hue use anumAna pratipAdana kiyA gayA hai aura use mAnanekI khAsa AvazyakatA batalAI gaI hai| kahA gayA hai ki jahA~ arthApatti (anumAna)kA utthApaka anyathAnupapannatvaavinAbhAva hotA hai vahI sAdhana sAdhyakA gamaka hotA hai| ata eva usake na hone aura anya pakSadharmatvAdi tIna rUpoMke hone para bhI vaha zyAma honA cAhiye, kyoMki usakA putra hai, anya ghutroMkI taraha isa anumAnameM prayukta 'usakA putra honA' rUpa sA. ghana apane 'zyAmatva' rUpa sAMdhyakA gamaka nahIM hai| ataH arthApatti apramANa nahIM hai-pramANa hai aura vaha anumAnasvarUpa hai| isa / " e Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prakaraNameM 23 kArikAe~ haiN| 10. vedapauruSeyatvasiddhi--dazavAM prakaraNa vedapauruSe. yatvasiddhi hai| isameM vedako sayuktika pauruSeya siddha kiyA gayA hai aura usakI apauruSeya mAnyatAko mArmika mImAMsA kI gaI hai| yaha prakaraNa 36 kArikAoM meM samApta hai| 11. parataH prAmANyasiddhi-gyArahavA~ prakaraNa parataH prAmANyasiddhi hai| isameM mImAMsakoMke svataHprAmANya matakI kumArilake mImAMsAzlokacArtika granthake uddharaNapUrvaka kar3I AlocanA karate hue pratyakSa, anumAna aura zabda (Agama) pramANoM meM guNakRta prAmANya siddha kiyA gayA hai| isa prakaraNameM 28 kArikAe~ haiN| 12. abhAvapramANadUSaNasiddhi-bArahavAM prakaraNa abhAcapramANadRSaNasiddhi hai / isameM sarvajJakA abhAva batalAneke liye bhATTodvArA prastuta abhAvapramANameM dUSaNa pradarzita kiye gaye haiM aura usakI atirikta pramANatAkA nirAkaraNa kiyA gayA hai / isameM 56 kArikAeM nibaddha haiN| 13. takaprAmANyasiddhi- terahavAM prakaraNa tarkaprAmAmANyasiddhi hai| isameM avinAbhAvarUpa vyAptikA nizcaya karAnevAle tarkako pramANa siddha kiyA gayA hai aura yaha batalAyA gayA hai ki pratyakSAdi dUsare pramANoMse avinAbhAvakA grahaNa nahIM ho sakatA / isameM 21 kArikAe haiN| 14........." caudahavAM prakaraNa adhUrA hai aura isaliye isa kA antima samAptipuSpikAvAkya upalabdha na honese yaha jJAta nahIM hotA ki isakA nAma kyA hai ? isameM pradhAnatayA vaizeSikake guNa-guNIbhedAdi aura samavAyAdikI samAlocanA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . . . . . . . . samavA syAdvAdasiddhi kI gaI hai / ataH sambhava hai isakA nAma 'guNa-guNIabhedasiddhi' ho| isameM 70 kArikAeM upalabdha haiN| isakI antima kArikA, jo khaNDita evaM truTita rUpameM hai, isa prakAra hai'tAha zeSaNabhAvAkhyasambandhe tu na ca (cA?) sthitH| """7 // brahmadUSaNasiddhi-upalabdha racanAmeM ukta prakaraNake bAda yaha prakaraNa pAyA jAtA hai / mUDabidrIkI tADapatra-pratimeM ukta prakaraNako uparyukta 'tadvizeSaNa' Adi kArikAke bAda isa prakaraNakI 'tanno ghedbrahmaniNIti Adi 52 vIM kArikAke pUrvAddha taka sAta patra RTita hai / ina sAta patroMmeM mAlama nahIM kitanI kArikAeM aura prakaraNa naSTa haiN| eka patra meM lagabhaga 50 kArikAeM pAI jAtI haiM aura isa hisAbase sAta patroM meM 5047-350 ke karIba kArikAe honI cAhiye aura prakaraNa kitane hoMge, yaha kahA nahIM jA sakatA / ata eva yaha 'brahmadUSaNasiddhi' prakaraNa kaunase nambara athavA saMkhyAvAlA hai, yaha batalAnA bhI azakya hai| isakA 513 kArikAoM jitanA prArambhika aza naSTa hai / brahmavAdiyoMko lakSya karake isameM unake abhimata baha meM dUSaNa dikhAye gaye haiN| yaha 186 (-513-1373) kArikAoMmeM pUrNa huA hai aura upalabdha prakaraNoM meM sabase bar3A prakaraNa hai| antima prakaraNa-ukta prakaraNake bAda isameM eka prakaraNa aura pAyA jAtA hai aura jo khaNDita hai tathA jisameM sirpha prArambhika 66 kArikAeM upalabdha haiM / isake bAda grantha khaNDita aura aparNa hAlatameM vidyamAna hai| caudahaveM prakaraNakI taraha isa prakaraNakA bhI samAptipuSpikAvAkya anupalabdha honese isakA nAma jJAta nahIM hotA / upalabdha kArikAoMse mAlama hotA hai ki Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA isameM syAdvAdakA prarUpaNa aura bauddhadarzanake apohAdikA khaNDana honA cAhie / anya granthakAroM aura unake granthavAkyoMkA ullekha granthakArane isa racanA meM anya granthakAroM aura unake granthavAkyoMkA bhI ullekha kiyA hai / prasiddha mImAMsaka vidvAn kumArila bhaTTa aura prabhAkarakA nAmollekha karake unake abhimata bhAvanA aura niyogarUpa vedavAkyAthakA nimna prakAra khaNDana kiyA hai niyoga-bhAvanArUpaM bhinnamarthadvayaM tathA / bhaTTa-prabhAkarAbhyAM hi vedArthatvena nizcitam // 6- 16 // isI taraha anya tIna jagahoMpara kumArila bhaTTake mImAMsAzlokavAttikase 'vAtika' nAmase athavA usake binA nAmase bhI tIna kArikAeM uddhRta karake samAlocita huI haiM aura jinheM granthakA aGga banA liyA gayA hai / ve kArikAeM ye haiM(ka) 'yadvedAdhyayanaM sarva tadadhyayanapUrva kam tadadhyayanavAcyatvAdadhuneva bhavediti // [ mI0 zlo, a, 7 kA 355 ] ityasmAdanumAnAtsyAdvedasyApIruSeyatA | 10-37 / (kha) 'svata: sarvapramANAnAM prAmANyamiti gamyatAm / na hi statossatI zaktiH katu manyena zakyate // ' - [mI0 zlo0 sU0 2 kA 47 ] -1-11 / iti vArtikasadbhAvAt""" (ga) 'zabde doSodbhavastA vadvavatryadhIna iti sthiti: / tadabhAvaH kvacittAvad guNaghadvaktRkatvataH // - [mI0 zlo0sU0 2 kA 62] Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvArdAsaddhi iti vArtikataH zabda.......... ......... -11-20 / / isI taraha prazastakara', dignAgara, dharmakIrti jaise prasiddha dArzanika graMthakAroM ke pada-vAkyAdikoMke bhI ullekha isameM pAye jAte haiN| 1 'iha zAkhAsu vRkSo'yamiti smbndhpuurvikaa| buddhirihedabuddhitvAtkRNDe dadhIti buddhivat // ..-8 // isameM prazastakarake prazastapAdabhASyagata samavAyalakSaNa kI siddhi pradarzita hai / tathA AgekI kArikAoMmeM unake 'ayutasiddhi' vizeSaNa kI AlocanA bhI kI gaI hai| 2 "vikalpayonayaH zabdA iti bauddhavacaHzruteH / / kalpanAyA vikalpatvAnna hi buddhasya vaktRtA // ' 7.5 // isa kArikAmeM jisa 'vikalpayonayaH zabdA:' vAkyako bauddhakA vacana kahA gayA hai vaha vAkya nimna kArikAkA vAkyAM "vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH / teSAmanyonyasambandho nArthAn zabdAH spRzantyamI // ' yaha karikA nyAyakumudacandra (pR0 537) Adi graMthoM meM uddhRta hai|8 vI.vIM zatIke vidvAn haribhadrane bhI ise anekAntajayapatAkA (pR0 337) meM uddhRta kiyA hai aura use bhadanta dinnakI batalAI hai| bhadanta dina sambhavataH dignAgako hI kahA gayA hai| isa kArikAmeM pratipAdita siddhAnta (zabda aura arthake sambandhAbhAva)ko dignAgake anugAmI dharmakIrtine bhI apane pramANavArtika (3-284) meM varNita kiyA hai| 3 'vidhuutklpnaajaalgmbhorodaarmuurtye| ityAdivAkyasadbhAvAtsyAddhi buddha'pyavaktRtA / ' 7-4 / isa kArikAkA pUrvAdha pramANavArtika 1-1 kA pUrvArdha hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 2. vAdIbhasiMhasUri (ka) vAdImasiMha aura unakA samaya granthake prArambhameM isa kRtiko vAdIbhasiMhasUrikI prakaTa kiyA gayA hai tathA prakaraNoMke antameM jo samAptipuSpikAvAkya diye gaye haiM unameM bhI ise vAdIbhasiMhasUrikI hI racanA batalAyA gayA hai, ataH yaha nisandeha hai ki isa kRtike racayitA AcArya vAdobhasiMha haiN|| aba vicAraNIya yaha hai ki ye vAdIbhasiMha kaunase vAdobhasiMha haiM aura ve kaba hue haiM unakA kyA samaya hai ? Age inhIM donoM bAtoMpara vicAra kiyA jAtA hai / (1) AdipurANake kartA jinasenasvAmIne, jinakA samaya I0 838 hai, apane AdipurANameM eka 'vAdisiMha' nAmake AcAryakA smaraNa kiyA hai aura unheM utkRSTa koTikA kavi,vAgmo tathA gamaka batalAyA hai| yathA kavitvasya parA sImA vAgmitasya paraM padam / gamakatvasya paryanto vAdisiMho'rcyate na kaiH // (2) pArzvanAthacaritakAra vAdirAjasUri (I. 1025) ne bhI pArzvanAthacaritameM 'vAdisiMha' kA samullekha kiyA hai aura unheM isI taraha 'tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo gunnH| iti tadvAn virodhazca tanna vyatividakSajam // 13.8 // isa kArikAkA pUrvArdha bhI dharmakIrtike pramANavArtika 1-47 kA parvArddha hai| 1 yathA-'iti zrImadvAdIbhasiMhasariviracitAyAM syAdvAdasiddhau cA ___ kiM prati jIvasiddhiH // 1 // ityAdi / ___ Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi syAdvAdavANIkI garjanA karanevAlA tathA dignAga aura dharmakIrti ke abhimAnako cUra-cUra karanevAlA prakaTa kiyA hai / yathAsyAdvAdagrimAzritya vAdisiMhasya garjite / 12 diGnAgasya madadhvaMse kIrtibhaGgo na durghaTaH // (3) zravaNa velagolAkI malliSeNaprazasti (I0 1128) meM eka vAdIsaha sUri aparanAma gaNabhRta ( AcArya ) ajitasenakA guNAnuvAda kiyA gayA hai aura unheM syAdvAdavidyA ke pAragAmiyoM dvArA AdarapUrvaka satata vandanIya aura logoMke bhArI Antara tama ko nAza karanekeliye pRthivIpara AyA dUsarA sUrya batalAyA gayA hai / isake alAvA, unheM apano garjanAdvArA vAdi-gajoMko zIghra cupa karake nigraharUpI jo gaDhDe meM paTakanevAlA tathA rAjamAnya bhI kahA gayA haiM / yathA vande vanditamAdarAdaharaharasyAdvAdavidyA vidAM / svAnta-dhvAnta-vitAna- dhUnana- vidhau bhAsvantamanya bhuvi / bhaktyA tvA'jitasenamAnatikRtAM yatsanniyogAnmanaHpadma sadma bhavedvikAsa vibhavasyonmatta nidrAbharaM // 54 // mithyA-bhASaNa-bhUSaNaM pariharetauddhatyamunmuJcata, syAdvAdaM vadatAnameta vinayAdvAdIbhakaThoravaM / no cecadgurugarjita-zraM ti-bhaya-bhrAntA stha yUyaM yatastUrNa nigrahajINaMkUpakuhare vAdi-dipAH pAtinaH // 12 // sakala bhuvanapAlAna mramUrddhA vibaddha sphurita mukuTa cUDAlIDha- pAdAravindaH / madada khila-vAdI bhendra kumbhaprabhedI, gaNabhRdajitaseno bhAti bAdobhasiMhaH // 17 // - zilAlekha naM0 54 (67) / (4) aSTasahasrIke TippaNakAra laghusamantabhadrane bhI apane Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA TippaNake prArambhameM eka vAdIbhamihakA ullekha nimna prakAra kiyA _ 'tadevaM mahAbhAgaistArkikArupajJAtAM zrImatA vAdIbhasiMhenopalAlitAmAptamImAMsAmalaMcikISavaH syAhAdodbhAsisatyavAkyamANikyamakArikAgharamadekaTakArAH sarayo vidyAnandasvAmina tadAdau pratijJAzlokamekamAha / / -aSTasahasrI Ti0 pR0 1 / ____ yahAM laghusamantabhadra (vikramakI 13 vIM zatI) ne vAdIbhasiMha ko samantabhadrAcAryarAMcata AptamImAMsAkA upalAlana (paripoSaNa) kartA batalAyA hai| yadi laghasamantabhadrakA yaha ullekha abhrAnta hai to kahanA hogA ki vAdImasiMhane AptamImAMsApara koI mahatvakI TokA likho hai aura usake dvArA prAptama mAMsAkA unhoM ne paripoSaNa kiyA hai / zrI paM0 kailAzacandrajI zAstrIne' bhI isakI sambhAvanAko hai aura usameM AcArya vidyAnandake aSTasahasrI gata 'atra zAstraparisamAptau kecididaM maGgala vacanamanumanyante' zabdoM kesAtha uddhRta 'jayati jagati' Adi padyako pramANarUpameM prastuta kiyA hai| koI Azcarya nahIM ki AptamImAMsApara vidyAnandake pUrva laghasamantabhadradvArA ullikhita vAdIbhasiMhane hI TIkA raco ho aura jisase hI laghusamantabhadrane unheM prAptamImAMsAkA upalAlanakartA kahA hai aura vidyAnanda ne 'kecit' zabdoMke sAtha unhIMko TIkAke ukta 'jayati' Adi samAptimaGgalako aSTasahasrI ke antameM apane tathA akalaGkadevake samAptimaGgalake pahale uddha ta kiyA hai| (5) kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNi kAvyagranthoMke kato vAdImasiMha sUri ativikhyAta aura suprasiddha hai| . 1 nyAya kR0 pra0 bhA0 prastA0 pR0 111 / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi (6) paM0 ke0 bhujabalIjI zAstrI' I0 1060 aura I0 1147 ke naM03 tathA naM. 37 ke do zilAlekhoMke AdhArase eka vAdIbhasiMha (apara nAma ajitasena)kA ullekha karate haiN| (7 a tasAgarasUrine bhI somadevakRta yazastilaka (AzvAsa 2- 126) kI apanI TIkAmeM eka vAdIbhasiMhakA nimna prakAra ullekha kiyA hai aura unheM somadevakA ziSya kahA hai:'vAdIbhasiMho'pi madIyaziSyaH zrIvAdirAjo'pi madIyaziSyaH / ityuktvAca / / vAdisiMha aura vAdImasiMhake ye sAta ullekha haiM jo aba takakI khojake pariNAmasvarUpa vidvAnoMko jaina sAhityameM mile haiN| aba dekhanA yaha hai ki ye sAtoM ullekha bhinna bhinna haiM athavA eka ? antima ullekhako pramIjI, paM0 kailAzacandrajI Adi vidvAna abhrAnta aura vizvasanIya nahIM mAnate, jo ThIka bhI hai, kyoMki isameM unakA hetu hai ki na to vAdImasiMhane hI apaneko somadevakA kahIM ziSya prakaTa kiyA aura na vAdirAjane hI apane ko unakA ziSya batalAyA hai / pratyuta vAdImasiMhane to puSpasena muniko aura vAdirAjane matisAgarako apanA guru batalAyA hai| dUsare, somadevane ukta bacana kisa graMtha aura kisa prasaGgameM kahA, yaha somadevake upalabdha granthoMparase jJAta nahIM hotaa| ataH jabataka anya pramANoMse usakA samarthana nahIM hotA tabataka use pramANakoTimeM nahIM rakhA jA sakatA 1 dekho, jainasiddhAntabhAskara bhAga 6, ki0 2 pR0 78 / 2 dekho, bra. zItalaprasAda jo dvArA saGkalita tathA anuvAdita 'madrAsa va masUra prAntake prAcIna smAraka' nAmaka pustaka / 3 dekho, janasAhitya aura itihAsa pR0 480 / 4 dekho, nyAyakumuda pra. bhA0 prastA0pU0 112 / ___ ww Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 prastAvanA zeSa ullekhoM meM merA vicAra hai ki tIsarA aura chaThA ye do ullekha abhinna haiM tathA unheM eka dUsare vAdIbhasiMhake honA cAhie, jina kA dUsarA nAma malliSeNaprazasti aura nirdiSTa zilAlekhoMmeM ajitasena muni athavA ajitasena paNDitadeva bhI pAyA jAtA hai tathA jinake ukta prazastimeM zAntinAtha aura padmanAbha aparanAma zrIkAnta aura vAdikAlAhala nAmake do ziSya bhI batalAye gaye haiN| ina malliSeNaprazasti aura zilAlekhoMkA lekhanakAla I0 1128, I0 1060 aura I0 1547 hai aura isaliye ina vAdImasiMhakA samaya lagabhaga I0 1065 se I0 1150 taka ho sakatA hai / bAkIke cAra ullekha-pahalA, dUsarA, cauthA aura pAMcavA~. prathama vAdIbhasiMhake honA cAhiye, jinheM 'vAdisiMha' nAmase bhI sAhitya meM ullekhita kiyA gayAhai / vAdIbhasiMha aura vAdisiMhake arthameM koI bheda nahIM hai-donoMkA eka hI artha hai| vAdirUpI gajoMke liye siMha aura vAdiyoMke liye siMha eka hI bAta hai| aba yadi yaha sambhAvanA kI jAya ki kSatracUDAmaNi aura gacintAmaNi kAvyagraMthoMke kartA vAdIbhasiMhasari hI syAdvAdasiddhikAra haiM aura inhIMne prAptamImAMsApara vidyAnandase pUrva koI TIkA athavA vRtti likho hai jo laghusamantabhadrake ullekha tathA vidyAnandake 'kecita' zabda ke sAtha uddhRta 'jayati jagati' Adi padya parase jAnI jAtI hai tathA inhIM vAdIbhasiMhakA 'vAdisiMha' nAmase jinasena aura vAdirAjasarine bar3e sammAnapUrvaka smaraNa kiyA hai| tathA 'syAdvAdagiramAzritya vAdisiMhasya gajite' vAkyameM vAdirAjane 'syAdvAdagira' padake dvArA inhoM kI prastuta syAdvAdasiddhi jaisI syAdvAdavidyAse paripUrNa kRtiyoM kI ora izArA kiyA hai to koI anucita mAlUma nahIM hotA / isake aucityako siddha karanevAle nIce kucha pramANa bhI upa Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 syAdvAdasiddhi sthita kiye jAte haiN| (1) kSatracUDAmaNi aura gadhacintAmaNike maGgalAcaraNoM meM kahA gayA hai ki jinendra bhagavAna bhaktoMke samIhita (jinezvara. padaprApti) ko puSTa kareM-deveM / yathA (ka) zrIpatibhaMgavAnpaSyAdbhaktAnAM vaH samIhitam / yadbhaktiH zulkatAmeti muktikanyAkaragrahe // 1 // .... -kSatracU0 1-1 / (kha) zriyaH patiH puSyatu yaH samIhita, trilokarakSAnirato jinezvaraH / yadIyapAdAmbujabhaktiHzIkaraH, surAsurAdhIzapadAya jAyate // -gaci0 pR01| lagabhaga yahI prastuta syAdvAdasiddhike maGgalAcaraNameM kahA gayA hai (ga) namaH zrovarddhamAnAya svAmine vizvavedine / nityAnanda-svabhAvAya bhakta-sArUpya-dAyine // 3-7 // (2) jisa prakAra kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNike pratyeka lambake antameM samApti-puSpikAvAkya die haiM vaise hI syAdvAda. siddhike prakaraNAntameM ve pAye jAte haiN| yathA (ka) 'iti zrImadvAdImasiMhasUriviracite kSatraca DAmaNau sarasvatIlabhbho nAma prathamo lambaH' - kSatraca DA0 / (kha, 'iti zrImadvAdIbhasiMhasariviracite gadyacintamaNI sara. svatolambho nAma prathamo lmbH|' -garyAcantAmaNi / (ga) 'iti zrImadvAdIbhasiMhasarivicitAyAM syAdvAdasiddhau cArvAkaM prati jIvasiddhiH |-syaadvaadsiddhi| . (3) jisa taraha kSatraca DAmaNi aura gardhAcantAmaNi meM yatra kvacit nIti, tarka aura siddhAntakI ghuTa upalabdha hotI hai usI ___ Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA saraha vaha prAyaH syAdvAdasiddhimeM bhI upalabdha hoto hai| yathA(1) 'bhatarkitamidaM vRttaM takarU hi nizcalam // 1-42 // ityahena virakto'bhadgagatyadhIna hi mAnasam // 3-65 // -ksstrcuuddaamnni| (kha) tato hi sudhiyaH saMsAramupezante / / -gadhacintAmaNi pR078|| 'evaM paragatikroidhinyA.."cArvAkamatasabrahmacArikhyA rAjyayA parigRhItAH vittipatisutAH.... naiyAyikanirdiSTa nirvANapadamatiSThitA hava"kApilakalpitapuruSA iva prakRtivikAraparaM paMcana pratipAdayanti / / -dyaci0 pR066 / 'yatto yudayani yasasidiH sa dhrmH| sa ca samyagdarzanazAnacAritrAtmakaH / apamastu sdvipriitH|" -gaya0 pR0243 / (ga) tadupAyaM tato vakSye na hi kAryamahetukam // 3-2 // nayabAstavataH kArye kalpitAgnezca dAhavara // 2-18 // na hi svAnyArtikRtvaM syAdvirAne vizvavedini 0-2sA satyevAtmani dhau ca solyopAye mukhArthibhiH / dharma eva sadA kAryo na hi kAryamakAraNe ||1.24||-sthaa dvA0 / ina tulanAtmaka uddharaNoMparase sambhAvanA hotI hai ki kSatracUDA. maNi tathA gadhacintAmaNike kA vAdIbhasiMhasari aura syAdvAdasiddhi ke kartA bAdIbhasiMhasUri abhinna haiM-eka hI vidvAnakI ye tInoM kRtiyAM haiN| ina kRtiyoMse unakI utkRSTa kavi, utkRSTa vAdI aura utkRSTa dArzanikakI khyAti aura prasiddhi bho yathArtha jaMcatI hai| dvitIya vAdIbhasiMhakI bhI jo isI prakArako khyAti aura prasiddhi zilAlekhoMmeM ullikhita pAI jAtI hai aura jisase vidvAnoMko yaha bhrama huA hai ki ve donoM eka haiM vaha hameM prathama vAdIbhasiMhakI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi chApa (anukRti). jAna par3atI hai| isa prakAra ke prayatna ke jainalA. hityameM aneka udAharaNa milate haiN| tatvArthazlokavAtika grAdi mahAna dArzanika graMthoM ke kartA AcArya vidyAnandakI janasAhitya maiM jo bhArI khyAti aura prasiddhi hai vaisI hI khyAti aura prasiddhi IsAkI 16 vIM zatAbdI meM hue eka dUsare vidyAnandikI humbucake zilAlekhoM aura varddhamAnamunIndrake dazabhaktyAdimahAzA. strameM varNita milatI hai aura jisase vidvAnoMko ina donoMke aikya meM bhrama huA hai, jisakA nirAkaraNa vidyAnandakI svopajJa TIkA sahita 'prApta-parIkSA kI prastAvanAmeM kiyA gayA hai| ho sakatA hai ki prathama nAmavAle vidvAnakI taraha usI nAmavAle dUsare vi. dvAn bhI prabhAvazAlI rahe hoN| ataH 8vIM-8vIM zatAbdIse 12vIM zatAbdI taka vibhinna vAdIbhasiMhoMkA astitva mAnanA caahie| yahAM yaha ullekhanIya hai ki ukta granthoM ke kartA vAdIbhasiMha ke kavi aura syAdvAdI honeke unake granthoM meM pracura beja bhI milate haiN| __ aba inake samathapara vicAra kiyA jAtA hai| . 1. svAmIsamantabhadraracita ratnakaraNDaka pAra - sAptamImAMsA. kA kramazaH kSatracUr3AmaNi aura syAdvAdasiddhipara spaSTa prabhAva hai| yathAzvA'pi devo'pi devaH zvA jAyate dharma kilviSAt / .. ratnakaraNDa0 zloka 26 / devatA bhavitA zvApi devaH zvA dharma-pApataH / -kSatracUDAmaNi 11-77 / kuzalAkazalaM karma paralokazca na kvacit / / aapt,8|| kuzalAkuzalatvaM ca na cette dAhiMsrayoH / / .... -syA0 3-50 / 1 dekho, prastAvanA pR0 8 / 4 . . Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mastAvanA Ya ataH vAdIbhasiMhasUri svAmI samantabhadrake pazcAdvartI arthAta vakrama kI dUsarI-tIsarI zatAbdI ke bAdake vidvAna haiM / 2. akalaGkadeva nyAyavinizcayAdi granthoMkA bhI syAdvAdasaddhipara asara hai jisake tIna tulanAtmaka namane isa prakAra haiM 1) prasiddhadharmidharmatve'pyanyathAnupapattimAn / F1 7 hetureva yathA santi pramANAnISTasAdhanAt // - nyAyavini0 0 kA0 176 / pakSadharmatva-vaikalye'pyanyathAnupapattimAn // hetureMca yathA santi pramANaSTasAdhanAta | - sthA04-87, 8 (2) samavAmasya vRkSo'tra zAkhAsvityAdisAdhanaiH || ananyasAdhanaH siddhiraho lokottarA sthitiH // -nyAyavi kA 103, 104 iha zAkhAsu dhRto'yamiti sambandhapUrvikA / buddhirihedabuddhitvAtkuNDe dadhIti buddhivat // - sthA0 5-8 / (3) zrapramattA vivakSeya N zranyathA niyamAdhyayAta / iSTa satyaM hitaM vaktumicchA doSavatI katham // -nyAyavi0 kA0 356 / " sArvaja sahajecchA tu virAge'pyasti sA hi na / rAgAdya par3atA tasmAdbhavedvaktaiva sarvavit / / sthA0 6-10 / ataH vAdIbhasiMha akalaGkadeva ke arthAt vikramakI sAtavIM zatAbdI ke uttaravartI vidvAn haiM / 3. prastuta syAdvAdasiddhike chaThe prakaraNa kI 16 vIM kArikAmeM aura prabhAkarakA nAmollekha karake unake abhimata bhAvanAniyogarUpa vedavAkyArthakA nirdeza kiyA gayA hai| isake alAvA, kumArilabhaTTake mImAMsAzlokavArtikase kaI kArikAeM bhI uddhata Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi karake unakI AlocanA kI gaI hai| kumArijabhaTTa aura prabhAkara samakAlIna vidvAna haiM tathA IsAkI sAtavIM zatAbdA unakA sa .maya mAnA jAtA hai, ataH vAdIbhasiMha inake uttaravartI haiN| / 4. bauddha vidvAn zaGkarAnandakI apohasiddhi, aura pratibandha siddhikI AlocanA syAdvAdasiddhike tIsare-cauthe prakaraNoMmeM ke gaI mAlama hotI hai / zaGkarAnandakA samaya rAhula sAMskRtyAyana I0810 nirdhArita kiyA hai / zaGkarAnandake uttarakAlIna anna vidvAnkI AlocanA athavA vicAra syAdvAdasiddhi meM pAyA jA tA ho, aisA nahIM jAna pdd'taa| ataH vAdohike samaya pUrvAvadhi zaGkarAnandakA samaya jAnanA caahiye| arthAt IsAI 8 vI zatI inakI parvAvadhi mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| aba uttarAvadhike sAdhaka pramANa diye jAte haiM 1. tAmila-sAhityake vidvAna paM0 svAminAthayyA aura / kuppasvAmo zAstrIne aneka pramANapUrvaka yaha siddha kiyA hai| tAmila bhASAmeM racita tiruttakova kRta 'jIva cintAmaNi' grana kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNikI chAyA lekara racA gayA aura jIvakacintAmaNikA ullekha sarva prathama tAmilabhASAke riyapurANameM milatA hai jise cola-nareza kulottuGgake anurodha zekinAra nAmaka vidvAnne racA mAnA jAtA hai| kulottuGga rAjyakAla vi0 saM0 1137 se 1175 (I. 1080 se I0 111 taka hai / ataH vAdIbhasiMha isase pUrvavartI haiM- bAdake nahIM 2, zrAvakake ATha mUlaguNoMke bAremeM jinasenAcAryake / eka hI paramparA thI aura vaha thI svAmI samantanadrakRta ratnava eDakazrAvakAcAra pratipAdita / jisameM tIna makAra (madya, ma 1 dekho, 'vAdanyAya kA pariziSTa A / 2 dekho, jainasAhitya aura itihAsa / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA aura madhu) tathA hiMsAdi pAMca pApoMkA tyAga vihita hai| jinasenAyene ukta paramparAmeM kucha parivartana kiyA aura madhuke sthAnameM Ako rakhakara madya, mAMsa, juA tathA pAMca pApoMke parityAgako Ta mUlagaNa btlaayaa| usake bAda somadevane tIna makAra aura ca udumbara phaloMke tyAgako aSTa mUlaguNa kahA, jisakA anuraNa paM0 AzAdharajI Adi vidvAnoMne kiyA hai| parantu vAbhasiMhane kSatracUDAmarmANa meM svAmI samantabhadra pratipAdita ph| paramparAko hI sthAna diyA hai aura jinasena prAdikI parampaoMko sthAna nahIM diyaa| yadi vAdIbhasiMha jinasena aura madevake uttarakAlIna hote to ve bahuta sambhava thA ki unakI [mparAko dete athavA sAthameM unheM bhI dete| jaisA ki paM0 zAdharajI Adi uttaravartI viddhAnoMne kiyA hai| isake alAvA, nasena (I0 828) ne AdipurANameM inakA smaraNa kiyA hai, sAki pUrva meM kahA jA cukA hai| ataH vAdImasiMha jinasena aura somadevase, jinakA samaya kramazaH IsAkI navamI aura rAmI zatAbdI hai, pazcAdvartI nahIM haiM-pUrvavartI haiN| 3. nyAyamaJjarIkAra jayantabhaTTane kumArilakI mImAMsAzlokartika gata 'vedamyAbhyAyanaM sarva' isa, vedako apauruSeyatAko siddha raneke liye upasthita kI gaI, anumAnakArikAkAnyAyamaJjarI sambhavataH sarva prathama ' bhAratAdhyayanaM sarva' isa rUpase khaNDana yA hai, jisakA anusaraNa uttaravartI prabhAcandra', abhayadeva' 1 ahiMsA satyamasteya svastrI-mitavasu-prahau / 'madyamAMsamadhutyAgaisteSAM mUlaguNASTakam // kSatra0 7.23 // 2 dekho, nyAyakumuda pR.731, prameyaka.pR.366 / 3 dekhA, sanmati TI. pR. 43 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasaddhi devasUri', prameyaratnamAlAkAra anantavIrya 2 prabhRti tArkikoMne kiyA hai / nyAyamaJjarIkArakA vaha khaNDana isa prakAra hai 'bhArate'pyevamabhidhAtu zakyatvAt / bhAratAdhyayanaM sarva gRdhyayanapUrva kaM / . bhAratAdhyayanavAcyatvAdidAnIntanabhAratAdhyayanarvAdati para -nyAyamaM0 pR0 214 // parantu vAdobhasiMhane syAdvAdasiddhi meM kumArilakI ukta kAri kAke khaNDanake liye anya vidvAnoMkI taraha nyAyamaJjarokArakA anugamana nahIM kiyaa| apitu svaracita eka bhinna kArikA dvArA usakA nirasana kiyA hai jo nimna prakAra hai:piTakAdhyayanaM sarvaM tadadhyayanapUrvakam / / tadadhyayanavAcyatvAdadhuneva bhavediti / -syA. 10-30, isake atirikta vAdIbhasiMhane koI pAMca jagaha aura bhI isI syAdvAdasiddhi meM piTakakA hI ullekha kiyA hai, jo prAcIna para mparAkA dyotaka hai / aSTazatI aura aSTasahasrI (pR. 23.7)meM akalaGkadeva tathA unake anugAmI vidyAnandane bhI isI (piTakatraya) kA hI ullekha kiyA hai| isase hama isa natIjepara pahucate haiM ki yadi vAdIbhasiMha nyAyamaJjarokAra jayantabhaTTake uttaravartI hote to saMbhava thA ki ve unakA anya uttarakAlIna vidvAnoM kI taraha jarUra anusaraNa karate- 'bhAratAdhyayanaM sarva' ityAdiko hI apanAte aura usa hAlatameM 'piTakAdhyayanaM sarva' isa naI kArikAko janma na dete| isase jJAta hotA hai ki vAdIbhasiMha nyAyamaJjarIkArake uttara vartI vidvAn nahIM haiN| nyAyamaJjarIkArakA samaya I0 840 ke 1 dekho, sthA. ra. pR. 634 / 2 dekho, prameyaratna. pR. 137 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA lagabhaga mAnA jAtA hai / ataH vAdIbhasiMha inase pahaleke haiN| 4. A0vidyAnandane AsaparIkSAmeM jagatkartRtvakA khaNDana karate hue Izvarako zarIrI athavA azarIrI mAnane meM dUSaNa diye hai aura usakI vistRta mImAMsA kI hai| usakA kucha aMza TIkA sahita nIce diyA jAtA hai ... 'mahezvarasthAzarIrasya svadehanirmANAnupapatteH / tathA hi dehAntasadvinA tAvatsvadahaM janayadyadi / : .. tadA prakRtakArthe'pi dehAdhAnamanarthakam // 8NE dehAntarAtsvadehasya vidhAne caanvsthitiH|| . . . . tathA ca prakRtaM kArya va.ryAdIzI na jAtucita / / 13 // , yathaiva hi prakRtakAryajananAyApUrvazarIramIzvaroM niSpAdayati tathaiSa saccharIraniSpAdanAyApUrvazarIrAntaraM / viSAdayediti kathamanavasthA cinighAta ?..... - yathA'nIzaH svadehasya karta dehAntarAnmataH / - pUrva smAdityanAditvAnnAna vasthA prasajyate // 219 tathezasyApi pRca smAI hAi hAntarodbhavAt / nAnavastheti yo brayAttasthAnIzatvamIzituH // 22 // anIzaH karmade henaa'naadisntaanvtinaa| . . yathaiva hi sakamANastadvanna kathamIzvaraH // 23 // . . 'prAyaH yahI kathana cAdIbhasiMhane syAdvAdasiddhikI sirpha DhAI kArikAoMmeM kiyA hai aura jisakA pallavana evaM vistAra upa. yukta jAna par3atA hai / ve DhAI kArikAe~ ye haiM dehArambho'pyadehasya vaktRtvavadayuktimAn / dehAntareNa dehasya yadyArambho'navasthitiH // anAdistantra bandhazcettyaktopAtta zarIratA / / dekho, nyAyaka. dvi bha', pra. pR. 16 / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda siddhi asmAdAdivadevA'sya jAtu naivAzarIratA // dehasyAnAditA syAdevasyAM ca pramAtyayAt - 6.10, 113 // ina donoM uddharaNoM kA milAna karanese jJAta hotA hai ki vAdI siMhakA kathana jahA~ saMkSipta hai vahA~ vidyAnanda kA kathana kucha vistArayukta hai| isake alAvA, vAdIbhasiMhane prastuta syAdvAdasiddhi meM anekAntake yugavadanekAnta aura kramAnekAnta ye do bheda pradarzita karake unakA eka eka svatantra prakaraNa dvArA vistArase - 24 na kiyA hai / vidyAnanda ne bhI zlokavArtika ( pR0 438) meM anekAntake ina do bhedoMkA ullekha kiyA hai / ina bAtoMse lagatA hai ki zAyada vidyAnandane vAdIbhasiMhakA anusaraNa kiyA hai| yadi yaha kalpanA ThIka ho to vidyAnandakA samaya vAdIbhasiM hakI uttarAvadhi samajhanA cAhiye / yadi ye donoM vidvAna samakAlIna hoM to bhI eka dUsarekA prabhAva eka dUsarepara par3a sakatA hai aura eka dUsareke kathana evaM ullekhakA Adara eka dUsarA kara sakatA hai / vidyAnandakA samaya hamane anyatra ' I0 77 se 840 anumAnita kiyA hai / 5. gadyacintAmaNi (pIThikA zloka 6) meM vAdIbhasiMhane apanA guru puSpaSeNa AcAryako batalAyA hai aura ye puSpaSeNa be ho puSpaSeNa mAlUma hote haiM jo akalaMkadevake sadharmA aura 'zatrubhayaGkara' kRSNa prathama ( I0 716-772) ke samakAlIna kahe jAte haiM / aura isaliye vAdIbhasiMha bhI kRSNa prathamake samakAlIna haiN| ataH ina saba pramANoMse vAdIbhasiMhasUrikA astitva- samaya 1 dekho, prAptaparIkSAko prastAvanA pR0 13 | 2 dekho, DA0 sAlatora kRta miDiyAvastra jainijma pR0 36 / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 IsAkI mavIM aura 8 vIM zatAbdIkA madhyakAla - I0 770 se 860 siddha hotA hai / prastAvanA bAdhakoMkA nirAkaraNa isa samaya ke svIkAra karanemeM do bAdhaka pramANa upasthita kiye jA sakate haiM aura ve ye haiM 1. kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNi meM jIvandharasvAmIkA carita nibaddha hai jo guNabhadrAcArya ke uttarapurANa' (zaka saM0 770, I0 848) gata jIvandharacaritase liyA gayA hai / isakA saMketa bhI gadyacintAmaNike nimna padya meM milatA hai niHsArabhUtamapi bandhanatantujAta N, mUrdhnA jano vahati hi prasavAnuSaGgAt / jIvandharaprabhava puNya purANayogA dvAkya N mamA'pyubhayaloka hitapradAyi || 6 || ataeva vAdIbhasiMha guNabhadrAcArya se pIcheke haiM / 2. suprasiddha dhArAnareza bhojakI jhUThI mRtyuke zokapara unake samakAlIna sabhAkavi kAlidAsa, jinheM parimala athavA dUsare kAlidAsa kahA jAtA hai, dvArA kahA gayA nimna zloka prasiddha haizradya dhArA nirAdhArA nirAlambA sarasvatI / paNDitA khaNDitAH sarve bhojarAje divaMgate // - aura isI zloka ke pUrvArdhako chAyA saMtyandhara mahArAjake zoka ke prasaGgameM kahI gaI gadyacintAmaNikI nimna gadyameM pAI jAtI hai 1 premIjIne jo ise 'zaka saM0705 (vi0 saM 840 ) kI racanA' batalAI hai (dekho, jainasA0 aura iti0 pR. 481 ) vaha presAdikI galatI jAna par3atI hai; kyoMki unhoMne use anyatra zaka saM. 770, I. 848ke lagabhagakI racanA siddha kI hai, dekho vahI pR0 514 | Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi ___ 'adya nirAdhArA dharA nirAlambA sarasvatI / ' ataH vAdIma siMha rAjA bhoja (vi0 saM01076 se ci0 11. 50) ke bAda ke vidvAna haiN| ye do bAdhaka haiM jinameM pahale ke udbhAvaka zraddheya paM0 nAthUrAmajI premI haiM aura dUsare ke sthApaka zrIkuppusvAmI zAstrI tathA samarthaka premIjI haiM / inakA samAdhAna isa prakAra hai 1. kavi parameSThI athavA paramezvarane jinasena aura guNabhadra ke pahale 'vAgarthasaMgraha' nAmaMkA jagaprasiddha purANa racA hai| aura jisameM vezaThazalAkA puruSoMkA carita varNita hai tathA jise uttaravartI anekoM purANa kAroMne apane purANoMkA AdhAra banAyA hai| khuda jinasena aura guNA bhadrane bhI apane AdipurANa tathA uttarapurANa usIke adhArase banAye haiM, yaha premIjI svayaM svIkAra karate haiM / taba vAdImasiMhane bhI jIvandharacarita jo ukta purANameM nibaddha hogA usI (purANa) se liyA hai, yaha kahane meM bhI koI bAdhA nahIM jAna par3atI / . gadyacintAmaNikA jo padya prastuta kiyA gayA hai usameM sirpha itanA hI kahA hai ki 'isameM jIvandharasvAmoke caritake udbhAvaka puNyapurANakA sambandha hone athavA mokSagAmI jovandharaka puNya-caritakA kathana honese yaha ( merA gadyacintAmaNirUpa vAkya-samUha) bhI ubhaya lokake liye hitakArI hai|' aura vaha puNya purANa upayukta kaviparameSThIkA vAgarthasaMgraha bhI ho sakatA hai| isake sivAya, gadyacintAmaNikArane usa jIvandharacaritako gadyacintAmaNimeM kahanekI pratijJA kI hai jise gaNadharane kahA 1 dekho DA0 e0 ena0 upAdhyekA 'kavi paramezvara yA parameSThI' zIrSaka lekha, jainasi0 bhA. bhAga 13, ki. 2 / 2 dekho, jainasAhitya aura itihAsa pR0 421 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA aura aneka sUriyoM (AcArya) dvArA jagatameM grantharacanAdike rUpa meM prakhyApita huA hai / yathA . ityevaM gaNanAyakena kathitaM puNyAsavaM zRNvatAM tajjIvandharavRttamatra jagati prakhyApita' sUribhiH / vidyAskRtividhAya dharmajananIbANIgaNAbhyathinAM vakSye gadyamayena vAGmayasudhAvarSeNa vAksiddhaye // 15 // 27 3. dUsare, yadi kSetracUDAmaNi aura gadya citAmaNi vAdIbha siMha sUrikI antima racanAeM hoM to guNabhadra ( I0848) ke uttarapurANakA unameM anusaraNa mAnane meM bhI koI hAni nahIM hai / ataH vAdImasiMhako guNabhadrAcAryakA uttaravartI siddha karaneke liye jo ukta hetu diyA gayA hai vaha vAdIbhasiMha uparokta samayakA bAdhaka nahIM hai / i 2. dUsarI bAdhAko upasthita karate hue usake upasthApaka zrIsvAmI zAstrI aura premojI donoM vidvAnoMko kucha bhrAnti huI hai / vaha bhrAnti yaha hai ki gadyacintAmaNikI ukta gadyako satyandhara mahArAjake zoka ke prasaGgameM kahI gaI batalAI hai kintu vaha unake zoka ke prasaGga meM nahIM kahI gii| apitu kASThAGgAra ke hAthIko jIvandharasvAmIne kar3A mArA thA, usase kruddha hue kASThAdvArake nikaTa jaba jIvandharasvAmIko gandholaTane bAMdhakara bheja diyA aura kASTAGgArane unheM badhasthAnameM lejAkara phAMsI dene kI sajAkA hukuma de diyA to sAre nagara meM sannATA chA gayA aura samasta nagaravAsI santApa meM magna hogaye tathA zoka karane lage / isI samayakI ukta gadya haiM aura jo pAMcaveM lambameM pAI jAtA hai jahAM satyandharakA koI sambandha nahIM hai-- unakA to pahale lamba taka hI sambandha hai / vaha pUrI grakRtopayogI gadya isa prakAra hai wogen Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi " 'adya nirAzrayA zrIH, nirAdhArA dharA, nirAlambA sarasvatI, niSphalaM lokalocanavidhAnam niHsAraH saMsAraH, nIrasA rasi katA, nirAspadA vIratA iti mithaH pravartayati praNayodgAriNIM vANIm......... -pR0 131 / 28 isa gadyake pada-vAkyoMke vinyAsa aura anuprAsako dekhate hue yahI pratIta hotA hai ki yaha gadya maulika hai aura vAdobhasiMhakI apanI racanA hai / ho sakatA hai ki ukta parimala kavine isI gadya ke padoM ko apane ukta zloka meM samAviSTa kiyA ho / yadi ullikhita padyakI isameM chAyA hotI to 'adya' aura 'nirAdhArA dharA' ke bIca meM 'nirAzrayA zrIH' yaha padya phira zAyada na AtA / chAyAmeM mUla hI to AtA hai / yahI kAraNa hai ki isa padako zAstrIjI aura premIjI donoM vidvAnoMne pUrvollikhita gadyameM uddhRta nahIM kiyA - use alaga karake aura 'adya' ko 'nirAdhArA dharA' ke sAtha jor3akara upasthita kiyA hai ! ataH yaha dUsaro bAdhA bhI uparokta samayakI bAdhaka nahIM hai / (kha) puSpasena aura oDayadeva vAdIbhasiMhake sAtha puSpasena muni aura oDayadevakA sambandha batalAyA jAtA hai / puSpasenako unakA guru aura oDayadeva unakA janma nAma athavA vAstava nAma kahA jAtA hai| isameM nimna padya pramANarUpameM diye jAte haiM puSpasena muninAtha iti pratoto, divyo manuhRdi sadA mama saMnidadhyAt / yacchatiH prakRtamUDhamatirjano'pi, vAdIbhasiMhamunipuGgavatAmupaiti // & Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zrImadvAdImasiMhena gadyacintAmaNiH kRtaH / stheyAdoDayadevena cirAyAsthAnabhUSaNaH // stheyAdoDayadevena vAdobhahariNA kRtH| gdycintaamnniloke cintAmaNirivAparaH // inameM pahalA padya gadyacintAmaNikI prArambhika pIThikAkA chaThA padya hai aura jo svayaM granthakArakA racA huA hai| isa padya meM kahA gayA hai ki ve prasiddha puruSasena manondra divya manu-pUjya guru mere hRdayameM sadA Asana jamAye raheM-vartamAna raheM jikena prabhAvase mujha jaisA nipaTa mUrkha sAdhAraNa AdamI bhI vAdIbhasiMha munizreSTha athavA vAdIbhasiMhasUri bana gayA / ' ataH yaha asaM. digdha hai ki vAdIbhasiMha sUrike guru puSpasena muni the-unhoMne unheM mUrkhase vidvAn aura sAdhAraNa janase munizreSTha banAyA thA aura isalie ve vAdobhasiMhake dIkSA aura vidyA donoMke guru the| - antima donoM padya, jinameM aouyadevakA ullekha hai, mujhe vAdIbhasiMhake svayaMke race nahIM mAlUma hote, kyoMki prathama to jisa prazastike rUpameM ve pAye jAte haiM vaha prazasti gadyavintAmaNi kI sabhI pratiyoM meM upalabdha nahIM hai-sirpha tajorakI do pratiyoM meMse eka hI pratimeM vaha milato hai| isIliye mudrita gadyacintAmaNike anta meM ve alagase die gae haiM aura zrIkuppasvAmI zAstrI ne phuTanoTameM ukta prakArako sUcanA kI hai| dUmare, prathama zloka kA pahalA pAda aura dUsare zlokakA dUsarA pada, tathA pahale zlokakA tIsarA pAda aura dUsare zlokakA tIsarA pAda tathA pahale zlokakA tIsarA pAda aura dUsare zlokakA pahalA pAda paraspara abhinna haiM-punarukta haiM-unase koI vizeSatA jAhira nahIM hotI aura isaliye ye donoM zithila padya vAdIbhasiMha jaise Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi utkRSTa kavikI racanA jJAta nahIM hote| tIsare, vAdIbhasiMhasUrikI grasti dene kI prakRti aura pariNati bhI pratIta nahIM hotii| unako kSatracaDAmaNimeM bhI vaha nahIM hai aura syAdvAdasiddhi apUrNa hai, jisase usake bAre meM kucha kahA nahIM jA sktaa| ataH uparyukta donoM padya hameM anyadvArA racita e, prakSipta jAna par3ate haiM aura isa lie proDayadeva bAdImasiMhakA janma nAma athavA vAstava nAma thA, yaha vicAraNIya hai| hAM, vAdIbhasiMha kA janma nAma va asalI nAma koI rahA jarUra hogaa| para vaha kyA hogA, isake sAdhanakA koI dUsarA puSTa pramANA DhUr3hanA caahie| (ga) vAdibhasiMhakI pratibhA aura unakI kRtiyAM ' AcArya jinasena tathA vAdirAja jaise pratibhAzAlI vidvAnoM evaM samartha grantha kAroMne prAcArya vAdIbhAsiMhakI pratibhA aura vidvattAdi guNAkA samullekha karate hue unake prati apanA mahAn AdarabhAva prakaTa kiyA hai aura likhA hai ki ve sarvotkRSTa kavi, zreSThatama vAgmI aura advitIya gamaka the tathA syAdvAdavidyAke pAragApI aura prativAdiyoMke abhimAnacaraka evaM prabhAvazAlI vidvAna the aura isaliye ve sabake sammAna yogya haiM ? isase jAnA jA sakatA hai ki prAcArya vAdomasiMha eka mahAn dArzanika, vAdI, kavi aura dRSTisampanna vidvAna the- unakI pratibhA havaM vidvattA cahumukhI thI aura unheM vidvAnoM meM acchI pratiSThA prApta thii| inakI tIna kRtiyAM aba taka upalabdha huI haiN| ve ye haiM1. syAdvAdasiddhi- prastuta grantha hai| . 2. kSatracUcaDAmaNi-yaha ucca koTikA eka nIti kAvyagrantha hai| bhAratIya kAvya sAhitya meM isa jaisA nIti kAvyagranya Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 prastAvanA aura koI dRSTigocara nahIM aayaa| isakI sUktiyAM aura upadeza hRdayasparzI haiM / yaha padyAtmaka racanA hai| isameM kSatriyamukuTa jIvandharake, jo bhagavAna mahAvIra ke samakAlIna aura satyandhara narezake rAjaputra the, caritakA citraNa kiyA gayA hai| unhoMne bhagavAna se dIkSA lekara nirvANa lAbha kiyA thA aura isase pUrva * apane zaurya evaM parAkramase zatruoM para vijaya prApta karake nItipRrvaka rAjyakA zAsana kiyA thA / 2 2. 3. gadyacintAmaNi - yaha granthakArakI gadyAtmaka kAvyaracanA hai ! isameM bhI jIvandharakA carita nibaddha hai / racanA bar3o hI sarasa, sarala aura apUrva hai / padalAlitya, vAkyavinyAsa, anuprAsa aura zabdAvalIkI chaTA ye saba isameM maujUda haiM / jaina kAvya sAhitya kI vizeSatA yaha hai ki usameM sarAgatAkA varNana hote hue bhI vaha gaurA - apradhAna rahatA hai aura trirAgatA evaM zradhyAtmikatA lakSya tathA mukhya varNanIya hotI hai / yahI bAta ina donoM kAvyagranthoM meM hai / kAvyagrantha ke premiyoMko ye dAnoM kAvyagrantha avazya hI par3hane yogya haiM 1 pramANanaukA aura navapadArthanizcaya ye do grantha bhI vAdIbhasiMhake mAne jAte haiN| pramANanaukA hameM upalabdha nahIM ho sakI aura isaliye usake bAremeM nahIM kahA jA sakatA hai ki vaha prastuta vAdamasiMhakI hI kRti hai athavA unake uttaravartI kiso dUsare vAdI siMhakI racanA hai | navapadArthanizcaya hamAre sAmane hai aura jisakA paricaya anekAnta varSa 10 kiraNa 4-5 meM diyA gayA hai| isa paricayase hama isI niSkarSapara pahu~ce haiM ki yaha racanA syAdvAdasiddhi jaise prauDha granthoMke racayitA kI kRti jJAta nahIM hotI / granthakI bhASA viSaya aura varNanazailI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi prAyaH utane prauDha nahIM haiM jitane unameM haiM aura na pranthakA jaisA nAma hai vaisA isameM mahatvakA vivecana hai-sAdhAraNa taurase navapadArthoMke mAtra lakSaNAdi diye gaye haiN| antaHparIkSaNaparase yaha prasiddha aura prAcIna tarka-kAvyagrandhakAra vAdIbhasiMhasUrise bhinna aura uttaravartI kisI dUsare vAdIbhasiMhako racanA jAna par3atI hai| pranthake antameM jo samAptipuSpikAvAkya pAyA jAtA hai usameM ise 'bhaTTAraka vAdIbhasiMhasari' kI kRti prakaTa bhI kiyA gayA hai / yaha racanA 72 anuSTa pa aura 1 mAlinI kula 73 padyoMmeM samApta hai| racanA sAdhAraNa aura aupadezika hai aura prAyaH azuddha hai| vi. dvAnoMko isake sAhityAdipara vizeSa vicAra karake usake samayAdikA nirNaya karanA cAhie / isa taraha prantha aura granthakArake sambandhameM kucha prakAza DAlanekA prayatna kiyA gayA hai| AzA hai isa prayatnase pAThakoMko kucha lAbha phuNcegaa| jaina-pustaka bhaNDAra, -darabArIlAla koThiyA, 23 dariyAgaMja, dehalI, (nyAyAcArya) 7 aprela 1950 PLA L LAGHARA 1 'iti zrIbhadvArakavAdImasiMhamUriviracito navapadArtha nizcayaH / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi hindI-sArAMza 1. jIva-siddhi maGgalAcaraNa - zrIvarddhamAnasvAmI ke liye merA namra namakAra hai jo vizvavedo (sarvajJa) haiM, nidhyAnandasvabhAva haiM aura to apane samAna banAnevAle haiM - unakI jo bhakti evaM upAsanA karate haiM ve una jaise utkRSTa AtmA (paramAtmA) bana jAte haiM / granthakA uddezya-saMsAra ke sabhI jIva sukha cAhate haiM. rantu usakA upAya nahIM jAnate / ataH prastuta granyadvArA sukha ke upAyakA kathana kiyA jAtA hai kyoMki binA kAraNa ke koI bhI kArya utpanna nahIM hotA ! granthArambha- yadi prANiyoM ko prApta sukha dukhAdirUpa kArya binA kAraNa ke ho to kisIko hI sukha aura kisIko hI duHkha kyoM hotA hai, sabhIko kevala sukha hI athavA kevala dukha hI kyoM nahIM hotA ? tAtparya yaha ki saMsAra meM jo sukhAdikA vaiSamya - koI sukhI aura koI dukhI - dekhA jAtA hai vaha kAraNabheda ke binA sambhava nahIM hai / THEMETE tathA koI kaphaprakRtivAlA hai, koI vAtaprakRtivAlA hai aura koI pittaprakRtivAlA hai so yaha kaphAdikI viSamatA rUpa kArya bhI jIvoM ke binA kAraNabhedake nahIM bana sakatA hai aura jo strI Adike samparkane sukhAdi mAnA jAtA hai vaha bhI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda siddhi binA kAraNa ke asambhava hai, kyoMki strI kahIM antaka - dhAnaka kA bhI kAma karatI huI dekhI jAtI hai- kisI ko vaha viSAdi dekara mAranevAlo bhA hotI hai| kyA bAta hai ki sabaGga sundara honepara bho koI kisIke dvArA tADana-badha-bandhanAdiko prApta hotA hai aura koI totA mainA Adi pakSI apane bhakSakoMdvArA bhI rakSita hote hue bar3e pra emase pAle pope jAte haiM ? ataH ina saba bAtoMse prANiyoM ke sukha-dukhake antaraGga kAraNa dharma aura adharma anumAnita hote haiM / vaha anumAna isa prakAra hai -- dharma aura adhama haiM, kyoMki prANiyoMko sukha athavA dukha anyathA nahIM ho sktaa|' jaise patrake sadbhAvase usake pitArUpa kAraNakA anumAna kiyA jAtA hai / cArvAka --anumAna pramANa nahIM hai, kyoMki usameM vyabhi cAra (arthake abhAva meM honA) dekhA jAtA hai ? jaina - yaha bAta to pratyakSameM bhI samAna hai, kyoMki usameM bhI vyabhicAra dekhA jAtA hai - sIpameM cAMdIkA, rajjameM sapakA aura bAlo meM kIDoMkA pratyakSajJAna arthake abhAva meM bhI dekhA gayA hai aura isa liye pratyakSa tathA anumAna meM koI vizeSatA nahIM hai jisase pratyakSako to pramANa kahA jAya aura anumAna ko zrapramANa | pramANa mAnA gayA hai gayA / ata cArvAka - jo pratyakSa nirvAdha hai vaha aura jo nirbAdha nahIM hai vaha pramANa nahIM mAnA eva sIpameM cAdIkA Adi pratyakSajJAna nirvAdha na honese pramANa nahIM haiM ? jaina - to jisa anumAnameM bAdhA nahIM hai - nirvAna hai use * bhI pratyakSakI taraha pramANa mAniye, kyoMki pratyavizeSakI taraha Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindA-sArAMza anamAnavizeSa bhI nirvAdha sambhava hai| jaise hamAre sadbhAvase pitAmaha (bAbA)AdikA anumAna' nirvAdha mAnA jAtA hai| ____ isa taraha anumAnake pramANa siddha ho jAnepara usake dvArA dharma aura adharma siddha hojAte haiM, kyoMki kArya kartAkI apekSA lekara hI hotA hai- usakI papekSA liye binA vaha utpanna nahIM hotA aura tabhI ve dharmAdharma sukha-duHkhAdike janaka hote haiM / ataH arthApattirUpa anumAna pramANase hama siddha karate haiM ki-'dharmAdikA kartA jIva hai, kyoMki suvAdi anyathA nahIM ho sakata / / prakaTa hai ki jIvameM dharmAdi se sukhAdi hote haiM, ata: vaha unakA kartA hai, thA aura Age bhI hogA aura isa taraha paralokI nitya AtmA (jIva) siddha hotA hai| jIvakI siddhi eka dusare anamAnase bho hotI hai aura jo nimna prakAra hai:_ 'jIva pRthivI Adi paMca bhUtoMse bhinna tattva hai, kyoMki vaha sat hotA huA caitanyasvarUpa hai aura ahetuka (nitya) hai| ___ AtmAko caitanyasvarUpa mAnane meM cArvAkoM ko bhI vivAda nahIM hai, kyoMki unhoMne bhI bhUtasaMhatise utpanna viziSTa kArya ko jJAnarUpa mAnA hai| kiMtu jJAna bhUtasaMhatirUpa zarIrakA kAryA nahIM hai, kyoMki svasaMvedanapratyakSase vaha zarArakA kArya pratIta nahIM hotaa| prakaTa hai ki jisa indriyapratyakSase miTTI AdikA prahaNa hotA hai usI indriyapratyakSase usake ghaTAdika vikArarUpa kAryoMkA bhI grahaNa hotA hai aura isaliye ghaTAdika miTTI Adi ke kArya mAne jAte haiN| parantu yaha bAta zarIra aura jJAna meM nahIM 'hamAre pitAmaha, prapitAmaha Adi the, kyoMki hamArA sadbhAva | anyathA nahIM ho sakatA thaa|" Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAhAdasiddhi hai-zarIra to indriya pratyakSase grahaNa kiyA jAtA hai aura jJAna svasaMvedanapratyakSase / yaha kauna nahIM jAnatA ki zarIra to AMkhoM se dekhA jAtA hai kiMtu jJAna AMkhoM se dekhane meM nahIM aataa| ataH donoMkI vibhinna pramANoMse pratIti honese unameM paraspara kAraNa kAryabhAva nahIM hai / jinameM karaNakAryabhAva hotA hai ve vibhinna pramANoMse gRhIta nahIM hote / ataH jJAnasvarUpa AtmA bhUtasaMhatirUpa zarIrakA kArya nahIM hai| aura isaliye vaha ahetuka -nitya bhI siddha hai| cArvAka-yadi jJAna zarIrakA kArya nahIM hai to na ho para vaha zarIrakA svabhAva avazya hai aura isaliye vaha zarIrase bhinna tatva nahIM hai, ata: ukta hetu pratijJAthai kadezAsiddha hai ? jana-nahIM, donoM kI paryAyeM bhinna bhinna dekhI jAtI haiM, jisa taraha zarIrase bAlyAdi avasthAeM utpanna hotI haiM usa taraha rAgAdiparyAyeM usase utpanna nahIM hotI-ve caitanya svarUpa AtmAse ho utpanna hotI haiN| kiMtu jo jisakA svabhAva hotA hai vaha usase bhinna paryAyavAlA nahIM hotaa| jaise sar3e mahuA aura guDAdikase utpanna madirA unakA svabhAva honase bhinna dravya nahIM hai aura na bhinna paryAyavAlI hai| ata: siddha hai ki jJAna zarIra kA svabhAva nahIM hai| ata eva pramANita hotA hai ki AtmA bhUtasaMghAtase bhinna tattva hai aura vaha usakA na kAryA hai tathA na svabhAva hai| / zarIre dRzyamAne'pi na caitanyaM vilokyate / zarIraM na ca caitanya yato bhedastayostata: // cakSuSA vIkSyata gANaM caitanya saMvidA yataH / bhivajJAnopalambhena tano bhedastayo: mphuTam // ..-papurANa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindo sArAMza isa taraha paralokI nitya AtmAke siddha hojAnepara svarganarakAdirUpa paraloka bhI siddha ho jAtA hai| ata: cAvAko ko unakA niSedha karanA tarkayakta nahIM hai| isaliye jo java sukha cAhate haiM unheM usake upAyabhUta dharmako avazya karanA cAhie, kyoMki binA kAraNa ke kAyaryA utpanna nahIM hotA' yaha sarvamAnya siddhAnta hai aura jise granthake prArambhameM hI hama Upara kaha Aye 2. phalabhoktRtvAbhAvasiddhi bauddha AtmAko bhatasaMghAtase bhinna tava mAna kara bhI use sarvathA kSaNika-anitya svIkAra karate hai, parantu vaha yukta nahIM hai| kyoMki AtmAko sarvathA Nika mAnane meM na dhama banatA hai aura na dharmaphala banatA hai| spaSTa hai ki unake kSaNikatva siddhAntAnasAra jo AtmA dharma karanevAlA hai vaha usI samaya naSTa ho jAtA hai aura aisI hAlatameM vaha svagodi dhamaphalakA bhoktA nahI ho sktaa| aura yaha niyama he ki 'kato hI phalabhoktA hotA hai, anya nhiiN|' bauddha-yadyapi AtmA, jo cittakSaNo ke samudAyarUpa hai, kSaNika hai tathApi usake kAryakAraNarUpa santAnake honese usake dharma aura dhamaphala donoM bana jAte haiM aura isaliye 'kartA hI phalabhoktA hotA hai' yaha niyama upapanna ho jAtA hai ? jaina-acchA, to yaha batalAiye ki katoko phala prApta hotA hai yA nahIM ? yadi nahIM, to phala kA abhAva Apane bhI svIkAra kara liyaa| yadi kaheM ki prApta hotA hai to kAMke nityapanekA prasaMga AtA hai, kyoki use phala prApta karane taka ThaharanA pdd'egaa| prasiddha hai ki jo dharma karatA hai use hI usakA phala Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvArdAsaddhi milatA hai anyako nhiiN| kiMtu jaba Apa AtmAko niranvaya kSaNika mAnate haiM to usake nAza hojAnapara phala dUsarA citta hI bhogegA, jo kartA hI hai aura taba 'kartAko hI phala prApta hotA hai| yaha kaise sambhava hai ? bauddha-jaise pitAko kamAikA phala putrako milatA hai aura yaha kahA jAtA hai ki pitAko phala milA usI taraha kato AtmA ko bhI phala prApta ho jAtA hai ? jaina-ApakA yaha kevala kahanA mAtra hai-usase prayojana kucha bhI siddha nahIM hotaa| anyathA patrake bhojana kara lenese pitAke bhI bhojana kara lanekA prasaMga aavegaa| bauddha-vyavahAra athavA saMvRttise kato phalabhoktA bana jAtA hai, ataH ukta doSa nahIM hai ? . jaina hamArA prazna hai ki vyavahAra athavA saMvRttise Apa. ko kyA artha vivakSita hai ? dhamakatoko phala prApta hotA hai, yaha atha vivakSita hai athavA dharbhakartA ko phala prApta nahIM hotA, yaha artha iSTa haiM yA dharmakatoko kathIcat phala prApta hotA hai, yaha artha abhipreta hai| prathamake do pakSA meM vahI dUSaNa Ate haiM jo Upara kahe jA cuke haiM aura isa liye ye donoM pakSa to nirdoSa nahIM haiN| tAsarA pakSa bhI bauddhoMke liye iSTa nahIM ho sakatA, kyoki usase unake kSaNika siddhAntako hAni hotI hai aura syAdvAdamatakA prasaGga AtA hai| __dUsare, yadi saMvRttise dharmakartA phalabhoktA ho to saMsAra avasthAmeM jisa cittane dharma kiyA thA use mukta avasthAmeM bhI saMvattise usakA phalabhoktA mAnanA pdd'egaa| yadi kahA jAya ki jisa saMsArI citra.ne dharma kiyA thA usa saMsArI cittako ho ___ Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-sArAMza phala yilatA hai muktacittako nahIM, to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki dharmakartA saMsArI vittako bhI usakA phala nahIM mila sktaa| kAraNa, vaha usI samaya naSTa ho jAtA hai aura phala bhoganevAlA saMsArI citta dUsarA hI hotA hai phira bhI yadi Apa use phalabhoktA mAnate haiM to mukta cittako bhI usa. kA phala bhoktA kahiye, kyoMki mukta aura saMsAro dono hI citta phalase sarvathA bhinna tathA nAzakI apekSAse parasparameM koI vizeSatA nahIM rkhte| yadi unameM koI vizeSatA ho to use batalAnA caahie| bauddha-pUrva aura uttaravartI saMsArI citta taNoMmeM upAdAno. pAdeyarUpa vizeSatA hai jo saMsArI aura mukta cittoM meM nahIM hai aura isalie ukta doSa nahIM hai ? __jaina-cittakSaNa jaba sarvathA bhinna aura : tisamaya nAzazIla haiM to unameM ugadAnopAdayabhAva bana ho nahIM makatA hai| tathA niranyaya honese unameM eka santati bhI asambhava hai| kyoMki hama Apase pUchate haiM ki vaha santAMta kyA hai ? mAdRzyarUpa hai yA deza-kAla sambandhI antarakA na honA (narantarya, rUpa hai athavA eka kAyako karanA rUpa hai ? pahalA pakSa to Thoka nahIM hai| kAraNa, niraMzavAdameM sAdRzya sambhava nahIM hai-sabhI kSagA paraspara vilakSaNa aura bhinna bhinna mAne gaye haiN| anyathA pitA aura putrameM bhI jJAnarUpase sAdRzya honese eka santatike mAnane kA prasaGga AvegA / dUsarA pakSa bhI yukta nahIM hai, kyoMki bAddhoMke yahAM deza aura kAla kalpita mAne gaye haiM aura taba unakI apekSAse honevAlA nairantaye bho kalpita kahA jAyagA, kiMtu kalpitase kArya kI utpatti nahIM ho sakatI hai anyathA kalpita bhagnise dAha aura mithyA sarpadaMzase maraNarUpa kArya bhI ho Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi jAne cAhie kintu ve nahIM hote / eka kAryako karanArUpa santati bhI nahIM banatI; kyoMki kSaNikavAda meM usa prakArakA jJAna hI sambhava nahIM hai / yadi kahA jAya ki ekvavAsanAse ukta jJAna ho sakatA hai arthAt jahAM 'so'haM' - 'ho maiM hUM' isa prakArakA jJAna hotA hai vahIM upAdAnopAdeyarUna santati mAnI gaI hai aura ukta jJAna ekatvavAsanAse hotA hai, to yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usameM anyonyAzraya nAmakA doSa AtA hai / vaha isa prakAra hai- jaba ekatvajJAna siddha ho taba ekatvavAsanA bane aura jaba ekatvavAsanA bana jAya taba ekatvajJAna siddha ho| aura isa taraha donoM hI asiddha rahate haiN| kevala kAryakAraNarUpatAse santati mAnanA bhI ucita nahIM hai, anyathA buddha aura saMsAriyoM meM bhI eka santAnakA prasaGga AvegA, kyoMki una meM kAryakAraNabhAva hai - ve buddhake dvArA jAne jAte haiM aura yaha niyama hai ki jA kAraNa nahIM hotA vaha jJAnakA viSaya bhI nahI hotA - arthAt jAnA nahIM jAtA / tAtparya yaha ki kAraNa hI jJAnakA viSaya hotA hai aura saMsAro buddha ke viSaya honese ve kAraNa haiM tathA buddhacitta unakA kArya hai ataH unameM bhI eka santatikA prasaMga AtA hai / ataH AtmA ko sarvathA kSaNika aura niranvaya mAgnepara dharma tathA dharmaphala donoM hA nahIM banate, kiMtu use kathaMcit kSaNika aura anvayI svIkAra karanese ve dAnoM bana jAte haiM / 'jo maiM vAlyAvasthA meM thA vahI usa avasthAko chor3akara aba maiM yuvA hUM / ' ainA pratyabhijJAna nAmakA nirvAdha jJAna hotA hai aura jisase AtmA kathaMcita nitya tathA anitya pratIta hotA hai aura pratotike anusAra vastukI vyavasthA hai / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-sArAMza 3. yugapadanekAntasiddhi eka sAtha tathA kramase vastu anekasAtmaka hai, kyoMki santAna AdikA vyavahAra usake binA nahIM hosakatA / prakaTa hai ki bauddha jisa eka cittako kAryakAraNarUpa mAnate haiM aura usameM eka santatikA vyavahAra karate haiM vaha yadi pUrvottara kSaNoMkI apekSA nAnAtmaka na ho to na to eka citta kArya evaM kAraNa donoMrUpa ho sakatA hai aura na usameM santatikA vyavahAra hI bana sakatA hai / bauddha - bAta yaha hai ki eka cittameM jo kAryakAraNAdikA bheda mAnA gayA hai vaha vyAvRttidvArA, jise apoha athavA anyApoha. kahate haiM, kalpita hai vAstavika nahIM ? jaina ukta kathana ThIka nahIM hai, kyoMki vyAvRtti avasturUpa honese usake dvArA bhedakalpanA sambhava nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki pratyakSAdise ukta vyAvRtti siddha bhI nahIM hotI, kyoMki vaha avastu hai aura pratyakSAdikI vastumeM hI pravRtti hotI hai / bauddha - ThIka hai ki pratyakSase vyAvRtti siddha nahIM hotI para vaha anumAnase avazya siddha hotI hai aura isaliye vastumeM vyAvRtti - kalpita hI dharmabheda hai ? jaina - nahIM, anumAnase vyAvRttikI siddhi mAnanemeM anyonyAzraya nAmakA doSa AtA hai / vaha isa tarahase hai ---vyAvRtti jaba siddha ho to usase anumAna sampAdaka sAdhyAdi dharmabheda siddha ho aura jaba sAdhyAdi dharmabheda siddha ho taba vyAvRtti siddha ho / ataH anumAnase bhI vyAvRttikI siddhi sambhava nahIM hai / aisI sthiti meM usake dvArA dharmabhedako kalpita batalAnA asaMgata hai / bauddha - vikalpa vyAvRttigrAhaka hai, ataH ukta doSa nahIM hai ? Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi jana- yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoMki vikalpako Apane apramANa mAnA hai / api ca, yaha kalpanAtmaka vyAvRtti vastuoMmeM sambhava nahIM hai anyathA vastu aura avastumeM sArya hojaaygaa| isake sivAya, khaNDAdimeM jisa taraha agonivRtti hai usI taraha gulmAdimeM bhI vaha hai, kyoMki usameM koI bheda nahIM haibheda to vastuniSTha hai aura vyAvRtti avastu hai / aura usa hAlatameM 'gAyako lAo' kahanepara jisaprakAra khaNDAdikA pAnayana hotA hai usIprakAra gulmAdikA bhI Anayana honA caahiye| yadi kahA jAya ki 'agonivRttikA khaNDAdimeM saMketa hai, ataH 'gAyako lAo' kahanepara khaNDAdirUpa gAyakA hI Anayana hotA hai, gulmAdikA nahIM, kyoMki ve ago haiM-go nahIM haiM to yaha kahanA bhI saMgata nahIM hai / kAraNa, anyonyAzraya doSa prasakta hotA hai| khaNDAdi meM gopanA jaba siddha hojAya to usase galmAdi meM agopanA siddha ho aura unake ago siddha honepara khaNDAdi meM gopanA kI siddha ho / ___ agara yaha kaheM ki 'vahanAdi kArya khaNDAdimeM hI saMbhava haiM, ataH 'go' kA vyapradeza unhIMmeM hotA hai, gulmAdikameM nahIM' to yaha kahanA bhI yuktiyukta nahIM hai, kyoMki vaha kArya bhI ukta gulmAdimeM kyoM nahIM hotA, kyoMki usa kAryakA niyAmaka apoha hI hai aura vaha apoha saba jagaha aviziSTa hai| tAtparya yaha ki apohakRta vastu meM dharmabhedakI kalpanA ucita nahIM hai, kintu svarUpataH hI use mAnanA saMgata hai / ataH jisa prakAra eka hI citta pUrva kSaNakI apekSA kArya aura uttara kSaNakI apekSA kAraNa honese eka sAtha usameM kAryatA aura kAraNatArUpa donoM dharma vAstavika siddha hote haiM usI prakAra saba vastueM yugapat anekadharmAtmaka siddha haiN| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-sArAMza 4. kramAnekAntasiddhi yUrvottara cittakSaNoMmeM yadi eka vAstavika anusyUtapanA na ho to unameM eka santAna svIkAra nahIM kI jA sakatI hai aura santAna ke abhAvameM phalAbhAva nizcita hai kyoMki karanevAle cittakSaNase phalabhoganevAlA cittakSaNa bhinna hai aura isaliye ekatvake binA 'kartAko hI phalaprApti nahIM ho sktii| ___yadi kahA jAya ki 'pUrva kSaNa untara kSaNakA kAraNa hai, ataH usake phalaprApti ho jAyagI to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki kAraNakAryabhAva to pitA-putrameM bhI hai aura isaliye putrakI kriyAkA phala pitAko bhI prApta honekA prasaMga aayegaa| bauddha-pitA-putrameM upAdAnopAdeyabhAva na honese putrakI kriyAkA phala vitAko prApta nahIM ho sktaa| kintu pUrvottara kSaNoM meM to upAdanopAdeyabhAva maujUda hai, ataH usake phalakA abhAva nahIM ho sakatA ? jaina-yaha upAdAnopAdeyabhAva sarvathA bhinna pUrvottara kSaNoMkI taraha pitA-putra meM bhI kyoM nahIM hai, kyoMki bhinnatA ubhayatra ekasI hai| yadi usameM kathaMcid abheda mAneM to jainapanekA prasaMga AyegA, kAraNa jainoMne hI kathaMcid abheda unameM svIkAra kiyA hai, bauddhoMne nhiiN| ___ bauddha-pitA-putra meM sAdRzya na honese unameM upAdAnopAdeyabhAva nahIM hai, kintu pUrvottara kSaNoM meM to sAdRzya pAyA jAnese unameM upAdAnopAdeyabhAva hai / ataH ukta doSa nahIM hai ? / jaina-yaha kathana bhI saMgata nahIM hai, kyoMki ukta kSaNoM meM sAdRzya mAnane para unameM upAdAnopAdeyabhAva nahIM bana sktaa| sAdRzyameM to vaha naSTa hI ho jAtA hai| vAstava meM sahazatA unameM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi hotI hai jo bhinna hote haiM aura upAdAnopAdeyabhAva abhinna (eka) meM hotA hai| ___bauddha-bAta yaha hai ki pitA-putrameM deza-kAlakI apekSAse honevAlA nairantarya nahIM hai aura usake na honese unameM upAdAnopAdeyabhAva nahIM hai| kintu pUrvottara kSaNoMmeM nairantarya honese upAdAnopAdeyabhAva hai ? jaina-yaha kahanA bhI yukta nahIM hai, kAraNa bauddhoMke yahA~ sva. lakSaNarUpa kSaNoMse bhinna dezakAlAdiko nahIM mAnA gayA hai aura taba unakI apekSAse kalpita nairantarya bhI unake yahAM nahIM bana sakatA hai / ataH usase ukta kSaNoMmeM upAdAnopAdeyabhAvakI kalpanA aura pitA-putra meM usakA niSedha karanA sarvathA asaMgata hai| ataH kAryakAraNarUpase sarvathA bhinna bhI kSaNoM meM kAryakAraNabhAvakI siddhike liye unameM eka anvayI dravyarUpa santAna avazya svIkAra karanA caahie| .eka bAta aura hai / jaba Apa kSaNoM meM nibodha pratyayase bheda svIkAra karate haiM to unameM nirbAdha pratyayase hI abheda ( ekatvaekapanA ) bhI mAnanA cAhie, kyoMki ve donoM hI vastumeM supratIta hote haiN| yadi kahA jAya ki donoMmeM paraspara virodha honese ve donoM vastumeM, nahIM mAne jA sakate haiM to yaha kahanA bhI samyaka nahIM hai, kyoMki anupalabhyamAnoMmeM virodha hotA hai, upalabhyamAnoMmeM nhiiN| aura bheda abheda donoM vastumeM upalabdha hote haiN| ataH bheda aura abheda donoM rUpa vastu mAnanA cAhie / yahAM eka bAta aura vicAraNIya hai / vaha yaha ki prAra (bauddhoM) ke yahA~ sat kArya mAnA gayA hai yA asat kArya? dona Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-sArAMza 13 hI pakSoM meM AkAza tathA kharavipANakI taraha kAraNApekSA sambhava nahIM hai / yadi kaheM ki pahale asat aura pIche sat kArya hamAre yahA~ mAnA gayA hai to ApakA kSaNikatva siddhAnta nahIM rahatA; kyoMki vastuke pahale aura pIche vidyamAna rahane para hI ve donoM ( satva aura asatva) vastuke banate haiM / kintu syAdvAdI jainoM ke yahAM yaha doSa nahIM hai, kAraNa ve kAryako vyakti (vizeSa) rUpase asat aura sAmAnyarUpase sata donoM rUpa svIkAra karate haiM aura isa svIkArase unake kisI bhI siddhAntakA ghAta nahIM hotA / ataH isase bhI vastu nAnAdharmAlaka siddha hai / bauddhoMne jo citrajJAna svIkAra kiyA hai use unhoMne nAnAtmaka mAnate hue kAryakAraNatAdi anekadharmAtmaka pratipAdana kiyA hai / isake sivAya, unhoMne rUpAdiko bhI nAnAzaktyAtmaka batalAyA hai / eka rUpakSaNa apane uttarava rUpakSaNa meM upAdAna tathA rasAdikSaNa meM sahakArI hotA hai aura isa taraha eka hI rUpAdi kSaNa meM upAdAnatva aura sahakRtva donoM zaktiyAM unake dvArA mAnI gaI haiN| unameM kathaMcid bhI sAdhya, sAdhana aura -- yadi rUpAdi kSaNa sarvathA bhinna hoM, abheda - ekapanA na ho to saMtAna, sAdRzya unakI kriyA ye eka bhI nahIM bana sakate haiM / na hI smaraNa, pratyabhijJA Adi bana sakate haiM / ataH kSaNoM kI apekSA anekAnta aura anvayI rUpakI apekSA ekAnta donoM vastumeM siddha haiM / eka hI hetu apane sAdhyakI apekSA gamaka aura itarakI apekSA agamaka donoM rUpa dekhA jAtA hai| vAstava meM yadi vastu ekAnekAtmaka na ho to smaraNAdi asambhava haiM / ataH smaraNAdi anyathAnupapattike balase vastu anekAntAtmaka prasiddha hotI hai Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAsiddhi aura anyathAnupapatti hI hetukI gamakatAmeM prayojaka hai, pakSadharmatvAdi nahIM / kRttikodaya he tumeM pakSadharmatva nahIM hai kintu anyathAnupapatti hai, ataH use gamaka svIkAra kiyA gayA hai| aura tatputratvAdi hetumeM pakSadharmAtmAdi tInoM haiM, para anyathAnupapatti nahIM hai aura isaliye use gamaka svIkAra nahIM kiyA gayA hai| ___ ataeva hetu, sAdhya, smaraNa, pratyabhijJA Adi cittakSaNoM meM eka paneke binA nahIM bana sakate haiM, isaliye vastumeM kramase anekAnta bhI sahAnekAntakI taraha susthita hotA hai / ___5. bhAkta tvAbhAvasiddhi vastuko sarvathA nitya mAnanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usa hAlatameM AtmAke kartRtva aura bhokta tva donoM nahIM bana sakate haiN| kartRtva mAnanepara bhokta tva aura bhoktatva mAnanepara kartRtvake abhAvakA prasaMga AtA hai; kyoMki ye donoM dharma AtmAmeM eka sAtha nahIM hote-- kramase hote haiM aura kramase unheM svIkAra karane para vastu nitya nahIM rahatI / kAraNa, katRtvako chor3akara bhoktRtva aura bhoktRtvako tyAgakara katRtva hotA hai aura ye donoM hI AtmAse abhinna hote haiM / yadi unheM bhinna mAneM to 've AtmAke haiM anyake nahIM yaha vyavahAra upapanna nahIM ho sakatA / yadi kahA jAya ki unakA AtmAke sAtha samavAya sambandha hai aura isaliye 've AtmAke haiM, anyake nahIM' yaha vyapadeza ho jAtA hai to yaha kahanA yogya nahIM hai; kyoMki ukta samavAya pratyakSAdi kisI bhI pramANase pratIta nahIM hotA / yadi pratyakSase pratIta hotA to usameM vivAda hI nahIM hotA, kintu vivAda dekhA jAtA hai| yoga-Agamase samavAya siddha hai, ataH ukta doSa nahIM hai ? jaina-nahIM, jisa Agamase vaha siddha hai usakI pramANatA ___ Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 hindI-sArAMza anizcita hai| ataH usase samavAyakI siddhi batalAnA asaMgata hai / yoga -samavAyakI siddhi nimna anumAnase hotI hai:-'ina zAkhAoM meM yaha vRkSa hai' yaha buddhi sambandhapUrvaka hai, kyoMki vaha 'ihedaM buddhi hai / jaise 'isa kuNDa meM yaha dahI hai' yaha buddhi / tAtparya yaha ki jisa prakAra 'isa kuNDameM yaha dahI hai yaha jJAna saMyoga sambandhake nimittase hotA hai isI prakAra 'ina zAkhAoMmeM yaha vRkSa hai', yaha jJAna bhI samavAya sambandhapUrvaka hotA hai| ataH samavAya anumAnase siddha hai ? jaina-nahIM, ukta hetu 'isa vanameM yaha AmrAdi haiN| isa jJAnake sAtha vyabhicArI hai kyoMki yaha jJAna 'iherda' rUpa to hai kintu kisI anya sambandha-pUrvaka nahIM hotA aura na yaugoMne unameM . samavAya yA anya sambandha svIkAra kiyA bhI hai| kevala use unhoMne antarAlAbhAvapUrvaka pratipAdana kiyA hai aura yaha prakaTa hai ki antarAlAbhAva sambandha nahIM hai / ataH isa antarAlAbhAvapUrvaka honevAle 'ihedaM rUpa jJAnake sAtha ukta hetu vyabhicArI honese usake dvArA samavAyakI siddhi nahIM ho sakatI hai| aisI hAlatameM buddhayAdi evaM kartRtvAdise AtmA bhinna hI rahegA aura taba jaDa AtmA dharmakartA athavA phala-bhoktA kaise bana sakatA hai ? ataH kSaNikaikAntakI taraha nityaikAntakA mAnanA bhI niSphala hai| api ca, Apa yaha batalAiye ki samavAya kyA kAma karatA hai ? AtmA aura buddhayAdimeM abheda karatA hai athavA unake bhedako miTAtA hai ? anya vikalpa sambhava nahIM hai ? prathama pakSameM buddhayAdakI taraha AtmA anitya ho jAyagA athavA AtmAkI taraha buddhayAdi nitya ho jAyeMge; kyoMki donoM abhinna hai| dUsare pakSameM AtmA aura buddhayAdike bheda miTanepara ghaTa-paTA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 syAdvAdasiddhi dikI taraha ve donoM svataMtra ho jAyeMge / ataH samavAyase pahale inameM na to bheda hI mAnA jA sakatA hai aura na abheda hI, kyoMki ukta dUSaNa Ate haiN| tathA bhedAbheda unameM Apane svIkAra nahIM kiyA taba samavAyako mAnanese kyA phala hai ? yoga-bhedako hamane anyonyAbhAvarUpa mAnA hai ata: AtmA aura buddhyAdi meM svataMtrapanekA prasaMga nahIM AtA ? jaina - yaha kahanA bhI ApakA ThIka nahIM hai, kyoMki anyonyAbhAva meM bhI ghaTapaTAdikI taraha svatantratA rahegI vaha miTa nahIM sakatI / yadi vaha miTa bhI jAya to abhada honese ukta nityatAanityatAkA doSa tadaSasthita hai / yoga - pRthakla guNase unameM bheda bana jAtA hai ataH abheda honekA prasaMga nahIM AtA aura na phira usameM ukta doSa rahatA hai ? - jaina --nahIM, pRthaktva guNate bheda mAnane para pUrvavat AtmA, aura buddhyAdimeM ghaTAdikakI taraha bheda prasakta hogA hI / eka bAta aura hai / samavAyase AtmAmeM buddhAyAdikA sambandha mAnanepara muktajIva meM bhI unakA sambandha mAnanA par3egA, kyoMki vaha vyApaka aura eka hai / yoga - buddhayAdi amukta - prabhava dharma haiM, ataH muktoM meM unake saMbandhakA prasaMga khar3A nahIM hosakatA hai ? jaina- nahIM, buddhayAdi muktaprabhava dharma kyoM nahIM hai, isaka kyA samAdhAna hai ? kyoMki buddhayAdikA janaka AtmA hai au vaha mukta tathA amukta donoM avasthAoM meM samAna hai ? anyatha janakasvabhAvako chor3ane aura ajanakasvabhAvako grahaNa karane AtmA nityapanekA prabhAva AvegA / yoga - buddhayAdi amukta samavetadharma haiM, isaliye ve mura prabhava haiM - muktaprabhava nahIM haiM ? Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-sArAMza jaina-nahIM, kyoMki anyonyAzraya doSa AtA hai / buddhayAdi aba amuktasamaveta siddha hojAyeM taba ve amukta-prabhava siddha hoM aura unake amuktaprabhava siddha honepara ve amukta-samaveta siddha hoN| ataH samavAyase AtmA tathA buddhayAdimeM abhedAdi mAnanemeM ukta dUSaNa Ate haiN| aura aisI dazAmeM vastuko sarvathA nitya mAnanepara dharmakatoke phalakA abhAva sunizcita hai| 6. sarvajJAbhAvasiddhi nityaikAntakA praNetA-upadezaka bhI sarvajJa nahIM hai ; kyoMki vaha samIcIna arthakA kathana karanevAlA nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki vaha sarAgI bhI hai| ataH hamArI taraha dUsaroMko bhI usakI upAsanA karanA yogya nahIM hai| socanekI bAta hai ki jisane avicArapUrvaka strI AdikA apaharaNa karanevAlA tathA usakA nAza karanevAlA donoM banAye vaha apanI tathA dUsaroMkI anyoMse kaise rakSA kara sakatA hai ? sAtha hI jo upadrava evaM jhagar3e karAtA hai vaha vicAraka tathA sarvajJa nahIM ho sktaa| yaha kahanA yukta nahIM ki vaha upadravarahita hai, kyoMki Izvarake kopAdi dekhA jAtA hai| ___ataH yadi Izvarako Apa ina saba upadravoMse dUra vItarAga evaM sarvajJa mAneM to usIko upAsya bhI svIkAra karanA cAhiye, anya dUsareko nahIM / ratnakA pArakhI kAcakA upAsaka nahIM hotaa| __ yaha vItarAga-sarvajJa Izvara bhI nirupAya nahIM hai| anyathA vaha na vaktA bana sakatA hai aura na sazarIrI / use vaktA mAnanepara vaha sadA vaktA rahegA-zravaktA kabhI nahIM bana skegaa| ___ yadi kahA jAya ki vaha vaktA aura avaktA donoM hai, kyoMki vaha pariNAmI hai to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| kAraNa, isa Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi taraha vaha nityAnityarUpa siddha honese syAdvAdakI hI siddhi karegA -krUTastha nityakI nahIM / / 18 api ca, use kUTastha nitya mAnane para usake vaktApana banatA bhI nahIM hai / kyoMki usako siddha karanevAlA pratyakSAdi koI bhI pramANa nahIM hai | Agamako pramANa mAnanepara anyonyAzraya doSa hotA hai / spaSTa hai ki jaba vaha sarvajJa siddha hojAya to usakA upadezarUpa Agama pramANa siddha ho aura jaba Agama pramANa siddha ho taba vaha sarvajJa siddha ho / isItaraha zarIra bhI usake nahIM banatA hai / yahA~ yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki vedarUpa Agama pramANa nahIM hai kyoMki usameM paraspara virodhI arthoM kA kathana pAyA jAtA hai / sabhI vastuoM ko usameM sarvathA bhedarUpa athavA sarvathA abhedarUpa batalAyA gayA hai / isIprakAra prAbhAkara vedavAkyakA artha niyoga, bhATTa bhAvanA aura vedAntI vidhi karate haiM aura ye tInoM paraspara sarvathA bhinna haiM / aisI hAlata meM yaha nizcaya nahIM hosakatA ki amuka artha pramANa hai aura amuka nahIM / ataH veda bhI nirupAya evaM azarIrI sarvajJakA sAdhaka nahIM hai aura isaliye nityaikAnta meM sarvajJakA bhI abhAva sunizcita hai / 7. jagatkantu tvAbhAvasiddhi -kintu hAM, sopAya vItarAga evaM hitopadezI sarvajJa hosakatA hai kyoMki usakA sAdhaka anumAna vidyamAna hai / vaha anumAna yaha hai .....' koI, puruSa samasta padArthoMkA sAkSAtkartA hai, kyoMki jyotiSazAstrAdikA upadeza anyathA nahIM hosktaa|' isa anumAnase sarvajJakI siddhi hotI hai / 1. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-sArAMza para dhyAna rahe ki yaha anumAna anupAyasiddha sarvajJakA sAdhaka nahIM hai, kyoMki vaha vaktA nahIM hai| sopAyamukta buddhAdi yadyapi vaktA haiM kintu unake vacana sadoSa hone se ve bhI sarvajJa siddha nahIM hote| / dUsare, bauddhoMne buddhako 'vidhUtakalpanAjAla' arthAt kalpanAoM se rahita kahakara unheM zravaktA bhI prakaTa kiyA hai aura pravaktA honese ve sarvajJa nahIM haiN| ___ tathA yaugoM (naiyAyikoM aura vaizeSikoM) dvArA abhimata mahezvara se sva-para-drohI daityAdikA sRSTA honese sarvajJa nahIM hai| yauga-mahezvara jamatakA kartA hai, ataH vaha sarvajJa hai; kyoMki benA sarvajJatAke usase isa suvyavasthita evaM sundara jagatakI dRSTi nahIM ho sakatI hai ? jaina-nahIM, kyoMki mahezvarako jagatkartA siddha karane vAlA koI 'mANa nahIM hai| * yoga-nimna pramANa hai-'parvata Adi buddhimAnadvArA banAye ye haiM, kyoMki ve kArya haiM tathA jaDa-upAdAna-janya hai| jaise sadika / ' jo buddhimAna unakA katA hai vaha mahezvara hai| vaha di asarvajJa ho to parvatAdi ukta kAryoMke samasta kArakoMkA se parijJAna na honese ve asundara, avyavasthita aura veDaula bhI panna ho jaayeNge| ataH parvatAdikA banAnevAlA sarvajJa hai ? jaina-yaha kahanA bhI samyaka nahIM hai, kyoMki yadi vaha sarvajJa tA to vaha apane tathA dUsaroMke ghAtaka daityAdi duSTa jIvoMkI STi na krtaa| dUsarI bAta yaha hai ki use Apane azarIrI bhI nA hai para binA zarIrake vaha jagatkA kartA nahIM ho sktaa| hi usake zarIrakI kalpanA kI jAya to mahezvarakA saMsArI honA, * zarIra ke liye andha-anya zarIrakI kalpanA karanA Adi ___ Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 syAdvAdasiddhi aneka doSa Ate haiN| ataH mahezvara jagatakA katto nahIM hai aura taba use usake dvArA sarvajJa siddha karanA ayukta hai i 8. pratsarvajJasiddhi isa taraha na buddha sarvajJa siddha hotA hai aura na mahezvara Adi / para jyotiSazAstrAdikA upadeza sarvajJake binA sambhava nahIM hai, ataH anyayogavyavaccheda dvArA arhanta bhagavAna hI sarvajJa siddha hote haiM / mImAMsaka - ahanta vaktA haiM, puruSa haiM aura prANAdimAna haiM, ataH hama logoMkI taraha ve bhI sarvajJa nahIM haiM ? - jaina -- nahIM, kyoMki vaktApana AdikA sarvajJapaneke sAtha virodha nahIM hai / spaSTa hai ki jo jitanA adhika jJAnavAn hogA vaha utanA hI utkRSTa vaktA Adi hogaa| Apane bhI apane mImAMsAdarzanakAra jaiminiko utkRSTa jJAnake sAtha hI utkRSTa vaktA Adi svIkAra kiyA hai| mImAMsaka - arhanta vItarAga haiM, isaliye unake icchA ke binA vacanapravRtti nahIM ho sakatI hai ? jaina -- yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki icchA ke binA bhI sote samaya athavA gotraskhalana Adi meM vacanapravRtti dekhI jAtI hai aura icchA karanepara bhI mUrkha zAstravaktA nahIM ho paataa| dUsare, sarvajJake nirdoSa icchA mAnanemeM bhI koI bAdhA nahIM hai aura usa dazAmeM arhanta bhagavAn vaktA siddha haiM / mImAMsaka - arhantake vacana pramANa nahIM haiM, kyoMki ve puruSake vacana haiM, jaise buddhake vacana ? jaina - yaha kathana bhI samyaka nahIM hai; kyoMki doSavAna vacanoMko hI pramANa mAnA gayA hai, nirdoSa bacanoMko nahIM / zrataH Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-sArAMza ahantake vacana nirdoSa honese pramANa haiM aura isaliye ve hI sarvajJa siddha haiN| 8. arthApattiprAmANyasiddhi sarvajJako siddha karaneke liye jo "jyotiSazAstrAdikA upadeza sarvajJake binA sambhava nahIM hai| yaha arthApatti pramANa diyA gayA hai use mImAMsakoMkI taraha jaina bhI pramANa mAnate haiM, ataH use apramANa hone athavA usake dvArA sarvajJa siddha na honekI zaMkA nimUla hojAtI hai| athavA, arthApatti anumAnarUpa hI hai| aura anumAna pramAraNa hai| yadi kahA jAya ki anumAnameM to dRSTAntakI apekSA hotI hai aura usake avinAbhAvakA nirNaya dRSTAntameM hI hotA hai kintu ardhApattimeM dRSTAntakI apekSA nahIM hotI aura na usake avinAbhAvakA nirNaya dRSTAntameM hotA hai apitu pakSameM hI hotA hai, to yaha kahanA ThIka nahIM; kyoMki donoMmeM koI bheda nahIM hai-donoM hI jagaha avinAbhAvakA nizcaya pakSameM hI kiyA jAtA hai| sarva vidita hai ki advaitavAdiyoMke liye pramANoMkA astitva siddha karaneke liye jo 'iSTasAdhana' rUpa anumAna pramANa diyA jAtA hai usake avinAbhAvakA nizcaya pakSameM hI hotA hai kyoMki vahA~ dRSTAnta kA abhAva hai| ataH jisa taraha yahA~ pramANoMke astitvako siddha karane meM dRSTAntake vinA bhI pakSameM hI avinAbhAvakA nirNaya ho jAtA hai usI taraha anya hetuoMmeM bhI samajha lenA cAhie / tathA isa avinAbhAvakA nirNaya vipakSameM bAdhaka pramANake pradarzana evaM tarkase hotA hai| pratyakSAdise usakA nirNaya asambhava hai aura isI liye vyApti evaM avinAbhAvako grahaNa karane rUpase taka ko pRthak pramANa svIkAra kiyA gayA hai / ataH arthApatti apramANa nahIM hai| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi 10. vedapauruSeyatvasiddhi mImAMsaka-jyotiSazAstrAdikA upadeza apauruSeya vedase saMbhava hai, ataH usake liye sarvajJa svIkAra karanA ucita nahIM hai ? __ jaina-nahIM, kyoMki veda pada vAkyAdirUpa honese pauruSeya hai, jaise bhArata zrAdi shaastr| - mImAMsaka-vedameM jo varNa haiM ve nitya haiM, ataH unake samUharUpa pada aura padoMke samUharUpa vAkya nitya honese unakA samUharUpa veda bhI nitya hai-vaha pauruSeya nahIM hai ? jaina-nahIM, kyoMki varNa bhinna-bhinna dezoM aura kAloMmeM minnabhinna pAye jAte haiM, isaliye ve anitya haiN| dUsare, oTha, tAlu Adike prayatnapUrvaka ve hote haiM aura jo prayatnapUrvaka hotA hai vaha anitya mAnA gayA hai / jaise ghaTAdika / mImAMsaka-pradIpAdikI taraha varNoM kI oTha, tAlu Adivo dvArA abhivyakti hotI hai-utpatti nhiiN| dUsare, 'yaha vahIM gakArAdi hai" aisI prasiddha pratyabhijJA honese varNa nitya haiM ? jaina-nahIM; oTha, tAlu Adi vargoM ke vyaMjaka nahIM haiM ve una kAraka hai| jaise daNDAdika ghaTAdike kAraka hai| anyathA ghaTAdi bhI nitya hojaayeNge| kyoMki hama bhI kaha sakate haiM ki daNDAdika ghaTAdi ke vyaMjaka haiM kAraka nahIM / dUsare, 'vaho maiM hU~' isa pratyabhijJAse eka AtmAkI bhI siddhikA prasaMga aavegaa| yadi ise bhrAnta kahA jAya to ukta pratyabhijJA bhI bhrAnta kyoM nahIM kahI jA sakatI hai| mImAMsaka-Apa voMko pudgalakA pariNAma mAnate haiM kina jaDa pudgalaparamANuoMkA sambandha svayaM nahIM hosktaa| isa ' sivAya, ve eka zrotAke kAnameM praviSTa hojAnepara usI samara anyake dvArA sune, nahIM jA sakeMge ? Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-sArAMza jaina-yaha bAta to varNoM kI vyaMjaka dhvaniyoMmeM bhI lAgU ho sakatI hai| kyoMki ve na to varNarUpa haiM aura na svayaM apanI vyaMjaka haiN| dUsare, svAbhAvika yogyatArUpa saMketase zabdoMko hamAre yahA~ arthapratipatti karAne vAlA svIkAra kiyA gayA hai aura lokameM saba jagaha bhASAvargaNAe~ mAnI gaI haiM jo zabda rUpa banakara sabhI zrotAoM dvArA sunI jAtI haiN| - mImAMsaka-'vedakA adhyayana vedake adhyayanapUrvaka hotA hai, kyoMki vaha vedakA adhyayana hai, jaise AjakalakA vedAdhyayana / ' isa anumAnase veda apauruSeya siddha hotA hai ? .. jaina-nahIM, kyoMki ukta hetu aprayojaka hai-hama bhI kaha sakate haiM ki 'piTakakA adhyayana piTakake adhyayanapUrvaka hotA hai, kyoMki vaha piTakakA adhyayana hai, jaise AjakalakA pittkaadhyyn|' isa anumAnase piTaka bhI apauruSeya siddha hotA hai| mImAMsaka-bAta yaha hai ki piTakameM to bauddha kartAkA smaraNa karate haiM aura isaliye vaha apauruSeya siddha nahIM hosktaa| kintu vedameM kartAkA smaraNa nahIM kiyA jAtA, ataH vaha apauruSeya siddha hotA hai ? - jaina-yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoMki yadi bauddhoMke piTaka sambandhI katrta smaraNako Apa pramANa mAnate haiM to ve vedameM bhI aSTakAdikako ko smaraNa karate haiM arthAt vedako bhI ve sakatRka batalAte haiM, ataH use bhI pramANa svIkAra kriye| anyathA konoMko apramANa khie| ataH kartAke asmaraNase bhI veda apauruSeya siddha nahIM hotA aura usa hAlatameM vaha pauruSeya hI siddha hotA hai| 11. parataH prAmANya siddhi - mImAMsaka-veda svataHpramANa hai, kyoMki sabhI pramANoMkI pramANatA hamAre yahAM svataH hI mAnI gaI hai, ataH vaha pauruSeya nahIM hai ? ___ Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi jaina- nahIM, kyoMki apramANatA kI taraha pramANoM kI pramANata bhI svataH nahIM hotI, guNAdi sAmagrIse vaha hotI hai / indriyoM nirdoSa - nirmala honese pratyakSa meM, trirUpatAsahita hetuse anumAna meM aura AptadvArA kahA honese Agama meM pramANatA mAnI gaI aura nirmalatA Adi hI 'para' haiM, ataH pramANatAkI utpatti para se siddha hai aura jJapti bhI anabhyAsa dazAmeM parase siddha hai / ha abhyAsa dazA meM jJapti svataH hotI hai / ataH parase pramANatA si ho jAne para koI bhI pramANa svataH pramANa siddha nahIM hotA au isaliye veda pauruSeya hai tathA vaha sarvajJakA bAdhaka nahIM hai / " 24 12. abhAvapramANadUSaNasiddhi abhAva pramANa bhI sarvajJakA bAdhaka nahIM hai, kyoMki bhAva pramANase atirikta abhAvapramAekI pratIti nahIM hotI / prakaTa ki 'yahAM ghar3A nahIM hai' ityAdi jagaha jo prabhAvajJAna hotA vaha pratyakSa, smaraNa aura anumAna ina tIna jJAnoMse bhinna na hai / 'yahAM' yaha pratyakSa hai, 'ghar3A' yaha pUrva dRSTa ghar3ekA smaraNa aura 'nahIM hai' yaha anupalabdhijanya anumAna hai| yahAM aura ke grAhya hai nahIM jise zrabhAvapramANa jAne / dUsare, vastu bhAvAbhAva tmaka hai aura bhAvako jAnanevAlA bhAvapramANa hI usase abhi abhAvako bhI jAna letA hai, ataH usako jAnane ke liye abhA pramANakI kalpanA nirarthaka hai / ataeva vaha bhI sarvajJakA bAdha nahIM hai / 13. tarkaprAmANyasiddhi sarvajJakA bAdhaka jaba koI pramANa siddha na ho skaa| mImAMsaka eka antima zaMkA aura uThAtA hai / vaha kahatA hai : sarvajJako siddha karaneke liye jo hetu Upara diyA gayA hai usa avinAbhAvakA jJAna asaMbhava hai; kyoMki usako grahaNa kara Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI sArAMza 25 ghAlA taka apramANa hai aura usa hAlatameM anya anumAnase sarvajJakI siddhi nahIM ho sakatI hai ? para usakI yaha zaMkA bhI nissAra hai kyoMki vyApti (avinAbhAva) ko pratyakSAdi koI bhI pramANa grahaNa karane meM samartha nahIM hai| vyApti to sarvadeza aura sarvakAlako lekara hotI hai aura pratyakSAdi niyata deza aura niyata kAlameM hI pravRtta hote haiM / ataH vyAptiko grahaNa karane vAlA tarka pramANa hai aura usake pramANa siddha ho jAnepara ukta sarvajJa sAdhaka hetuke avinAbhAvakA jJAna usake dvArA pUrNataH sambhava hai / ataH ukta hetumeM prasiddha, viruddha, anaikAntika Adi koI bhI doSa na honese usase sarvajJakI siddhi bhalI bhAMti hotI hai| 14. guNa-guNIabhedasiddhi vaizeSika guNa-guNI, AdimeM sarvathA bheda svIkAra karate haiM aura samavAya sambandhase unameM abheda jJAna mAnate haiM / parantu vaha ThIka nahIM hai; kyoMki na to bhinna rUpase guNa-guNI AdikI pratIti hotI hai aura na unameM abhedajJAna karAne vAle smvaaykii| yadi kahA jAya ki 'isameM yaha hai' isa pratyayase samavAyakI siddhi hotI hai to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki 'isa guNAdimeM saMkhyA hai' yaha pratyaya bhI ukta prakArakA hai kintu isa pratyayase guNAdi aura saMkhyAmeM vaizeSikoMne samavAya nahIM maanaa| ataH ukta pratyaya samAyakA prasAdhaka nahIM hai| * agara kaheM ki do gandha, chaha rasa, do sAmAnya, bahuta vizeSa, eka samavAya ityAdi jo guNAdiko saMkhyAkI pratIti hotI hai / vaha kevala aupacArika hai kyoMki upacArase hI guNAdiko saMkhyA svIkAra kI gaI hai, to unameM 'pRthaktvaM guNa bhI upacArase svIkAra / karie aura usa dazAmeM apRthaktva unameM vAstavika mAnanA par3egA, | jo vaizeSikoM ke liye aniSTa hai| ataH yadi pRthaktvako unameM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 syAdvAda siddhi vAstavika mAneM to saMkhyAko bhI guNAdimeM vAstavika hI mAneM / aura taba unameM eka tAdAtmya sambandha hI siddha hotA hai - samavAya nahIM / ataeva guNAdikako guNI Adise kathaMcita abhinna svIkAra karanA cAhie / brahmadUSaNa siddhi brahmAdvaitavAdiyoM dvArA kalpita brahma aura avidyA na to svataH pratIta hote haiM, anyathA vivAda hI na hotA, aura na pratyakSAdi anya pramANoMse; kyoMki dvaitaMkI siddhikA prasaMga AtA hai / dUsare, bhedako mithyA aura abhedako samyaka batalAnA yuktisaMgata nahIM hai / kAraNa, bheda aura abheda donoM rUpa hI vastu pramANase pratIta hotI hai / ataH brahmavAda grAhya nahIM hai / antima upalabdha khaNDita prakaraNa zaMkA-bheda aura abheda donoM paraspara viruddha honese ve donoM eka jagaha nahIM bana sakate haiM, ataH unakA pratipAdaka syAdvAda bhI prAhya nahIM haiM ? samAdhAna -- nahIM, kyoMki bhinna bhinna apekSAoM se ve donoM eka jagaha pratipAdita haiM- paryAyoMkI apekSA bheda aura dravyakI apekSA abheda batalAyA gayA hai aura isa taraha unameM koI virodha nahIM hai / eka hI rUpAdikSaNako jaise bauddha pUrva kSaNakI apekSA kAraNa aura uttara kSaNakI apekSA kArya donoM svIkAra karate haiM aura isameM ve koI virodha nahIM mAnate / usI taraha prakRtameM bhI samajhanA cAhie / anyApohakRta ukta bheda mAnanemeM sAMkaryAdi doSa Ate haiM / ataH syAdvAda vastukA samyak vyavasthApaka honese sabhIke dvArA upAdeya evaM AdaraNIya hai / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 00000000 viSaya kArikA bissy' kArikA 1. jIvasiddhi ... 1-24 11. paraloka siddhi .... 23 1. maGgalAcaraNa .... 1 12. dharmAcaraNakI preraNA 24 . 2. granthoddezya .. 22. phalabhoktRtvAbhAva3. dharma va adhamake sAdhana siddhi .... 1-44 kI bhUmikA .... 3-5 4. anumAnase dharma va 1. kSaNikavAdameM dharma va ___adharmakI siddhi ... 6 / dharmaphalakA abhAva "" 1 5. anumAnako pramANa na 2. santAnakI apekSAbhI mAnanevAle cArvAkakI dharmaphalakA abhAva 2-5 AzaMkA aura usakA 3. saMvRttise dharmaphalakI nirAkaraNa .." 7-8 / kalpanAkA nirAsa . 6-8 6. arthApattise jIva. 4. saMvRttise dhamaphala siddhi .... . 11 mAnane meM muktajIvake bhI 7. anumAnase jIva dharmaphalakA prasaMga""-16 : siddhi .... 12-13, 5, muktajIvake dharmaphalakA 8. jJAnako bhUtakAryamAna- . prasaMga na honekI / nekA nirAsa ".14-17 AzaMkA aura usakA . jJAnako bhUtasvabhAva nirAkaraNa " 17 hai kahanekA nirAsa 18-21 6. upAdAnopAdeyarUpa #. jJAnAtmaka jIvake santatikA nirAnityatvakI siddhi 22 karaNa ... 15-16 ___ Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - syAdvAdasiddhi viSaya kArikA viSaya kArikA 7. santatike sAdRzyA pat dodharmoMkI siddhidi tIna vikalpa karake pUrvaka anekAntasiddhi 2 usakA nirAkaraNa 20-30 3. anyApohAtmaka vyAvR. 8. vIjAMkurAdikI taraha ttise ukta dharma mAnane santati mAnanekA bhI kI AzaMkAkA nirA- .. nirAsa .... 31 karaNa ..." 3-4 6. kAryakAraNarUpa santati 4. apohakA khaNDana 5-47 svIkAra karane meM buddha 5. vyAvRttise dharmabheda aura saMsAriyoM meM ___ mAnane meM puna: dUSaNa 48-67 eka santAnatvakA 7. kAryakAraNarUpadharmokI prasaMga ... 30-34 taraha satva asatva, 10. santAnake abhAvakA nityatva-anityatva - punaH pratipAdana 35-40 aura bheda-abheda 11. dharmakartA va dharmaphala Adi vAstavika - ko kathaMcit nAza dharmokI yugapat zIla aura bhinna siddhi dvArA ane. mAnane meM hI santAna, kAntasiddhi .... 68-74 - dharmaphala AdikI 8. kramAnekAntasiddhi 1-86 siddhi . 41-44 | 1. kramika nirapekSa cittoM 3. yugapadanekAntasiddhi 1 74 / meM santAnake na 1. anekadharmAtmaka vastu bananese phalAbhAvakA kA sadbhAva .... 1 pUrvavata prasaMga .... 1-3 2. eka cittarUpa santati- 2. sAdRzya tathA nairantarya meM kAryakAraNarUpa yuga se cittataNoMmeM eka ___ Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya santAnake svIkArakA nirAkaraNa 2000 .... 3. ekatvajJAnase eka santAna ke svIkArakI AlocanA 4. bhedAbhedAtmaka santAna kI siddhi 5. bhedako vAstavika aura abhedako kalpita mAnaneke bauddhoMke vicAra kA khaNDana .... viSaya-sUcI .... kArikA 8-= 15-22 6. kSaNikavAda meM sadasat kAryakA abhAva 23-24 7. syAdvAda meM sadasat kArya 10. santAna, sAdRzya, 6-13 14 kA sadbhAva 27-34 ma. dravyaparyAyAtmaka vastu kI siddhi 6. kSaNikavAda meM arthakriyAkA abhAva 35-51 25-26 sAdhya, sAdhana, unakI kriyA aura smaraNAdikA bhI kSaNikavAda meM abhAva 52-57 11. pratyabhijJAna se eka vAsta RE viSaya kArikA vika AtmAkI siddhi 58 12. pratyabhijJAnake pramAtAkI siddhi 13. hetu ke anyathAnupapannatvasvarUpakI siddhi 64 14. tarka evaM vipakSabAdhaka pramANase usakA nizcaya . 65-70 15. dRSTAntase usakA nizcaya karane meM doSa 71-76 16. tathopapatti athavA 5. **** 56-63 antavyApti hI anyathAnupapatti hai 17. hetukI gamakatA meM antavyApti hI prayojaka hai, pakSadharmatvAdi nahIM 82-86 77-81 bhoktRtvAbhAvasiddhi 1-32 1. nityaikAntameM bhI bhoktRtvAdikA abhAva 2. kartRtvAdiko kramazaH evaM abhinna mAnane para AtmAmeM anityatAkA prasaMga 6.0 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhi ... viSaya kArikA viSaya kArikA 3. samavAyase kartRtvA panakA abhAva 7-8 dike sadbhAvakI A- 7. Agamase Izvarake zaMkApUrvaka vistAra vaktApanakI siddhi se samavAyakA nirA karanemeM anyonyAkaraNa " 3-30 zraya doSa ... 4. kartRtvAdiko sama- 8. azarIrI Izvarake vAyase abhinna vaktApanakI taraha svIkAra karanepara zarIrakA abhAva ... 10 pUrvavat unake 6. anAdizarIra mAnane abhAvakA prasaMga 31-32 meM doSa ... 11 6. sarvajJAmAvasiddhi 1-22 10. anAdi shriirke| 1. Izvara samIcIna vaktA sadbhAvameM pramANAbhAva 12 na honese savajJa 11. sopAya Izvarako vaktA nahIM hai ... mAnane meM doSa 13-16 2. sarAgI honese vaha 12 vedapramANatAkA pUjya bhI nahIM hai ... 1 . khaNDana .. 17-18 3. IzvarasRSTi avicAra 13. prabhAkara tathA bhaTTa pUrNa honese vaha dvArA abhimata niyogasarvajJa nahIM hai .... 2-3 bhAvanArUpa vedArtha 4. vItarAga sarvajJa Izvara kI AlocanA ... 16 pUjya hai .... 14. arthavAdako bhI vedArtha 5. Izvarake nirupAyapane mAnane meM doSa ... 20 kA khaNDana .... 5-6 15. veda vyAkhyAnoM meM 6. nityaikAntameM aza niyatArthakA anizcaya 21 rIrI Izvarake vaktA- 6. pUrvoktakA upasaMhAra ... 22 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 31 viSaya kArikA viSaya kArikA 7. jagatkata tvAbhAvasiddhi1-22 6. arhadvAkyake aprAmANya 1. sopAya sarvajJakI siddhi 1-2 kI AzaMkAkA nirA2. buddhAdike vaktRtvA karaNa aura usake bhAvakA pradarzana 3-7 prAmANyakI siddhi 16-21 3. nirupAya 'athavA arthApattiprAmANyasiddhi1.23 sopAya Izvarake 1.sarvajJasAdhaka arthAvaktRtva aura sarva pattikI pramANatA .... 1 jJatvakA AbhAva -6 | 2. athavA arthApatti 4. Izvarake jagatkartR. anumAna hI hai ....2-4 tvakA bhI abhAva 10-22 3. dRSTAntake binA bhI 8. arhatsarvajJasiddhi 1-21 pakSameM hI avinA1. ahatsarvajJa sAdhaka anu bhAvakA nirNaya 5-11 ___ mAnakA pradarzana .... 1 4. sAdhyajJAnake binA 2. vaktRtvahetu dvArA aha sAdhya-sAdhananiSTha tsarvajJatAke abhAva avinAbhAvake anikI AzaMkA aura usa zcayakI AzaMkA aura kA nirAkaraNa " 2-7 usakA nirAkaraNa 12--15 3. icchAke abhAva meM 5. takase vyAptikA bhI vItarAgake vakta nirNaya "" 16 .. tvakI siddhi ..." 8- 6. sAdhyakA jJAna anya 4. vItarAgake nirdoSa vAdiyoMko bhI pakSa . icchAkA svIkAra .... 10 meM hI svIkAra karanA 5. puruSatvAdi hetu bhI cAhie arhatsarvajJatAke bAdhaka 7. antAptise hI sAnahIM haiM ... 11-11 dhana gamaka hotA hai 18-22 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 viSaya 8. tarkase avinAbhAva kA nizcaya aura arthApatti ke prAmANyakA samarthana .... banane kI AzaMkA aura usakA samA kArikA 23 usakA nirAkaraNa 21-23 10. vedapauruSeyatvasiddhi 1-36 10. zabdako paudgalika 1. mImAMsakoMdvArA sarvajJAbhAvakI AzaMkA 2. usakA nirAkaraNa 3. padavAkyAtmakatvahetudvArA veda ke paurutAkI siddhi svIkAra karanemeM mImAMsakoM dvArA ekazrotrapravezAdi doSoM kI AzaMkA aura unakA nirakaraNa 24-26 11. adhyayanapUrvakatvahetu dvArA veda meM apauruyatAkI siddhi aura usakA nirAkaraNa 25-30 3 4. varNanityatAkA khaMDana 4-5 5. pratyabhijJAse varNoMko nitya siddha karane meM doSapradarzana 6. varNoM ko nitya na mAnanepara saMketa na 6-12 12. asmaraNa hetu dvArA apauruSeyatAkI siddhi aura usakA .... dhAna 7. nitya - vyApi samAnyakA khaMDana syAdvAdasiddhi - 13-16 8. sAdRzyAtmaka sAmA nyakI siddhi aura usI meM saMketakI **** 1 17-16 viSaya upapatti 6. sAdRzya meM saMketa mAnane meM doSAzaMkA aura .... kArikA 20 savistara khaMDana 31-36 1-28 11. parataH prAmANyasiddhi 1. mImAMsakoMke svataH ... prAmANyavAdakA nirAkaraNa aura aprAmAkhyakI taraha parataH prAmANyakI siddhi **P* 10 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya 2. doSAbhAva hI guNa hai 3. guNasiddhi 4. prAmANyakI parataH utpatti aura ... jJaptikA upasaMhAra 27-28 12. abhAvapramANaDUSaNa siddhi 1. bhAvapramAeko sarvajJakA bAdhaka hone kI AzaMkA aura usakA sayuktika khaNDana 11-17 18-26 kArikA 2. abhAva pramANa anumAna tathA pratyakSa se viSaya-sUcI 1-16 **** bhinna nahIM hai 3-10 3. bhAvase bhinna abhAva pramANakA grAhyarUpa abhAva na honese usakA prabhAva 11-16 13. tarkaprAmANyasiddhi 1-21 1. pratyakSa se vyAptigrahaNa asambhava 1-80 viSaya 2. anumAnase vyAptijJAna mAnane meM 33 kArikA anavasthA 3. vyAptigrAhakatvena tarkaprAmANyasiddhi 4. tarkake agRhItArthagrAhitvakA samarthana 10-11 5. viSayagrahaNa meM tadutpatyAdisambandha ke nirAkaraNapUrvaka yogyatAkI siddhi 12-17 6. tarkapramANahI vyAptigrahaNa karanemeM samartha hai .... .... 7. anyathAnupapatti aura tathopapatti meM abheda 16-20 21 8. sarvajJasAdhaka hetuke nirdoSapane kI puSTi 14. guNaguNIabhedasiddhi 1-70 1. anumAna se guNa- guNIabheda sAdhana E 2. samavAyase abhedabuddhi honekI AzaMkA aura usakA nirAkaraNa 18 .... 1 2-6 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 viSaya kArikA tAdAtmya saMbaMdhakI siddhi 53 12. unameM samavAya mAnane meM doSa pratipAdana abhedakA nirAkaraNa 6 - 22 13. samavAya meM anava sthAdi dUSaNa 5. vAstavika abhedakI siddhipUrvaka bauddha sammata do jJAnoM kA nirAkaraNa 6. abhedabuddhike abhrA ntatAkI siddhi 26-33 7. pUrvokta hetuke siyAdi doSoMke abhAvakA samarthana 8. dRSTAnta meM sAdhyavikalatAkA abhAva 35-36 6. guNAda meM yogAbhimata aupacArika viSaya 3. guNa guNIkI abheda buddhi siddha nahIM hai 7-8 4. bauddhAbhimata kalpita syAdvAdasiddhi .... kArikA 23-28 **** 10. aupacArika saMkhyAke svIkAra meM punaH doSapradarzana saMkhyAkA nirAkara aura vAstavika . saMkhyAkI siddhi 37-47 34 11. guNAdi aura saMkhyA meM 48-53 .... brahmadUSaNasiddhi 1. svataH brahmaniNayakA 55-70 52-186 ( zeSAMza pR0 26 para dekhie ) .... .... 54 khaNDana 52-53 2. avidyAkA kathana 54-55 3. parataH brahmanirNaya meM doSa 4. kalpita bhedakA nirA karaNa aura vAstava bhedakI siddhi .... 61-64 5. brahma jIva bhedasiddhi 65-80 6. parako avidyArUpa mAnanemeM doSa 81-86 7. parase brahmasiddhi mAnane para jJAnAdvaitakI bhI siddhikA prasaMga 60-61 8. pramANase brahmakI siddhi mAnane para pramANa aura prameyake bhedase dvaitasiddhikA prasaMga 62-207 56-60 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadrAya namaH zrImadvAdIbhasiMhasUri-viracitA syAdvAda-siddhiH [1. jIva-siddhiH ] [namaH zrIvarddhamAnAya svAmine vizva-vedine / nityAnanda-svabhAvAya bhakta-sArUpya-dAyine // 1 // sarve' saukhyArthitAyAM ca tadupAya-parAGmukhAH / tadupAyaM tato vakSye na hi kAryamahetukam / / 2 / / yadyahetukamevedaM kvacitkasyacideva kim ? sarveSAmapi kiM na syAtsaukhyaM vA duHkhameva vA] // 3 // naitatkaphAdikArya syAttadvatAmapyatadRzeH / nApi kAntAdisamparkAt' kAntA hi kvacidantakaH // 4 / / kutassarvAGga-saumye'pi kenacitkazcidUhyate / mahyate ko'pi pakSyAdirbhakSakairapi rakSitaH ||shaa dharmA'dhauM tato hetU sUcitau sukha-duHkhayoH / pituH [kAraNasattvena putravAnAnumIyate / / 6 / / 1 prANinaH / 2 saukhyasyArthinasteSAM bhAvaH saukhyArthitA tasyAM saukhyAthitAyAM vartamAnAH santi saukhyamicchantIti bhaavH| 3 saukhyopaayrhitaaH| 4 saukhyarUpaM kAryam / 5 saukhyaM syAt / 6 'dharmAdhauM staH prANinAM sukhaduHkhAnyathAnupapatteH' ityanumAnamatra dRSTavyam / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhau paroktyaivA'numeSTA cet , svoktyA sA neSyataH(STitA) kutaH ? vyabhicAreNa tanneSyA, nA'dhyakSaM cAvizeSataH // 7 // nirbAdhaM tatpramANaM cet, anumA'pyastu taadRshii| pitAmahAnumAnaM hi nirbAdhatvena sammatam / / / / dharmAdi-kArya siddhezca tatkA''tmA'pi siddhayati / [kArya hi kartR-sApekSaM taddharmAdi sukhAvaham / / 6 / / 'tatkartA''tmA'sti, saukhyAderanyathAnupapattitaH / ' ityApattitaH siddhaya tsa AtmA paraloka-bhAk / / 10 / / na hi saukhyAdikAryasya dharmAderiha darzanam / tattatkatto bhavetprAka ca pazcAccettasya nityatA // 1 // tattvAntaraM sadA cita, su-sadahetuka-bhAvataH / pRthivyAdibhya ityevamanumA'pyasya sAdhanam / / 12 / / cidastitve vivAdo na cArvAkasyA'pi, tena ca / bhUta-saMhati-kAryasya jJAnarUpasya kalpanAt // 13 // neyaM kAyasya kArya syAdAtmajJenA'pyatadgrahAt / gRhyate hi ghaTAdikairvikAryapi mRdAdikam // 14 // svasaMvedanAkSajAbhyAM hi nIya[mAnatvame]nayoH / pratIti-bhinna-mAnAbhyAM naivaM kAraNa kAryayoH ||1shaa bhUtasaMhati kAryatvaM tanna jJAnAtmakA''tmanaH / ityahetukatA-siddhehe to siddhidUSaNam / / 16 / / avinAbhAvitA'pyasya vyabhicArAdyabhAvataH / kAdAcitkaM na dRSTaM hi kizcicca sadahetukam // 17 // jJAnaM [kAyasvabhAva] syAttanna tattvAntaraM tataH / pratijJArthaMkadezaH (zo')syAtsi (siddhirityapi durmatam / / 18 / / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. jIva-siddhiH naitatkAyasvabhAvaH syaadbhinn-pryaay-drshnaat| na hi bAlyAdivatkAyAdrAgAderapi sambhavaH / / 16 / / bhinna-paryAya-vattvaM hi svabhAvasya na yujjate / tadvattve hi svabhAvitvaM tattattvAntarameva tat ] // 20 // [pi]mo(STo)daka-guDAdibhyo jAtA dravyAntaraM surA / na svabhAvastato'syAH syAdbhinna-paryAyitA'pi ca / / 2 / / tatastattvAntaratve cAkAryatve'pi ca dehinaH / bhUtavannityatA'pi syAtsadahetukAtA-sthiteH // 22 // evaM syAtparaloko'pi nAstiko nAstu tarkavAn / bAdhAnAhide (dhA'nAsAdi)[taH sa hi viparItadhiyo hi sA // 23 // satyevA''tmani dharme ca saukhyopAye sukhArthibhiH / dharma eva sadA kAryo na hi kAryamakAraNe // 24 // iti zrImadvAdIbhasiMhasUri viracitAyAM syAdvAdasiddhau cArvAka prati jIvasiddhiH / / 1 / / [2. phalabhoktRtvAbhAva-siddhiH ] kSaNikaikAntapakSe tu dharmo [na syAtphalAtyayAt / dharmakatuH kSaNadhvaMsAna hi svargAdi-bhAgayam / / 1 / / kArya kAraNa-santAnAskartureva phalaM yadi / astu vA tatphalaM kA labdhaM syAtki nu naiva vA // 2 // naiva cettatphalAbhAvaH syAbauddhairapi smmtH| labdhaM cennityatA karturyAvaraphalamavasthiteH // 3 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhau kRtasya kA dharmasya kA labdhaM hi naapraiH| asminmRte'nyalabdhaM tu tena labdhaM kathaM bhavet // 4 // putrAdilavdhaM tallabdhamiti vAgeva nArthavat / anyathA putrabhuktyeva bhuktavAnastu tatpitA ||shaa vyavahAreNa saMvRtyA vA labdhaM tena cenmatam / saMvRti-vyavahArAbhyAM ko nAmArtho vivakSitaH / / 6 / / dharmakA phalaM labdhamityarthaH kiM vivakSitaH / naivetyartho'thavA labdhaM kaJciditi vA bhavet / / 7 / / pUrvapakSa-dvaye'pyuktaM dUSaNaM, sva-mata-kSayAt / neSTastRtIyapakSo'pi, tayorartho'pi nAparaH / / 8 / / kinca, kA phalaM labdhaM na vA kimiti [kathyatAm] / [agrAhyaH phalamastIti vAdyaprastutasAdhanAt / / 6 / / nAsti kreti cetkartu: phalAbhAvo'bhisammataH / phalAbhAve'pi dharmokteH sammatA ca svavaJcanA / / 10 // ekatva-vibhramAdda hI kartureva phalaM vadet / naivaM yogIti cedevapi syAtso'pi vaJcakaH // 11 // [na dharme] eka evAyaM tatphalI ca tadA vadet / dharmo'kAryaH phalAbhAvAt kartu rityeva nAnyathA // 12 // kizcAtra phalasadbhAvAtka; labdhaM phalaM yadi / apya(nya)saMsAra(ri)mAtreNa muktasyApyastu saMvRtiH (teH)|| yatkArya yena saJjAtaM phalaM tasyaiva ttttH| saMsAra(ri)[janA] nAmeva phalaM muktasya netyasat // 14 // phalakRtve'pi tatkatro na tu labdhaM hi tatphalam / tadApi labdhamityuktau muktenApIti kathyatAm / / 1 / / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. phalabhoktRtvAbhAva-siddhiH muktAnyayo: phalAbhede vinAze cA vizeSataH / vizeSazcetkathaMcittau dehino'nyasya sarvathA / / 16 / / vizeSaH syAdupAdAnopAdeya[H khalu jA]tu na / mukta-saMsAriNostasmAnnoktaM dUSaNamityasat // 17 // sa vizeSo yataH kA labdhaM syAtphalamIdRzam / vizeSasthAyitA sA tu neSTA'nyaiH kiM vizeSakaiH / / 18 / / kiJca na syAdupAdAnamatho'nyanmeti sarvathA / kSaNAnAM bheda-nAzitvasAmyA ta(tta)tsantatazca naH (n)||16|| [kSaNAnAmekacittAnAM] syAtsAdRzyaM deza-kAlajam / nairantayaM tathAsattopalambhazcaikakArthatA // 20 // iti ceniraMzavAdena sAdRzyamathavA'sti cet / janakAtmajayozca syAjJAnatvenApi sAmyataH // 21 // dezakAlo(lau) na bauddhAnAM nairantayaM tataH kutaH / tathAsattopalambhastannai [rantayaM tu na bhavet // 22 // na ca kalpitadezAdinairantayaM tu kAryakRt / atheSTa kAryakRttacca bhavedvAstavameva tat // 23 // na hyavAstavataH kArya kalpitAgnezca dAhavat / na hi mithyA'hi-daMzAtsA mRtiH kintu mahAbhayAt / / 24 / / ekakAryavidhAyitvaM nairantayaM ca na bhavet / [ ]tyuddharaNAdau syAdekasantAnatA na kim // 2 // yatra so'hamiti jJAnamupAdAnAnyarUpakaH / santAno''traiva cedastu tajjJAnaM ca kvacitkutaH / / 26 / / ekatvavAsanAtazcetsA hi tajjJAnasambhavAt / tajjJAnAviSaye na syAdityanyonyasamAzrayaH // 27 // ___ Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhau kaci[dvAsanA-sadbhAve ka] cittajjJAnasambhavaH / tatsambhave kacidbhAvo vAsanAyA iti sphuTam // 28 // vAsanAMtA (nAto) na tajjJAnaM santAnAditi ceJca na / tajjJAne hi kacijjAte santAnastatra tattvacit // 26 // tajjJAnasya kvacid dRSTe nAnyonyAzrayadUSaNam / iti ced dRSTamiSTaM [hi cAnyonyAzrayadUSaNam // 30 / / bIjAGka rAdivatsaH syaatprbndho'naadirityst| syAdabhedo'tra cAstIti na dRSTAnto'nyavAdinAm / / 3 / / kAya-kAraNa-mAtreNa santAnasya prakalpanam / janakAtmajayozca syAdbuddha-saMsAriNorapi // 32 // kAya kAraNarUpatvamastyeva hi tayorapi / dehinAM buddhaveditvAtte kArya sa hi kAraNam // 33 // viSayo'kAraNaM neti bauddhAnAM hyaabhivaanychitH| sAdRzyAderasattvaM ceddattamatra saduttaram / / 34 // yathaikArthakriyA-hetuH santAnastau tathA na cet / tayoH santAnatAyAM kiM tatkriyA'tra na sambhavet / / 3 / / kArya-kAraNa-rUpatve'pyanayoH santatirna cet / santAnAbhAva eva syAnimittAntara-hAnitaH / / 36 / / santAnatva-nimittaM hi kArya-kAraNa-mAtrakam / tasminnapi na tattvaM cettatkimanyatra sambhavet // 37 // syAddhi lakSaNayukte'pi bAdhe lakSaNadUSaNam / tanna syAtsantatiH kApi bheda-nAzitva-sAmyataH // 38 // tasyAM cettadasAmyaM syAdbhavetsyAnAzi bhinntaa| na hi svasya svato'sAmyaM sAmyAsAmyaM hi bhedinoH||36|| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. yugapadanekAnta-siddhiH tadvaSe (dbhade)'pyekasantAnAttaivAsi(A siddhayettayorapi / kAryakAraNamAtratvaM tannimittaM yatastayoH // 40 // tatsiddhau muktakAryatvAtsaMsRtemuktirasthirA / tadasiddhau ca santAne kathaJcidbhada-nAzitA / / 41 / / upAdAnAdupAdeye tadbhadAdiH sa dRshyte|| ahameva yuvA jAto bAlyaM tyakte( ktve )ti bodhataH / / 42 / / pratyabhijJAkhyabodho'yaM sa bodho yadi srvdaa| nikSiptacIvarAdAyI taskaro'satyavAgapi / / 43 / / tataH kathaJcinnAzitve katro labdhaM phalaM bhavet / tannAzo neSyate tasmAddharmo'kAryo'stu saugataiH / / 44 / / iti zrImadvAdIbhasiMhasUri-viracitAyAM syAdvAdasiddhau bauddhayAdinaM prati syAdvAdAnabhyupagame dharmakartuH phalabhoktatvAbhAva-siddhiH / / 2 / / - - - [ 3. yugapadanekAnta-siddhiH ] yugapatkramato vastu vAstavyAnekadharmakam / santAnA(na)vyavahArAderanyathAnupapattitaH / / 1 / / kAryakAraNarUpaM [tat ] cittamekaM hi snttau| no cetpUrvAparApekSaM tadra paM tatra sA kutaH ? // 2 // kAryAdidharmabhedaH syAdvayAvRtyeti na yuktimat / tasyAbhAvAdabhinnatvAnna nAnAtvasambhavaH // 3 // ayuktyatiprasaGgAbhyAM sarvazUnyatvasambhavAt / dharmabhedAnupAyazca nApohAn (d) dharmabhedadhIH // 4 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhau nAdhyakSamiha yuktiH syAdvastunyevA'sya' sambhavAt / avastunyapyapohe cetkalpanAtvAnna ttprmaa||5|| viklpaapohsaamaanygRhiitaavaasnodbhvH| vastunyabhedasAdRzyakalpanAtmeti poSaNAta // 6 // yuktizcedanumAno (mA'nyo)'nyasaMzrayaH sA hi siddhyati / apohasiddhasAdhyAdidharmabhedaM tayaiva saH // 7 // vikalpo nA'tra yuktiH syAbAhya satyeva na hyayam / vartate yadi varteta kiM na pratyayavatpramA / / 8 / / bAhyatva-vidyamAnatvavyatiriktAnvitatvataH / vyatirikte'pi tadra,pavideva hi vikalpadhIH // 6 // tayA siddhAdapohAcca dharmabhedo na vastuSu / tasya vastuSvasadbhAvAtkalpanAropitAtmanaH / / 10 / / ekatvAdhyavasAyAccedastu vastuSa sambhavaH / naikatvasyA'pyasadbhAvAtteSvAropitarUpiNaH // 11 // tasyA'pyekatva-nirNIteranyatastatra sambhave / anavasthA tato yuktirapohena vikalpadhIH // 12 // kiJcaikatvasamAropAddharmabhede'pi vAstave / kinnAropitavahnitvAdAho mANavakAdapi // 13 // kiJca pratyakSamanyadvA naikatvAdhyavasAyakRt / satyetarArthayovRttiH pratyakSAdene hISyate / / 14 / / pratyakSaM khalu satye syAdasatye'rthe'numAdikam / na caikArthavidA zakyaM dviSThamekatvakalpanam / / 15 / / 1 prtyttsy| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. yugapadanekAnta-siddhiH apohaH kalpanAtmA'yaM na bhavedapi vastuSa / bhavedvastugatApoho vastusAGkaryamanyathA // 16 // tato'yaM dharmabhedazcedvastu-tabheda-vidviSAm / tadapohe'pyavastutvamevaM cAtiprasaJjanam / / 17 / / khaNDAdAviva cAnyatra gulmAdAvapi sambhavet / pharkAdhapoha evaM syAttacca govyapadezabhAk // 18 / / khaNDAdAvapi tenaiva gozabdasya pravartanAt / evaM gAmAnayetyuktau gulmAderapi tadbhavet // 16 / / agonivRttiaurevaM tatsaGketakRtastataH / gulmAderapyagottvena na gotvamiti cedasat / / 20 / / agotvaM khalu gulmAdeH khaNDAdau gotva-siddhitaH / sA ca gulmAdyagotve syAdityanyonyasamAzrayAt / / 21 / / vAha-dohAdikAryasya khaNDAdAveva sambhavAt / tatra tadvayapadezaH sthAnAnyatreti na yuktimat / / 22 / / tatkAryasyApi tatraiva gulmAdAvapi sambhavet / tadapohakRtaM kArya tasmin sati kutaH kvacit / / 23 / / zaktisAmyaM hi khaNDAdau tattatkArya mihaiva cet / gotvaM cAtra ta[dApi syAdapoha iti susthitam // 24 / / tadapohe'pi gulmAdau tatkAryAnupalambhataH / khaNDAdisahazatvena gulmAdezcApratItitaH // 25 / / kiJcaikatvasamAropaH pUrvAparaghaTakSaNe / sAdRzyAdeva bauddhAnAM taccApohastathA sati / / 26 / / kapAlaghaTayozca syAtsAdRzya[mavizeSataH] / ghaTAdyapohastaddhetuH ghaTa-vardhitayorapi // 27 / / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhau nApohamAnaM taddhetustadvizeSaH sa neha cet / kimavastunyapohe syAdvizeSo vastusambhavaH / / 28 / / tattayorapi sAdRzyaM bhavatyeva tato bhavet / tatraikamiti dhIryadvatpUrvApara vaTaMkSaNe // 26 // ekArthaka.................................."rayama / nAstyekatvasamAropa ityuktiH prAnirUpitA / / 30 / / kiJca karkAdyapohazcedasamaH khaNDa-muNDayoH / samAnapratyayo nAsmAtsamazcetsvamatacyutiH / / 31 / / tato'saGkarabhAvena vastunaH pratipattaye / tiryagUrdhvagasAmAnyAt [samAnapratyayo bhavet ] / / 32 / / vyAvRttyaikasvabhAvatve sA svato'pIti shuunytaa| svasvarUpAdi yanno cenna bhavettatsvabhAvatA / / 33 / / . vyAvRtti(ttI)nAM svato bhede bhavettAsAM ca vstutaa| na hyavastuni nIrUpe svasvarUpeNa bhinnatA // 34 / / tato nAnAtmakaM vastu vyAvA ta(tta ?)dabhideti cet / ..............."nityAdeH syAttato'bhidA / / 35 / / nityAdeH kalpitatvaM cetsyAdanyonyasamAzrayaH / nityAdau satyanityAdiH tasminnityAdirityayam / / 3 / / buddhau bhedAvabhAsena nityAdezcedbhidA tathA / anyatrA'pIti tadbhedo na syAdvayAvata(ya)bhedataH / / 37 / / vyAvartA(yA)ttadbhidA [bhedazcidacidvastuvyavasthitiH / acideva hi cicca syAdvayAvRttezcetanAntarAt / / 38 / / acidanyA cidityevamAdau saccetitaM tataH / cidantaraM ca ciccetsyAdatrA'pyanyonyasaMzrayaH / / 36 / / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. yugapadanekAnta-siddhi: buddhau bhedAvabhAsena vyAvRttezcedbhidA tadA / zabdatvAdezca bhedaH syAdbuddhau bodhAvabhAsataH // 40 // [bhedAbhedAbhidhAyitvAcchabda zabdatvazabdayoH / bhedAvabhAsanaM cAsti no cetparyAyazabdatA // 41 // bhedAvabhAsane na syAtpratijJArthaikadezatA / zabdatvasyeti cettacca syAdanityatvasAdhanam // 42 // dhIbhede'pi na tadbhedo vyavacchedyabhidatyayAt / azabdo hi vyavacchedyaH zabdazabdatvayordvayoH // 43 // "zatvaM tataH syAditi cettathA / kRtakatvaM na hetuH syAdvayavacchedyaM hi nA'sya ca / / 44 / / akRtasyAnabhISTatvAttaccetkalpitamiSyate / kalpanA'nyatra kiM na syAttattattatsAdhana bhavet // 45 // vyAvRttezcetsamAropa bhedAbhedastadA katham / sattvasyAtra hi nAropaH sa cetsattvasya sAdhyatA / / 46 / / [na sattvasyA] pi cedatra doSAnyo dghoSaNaM katham / tanna vyAvRttibhedaH syAdvayAvartyAdvai svato'pi ca // 47 // vyAvRttyA dharmabhedo'pi vAstavaH kimavAstava: / pUrvazcetsyAdanekAntaH parazcetsantatiH katham // 48 // pUrvAparakSaNApekSa kArya kAraNarUpayoH / kacitkSaNe niraMze'pi vAstavatve [tayozca hi ] // 46 // cittaM kAraNamevA'sminnAnyA kAraNateti cet / kuzalAkuzalatvaM ca na citte dAtR-hiMsrayoH // 50 // tathA ca dAtuH svargaH syAnnarako hanturityayam / niyamo na bhaveki nu viparyAso'pi sambhavet // 51 // 11 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 syAdvAda-siddhau dAnAdisahakRyuktA cettA cAyaM na nasya taiH / no cedatizayo dhA(yAdhA)[naM kathaM syAdA]nitA ca tat // 52 // vinA'pyatizayAdhAnaM cittAttatsahitAdayam / niyamazcettathA ki na nityAdarthakriyA bhavet / / 53 / / prakRtyA niyamo'yaM cecciccaivaM bhUta-saMhateH / prakRtyaiva vijAtIyakAryasyApi hi sambhavaH / / 54 / / svAlakSaNyAtiriktaM ceccidacitvaM svlkssnne| [bhUtisaMhatira]tra syAdanyathA sA hi zabdataH / / 55 / / vyAvRttyA cidacitvaM ca vAstavaM kimavAstavam / pUrvaM cetsyAdanekAntaH paraM cedubhayaM samam / / 56 / / tathA syAccadupAdAnamacicce ta matAntaram / tatazciJcita eva syAdityayaM niyamo'pi na // 57 / / dAtureva tataH svargo [nAsyApyasti niyAmakam / na byAvRttyAdinA'pyeSa niyamo mAnagocaraH / / 58 / / na hi saMsAriNAM mAnAniyame(mo) dRshyte'dhunaa| bauddhAgamastu mAnaM na mAna-dvaividhya-hAnitaH / / 56 / / anumAnAtmakaH so'pi mAnaM celliGgamAtrakam / na hi taniyame kiMcidavinAbhAvi [sAdhanam ] / / 60 // anumAnaM tu liGgArthaM talliGga ca tridhA matam / kAryaliGgatu nA'trAsti kAryasyaivAvinizcayAt / / 61 / / kAryakAraNayoryasmAnnairaMzye niyatikSayaH / bhAvasyaivA'tra sAdhyatvAttanna cAnupalambhanam // 62 / / svabhAvAkhyaM ca vastutve sAdhyasAdhana dharmayoH] / byAvRttyA tadayuktatvAttathA caikamanekadhA / / 63 / / ___ Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. yuga padanekAnta siddhi: kiJca vyAptigraho'dhyakSAtsAdhyasAdhanadharmayoH / grahaNAdeva tanniSThA na hi grAhyA tadagrahe // 64 // svAlakSaNyamivAmithyA varmabhedo'kSajagrahAt / vyAptizcedanumA grAhyA na sthitirnAparA pramA / / 65 / / [na vA smaraNazakteH syAnniyamo'yaM na cAnyathA / vyAvRttyAderahetutvAnniyame ca pramAtyayAt // 66 // kAryatvamapi citte syAdvAstavaM yadyavAstavam / kAraNatvaM ca mithyA syAtkAryApekSaM hi kAraNam / / 67 / / evaM sattvamanityatvamapi citte'stu vAstavam / nAnyathA [ cetanaM yasmA] davastutvAtsvalakSaNam / / 68 / / bhedazcetkAraNatvAdezvittAtsyAtsarvathA tadA / kAraNatvAdikaM kiMcidanyadra pAdrasAdivat // 66 // abhedaikatvameva syAnna ca pakSAntaraM katham / pakSadvaye'pi labhyaM syAccitte kAraNatAdikam // 70 // ityAdicodyamapyatra bauddhaizca dveSya [ kAraNam ] / [ codya ] syAkAraNatvena kiM na tanniyamakSayaH / / 72 / / tatkSaye'pi vRthA dAnaM hantA'pi svargabhAgyataH / tato gatyantarAbhAvAtsyAdbhedAbheda iSyatAm / / 72 / / cittaM kAraNamityasti pratItizca tathA grahAt / bhedAbhedapratItizca nAnyA sambandhadUSaNAt / / 73 / / [bhedAbhedAtmako bodha ] stairevAtreSTamanyathA / niyama-dhvaMsanAdevaM vastvanekAtmakaM sakRt // 74 // iti zrImadvAdIbhasiMhasUri- viracitAyAM syAdvAdasiddhau kSaNikavAdinaM prati yugapada nekAnta - siddhiH // 3 // | Codispot 13 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 syAdvAda siddhau [ 4. kramAnekAnta-siddhiH ] pUrvApareSu citteSu naikatvaM cettadA katham / santA[no hi bhavettatra tataH ] kartuH phalAtyayaH // 1 // kAraNAnyatvato'yaM cejjanakAtmajayorbhavet / upAdAnAnyabhAvAccetla ca kiM na tayorapi // 2 // sarvathA'nyonyabhinnAnAM cittAnAmeva sambhavat / tadbhAvaH sa tayozca syAtsyAdabhede hi jainatA // 3 // sAdRzyabhAvatastatra tadbhAvo yadi neSyate ] | [tadbhAvo na tadA tatra sA] dRzye hi vinazyati // 4 // deza - kAlakRtaM tatra nairantarya na cedasat / na hi svalakSaNAdbhinno dezAdi : saugate mate // 5 // tasmAdekAnta-bhede'pi kArya-kAraNarUpataH / tayostadbhAvasiddhayaM syAdekasantAnatA'pi ca // 6 // yatra sattvopalambhaH syAtsantAnastatra ceda [ sat] / nairantaryAdinA paraH // 7 // kiM cAbhimata-santAne sAdRzyAdezca sambhavaH / kArya-kAraNabhAvAbhyAmeva syAtsa tayorna kim // 8 // so'hamityekavijJAnAdekasantAnateSyate / ........................ tajjJAnaM tu tayornAsti pRthageva tadIkSaNAt // 6 // iti cetsarvathA bhede kAryAnyatve [tayorapi ] | [ tajjJAnaM na bhave ] kasmAdyato niyatasantatiH / / 10 / / ekatva vAsanA-dAya na (na) tajjJAnaM kacidbhavet / kAcitke sati tajjJAne sA syAttasyAM hi tatvacit // 11 // A Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. kramAnekAnta - siddhiH prakRtyaiveti cedevaM bhedAbhAve'pi bhedadhIH / abhedadhavadeva syAtprakRtyeti matAntaram / / 12 / / bhedo'sti cedabAdhatvAttata [ abhedo'pi kathyatAm ] / [ nA ]pi virodhatazcetsyAnna syAtsantAnakalpanA / / 13 / / tasmAtsantAna iSTazcedbhedAbhedAtmakazca saH / abhedazcaikataiveti kacci (ci ?) teSvekatA sthitA / / 14 / / ekatvaM kalpitAdeva sAdRzyAdeH kSaNeSu na / kalpanAnupapattezca kalpanAhetvabhAvataH / / 15 / / niraMza: kalpako na syAttenaikasyaiva vedanAt / [ idaM sama] maneneti vedanaM hi dvivedinaH // 16 // niraMzAdvi (ddhi) he nAnAsvabhAvAnna niraMzatA / naronmukha svabhAvena jJAto'zvo hi naro bhavet // 17 // ekasvabhAvato'nekavittizcettatsvabhAvataH / nAnAkAryaM pradhAnAtsyAttanna tena dvi-vedanam // 18 // vAstavAkena (vika ?) rUparacetkalpaka (:) sva-mata-kSayaH / [atha cAne] karUparacetkalpakAntarato'sthitiH / / 16 / / taddheturapi nA'pohastasya pUrvaM niSedhanAt / athaikakAryakAritvaM taddhetuzcettadapyasat / / 20 / / yathA go-vyapadeze (zaH) syAdeka-kArya-vidhAnataH / khaNDAdizcakSurAdizca syAdra pa-vyapadezabhAk / / 21 / / rUpamityekavijJAnaM tasmAdapi [hi jAyate ] | [ tade]vaM vyapadezo'tra tatkAritvaM ca tanna saH // 22 // kiJca kSaNikataH kAryaM sadbhavedasadeva vA / saccenna kAraNApekSA vA (nA) sato hetvadhInatA / / 23 / / 15 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhI prAgasatsatpunazcetsyAtkSaNikatvaM vinazyati / paurvAparye hi satyeva vastunastadvayaM bhavet // 24 // naivaM syAdvAdinAM doSaH [sadasadravyabhA]vataH / vyaktyAtmanA hyasatpUrva sadvipakSAttadAtmanA / / 25 / / caitraikajJAnavacitre krameNA'pi ca vstunaa(nH)| kAryakAraNateSTA taistathA nirbAdhabodhataH / / 26 / / vyaktirUpaM na cetpUrva tacchaktareva bhAvataH / tathA'pyanityataiva syAdabhede zakti-tadvatoH // 27 // bhedAbhede'pyabhedasya satvaM hi syaadnitytaa| paryAyasyaiva yuktA syAi~daikAnte hi yuktatA // 28 / / iti cenna tathA'niSTenaSTAnaSTatvadarzanAt / dravya-paryAyataikasya vastuno hyatra sammatA // 26 / / naSTameva hyanaSTaM ca tathA nirbAdhabodhataH / tattatsthairyetarAtmatvAdrvya-paryAyateSyate // 30 // drivyaparyAyatai kasminna syAttaddhi dvayoryadi / dvitvaM ca syAnayoddhArAd dravyaM paryAya ityataH // 31 / / dravyAvinAze paryAyA nAzinaH kiM tdaatmkaaH| naSTAH paryAyarUpeNa no cedvya-svabhAvataH / / 32 / / kimanyarUpatA teSAM na cennAzastadA katham / ityAdibaudvavAGmauDhyAdajJAte [na vikalpanam / / 33 / / tataH syAtkAryakAritvaM syAdvAde yukti-bhUSitam / kSaNikaikAnte tu naiva syAdukta-dUSaNa-sambhavAt / / 34 / / kiJca kSaNikataH kArye nAnAzaktyAtmakaM ca tat / upAdAnaM svakArye hi paratra sahakAryapi // 35 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. kramAnekAnta - siddhi: yadyupAdAnataiva syAtsahakRtvaM pa[ratra na ] | [anya]rabhedato vastu sahakAryanyadeva vA // 36 // rUpAdInAM rasAdAvapyupAdAnatvameva cet / nopAdAnabhidA kiM ca kAryANAM syAcca saGkaraH // 37 // yathA rUpamupAdAnaM rUpasyaivaM rasasya ca / tathA cAyaM raso na syAdra popAdAnarUpavat // 38 // [ raso hi ] na bhavedeSa rasopAdAnabhAvataH / rUpasyeva rasasyApi sahakRtvaM rase yadi // 36 // rasasyAbhAva eva syAttadupAdAna- hAnitaH / kalpitaM cedupAdAnaM kArye ca syAdavAstavam / / 40 / / evaM rUpAdikArye'pi vaktavyaM syAttaro ( to ) bhavet / ekasyaiva dvidhA zaktirupAdA[ nAnya-bhAvataH ] // 41 // tadvayatvaM ca rUpAdeH svAnyakAryaM pratIkSate / rasAdra pAnumAnaM ca nAnyathA hi prasiddhayati' / / 42 / / kiJcaikakAryakAritvamekadA yattadanyatA (dA) | anya kAryavidhAyitvaM ceti nitye'pi yujyate // 43 // eka tadvinA zaktibhedena krameNAnekakAryakRt / nityaM cetyasya sa [ttvaM ca sa ] tvaM hyarthakriyAkRtaH // 44 // prAktanottarayornitye kAryakAritvayoryadi / abhedaH sarvathA'zeSaM kAryaM prAgeva nottaraH / / 45 / / 1 ekasAmagyadhInasya rUpAde rasato gatiH / hetudharmAnumAnena dhUmendhanavikAravat // 17 - pramANavArtike (1- 11 ) dharmakIrtiH | Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 syAdvAda - siddhau ityasAraM, tathAtve'pi kAM (kA) [laM] cApekSya kAryakRt / pratipakSAvyudAsena na ca pakSavyavasthitiH // 46 // tadvayorapya [bhedaH syAtprAktano ] tarabhAvataH / kiJcAtraikamupAdAnaM sahakAryeva vA bhavet // 47 // rUpAdyanyatamaM ca syAttasmAdevaM ca sAMzatA / pUrvAparatvamAtreNa niyatenAtra kalpyate // 48 // kAryakAraNarUpatvaM bIjAGakuravadityasat / niraMze niyamAbhAvaH prAgeva [ pratiSedhitaH ] // 46 // bIjAGakurAdyasAGkaryaM sAMze'rthe zakya zaktitaH / hetoH sakRdanekAnte sAMzatvaM ca samarthitam // 50 // na ca pUrvAparIbhAvaniyame mAnamityapi / ekAntakSaNikaM vastu tannAstyarthakriyA'tyayAt // 51 // (kha) zRGgavadityevaM tadekAnto nirA [ kRtaH ] / .....hAnau vyApyakSaNika hAnita: / / 52 / / nityavattadabhAvAddhi nityAbhAvo'pi sammataH / tataH santAna - sAdRzya-sAdhya-sAdhana tatkriyAH // 53 // tAsAM ca kalpakA bodhA na syuH kSaNikavAdinAm / anyathAnupapattyA ca smRtyAdeH syAdabhinnatA // 54 // na hi [ syAdekatA'bhAve bauddhAnAM ] smaraNAdikam / ekasantAnacitteSu pUrvapUrva pravartite // 55 // uttarasyaiva tadddraSTaH syAdbha edo'stu [hi] santatau / na syAtsantatyabhede'pi vismRtizcetsmRtiH katham // 56 // bhedaikAnte, tato yuktaM tadvayaM syAdabhedataH / vAsanAtaH smRtizcetsA'nitye ( tyai ) va syAnna cAparA / / 57 / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. kramAnekAnta-siddhiH wwmmm ........"cchaktirarthAvalokane / sa evA'yamiti jJAnAdekAtmA vAstavo bhavet // 58 / / na cettadA samAropastajjJAnAtmA kathaM bhavet / kSaNike kSaNikajJAnaM pratyabhijJAtmakaM hi saH // 56 / / sa evA'yamitISTo'nyaH so'pi no cepa'thA tapaH / mokSo kSaNika ........."yadi // 6 // kiM tena nApi saMsAraH pratyabhijJA-nirAkRtau / na cAsyAH sarvadA bhrAntirviSaya-prApti-darzanAt / / 61 / / kadAcittu tadaprAptiradhyakSe'pi hi dRzyate / tataH syAtpratyabhijJA'pi samAropasya bhAvataH / / 62 / / tasyAmapi pramAyAM syAdvAstavaikAtma-saMsthitiH / saM[zaya-viparya yA]deradRSTAnte'pi sambhave(vA)t // 63 // anyathAnupapannatvAtpakSe sambandha-nizcayaH / sAdhyAvinizcaye kasmAttattvasyApi vinizcayaH // 14 / / ityasatsAdhanasyaiva svarUpa hIdamaJjasA / vipakSe bAdha-sAmarthyAttaLaJcAsya vinizcayaH // 65 // tarkAcce(rkazce)dapramA, na syAdavinAbhAva-nizcayaH] / [tadvayApte ranavasthAnA cA(sthAnAcA)dhyakSAdena tdgrhH||66|| byAptyaiva tadgrahe'dhyakSAttadvitsyAnnanu sarvavit / anyathAnupapannatvAnnAbhUdgamakamanyathA // 67 // tathopapattyanirNItau tathA tu gamakaM matam / ityasatsarva(payu)dAso'tra nivRttina hi kevalA // 68 / / tattadanupapatterevAsau tadupapannatA / [anyathAnupapattirhi] sA, ca hetau tadAtmake // 66 / / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhI na bahirgamakatvaM hi bahissata ivAsataH / bahiranvayino vyAptiH sAdhyena sukhanizcayA // 70 / / nAnyasya tattayo va tulyA gamakatetyasat / sA na yasya ca dRSTAnta eva cedvayAptinizcayaH / / 71 // vyartheyaM sAdhyanirNItiISTAnte [hi dRSTAnta]rAt / tadvinizcayatastatra sArthyAMnItikalpane // 72 // tadvinizcayataH sA syAttasyAH sa iti dUraNAt / dRSTAnte'pyanyadRSTAnte yadi va(ta)nirNayastadA // 73 // tatrApi cAnyatastatrA'pyanyatazceti na sthitiH / sAkalye vai(naiva) dRSTAnte yadi tannirNayaH sa vai // 74 / pakSe'pyavazyaM [khalu syAt dRSTAnte na hi so'nyathA / tasmAdavazyaMbhAvitvAdantavyAptistayaivaM ca // 45 // sAnvaye gamakatvAcca paratrA'pi tayaiva tat / . 'antarapyavasAyazcedvayApteH syAdanumA vRthA // 76 // . tasmAdeva prasiddhatvAtsAdhyasyApIti cedasat / dvaya-svarUpa-grahaNe sati sambandha-vedanam / / 77 / / iti bruvA[Nasya so'yaM doSaH syAdvAdinAM tu naH (n)| tathopapattireveyamanyathAnupapannatA // 78 // sA ca hetoH svarUpaM tat hyantarvyAptizca viddhi naH / sAmagrI-vikalatvena saGketarahito na tAm / / 76 || vetaiva hetudRSTA ca kSaNikatvAdikaM yathA ? / kizbohAt sAdhyamAtrasya vittiH syAdanumAnataH // 50 // vyApti ?]kAla-viziSTasya tasyeti saphalA'numA / api ca vyApti-kAle hi sAdhyadharmasya nirNayaH // 1 // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. kramAnekAnta-siddhiH hetu prayoga- kAle tu tadviziSTasya dharmiNaH / kiJca pakSAdidharmatve'pyantarvyApterabhAvataH // 82 // tatputratvAdihetUnAM gamakatvaM na dRzyate / pakSadharmatva- hIno'pi [ gamakaH kRttiko ]dayaH // 83 // antarvyApterataH saiva gamakatva-prasAdhanI / muhUrtAvadhika: kAla (laH) zakaTA (Toda) yavAniti // 84 // tadvattve syAdayaskArakuTidhamAnnagAgniM ca 1 / krozAdadhikadezo'yamagnimAniti kalpanAt // 85 // tato gamakatA hetorantarvyAptenaM [ cAnyathA ] | pakSadharmatvavAnsarvo hetureveti neSyate // 86 // tadvatyevAvinAbhAvAddhetustadvAnitItyasat / pakSadharmatva-vaikalye 'pyanyathAnupapattimAn // 87 // hetureva yathA santi pramANAnISTasAdhanAt / apramANAnahISTAptiraniSTAptezca sambhavAt // 88 // tatasta [dvikalaheto ] raddaSTAnte'pi hetutA / tatastadvayavahArAderanyathAnupapattitaH // 86 // kSaNAnAmekatA'bhAvAtkramAne kAnta-susthitiH / iti zrImadvAdIbhasiMha sUri - viracitAyAM syAdvAdasiddhau kSaNikavAdinaM prati kramAnekAnta - siddhiH // 4 // 21 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 syAdvAda-siddhau wwwanm [ 5. bhoktRtvAbhAva-siddhiH] [nityaikAnto na yogayo'yaM katturbhoktRtvahAnitaH / kartRtve satyabhoktRtvAdasmin kartRtva-hAnitaH // 1 // kartRtvamapahAyaiva bhoktRtve syaadnitytaa| kartRtvAderabhinnatvAdbhinnatve nAtmano hi tat / / 2 / / kartRtvAdezca buddhyAderiva sambandha aatmnaa| samavAyastatastasya syAdAtmIyatvaM cetya] sat / / 3 / / asiddheH samavAyasya prtykssaadiprmaanntH| na hyAsyAdhyakSavedyatvaM vivAdasyaiva darzanAt // 4 // nirNayaikatvarUpaM hi pratyakSa nyAyavedinAm / nirNate'pi vivAdazcet guNyAdAvapi kiM na saH / / 5 / / vivAdo yadi tatrA'pi vibhramaikAntasaM[bhavAt / [cettasyA nirNayAtmatvaM na ca jJAnasya sammatam // 6 // na cAniItasiddhatvaM' jJAnAdvaitAdivadbhavet / nAgamAJcAsyaH siddhatvaM tatprAmANye vivAdataH // 7 // iha zAkhAsu vRkSo'yamiti smbndhpuurvikaa| buddhirihedabuddhitvAtkuNDe dadhIti buddhivat // 8 // itya[sadvana-cUtAdi-buddhi]to vyabhicArataH / vane cUta ihetyAdau sambandho'nyo hi. neSyate // 6 // samavAyAkhyasambandho na hyasti vana-cUtayoH / guNa:(Na)guNyAdivattatra na hyastyayutasiddhitA // 10 // 1 smvaaysy| 2 samavAyasya / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. bhoktRtvAbhAva-siddhiH saMyogAkhye(khyo) na sambandho dravyayoH khalvayaM mtH|| na hi dravyaM vanaM vRkSa eva dravyaM hi] tattvataH / / 11 / / ihedaMbuddhihetostadetena vyabhicArataH / nAnyasambandhasAdhitvaM taddhetoyaH kimRcchati / / 12 / / tato buddhayAdisambandhe samavAyAnni(ye nirAkRte / buddhayAderbhinna evA''tmA bhavettAdAtmya-vidviSAm / / 13 / / evaM sati jaDA''tmA'yaM dharmakartA kathaM khlu| [kSaNikaikAntavattasmAnnityaikAnto'pi niSphalam / / 14 / / kizcAtma-buddhayabhedazca(daJca)bheda-pradhvaMsameva vaa| samavAyo'pi kurvIta nA'nyadgatyantarAtyayAt / / 15 / / pUrvapakSe'pyanityatvamAtmano buddhivadbhavet / nityatvaM vA''tmavabuddharabhedasyAvizeSataH // 16 // pakSAntare......................................."bhedana zataH / bhedanAze svatantratvamAtma-buddhayorghaTAdivat / / 17 / / bhedaH prAk ca tayorno cennAbhedo'pyuktadUSaNAt / bhedAbhedastu neSTastatsamavAyena kiM phalam // 18 // bhedo'trAbhAva eva syAditaretarasaJjakaH / ta[buddhayAdeH svatantratvaM] na syAdAtmana ityasat // 1 / / tathApyabhedataH prokta doSAdgatyantarAtyayAt / pRthaktvAkhyaguNAbhede bheda eva ghaTAdivat // 20 // syAtpRthaktvaguNAbhedo'bhedazca samavAyataH / iti cetsaGkaTApattiH kathaJcidvAda-vidviSAm / / 21 / / ihedaM [hi buddhyutpAdamA]traM tatphalamityasat / abhedAdividhioM cetsambandhAdiprasaGgataH // 22 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhau buddhayAdyAdhAratA mukte'pyAtmavyApitvataH samA / tato buddhayAdisambandhaH syAttasyA'pyavizeSataH // 23 // amuktaprabhavatvaM syAdvizeSo'treti cedasat / mukta-prabhavatA kiM na buddhyAderavizeSataH / / 24 / / buddhyAdyA(deH) kArakatvaM hi muktA'muktAtmanoH samam / anyathA prAgakurvatvakurvatvAM (tAM) nityatA-kSayAt // 25 / / amukta-samavetatvAtsyAttatrabhavetyasat / tasya satsamavetatve sA syAttasyAM hi tadbhavet // 26 / / amuktAtmanyadRSTAdeH sattvAdbuddhyAdiratra cet / mukte'pi [syAdadRSTAdi]sambandhasyAvizeSataH // 27 / / saMyogo'nyopi sambandho hyadRSTAdya stayoH samaH / samaH svasvAmisambandhamAtraM cAnupakArataH / / 28 / / upakAro'pi bhinnazcetsambandho'nyena na sthitiH / upakArAntarAkSepAdabhede nA''tma-nityatA // 26 / / muktasya tu na yogya tvamabhinne] karaNe yadi / tannAzAttadanityatvamabhedAdbha dadUSaNAt // 30 // tasmAdatiprasaGgasya(syA)parihAraH prAgudIritaH / Atma-buddhyorabhedAdividhiH syAtsamavAyataH // 31 // tadabhyupagame tu syAtprAguktaM dUSaNaM tataH / dharmakartuH phalAbhAvo nityaa(tyaikaant)vaa"ktitH(prvaadinH)|32 . iti nityavAdinaM prati dharmakartu___ bhokttvaabhaav-siddhiH // 5 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. savaijJAbhAva-siddhiH M [6. sarvajJAbhAva-siddhiH ] tatpraNetA'pyayuktArtha-vaktRtvAnnaiva sarvavit / sarAgazca tato muktayai nAnyaiH sevyo'smadAdivat // 1 // dArAdi-hAri-vairI ca sRSTo yenAvicArataH / so'yamanyAtkathaM rakSetpatato'nyAn janAn ca svaM // 2 // avicAro'pi naiva syAtsvAnyopadrava-kRdvidAm / na copadrava-hIno'yamIzaH kopAdi-darzanAt / / 3 / / sarvajJo vItarAgazca kazcidanyo ydiissyte| pUjyaH sa eva naivA'nyo ratnavinna hi kAcabhAk // 4 // nA'syA'pi nirupAyattvamavaktRtvAdadehinaH / vaktRtve vA sadA tatsyAt [tanniyAmakasyAtya]yAt // 5 // tatsvabhAvo'nyasambaddho na syAtprAgeva dUSaNAt / pariNAmyeva so'yaM cetsa(syA)dvAdasyaiva susthitiH / / 6 / / tataH kUTastha-nityatve vaktatA nA'sya sA yadi / tanna syAditi daurghaTya nityaikAnta-praghAdinAm / / 7 / / pariNAmyanupAyasyA'pyadehasya na vakta tA] / [nityaikAnte pramA-hAneH pratyakSAderasambhavAt / / 8 / / tadAgamo'sya vaktRtve na pramA'nyonyasaMzrayAt / tadAgama-pramAtve'sya va kRtA'syAM hi tadbhavet / / 6 // dehArambho'pyadehasya vaktatvavadayuktimAn / dehAntareNa dehasya yadyArambho'navasthitiH // 10 // [a] nAdistatra bandhazcettyaktopAtta-zarIratA / asmadAdivadevA'sya jAtu naivA'zarIratA // 11 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhI dehasyAnAditA na syAdetasyAM ca pramA'nyayAt / sopAyo yadi vaktA syAdayanevA'stu sarvavit // 12 // nirupAyo'sti sopAyAd dvedhAdvA tasya siddhitaH / ityasa[ ttasya duSTAtvAn ] nityaikAntavadapramA / / 13 / / nityaikAntasya duSTatvaM prAgeva ca nirUpitam / / eka zAstraM kvacinmAnaM kvacinnetyanibandhanam // 14 / / nirupAyo na vaktA cetsopAyo nAnupAyataH / aAgamokta upAyasya(zcet )nA''gamo vaktR-hAni ca (nitH)|15|| sopAyAnAM tadIzoM hi nAgamasyopadezakaH / nirupAyo na vaiyarthyAtpramA-hAnezca sAdhanAt / / 16 / / kiJca veda-pramANaM na viruddhArthAvabodhanAt / ekAntAbheda-bhedau hi tatroktau sarva-vastunaH // 17 / / tathA sarvavidastIti sa nAstIti ca carcitam / hiraNyagarbhaH sarvajJa ityAde. [davAkyata:] // 18 // niyoga-bhAvanArUpaM bhinnamarthadvayaM tathA / bhaTTaHprabhAkarAbhyAM hi vedArthatvena nizcitam / / 16 / / arthavAdatvamekasya tadvAkyasyeti cedidam / kuto jJAtaM na vedAtsyAtsavortha-pratipAdanAt / / 20 / / savyAkhyAnAM na(tAnna) vedAca niyatArtha-vinizcayaH / [tadvayAkhyAnasya bAhulyAdbhinnArtha-prativA(pA)dinaH // 21 // tataH pramANa-vaikalyAdadeho dehavAnapi / nirupAyo na sarvajJaH sopAyo'pyuktadUSaNaH // 22 // iti nityaikAntapramANe sarvajJAbhAva siddhiH // 6 // ___ Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. jagatkarabhAva-siddhiH [7. jagatkatu rabhAva-siddhiH ] tataH sopAya evA['yaM dhvasta-rAgA]di-dUSaNa: / sarvatattvopadezI ca sarvajJo yuktibhAvataH // 1 // 'jyotiHzAstrAdidezitvasyAnyathAnupapattitaH / tadarthasAkSAtkAryastItyanumA yuktiriSyate // 2 // nirupAye na sA yuktistasyAvaktRtva-sAdhanAt / dR(du)STa-bAktvAca buddhA(ddhAdau)sopAye'pi ca [nessyte]||3 / / [vidhUta-kalpanA-jAlagambhIrodAramUrtaye / / ityAdi-vAkya-sadbhAvAtsyAddhi buddhe'pyavaktRtA // 4 // vikalpayonayaH zabdA' iti bauddha-vacaHzruteH / kalpanAyA vikalpatvAnna hi buddhasya vktRtaa||5|| amithyArtha-vikalpo'pi tasya cetsyAdidaM bhavet / vidhUta-kalpana[7]jAla-gaMbhIrodAredaM vacaH / / 6 / / vikalpayoni-zabdasyA'pyaniSTA syAtpramANatA / tato buddho'pyavaktaiva vaktRtve duSTavAgapi / / 7 // kiJca jJa(cijJaH)sva-para-drohidaitya-sRSTati nezvaraH / sopAyo nirupAyo vA bhavedvaktA'pyayuktavAk / / 8 / / 5 'kazcitpuruSaH sarvabhAvasAkSAtkartA'sti, avisaMvAdijyotirmAnAnyathAnupapatteH' iti bhAvaH / 2 pramANavAttika 1-1 / 3 'vikalpayonayaH zabdA vikalpAH shbdyonyH| teSAmanyonyasambandho nArthAn zabdAH spRzantyamI // ' -uddha0 nyAyakumu. pR0537 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhau AtmadRSTAnukalye..................... cetparavAnayam / syAdajJo vA'nyathA jJAtvA sva-bAdhAnko vidhitsati // 6 // tataH sarvajJa eva syAjjagatkarteti buddhitaH / tatkartR sAdhanAyokta mAna(naM)kiJcijJasAdhanam / / 10 / / taccedaM syAnmahIdhrAdi buddhimaddhetukaM, yathA / kumbhAdyacidupAdAnAtkAryatvAdvA bha[ve]ri(di)ti // 11 // kiJcijJazca bhavennaiva jagatkartA'smadAdivat / tato'yaM kartR vAdI syAtsvavadhAya kRtodyamaH / / 12 / / sva-paradrohidaityAnAM sRSTayabhyupagamAnanu / kartuH kiJcijJatA siddhA tatki nA'yaM subo(bA)dhakaH / / 13 // daityasyAdRSTataH sRSTau paravAnajJa eva vaa| daityA'dRSTa-dvayoH sRSTau mitho syAdvayabhicAritA // 14 // atatkAryasurAdau ca kAryatvAdervilokanAt / adRSTaM syAdapUrvAdi cidupAdAnamityasat // 15 // adRSTaM cAcidutpannaM mohakRtvAtpu(tsu)rAdivat / mohaH surAdito dRSTo hyadRSTazca tadatyaye // 16 // tato'cidA'tra dRssttymnvy-vytirektaa| mohasyetyacidevedaM dRSTa mohakRteriti / / 17 // tayA' kAraNa-kAryatvaM dhUma-vahnayAdiSUcyate / anityatvAdadRSTasya kAryatvamavivAdataH // 18 // hetu-dvayaM ca daityAGga tataH syaadvybhicaaritaa| AtmasvAkAza-kAlAdereva yasmAdakAryatA // 16 // 1 anvayavyatirekatayA, 'anvayabhyatirekasamadhigamyo hi kArya kAraNabhAva ityrthH| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. zrahaMtsarvajJa-siddhi: taddhetorvyabhicAritvAttatsRSTaH syAdasiddhatA / no cettadvayabhicAritvaM daitya-sRSTyu ktadUSaNam // 20 // tasmAdubhayathA'pi syAjjagatkatu rasiddhatA / prAkprapaJcita doSAJca nezvaro'yaM paroditaH / / 21 / / kiJcijJa eva siddho'pi daitya sRSTimapIcchatAm / na hi svAyArti-kRtvaM syAdvirAge vizva-vedini / / 22 / / iti jagatkartu 'rabhAva-siddhiH // 7 // [ arhatsarvajJa-siddhiH ] tato bhavedanneva sopAyo'pi sarvavit / anyathAnupapannatvAditIyamanumA sthitA // 1 // vivakSitaH sa kiJcijJo martyo vaktRtvabhAvataH / asmadAdivadityAdeH sarvajJo [netya ] sammatam // 2 // na hi sarvajJa vaktRtvavirodhaH kazcidIkSyate / sahAnavasthitirna syAtsahAvasthiti-darzanAt // 3 // jJAnotkarSastu sArvajJayaM tadutkarSo hi vaktari / jaiminyAdAva bhoSTastadvirodho'nyo'pi no bhavet // 4 // anyonyaparihAro hi virodho'nyaH sa kiM bhavet / sahAva[sthita ] yoya~ smAtsa tu tattadbhAvayoH // 5 // kiJca syAdvakRtotkarSo vijJAnotkarSakAraNe / vAgmitAkAraNatvaM hi jaiminau tasya sammatam // 6 // kiJcijJa eva tatrApi vaktRtvaM dRSTamityasat / virodho hyalpayostatsyAtprakAza-tamasoriva // 7 // 1 tat zralpaH / 26 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhau vItarAgasya necchA'sti kathaM syAdvaktRtetyasat / na hi syAttayA,syAccet , tayA'jJasyA'stu zAstravAk / / 8 / / * tadicchAyAmavaktatvAd, gotra [praskhalanAdiSu / tadabhAve'pi vAgdRSTa (STA), sA puMjJAnAt, na cecchayA / / / / sArvajJa-sahajecchA tu virAge'pyasti, sA hi na / rAgAdya pahatA, tasmAdbhavedvaktaiva sarvavit / / 10 / / puruSa svAdi] hetuzca naiva sarvajJa-bAdhakaH / jaiminyAdau ca taddRSTervirodhAbhAva-nizcayAt // 11 // kiJcidraM taddRzizcetsyAtsarvajJa'pyavirodhataH / virodho hyalpayozca syAdalpo dIpAndhakAravat / / 12 / / veda-vAkyaM pramANaM na viruddhArthAvabodhanAt / unmatta-vAkyavattanna bhedAbhedau virodhinau / / 13 // arthavAdatvamekasyetyetatprAgeva dUSitam / tanna vedAcca tadbAdhastatsarvajJo'styabAdhataH / / 14 / / evaM sArvajJaya-sadbhAvAdbhagavatyarhati sphuTam / anyeSvasambhAvAcca syAtsa vopAsya iti sthitam // 15 // api cAtIndriyArthatve puvAkyatvAnna hi prmaa| arhadvAkyaM yathA buddhavAkyamityapi durmatam / / 16 / / aindriyArthe hi vAgdRSTA doSeNaivApramA'nyathA / AptavAka cApramA syAttatsA parokSe'pi tena sA // 17 // . 1 vaktRtA iti zeSaH / 2 icchayA / 3 icchayA / 4 ajJasya / 5 sarvajJe 6 pramA ca guNenaiva / 7 atIndriye'rthe / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. arthApattiprAmANya-siddhiH adhyakSavatparokSo'pi nArtho'prAmANyasAdhakaH / 'sa.vizeSaNa hetuzca tannAprAmANyasAdhakaH / / 18 / / hetostatsUcitA dRSTA buddhA(ddhAnAM) vacasIti cet / tathApi doSataH sA syAdanvaya-vyatirekataH / / 16 / / tato'prayojako' heturavinAbhAva-hAnitaH / / puruSatvAdivaddhatovipakSaNAvirodhataH / / 20 / / tataH pradhvasta-doSatvAdarhadvAkyaM pramA bhavet / puvAktve'pi, na cAnyeSAM duSTa vAktvasya sAdhanAt // 21 // iti bhagavadahata eva sarvajJatvasiddhiH // 8 // [6. arthApattiprAmANya-siddhiH ] athopattiH pramANaM na, tayA sarvavidaH katham / siddhizcet , tatpramAtvaM hi syAnmImAMsaka-sammatam / / 1 / / kincAnumAnameveyamApattirasatyapi / dRSTAnte na hi dRSTAntaH pramANAstitva-sAdhane // 2 // * iSTa-sAdhanataH santi pramANAnItyanumAnataH / sAdhyate ca tadastitvamavinAbhAvabhAvataH // 3 // apramANAna hISThAptiraniSTAptezca smbhvaat| kalpitAnna tataH sA syATika dAhaH kalpitAgnitaH // 4 // 1 atIndriyArthatve sati puvAtvAditi pUrvoktaH / 2 sAdhyAprasAdhakaH anyathAnupapannatvazUnya ityarthaH / 3 doSayukta vacanasya / 4 advaitavAdino (zUnyAdvaitavAdino)'pi pramANAni santi, iSTAniSTasAdhanadUSaNAnyathAnupapatteriti bhAvaH / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhau kuzcikAviva cotpanna-mithyA-maNi-dhiyA katham / maNilabhyate cennaivaM tallAbho na hi taddhiyA // 5 // gRhAntamaNimadhyakSAtpazyato maNi-lAbhataH / nimittaM tu mithyAdistanneSTAptiramAnataH / / 6 / / sAdhyate vibhramai kaantstdnyopaay-haanitH| pA[ri]zeSyAJca na [mAnaM syAdvibhramaniSedhane / / 7 // iti cettadvayaM ca syAnnA(nmA)namiSTa prasAdhane / amAnAdanupAyAderasAdhya. kimavibhramaH / / 8 / / tato ythaa'vinaabhaavHprmaannaastitv-saadhne| adRSTAnte'pi nirNItastathA syAdanya-hetuSa // 6 // dRSTAnta-rahite kasmAdakniAbhAvanirNayaH] / [anyatra jJAta-sambandha-sAdhya-sAdhanayorbhavet // 10 // iti cetpakSa eva syAdavinAbhAva-nirNayaH / vipakSo(kSe) bAdha-sAmarthyAttAMJcAsya vinizcayaH // 11 // pakSe tannirNayo na syAtsAdhyasyApratipattitaH / sAdhya-sAdhanavittau hi pakSe tanniNayo bhavet / / 12 / / atha sAdhyapari[cchedastako]danyata eva vA / siddhameva bhavetsAdhyaM tatsiddhayarthAnumA vRthA / / 13 // iti cedavinAbhAvaH sAdhya (dhyA)jJAne'pi gamyate / tasya hetoH svarUpatvAtsAmagrIto'sya nirNayaH / / 14 // tadabhAve tvanirNItiH kssnniktvaadivdbhvet|| tato'numApi nA sArthA syAttayA sAdhyasya [bodha]taH // 15 // athavA, sAdhya-sAmAnya-vittastadvizeSava(vi)t / anumAhetunA vyAptistasAmAnyasya hISyate / / 16 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. vedapauruSeyatva - siddhi: anyaizcAbhyapagantabya: pakSe sAdhyasya ca grahaH / na hi sAkalyato vyAptistatrAsyAnavabodhane ||17|| sAdhya-sAdhanayobyopterasAkalyena niraNaye / sAdhanaM gamakaM na syAttatputratvAdihetuvat ||18|| sa zyAmastasya putratvAdanyaputravadityataH / sAkalya-vyAptya nirNItyA zyAmatvaM hi na siddhyati // 16 // antarvyAptyanapekSAyAM dRSTAnte vyApti-darzanAt / heturbhavedayaM ceti hetvAbhAso na kazcana ||20|| trilakSaNaM ca tatrAsti pakSadharmatva mukhyakam / tato'ntaryApti-vaikalyAdevAsyAhetutA sthitA ||21|| tato'vazyamapekSatvAdddaSTAnte satyavisphuTam / tayaiva gamakatvAcca jJeyA'ntarvyAptiraJjasA ||22|| tathA ca pakSa eva syAdavinAbhAva nirNayaH / vipakSe bAdha-sAmarthyAttannArthApattirapramA // 23 // ityarthApattiprAmANya - siddhiH // 6 // [ vedapauruSeyatva - siddhi: ] vipakSe na tu bAdho'sti jyotiHzAstraM ' hi vedataH / apauruSeyataH siddhaye no cedapi sarvavit // 1 // tato'nyathAnupapannatvaM tacchAstrANAM na yujyate / anyathA'pyupapannatvAditi cedidamapyasat // 2 // 1 jyotiHzAstropadezaH, sa cApauruSeyavedAdapi siddhyatIti na tadarthaM sarvajJaH svIkartavya iti pUrvapakSiNo mImAMsakasyAzayaH / 33 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda siddhau pauruSeyo bhavedvedo varNa-vAkyAtmakatvataH / bhAratAdivadityevamanumAnasya darzanAt // 3 // vede varNasya varNAnAmabhivyaktikramasya ca / nityatA'nyatra varNAnAmeka vaktR-smRte yadi // 4 // na ca varNasya nityatvaM deza - kAlAdibhedinaH / 1. tasyaiva pratipannatvAtghaTAderiva sarvathA // 5 // sa evAyamakArAdirityAdipratyayo'pi vai / sAdRzyAtsyAdabhedAccedAtmAdvaitazca sambhavet // 6 // saiveyaM syAdahaMbuddhiriti pratyayabhAvataH / sAdhyate tacca nAbhedapratyayAddha davibhramAt // 7 // bhrAnteyaM pratyabhijJA syAdAtma-bhedasya darzanAt / abhede sukha-duHkhAdeH pratyAtmA (tma ? ) niyatiH katham // 8 // iti ceki na varNeSu bhrAntA sA tulyadoSataH / udAttAnyAdibhedo hi savastatra ca vIkSyate // 6 // abhivyaJjaka-vAyvAderbhedAga do'tra cedayam / upAdhibhedato'bhISTA sukhAderniyatiH paraiH // 10 // pradezArtha rakhaNDasya nityazuddhasya cAtmanaH / vyApino'nyairna bhedazcettAdRgvarNeSvayaM katham // 11 // tataH syAtpratyabhijJAnAddoSa- sAmyAcca sarvathA / varNa-nityatvasiddhizcedAtmAdvaitasya ca sthitiH // 12 // vAcya-vAcakasambandha - parijJAnaM na sambhavet / varaNAdezcedanityatvaM saGka etita vacaH kSayAt // 13 // syAdayaM gauH paTo'yaM syAditi saGketitaM vacaH / sthAyi cettadanusmRtyA vAcye (cyo ) 'rtho hi na cAnyathA || 14 || 34 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. vedapauruSeyatva-siddhiH iti cettadanityatve'pyetajjJAnaM ca sambhavet / sAdRzye hyathe-zabdAnAM tatsaGkatasya sambhavaH // 15 // Igarthasya zabdo'yamIhagvAcaka ityayam / saGketaH kalpite (to) hyatra nitya-sAmAnya-dUSaNAt / / 16 / / vyApi vA vyaktiniSTha vA na hi nityaM tadIkSyate / vyakti vinA'pyadRSTa' cedasti brahma na kiM bhavet // 17 // tatsAmAnye'pi sAdRzyaM bhavatyevAnyathA katham / sahazo'yamaneneti dhIH sAmAnyAttu sA na hi / / 18 / / : ekatvabuddhihetutvaM hyasyAnyaizcAvakalpyate / sAdRzyaM ca na cAnityaM sarvavyaktyudbhavaM hi tat / / 16 / / sAmAnyApekSayA nityamanityaM vyaktyapekSayA / tatsyAtsAdRzya evA'yaM saGketo yuktibhAvataH // 20 // sAdRzye yadi saMGka tasta dvizeSaH(Sa)smRtiH katham / vizeSAnusmRtau hi syAdviziSTArthAvabodhanam // 21 // iti codya ca tulyaM syAnnityasAmAnyavAdinAm / vyakteApini bhinne'tra tassaGkatAvakalpanAt // 22 // . samavAyena sambaddhamidaM bhinnamapIti cet / kiM na tAdAtmyasambandho vyakti sAdRzyayorapi / / 23 / / jainaiH paudgalikaskandhapariNAmasya shbdtaa| ucyate, na ca sambandho jaDANUnAM svayaM bhavet / / 24 / / ekatrotra-praviSTAnAM tadaivAnyazrutizca na / iti codya ca varNAnAM vyaJjakeSu dhvaniSvapi / / 25 // taddhvanInAM na varNatvaM na hi sva-vyaJjakaM svayam / nAbhAvaH sarvadA varNa-tirobhAva-prasaGgataH // 26 // ___ Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 syAdvAda siddhau yadvedAdhyayanaM sarvaM tadadhyayana-pUrvakam / tadadhyayana vAcyatvAdadhuneva bhavediti // 27 // ityasmAdanumAnAtsyAdvedasyA pauruSeyatA | tataH syAtpauruSeyatva-pratijJA'nena bAdhitA // 28 // iti cetsyAdayaM heturaprayojaka eva vai / zravinAbhAva-vaikalyAttadbhAve'syApyayaM bhavet // 29 // piTakAdhyayanaM sarvaM tadadhyayana-pUrvakam | tadadhyayana - vAcyatvAdadhuneva bhavediti // 30 // apauruSeyatA vede tu rasmaraNAdbhavet / iti cetsAnumA vyarthA na hi siddhasya sAdhyatA // 31 // kartu rasmaraNAdeva sA sAdhyA cettathA na kim / bauddherapi tadasmRtyA piTake sA'pi sAdhyate / / 32 / / bauddhaH smRto'tra kartA cedvede'pi smRta eva saH / tairapyatrAsmRto'yaM cedasAdhyA'pauruSeyatA // 33 // zrutau tatsmRtiranyeSAM pramA mA cenna tu pramA / tatsmRtiH piTake'pi syAbauddhIyatvAcchu tAviva // 34 // " piTake tatsmRtizcetsyAtpramA prAmANyamapyalam / pike syAddhi bauddhAnAM tatsmRterapi bhAvataH / / 35 / / prAmANyaM piTake na syAd bauddhasyaivAtra tatsmRteH / kartRtvaM tu siddhaM syAtparairapyatra tatsmRteH / / 36 / / . iti cetkartR bhAvo'pi tadasmRtyA zratau katham / bauddhasya tatsmRtereva bhAvAttatkatR siddhitaH // 37 // tato yathaiva bauddhAnAM prAmANyasmRtirapramA / piTake syAttathA vede'pyapramaiva tadasmRtiH // 38 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. parataH prAmANya-siddhiH tato vedasya naiva syAtka rasmaraNAdapi / apauruSeyalA, tasmAriladdhA syAtpauruSeyatA / / 36 / / iti vedapauruSeyatva-siddhiH / / 50 / / [11. parataH prAmANya-siddhiH ] svataH savai pramANAnAM prAmANyamiti gamyatAm / na hi svato'satI zaktiH kartu manyena zakyate // 1 // iti vArtika-sadbhAvAdvedo'pi syAtsvataH prmaa| tannAsya pauruSeyatvaM tattve vedo na sA svataH / / 2 / / ityapyasatpramANAnAM prAmANyaM parato bhavet / yathA, tathA'numAnena vakSyamANena sAdhyate / / 3 // prAmANyaM na pramANAnAM svato'prAmANyavadbhavet / sAmagrayantara-janyatvAtsvagrahe kAryabhAvataH / / 4 / / aprAmANyasya sarveSAmutpattiH parato mtaa| doSa-rUpyavaikalyAnAptAktareva bhAvataH / / 5 / / nivRttilakSaNaM kAyamadhyasya parato matam / mamedamapramA jJAnamiti jJAtvA nivattanAt / / 6 / / svato'prAmANyavijJAnamevAtrApi paraM bhavet / ddhi syAtparamanyeSAma vasaMvedavAdinAm / / 7 / / pravRttilakSaNe kArye pramAyAH svagrahaH param / viSayAvyabhicAre hi svato jJAte pravartite // 8 // evaM ca parataH siddhA praamaanny-jnyptirnyjsaa|' guNAtparata eva syAttadutpattirapi sphuTam / / 6 / / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BY syAdvAda siddhau parato'sya [hi ] cotpattirindriyANAmadoSataH / hetostrairUpya - sAkalyAcchabdasyAptAcca sambhavAt // 10 // doSAbhAvo guNaH kasmAnnIrUpatvatayetyasat / trairupyAbhAva evaM hi hetudoSo na sambhavet // 11 // pakSadharmatvamukhyaitattrairUpyAbhAvataH param / doSo nAsti dRSTo'pi syAccetsyAdindriye guNaH // 12 // tato doSAntarAdRSTe trairUpyAbhAva eva vai / hetudoSo guNo'pyevaM syAddoSAbhAva indriye // 13 // kiJca syAddoSa eSo'pi trirUpAbhAvavAdinAm / bhinno bhAvo bhAvo'pi bhedAbhedavAdinAm // 14 // torapi guNastasya tatsAkalyaM na cedidam / guNo bhavetsa doSo'pi tadvaikalyaM kathaM bhavet / / 15 / / hetoH svarUpamevedaM tatsAkalyaM yadISyate / tadvaikalyaM na doSaH syAtsvarUpAbhAva eva vai // 16 // eat tadanyadoSo'sti dhIhetu vAttadakSavat / kSeSvanyo'pi dRSTo hi kAcAdiriti cedasat // 17 // akSeSvanyaguNo'pyasti dhIhetutvAdyathA vacaH / ityasmAdanumAnAddhi guNaH syAdindriyeSvapi // 18 // dRSTAnte sAdhyavaikalyaM zabdasyAguNavatvataH / ubhayavAdisiddho hi dRSTAnta iti cedasat // 16 // zabde doSodbhavastAvadvaktradhIna iti sthitiH / tadbhAvaH kvacittAvadguNavaktRkatvataH // 20 // iti vArtikataH zabdaguNavatvAviyAdataH / guraNabadvaktRtvaM hi zabdasyAtraiva sammatam // 21 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwwwwwwwww 12. abhAvapramANadUSaNa-siddhiH tadoSadhvaMsanArtha syAdguNavadvaktrapekSaNam / iti cettadguNAyaiva kiM na syAttadapekSaNam // 22 / / na hi svato'satI zaktirityAdyapi ca mauDhyataH / zabdAprAmANyazaktirhi duSTavaktR-prakalpitA // 23 // tadartha syAttadapekSitvaM svataH prAmANyasiddhitaH / prayojanAntarAsiddhezcedanyonyasamAzrayaH // 24 // svataH prAmANyasiddhau syAttadartha tadapekSaNam / tadarthe tadapekSitve tatsiddhiH syAditi sphuTam // 25 // tataH zabde guNo'pi syAdAptoktatvaM tathA sati / dRSTAnta eva zabdaH syAdakSeSu guNa-sAdhane // 26 // tataH prAmANya-niSpattiH sAmAgrayantarato bhavet / tatkArya svagrahAcceti prAmANyaM parato bhavet / / 27 // prAmANye parata: siddhe svataH prAmANyahInatA / tatazca pauruSeyatvAdvedo'pyasya na bAdhakaH // 28 / / iti parataH prAmANya-siddhiH // 11 // - - - [12. abhAvapramANadUSaNa-siddhiH] prAgabhAvAdyabhAvajJA nanvabhAvapramA, ttH| sarvajJAbhAvavittiH syAttayaivetyapi durmatam // 1 // bhAvapramANato'nyAyAstasyA evAnirIkSaNAt / nAstyatra ghaTa ityAdau sA hyabhAvavidhItyasat // 2 // atreti jJAnamadhyakSa prAgvijJAte ghaTe smRtiH / anupalambhato nAstItyuktAvanumitirbhavet / / 6 / / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 syAdvAda-siddhau na cAnyadgrAhyamastyatra sA syAtkiviSayA prmaa| 'mAnasaM nAstitAjJAnaM nAkSAdudbhavamityasat // 4 // svArthAnumAnasambhUtighaTAdismaraNe bhavet / / hetvAdivacane tatsyAtparArthA'pi ca saa'numaa|| 5 / / ghaTAdismaraNAbhAve grAhyA syAtkevalaiva bhUH / adhyakSAnna niSedho vA vidhirvA'sti ghaTAdiSu / / 6 // vidhimaatrgrhe'dhykssaaddvaitsthitirityst| vidhAvanyaniSedho'pi tayostAdAtmyato bhavet // 7 // niSedhyAgrahaNe'pyanyaniSedhaH kathamityasat / bhAvAbhAvAtmake bhAve bhAvavitsyAdabhAvavit / / 8 / / tadabhAvo ghaTAdezcetsyAdasyAbhAva ityasat / anyAbhAvo hi jAto'sya svopAdAnasya zaktitaH // 6 // marIcikAdyabhAvo hi jalAdigrahaNena cet / grAhyaH kathaM pravarteta niHzaGkastadapekSakaH // 10 // tato'bhAvapramA naiva tadgrAhyAntara-hAnitaH / bhAvAdbhinno na cAbhAvaH kAryadravyaM hi nAnyathA / / 11 / / prAgabhAve sthite tasya ghaTAderneha smbhvH| tadupamardanatazcetki syAttadupamardakam / / 12 / / tatkAyasya svarUpaM cetsyaadnyonysmaashryH| tadupamardanakAryAtkAryaM tanmardanAditi // 13 // 1 gRhItvA vastusanAcaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA // -mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 11 / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. tarkaprAmANya-siddhiH tadupamardanaM nAma kAryasyotpattireva cet / kAraNasyaiva rUpaM syAtprAgabhAvo'pi nA'paraH // 14 // tathA ca kAraNAdeva bhAvAbhAvAtmakAdidam / tAdazaM kAryamutpannamityanekAntasusthitiH // 11 // tanna tAgabhAvo'pi tatpramA ca tathA sati / tato'pi sarvavido na syAbAdho bandhyAsutAdiva // 16 // ityabhAvapramANadUSaNa-siddhiH / / 12 // [13.tarkaprAmANya-siddhiH ] tarko na syAtpramANaM tadavinAbhAvavitkatham / iti cedvyAptivimki syAdadhyakSAderazaktitaH // 11 // na hi sAkalyato vyAptiradhyakSaNa prtiiyte| sarvadezAvijJAnAdvijJAne hi sa sarvavit // 2 // asAkalyena tadvittau heturna gamako bhavet / tatputratvAdivat , kiJca taccettadvidvRthA'numA / / 3 / / kSaNikatvAdisAdhyasya vyAptijJAnena siddhitaH / sAdhyatatsAdhanAvittau na hi tavyApti-nirNayaH / / 4 / / na hi pratyakSato jJAte nailyAdAvanumA bhavet / kSaNikatve samAropacchedanAyAnumetyasat // 5 // Aropo yadi tatra syAnnIlAdAyapi kiM na saH / pratyakSaviSayatvasya sarvatrA'pyavizeSataH / / 6 / / vizeSaH kvApi cennAnye nairaMzyaM sarvavastunaH / niraMzakSaNikatvaM hi saugataiH pratipAdyate // 7 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 syAdvAda siddhau tasmAddraSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH / iti tadvAn virodhazca tanna vyAptividakSajam ||8|| tadviccedanumA tatrApyanyA tadvitpunastathA / ityevamanavasthA tattadvittarkaH pramA ca saH // 6 // agRhItArthatA'pyasya [ nAnAsaM ] kalanagrahAt / nAdhyakSAdi hi nAnollekhAtma-saGkalane kSamam // 10 // sAdhya-sAdhanasambandhastarkasya viSayaH sa ca tadutpattyAdisambandhAbhAvAttadviSayaH katham ||11|| asambaddhArthabodhAnAM ghaTo'bhUdviSayaH, paTaH / naiveti, niyamAyogAdviSaya [jJAnayornanu ] ||12|| iti cedyogyataivAstu sambandho viSaye'sya ca / pratyakSasyeva tasyApi yogyatA nanvapekSate ||13|| anyathA dhIrjaDAkArA kiM na vedya e ghaTAdike / sAkArajJAnavAde hi nairaMzyA dhIrna cAMzavit ||14|| rUpeNai ( ) va rasAthaizca sannikarSe'pi cakSuSaH / rasAdi kiM [ na vedya' syAccakSuSA] yogyatA- dviSAm ||15|| kiJcAsagrahaNe buddheryogyataiva nibandhanam / tadutpattyAdisambandho na nIrUpAsa (rUpAkhya ) tA dhiyaH || 16 || tatsatyapyanyasambandhe tadabhAve'pi yogyatA / pedayeti, tayA tarphe viSaya niyamo bhavet // 17 // tatastarkapramA vyAptijJA'nyathAnupapattitaH / bhavettenAvinAbhAva nirNayazceti susthitam ||18|| vipakSe bAdhanAjjJAtA'pyanyathAnupapannatA / tostathopapattistu kathaM jJeyeti durmatam // 16 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14..." tthoppttireveymnythaanuppnntaa| tadvittireva tadvittiH paryudAsanaJarthataH / / 20 / / tato'naikAntikAsiddha-viruddhatvAdyabhAvataH / avinAbhAvasiddhezca taddhetorasti sarvavit ||2shaa iti tarkaprAmANya-siddhiH / / 13 // guNAdyabhedo guNyAdestathA nirbAdha-bodhataH / tadvattasyAnyathA hAnerguNAderiva saMkhyayA' ||1|| samavAyAnna tadbuddhirihedepratyayo hyataH / dRSTAnte tadaniSTazca tatsambandhe'pyayogataH / / 2 / / tatpratyayasya hetutvaM samavAye parairmatam / tasmAdabhedadhIna syAttasyAM tatpratyayAtyayAt / / 3 / / na hi dRSTA ghaTotpattiH paTasampAdikAraNaiH / tatastAdAtmyabuddhizcetsamavAyAnna dhIH parA // 4 // tAdAtmyapratyayotpAdi-samavAyata eva kim / . tadAdhAratvabuddhizca sambhavediti yuktimat / / 5 / / kiJca nIlAdi nailyAdisvarUpeNAvabodhayet / aAdhAratvena nailyAderAtmAnaM kiM nu bodhayet / / 6 / / abhedadhIna cAsiddhA tasyAH sarvatra darzanAt / [saM]jJibhUto'jaDo mantrairghaTIbhUtA mRddhityapi ||jii 1 'guNyAdeguNAdyabhedo'sti tathAnirbAdhapratItibhAvAt, yathA guNAdisaMkhyayoH' ityanumAnamatra dRSTavyam / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhau prA.................."nAM tadAtmatve hi satyayam / ccipratyayo'nyathA na syAttathAbhAvo'pyabhedinam / / 8 / / pRthaktvAgrahaNAdeva guNa-guNyAdyabhedadhIH / vAstavAbhedato nAtra vana-senAdibuddhivat / / 6 / / vanAdena hyabhedo'sti viralatvasya vIkSaNAt / tattatrAbhedadhIna syAt................."bhedadhI: / / 10 / / iti cetsthUladhIzcaivamaNuSveveti kathyatAm / baudvairvanAdidRSTAntAdaNumAtraM hi sammatam // 11 // atIndriyatvato'NUnAmapratItistataH katham / sthUlAdipratibhAso'tra pratIte(tau) hyanyathAgrahaH / / 12 / / vanAdyavayavA[zcata-ziMzapAdyaGa]dhripAdayaH / dUrasthAnAmiha bhrAntiyuktA bhedAvinizcayAt / / 13 / / tathA vanAdidRSTAntaH saugatAnAM na yujyate / guNAdyabheda-vibhrAntau yukta evetyasaGgatam / / 14 / / na hya kAntena bhinnatvaM guNAdInAM ca tadvataH / [zyate yadbalAdatrA'pyabheda-bhrAnti-kalpanam // 15 // tato'pratItiratrA'pi samAnaiva tathA sati / aguSu sthUlabuddhAvapyasya dRSTAntato bhavet / / 16 / / pradhAnasthUlasApekSA sthUladhIH prmaannup| sthANau puruSavIryadvadatasmistadgrahatvataH / / 17 / pradhAnaH puruSo no vetsthANau ca na hi tadgrahaH / iti guNyAdisiddharna sthUladhIraNusambhavA / / 18 / / iti cedguNa-guNyAdAvapi caivamabhedadhIH / na syAdatrApi na hyasti pradhAnA kA'pyabhedadhIH / / 1 / / ___ Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. ........... vAstavAbheda-vidveSe na hi kApi pradhAnadhIH / bhrAntatvAdapradhAnA hi guNa-guNyAdyabhedadhIH // 20 // tataH pradhAnahIne'sminnabhedagrahaNe bhavan / atasmiMstadgraho heturnAnyatrApISTasAdhanam // 21 // tasmAdevamaNuSveva sthuulbuddhimnicchtaa| vastuvRttyaiva vaktavyA gunn-gunnyaadybheddhiiH||22|| kicAtrA'bhedadhIzcetsyAd bhrAntaiva kthmenyaa| paTAdyavayavI siddhaya pramAlakSaNahInayA // 23 // pratyayAntarataH siddhiH paTAderityasaGgatam / paTAdi vittau na hyasti yugapar3hedanadvayam / / 24 / / krameNA'nyatra naivAsti vedana-dvaya-darzanam / paTAdigrahato'nyavAbhedadhIrityanizcayAt / / 2 / / nizcayAtmakamadhyakSamiSyate ca paraistataH / paTAdigrAhakaM na syAdabhrAntajJAna-hAnitaH / / 26 / / kiJca dhI-dvayamiSTaM cedabhedapratyaye(yo) katham / apratIte paTAdau syAttadabhede na dhIriyam // 27 // tantavo hi paTIbhUtA ityAdipratyayaiH sadA / paTAdyabheda vittizca na cAjJAte tathA grahaH // 28 / / tasmAdekaiva dhIratra, sA'pi bhrAntaiva, tatkathama / paTAdisiddhirabhrAntabuddhito'bhISTasiddhitA ||26|| paTAdyasiddhipakSe ca yoge saugttulytaa| bhavatyeveti tadgrAhi jJAnamabhrAntamiSyatAm // 30 // paTAdAveva tadgrAhi jJAnamabhrAntamaJjasA / nidhitvAt , na cAbhede, samabAdhatva ityasat // 31 / / ___ Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 syAdvAda siddhau ekabuddhau na yuktA hi bhrAntA'bhrAntasvarUpatA / virodhAdavirodhe syAdekasyAnekarUpatA ||32|| tathA ca guNa-guNyAderabhede'pyaviruddhatA | siddhetyabhrAntireveyaM guNa- guNyAdyabhedadhIH // 33 // tato hetozca siddhatvaM, sAdhye satyeva sambhavAt / avinA[bhAvinazce ]ti nAsyAsiddhyAdidUSaNam ||34|| prAnte sAdhya-vaikalyamapi naivAtra sambhaveta / saMkhyAtve guNAdezca pareSAM hyavivAdataH ||35|| dvau dhau par3a rasA, dve ca sAmAnye, bahavo matAH / vizeSAH, samavAyaH syAdeka ityAdidarzanAt ||36|| vAstava na[ guNAdau syAt saMkhyA, ] sA hy pacArataH / teSAM tanna guNAdInAM tAdAtmyaM ca tayetyasat ||37|| asato hi samAropa upacArastathA sati / , abhAva eva saMkhyAyAH pRthivyAdau ca sambhavet ||38|| ekatrAsyA hi bhAktatve naivAnyatrApi satyatA / nirbAdhatvena satyatvaM [sammataM sarvavAdinAm ] ||36|| vAstavI ced guNAdau syAtsaMkhyA, sthuguNino guNAH / guNasUtre' guNatvena saMkhyAyA paThitatvataH // 40 // guNAdeguNavattvaM ca neSyate nyAyavedibhiH / guNAH syUrniguNA iSTAH zAstre hi nyAyavedibhiH ] ||41|| 1 " rUparasagandhasparzAH saMkhyAH parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgoM parasvAparatve buddhayaH sukhaduHkhe icchAdveSau prayatnAzca guNAH / " -- ( vaizeSikadarzanasUtra 1 - 1 - 6 ) ityatra guNapratipAda ke sUtre / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. ....................... nirguNatvaM guNAdInAmadravyatvena karmavat / itIyamanumA tatra bAdhikA cet, tadapyasat // 42 // kama syAtpaJcadhetyukte guNavattvaM hi karmaNAm / tataH syAtsAdhyavaikalyaM dRSTAntasyeha karmaNaH // 43 / / guNavattve guNAdInAM drabyatvasyaiva siddhitaH / adravyatvasya hetozca syAdasiddhitvamaJjasA // 44 // hetorasmAdguNAdInAM nirguNatve'sya siddhitA / hetoH, ityapi naiva syAdanyonyAzrayadUSaNAt / / 4 / / nirguNatvamato hetoguNAdInAM hi siddhayati / nirguNatvasya siddhezca teSAmadravyatA bhavet // 46 / / tasmAnna cedguNAdInAM saMkhyA, saMkhyaiva na kacit / siddhayediti guNAdezca saMkhyA-tAdAtmyamiSyatAm / / 4 / / kiJcopacArataH saMkhyA gandhAdau cettathA bhavet / pRthaktvaM copacAreNa guNatvasyavizeSataH // 48 // tato pRthaktvameva syAdgandhAdestadvato na kim / pRthaktvasyopacAre syAdapRthaktvaM hi vAstavam / / 46 // AkArabhedabhAvena gandhAdestadvato bhavet / bheda eva pRthaktvasyAvAstavatve hi nAparam // 50 // pRthaktvameva gandhAdau tadbhado'pi na budhyatAm / vailakSaNyaM svarUpasya tadbha do hi vibhAvyate // 51 // ityapyasAramevaM hi pRthaktvaM syAnnirarthakam / tadvailakSaNyamAtreNa pRthibyAdau ca bhedataH / / 52 / / tataH pRthaktvamiSTaM cedvAstava, vAstavI bhavet / saMkhyA'pIti guNAdeH, syAttAdAtmyaM ca tayoH sthitam // 53 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 syAdvAda-siddhau na hi syAtsamavAyena tatsambandhaH, tathA paraiH / anuktatvAd, guNAdau ca dravyatvasyAnuSaJjanAt / / 54 / / samavAyAca(yazca)sambandhaH sambandhAdanyato'thavA' / yadya sambandhano'yaM syAt [saMyogo'pi tathA bhaveta] ||55 / / na sambadhnAtyasambaddhaH paratraivamadarzanAt / samaveto hi saMyogo dravyasambandhakRnmata: / / 6 / / samavAyAntareNAsya sambaddhe'pyanavasthitiH / svataH sambandha evAsya sambandhatvena cenmatam // 5 // yathA nAnyo'tra samba....................."dirUpataH / svarUpameva sambandhaH kiM naivaM dharmatadvatoH / / 5 / / kiJcAnyonyAzrayo'pi syAtsvataH sambandhakalpane / taddhi sambandhatAsiddhau sA'pi tenApi siddhyati / / 6 / / sambandhatvaM pratItyaiva samavAyasya kalpyate / svataH sambandhato neti [nAnyonyAzraya] ityasat // 6 // aprtiitertivyaapterbhedprtyyaadpi| samavAyo na tannAsya sambandhatvaM pratItitaH // 61 / / samavAye pratItizcedadhyakSamavivAdatA / nirNayaikAtmanA tena jJAte saMzItyayogataH / / 6 / / savikalpakamadhyataM samavAye na cedyadi / [savikalpa]kamastIti samavAye pratItitaH / / 63 / / ityasanna hi tajjJAnaM dRzyate kApi saugataiH / uccamAnamivAdhyakSaM jaDabuddhivadeva vA // 64 / / 1 sambaddho bhavati tathAcAnavastheti bhAvaH / na Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzleSajJAnameveha tadvato'vayavairidam / ityapyasattayoratra tAdAtmyasyaiva nirNayAt // 6 // kiJca satyeva smbddhvishessnntvsNjnyke| sannikarSe'kSajagrAhyaH samavAyaH parairmataH / / 66 / / tadvizeSaNabha(bhA)ve syAtsamavAyo'yamAzritaH / guNAdivattathA cAsyAnAzritatvaM kathaM bhavet // 65 // samavAyAntarApekSe sambandhe hi sa prAzritaH / naitatsambandhatazcetika tadapekSA sa neSyate // 6 // tadapekSe hi sambandhe samavAyasya kalpite / na sthitiH punarapyanyasamavAyaprasaGgataH / / 6 / / tadvizeSaNabhAvAkhyasambandhe tu na ca (cA?) sthitaH / samavA... ........"||70 // . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . tanno cedbrahmanirNItiravivAdA svato bhavet / / 52 / / na caivaM dRzyate tatra vivAdasyaiva darzanAt / tathA ca brahmanirNItiH svataH syAditi durmatam / / 3 / / 1 asya granthasyopalabdhaikamAtramUDabidrIyatADapatrapratau patrasaM0 236 taH 246 paryantam / punaH 254 tamAtpatrAdArambhaH / etanmadhyasthAni (247 taH 253 paryantaM) sapta patrANi nopalabdhAni / na jJAyate'tra kiyanti prakaraNAni truTitAni santi / ata evAgrimaprakaraNasyApi AdibhAgo truTita evopalabdhaH / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 syAdvAda siddhau tadavasthA gatA na syAtsApi nirNItirityasat / te'pyavidyA vihA syuH sA hyavidyA'tra carcitA || 54 || tasmiMstadUgraho bhrAntiravidyA sApi kasya vA / na brahmajIvayoryuktA na taddhAnirityapi ||25|| parataH pramitatvaM ced brahmaNaH syAdanityatA / pUrvamapramitasyaiva pazcAtpramitatA yataH || 56|| tasya pramitatA no cettadastIti vacaH katham / sphuraNAccettadartho'pi na hyanyasva paragrahAt // 57 // sphuraNameva ced brahma tadastIti vacaH katham / sphuraNAccettadartho'pItyAdicodya ena cakrakam ||58|| 'gamiti cedam / sphuraNaM nAma bhAnaM syAnna sarvodbhavamidaM brahma na vivAdo'tra kasyacit // 56 // ityasanna hi tadbhAnaM sarvabhedya va dRzyate / pratyAtmamAnabhinnaM hi nirvivAdaM vilokyate ||60|| upAdhibhedato bhedaH kalpito naiva vAstava: / na hyAkAzasya bhedaH syAd ghaTAkAzAdibhedataH ||61 || ityasadbhedasaMvittirbhrAntitvAt kalpitA bhavet / jIvabrahmAnyayorteti prA[geva prati ] pAdanAt // 62 // kiJca kalpita evAyaM bhedastasyeti nizcayaH / mAnAcced dvaitamanyasmAt kinnAyaM syAdkalpitaH ||63|| na pramANataH siddhaM kiJcideveti yuktimat / tasmAdbhAnasya bhedaH syAdabodhAttena" nirbAdhe bAdhazaGkAyAM brahmaNyapi " ""tsvaparAbhyAmiti sthitam ||6|| // 64 // ''" ... ******.... Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Bobbe abhAvAdasamarthatvAdanyasAmyAtparasya vai / tadvittera phalatvAcca tasmAnna brahmavedanam ||66 || evaM ca na tadAstheyamupAyo peya varjitam / ...dvaitamadvaitavAdinAm ||67 || Poenlos..... parazabdo... bhedaH sarvo'pyayaM bhrAnto bhedatvAtsvapnadRSTavat // 68 // D'AD brahmarUpAparijJAnAd bhedo'yamavabhAsate / srakasvarUpAparijJAnAdyatheyaM bhAti sarvavit // 66 // srakasvarUpavidaH puMso yathA va 'sarvabhedhIrapi vartate // 70 // "tvA svayaM nazyacca dRzyate" I tathA brahmaparijJAnaM kRtvA nazyetparaM ca tat // 71 // nAnena dvaitasiddhizca sataH sA hi sadantati / vidyatvAdayaM bhedaH sadasatvavilakSaNaH / / 72 / / candradvitvAvabhAsena ja..... ..........dyava tadekatve "sadekAnte pareNa ca // 73 // 1 ra t ****.. iti cettAdRzaH tasmAd bheda evAtmane (no) bhavet / anyadA (thA) tmA sadA mukto na hyavidyAdabhedataH ||74 || parasmAdiSTa eva syAd bhinno mukti (kta)zca yadyayam / svAtparasyApyato bhedo na hi "vA // 75|| 1 ' nazyati' hastalikhitAyAM 'ba' pratI pAThaH / tAvupalabhyate / 51 2 zrayaM pATho 'ba' Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhau dviSTha[tvAca hi bhedo'yaM na hya kasyaiva yujyate / parvate grAmato dUre kimadUraH sa parvatAt / / 7 / / svarNasya rucakAdeH syAt tadvinAze'pyanAzataH / bheda eva na tasyAsmAdvinA svarNamatadRzeH / / 77|| iti cetsvarNato nityAdabhinnA rucakAdayaH / kiM naSTAsteSu cenna................. nAzavat / / 7 / / nApi svarNAdirUpasya nAzastadra panAzataH / sarvathA na hi nAzo'sti dIpo hi timirAtmanA // 76 / / mithastavayabhede'pi na brahmaparayorayam / yato nirvacanIyatvaM bhedAnyAbhyAM tayoH sthitam // 20 // avidyatvAtparasyeti yad............."sati / na brahmanityanimuktaM tathA tasyAvinizcayAt / / 1 / / kuto brahmaNi muktatvamanirNItaM tadeti cet / avidyAkhyaparAbhU de tasyAvAcye'tra saMzayAt / / 2 / / tasmAnirarthikA, brahma saccidAnandarUpakam / ityAdizrutirAvidyArUpasyApyatra sambhavAt / / 3 / / Avidyato hi niva.............."te / tadabhede kathaM tasya sarvathA muktisambhavaH / / 84 // tanmuktameva ced brahma bhinnaM cAvidyatastataH / tasyAbhAvo virUpaM syAditaretarasaMjJi(jJa)kaH / / 8 / / tasmin sati sadekAntarUpa brahma na siddhayati / tasyAbhAve'pi rUpe kiM sadekAntasvarUpataH / / 6 / / tatsadekAnta ... ... ...................ccha taa| AvidyaJca paraM na syA...................||7|| ___ Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvidyAdiparAttasya bhedAdau ydyvaacytaa| nAsya tanmuktinirNItirvAcyaitattadabhAvavat / / 8 / / yadvatve ca sadekAntarUpaM brahma na siddhayati / iti saGkaTasampatyA nahyAvidya pa...||6 kiJcaivaM parataH siddhaM jJAna(nA)dvaitaM na kiM bhavet / ................"danyatrApi hi tatsamam / / 60 // Avidya tatra cet kinna jJAnAdvaite'pi sAmpratam / AvidyAdiva na dvaitaM parato'pi hi sAMvRtAt / / 6 / / kiJca pramANataH siddhirabhISTasyApramANataH / siddhe sarvamatasyApi vaangmaatr.....2|| ........"pramANaM syAdanyathA tattvahAnitaH / abhedAdyapramANatvAdanyathAnupapannatA / / 63 // yatsAdhakatamatvena pramiteH karaNaM bhavet / pramANatA hi tasyaiva tathAvyutpattibhAvataH // 64|| avyutpattyAdivicchittiH pramita(ti)zca na cAparA / na hya .............."viparyastaprameyatA / / 6 / / tadvicchittirna nIrUpapravRtterapi bhAvataH / nivRttivRttirUpaM hi sarva vastu tathekSaNAt / / 6 / / sA cennivRttirUpaiva nIrUpA syAtparaiva cet / avyutpattyAdirUpApi syAttataH syAdvirUpatA / / 17 / / tatsAdhakatamatvaM syAt ttprvRttisvruuptH| anyarUpAskriyAtvaM takriyA-kArakabhAvataH / / 6 / / ghaTaM buddhyA paTaM vedmItyanvayAtprAka ca sA prmaa| tataH prAgapi bhAvaH syAtkArakasyeti susthitam // 66 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhI yatsAdhakatamaM tasyAH tacca syAttadabhedi vai / ghaTAdistattamaM hISTaM tadabhedi mRdAdikam / / 10 / / na cakramityabheditvamacitizcita eva hi| samitirnanu cidra pA na hyaSA syAdacinmayI // 10 / / kiJca syAt kasyaciddhvaMso viruddhArthamasau yathA / prakA ... ..... "||102 / / [pra]mitaM cakSuSetyAdiprayogastUpacArataH / pramIyate gavAkSeNa khamityAdiprayogavat / / 10 / / saMzayAdidhiyo naiva samyagjJAnatvasambhavaH / tattve hi tadasamyaktvaM nAmnaiva na cArthataH // 104 / / tataH sthitaM pramA ................... / .............."NaM sthAnAcidAdikamityapi / / 18 / / tathopapattireva syaadnythaanuppnntaa| paryu dAsanabarthatvAditi kasyAzca siddhitA / / 106 / / samyagjJAne pramANe ca tajjJAnaM brahmaNo yadi / svato vittiriti, prApta prAguktaM ttr[duussnnm]||107|| ....... ....................no brahmaNo yadi / bhaved gatyantarAbhAvAd brahma va jIva eva vA // 108 / / brahmaiva cet sato cittAduktadoSo'nya eva cet / brahmaNo bhAva eva syAditi syAtsvamatacyutiH // 10 // yadyabhedaH kathaJcitsyAdavidyA........... ........... katham // 11 // bhinnaH sanneva jIvazced dvaitamAvidyarUpakaH / yadyasau..... ....."jJAnasambhavaH // 11 / / ___ Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ................... . . . . . bhedaanydvyruupaishcettsyaanirvcniiytaa| AvidyarUpasandehAnnAsya muktatvanirNayaH / / 112 / / ............ / tata......"satvara....."zaktena yukte brahmanizcayaH // 113 / / pramitirvA pra............ ........."dUSaNam / sApi brahmaNa eva syAjjIvasyaiva hi vA bhavet // 114 / / pramANaM cetsvatantraM syAdvaitaM mithyaiva tadyadi / brahma va pramitaM.......... """""11 // ...............ca na ttraiv...................| pramitaM brahma nAnyena yadyasya kth.........||116|| .............."cettadartho'pi svataH parata eva vaa| taddhAnaM na niSiddho'bhUnnAnyo gatyantarAtyayAt / / 117|| svatantraM yadi taddhAnaM dvaitaM tt...............| ...................'yaM hi..............................||118|| .................."tsa ciccet syAdAvidyasvarUpataH / tathA cAbhedadoSaH syAd vakSyate cAtra dUSaNam / / 11 / / tasmAtsphuraNamityetatpadamAndyAdudIritam / parato brahmabittizca tadazaktariti sthitam // 120 / / api cA............. ............." .......'nyavAkyAcca brahmaNo nirNayo bhavet // 12 // brahmaNaH prativAditvaM vedasyaiva yadISyate / tattvaM tannirNayotpAdo vedasyApi na cAparam // 122 // AvidyarUpataiva syAd vedasyApi paratvataH / no cettasya paratvaJca tasyApi brahmatA bhavet // 123 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhau . . . tatroktaM dUSaNaM nApi pratyakSAdisadatyayAt / / 124 / / pratyakSAdeH pramANatvAt jJAnatvaM hi tathA sati / tajjJAnaM brahmaNo na syAjjIvasyApyuktadUSaNAt / / 12 / / tato gatyantarAbhAve vedAt syAd brahmanirNayaH / A"""""""" .............. ||126 // tato brahmaparijJAnaM vedAdutpattimicchatAm / tadbhavedanyavAkyAdapyAvidyakAvizeSataH // 12 // vizeSastatra cAstyeva kAryabhedavilokanAt / na hi mRtyAdikaM kArya pathyAdi(de)rapi dRzyate / / 12 / / iti cenna tu tatkA... .............. / ... "yabhedo'pi yujyate / / 12 / / Avidya zaktibhedazcet sattvamevAsya yujyate / zaktivyApta hi sattvaM syAt tannAvidyasya zaktatA // 130 / / azaktatvAvizeSe'pi vedAdAvidyarUpataH / brahmajJAnasamutpattau sA'nyavAkyAcca sambhavet // 13 // tathA brahmavidaH...................................." ........................ bhavatIti shrutiH.........||132|| iti brahmasvarUpasya pareSAM pratipAdakam / vyartha vedAdizAstraM syAnna hyabrahmavidaH pare / / 13 / / kiJca brahmaparijJAne tajjJAne brahma vA phalam / yad brahma veda brahma va bhavatIti zrutiH zrutA // 134 // brahma va yadi............. ....... paNa ti..............................."bhaveta // 13 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedavibhrAntiviccheda (daH ) svajJAnasya phalaM yadi / svasyaiva yadi sA bhrAntirnityaiveti na tacchide ||138 || ' kiJca vAdazcaturthaH syAdAvidyo'nyatvahAnita: / brahmaNastena bhedAdau syAtparasyoktadUSaNam || 136|| "bhedataH / tajjJAtRtvamavidyA ca muktyA jIvasya cedasat // 140 // jIvA brahmavijJAnasambhavaH / ityarthaH prAgupanyastaH tadbhAntizcAsya no bhavet // 141 // tasmiMstadgraho bhrAntirna hIyamacito bhavet / ......... / / 142 // hyAvidyarUpatvAzcidacidbhayAM vilakSaNA / sA cidbhaveti jIvasya tadvra" cA" .. ******* ... // 143 // tato'sya brahmavijJAnaM tadbhrAntizca na sambhavet / tadabhAvAnna tajjJAnAdbrahma nApi phalaM bhavet // 144 // ***************** kiM cAsya brahma ............syAdudbrahmAnityaM ca tatkSaye || 145 / / .............bhavet (?) / bhedaH prAgapi no cetsyA" jIvayuktaM vAcyatva 'jIvAdeH sApyanizcitA // 146 // brahmaNA tasya tAdAtmyaM tadbhedAdi ca dUSitam / tanna brahmaparijJAnAtpha " ........ / / 147 / / ........ 57 1 tADapatrapratau 138 zrAdikramasaMkhyA dattA / taddAne lekhakasya bhrAntiH pratIyate / athavA kArikAdvayaM lekhanAtyaktamiti jJAyate / - sampAdaka / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 syAdvAda-siddhau ..............yaM nirbAdhe pratyayatvataH / brahmavanna hi tatsattve cApyanyadanibandhanam // 148 / / ityato bhedasattve syAdabhrAnto(ntA)bhedadhIH sphuTam / tatastadbhrAntivicchedo'pyayuktaM brahmadhI: phalam / / 14 / / zuktikA rUpyavanmithyA dRzyatvA........" ............."bhAvahAnitaH // 150 / / anyathA pratibhAsatvAttadvabrahmApyasadbhavet / tadra pye pratibhAsatvaM dRzyatvamiva hIkSate / / 15 / / nirbAdhapratibhAsatvaM brahmaNIva paratra ca / tannAsmAdanumAnAcca taddhatorasti bAdhanam // 152 / / vizvabhedo bhavettoyataraGgovindubhedavat // 153 / / yathaiva tattaraGgaSu candrazcandra iti sphuTam / abhedenAnuviddhatvAJcandrabhedo mRSA mataH // 154 / / tathA ghaTAdibhedo'pi stsdityaadybhedtH| anaviddho mRve...........................||25|| ............"ritvaM taddhetoH syAniraGakuzam / hetu-sAdhyAdidhIbhede vAstave'pyasya darzanAt // 156 / / dhIriyaM dhIriyaM ceti tadabhedAnuviddhatA / taddhISvapi hi dRSTati taddhetustatra cekSyate // 157 / / yadyavAstava evAyaM taddhIbhedo'pi sN......| """"vAstavam / / 158 / / tato bhedA'mRSAtvaM ca na bhavedeva vAstavam / na hi hetosRSAtve syAttatkArya cApi vAstavam / / 15 / / . .. . . . . ___ Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 dRSTaM hetumRSAtve'pi vAstavaM maraNAdikam / mithyAhidaMzanAdezca vAstavasyAsya darzanAt / / 160 // ................."dibhiH / idaM kAryamidaM kAryamityamISvasya bhedataH / / 16 / / amRSAkAryaniSpattimRSArthA .............. / kAryANAmamRSAtvaM ca vAstavaM netyayuktikam / / 162 / / amRSAkAryaniSpattau mRSAbhUtAnnimittataH / ...............pi // 163 / / lokaprasiddhitasteSAM mRSAtve na... ddhayati / tayaiva vyabhicAritva[mapi kasmAnna mRSyate // 164 / / vastuto byabhicAritvaM tatazcenna prasiddhyati / dRSTAntatvaM kathaM tasyAvastubhUtaM prasiddhyati ||16shaa vastuvRttyA tadapyetada...." ............" .........."stu tabalAnnopakalpitam / / 166 / / vizvabhedamRSAtvasya yatastasmAdvayavasthitiH / na hyavastubalAt kiMcinmayaM zakyanirUpaNam / / 167 / / tata evAnyathA vizvabhedayAthAtmyanirNayAt / kutazcittanmRSAbAdaH kAspadaM pratipadyatAm / / 168 / / ..............................................avi / tanmRSA] vizvanirNItiyattavaiveti kalpyatAm / / 166 / / tasmAdvAstavamevedamanumAnaM tato'nyathA / anyayogavyavacchedisAdhyasiddharayogataH / / 170 / / tathA ca vAstavaM kinna kArya ca maraNAdikam / tasmAdavastudRSTA.........." ........."||171 // ................ ... ........ ___ Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-siddhau ......'ca kAryeSu taireva vybhicaaritaa| tadbhadAsattvasAdhyasya hetoH syAtsuvyavasthitA // 172 / / vidyayA'vidyayA cAsya vyabhicArastayorapi / iyaM vidya yamanyeti kiM nAbhedAnuviddhatA / / 173 / / na hi vidyA vibhinneyamavidyA'stIti " ...| ........"t kSayAtmikA / / 174 / / kalpito yadi saMsAro na tasya brahmakalpakam / atasmiMstadgraho bhrAntiH kalpanA sA'sya kiM bhavet / / 17 / / prAcyatadra pasaMsAraH kalpako'syApi tAdRzaH / tasyApyevaM prabandho'yamanAdiH saiva saMmRtiH / / 176 / / ................" / taddhetorvyabhicAritvaM tadbha dastu vAstavAt / / 177 / / tadbhade'pi mRSAtvaM cetkathaM tadra psNmRtiH| ityAdeH punarAvRtteranavasthA mahIyasI // 178 / / vidyAntarAddhi vidyAyA bhedAdirapi yujyate / avidyAyA.......... ....... ||176 / / avidyAyAH svabhAvo yo vidyAyAzca sa eva ceta / sA'pyavidya va vidyAyA vArtA'pi kopalabhyatAm / / 18 / / vidyAyAzcetsvabhAvo'nyo vAstavaH paripaThyate / avidyAtaH prathagbhAvaH kathametanniSidhyatAm // 18 // sva bhaav...........................................| bhAveSu yasmAttanneyaM carcitArthA vaco gatiH // 182 / / tato vAstava evAyaM bhedo vidyaa'nyyostthaa| vyabhicArazca taddhetorityabAdhaiva bhedadhIH / / 18 / / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tataH sanneva bhedo'yaM nirbAdhapratyayatvataH / nirbAdhe bA.................................. // 184 / tatastatpratyayAdeva sattvaM brahmaNi vAJchatAm / vAJcchayabhede'pyataH sattvaM brahmasattvaM ca nAnyathA // 18 // tadbhadasAdhanAdasmAdbhadasatve ca no bhavet / brahmati tadabhAtrAJca na syAdbrahmavidAM phalam / / 186 / / tato [brahmavAdo'yamasiddhaH para-kalpitaH] / prAjJa va parigrAhyaH zUnyakAnta ivAJjasA // 18 // zUnyakAnto'pi tadvatsyAd duSTo na hyasya siddhatA / sarvazUnyamivAdemi(nyAvivAde hi)zUnyajJAnamakalmaSam / / 188 / / tata syAdvAdinAmeva saphalaH sakalo vidhiH / nityAdau...... ......... // 186 / / iti zrImadvAdIbhasiMhasUri-viracitAyAM syAdvAdasiddhau brahmavAdinaM [prati brahmadUSaNa-siddhiH] tadvAdo dharmiNo dharmaiH sattvAdyaH setaraiH katham ? / parasparaviruddha syAt bhedaabhedprklp........."||1|| ....................."ma / paraspara viruddhatvAditi cedidamapyasat / / 2 / / bhinnopAdhinimittatvAt sttvaaderviruddhtaa| tasmAdekasya dharmasya vidhAvanyasya hi sthitiH // 3 // bauddhairapyevameSTavyaM kAryakAraNatA'nyathA / pUrvAparakSaNApekSA na syAdekasya vastunaH] / / 4 / / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 syAdvAda siddhau "zca kArya tu na hi kAraNam / tathApi tadvayaM syAt kiM na [hi] saccAdikaM sakRt ||5|| anyApohAdabhISTazced dharmabhedastathA bhavet / sAGkayyaM sarvavastUnAM nIrUpo'yaM hi sarvagaH ||6|| gauzcedazvAdyapohAtsyAta cch ......... tADapatrIyagranthe 1 mUDabidrIya jaina maThapranthAlayagata 601 saMkhyA prastuta 'syAdvAdasiddhi granthaH patrasaMkhyA 236taH prArabhya patrasaMkhyA 256 paryantamapUrNa evopalabhyate / tatra 246 taH 253 paryantaM madhyasthAni sapta patrANi truTitAnyapi vidyante / sampAdaka / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BUM MIND AISHA STOUND EVENTRIS AMELIA BLESSE 333333 MINER FRAUNIR CAMS WEASELVES IN SERENITY SESAMA RAFENTIA EESTI VARMA KIBIR KULI pariziSTa BARRIERS DIMANAFUNING LIMAAT KOMMER KEINER LA R 3333CC3 ***b.............. .... ............................. 26. kh Y S Only Use & Personal For Private International Education Jain Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1. syAdvAdasiddhikArikA pratIkAnukramaNI akRtasyAnabhISTatvA akSeSvanyaguNoagotvaM khalu gulmAdeH agonivRttigaureva gRhItArthatA'pyasya C atreti jJAnamadhya kSa athavA, sAdhyasAmAnya atha sAdhyapari adRSTa' cAcidutpanna' adhyakSavatparokSo'pi 28 cidanyA tatkArya surAdau ca atasmiMstadgraho bhrAntira- 50 tasmiMstadgraho bhrAntirna 57 atIndriyatvato 44 36 32 anAdistatra anumAnaM tu *11 | antarvyAptyanapekSAyAM anyathAdhIrjaDAkArA 38 anyathA pratibhA 42 10 anyathAnupapannatvAanyApohAdabhIpranyaizcAbhyupagantavyaH anyonyaparihAro hi api cA api cAtIndriyArthatve pohaH kalpanAtmA apauruSeyatA vede apratIterativyApte apramANAnna hISTApti 32 28 aprAmANyasya 31 | abhAvAdasamarthatvA 25 abhivyaJjakavAyvAdeH 12 | abhedadhInaM cAsiddhA 12 | abhedekatvameva 21 anumAnAtmakaH antargaterataH saiva * saMkhyAGkAH pRSTasUcakA jJAtavyAH || amukta-prabhavatvaM amidhyArthavikalpo'pi 33 42 58 16 62 33 26 55 30 36 48 31 37 51 34 43 13 27 24 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 56 amuktasamavetatvA 24 / iti cetkata bhAvo'pi amuttAtmanyadRSTAdeH . 24. iti cetki na varNeSu amRSAMkArya: 56 | iti cettadanityatve ayuktyatiprasaGgAbhyAM 7 iti cettadvayaM arthavAdatvamekasya | iti cettAdRzaH arthavAdatvamekasye. . 30 iti cenna tathA arthApattiH pramANaM na . 31 / iti cenna tu tatkA- avicAro'pi 25 iti cenniraMzavAdena avidyatvatparasyeti . 52 iti cetpakSa eva avidyAyAH / iti cetsarvathA avinAbhAvitA | iti cetsthUladhIavyutpattyAdi iti cetsyAdayaM azaktatvAvizeSe'pi iti cetsvarNato asato hi samAropa- / iti cedavinAbhAvaH asambaddhArthabodhAnAM iti cedguNa-guNyAdAasAkalyena tadvittI iti cedyogyataivAstu asiddheH samavAyasya iti codya ca tulyaM AkArabhedabhAvena iti niraMzavAdena AtmadRSTAnukUlye: iti brahmasvarUpasya Aropo yadi tatra | iti vANasya] Avidyato hi niva- iti vArtikataH / AvidyarUpataiva iti vArtikasadbhAAvidyatatra cet ityato bhedasattve AvidyAdiparA ityapyasatpramANAnAM Avidyazaktibheda- 56 ityapyasAramevaM hi Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (67) ityasatsAdhanasyaivaM 16 ekatvaM kalpitAdeva ityasadbhadasaMvitti. 50 , ekabuddhau na yuktA ityasadvana-... . . ekazrotrapraviSTAnAM ityasanna hi tajjJAnaM | ekasvabhAvato ityasanna hi tadbhAnaM ekArthaka"...... ityasAraM . . 18 evaM ca na tadAstheya. ityasmAdanumAnAt 36 | eva ca parata: siddhA. .. ityAdicodyamapyatra 13 | evarUpAdikArye'pi . idaM kAryamidaM / evaM sati jaDA''tmA iSTasAdhanataH . evaM sattvamanityatvaiha zAkhAsu... evaM sAvazyasadbhAvAihedaMbuddhiheto. evaM syAtparaloko'pi iheda [hi / aindriyArthe hi Igarthasya zabdo'ya. . 35 kadAcittu tadaprAptiuttarasyaiva tadRSTaH / kapAlaghaTayozca syAt upakAro'pi .. kharazRGgavadityevaM upAdAnAdupAdeye. karturasmaraNAdeva upAdhibhedato bhedaH . kartRtvamapahAyaivaM ekakAryavidhAyitvaM . kartRtvAdezca . ekatrAsyA hi . karma syAtpaJca ekatvabuddhihetutvaM kalpito yadi ekatvavAsanAtazcet ... 5 | kAraNAnyatvato ekatvavAsanAdADhA. . 14 kAryakAraNamAtraNa ekatvavibhramAdehI . 4 kAryakAraNayoH ekatvAdhyavasAyAcce. kAryakAraNarUpatvama . 00 ___ Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (68) kAryakAraNarUpatvaM 58 kiJcAtmabuddhyabhedakAryakAraNarUpatve 6 kizcAtra phalasadbhAvAkAryakAraNarUpaM [tat] 7 kiJcAtrA'bhedadhIkAryakAraNasantAnA- | kizcAnumAnameveya. kArya tvamapi | kiJcAnyonyAzrayo'pi kAyAdidharmabhedaH syA- 7 kiJcAbhimatasantAne kiJca kAMdyapohazce. kiJcAsagrahaNe kiJca kA phalaM labdhaM kiJcAsya brahmakiJca kalpita evAyaM 50 kiJcijjJa eva tatrApi kiJca kSaNikataH kArya 15 kiJcijjJa eva siddho kiJca kSaNikataH kArye 16 kiJjijjJazca bhavenna va kiJca jJa (cijJaH) svapara-27 kiJcijJa kiJca dho-dvayamiSTa 45 kiJcakakAryakAritva. kiJca na syAdupAdAna- 5 | kiJca katvasamAgepaH kiJca nIlAdi / . kiJcakatvasamAropAt kiJca pratyakSamanya dvA kiJca parataH siddhaM - kiJca pramANataH kiJcopacArataH kiJca brahmaparijJAne kimanyarUpatA kiJca vAdazcaturthaH .. kiM tena nApi saMsAraH 16 kiJca veda-pramANana | kuJcikAviva .. 32 kiJca vyAptigraho | kutassarvAGga-saumye'pi kizca satyeva sambaddha- | kuto brahmaNi mukiJca syAtkasya- ... kR[tasya kA dharma] sya kiJca syAddoSa 38 krameNA'pyatra naivAsti kiJca syAdvA 26 kvacidvAsanA "] Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kSaNAnAmekacitAnAM ] kSaNAnAmekatA'bhAvA kSaNikatvAdisAdhyasya kSaNikAntapakSe tu austrat khaNDAdAviva guNavatve guNAdInAM guNAderguNavatvaM ca guNAdyabhedo guNyAdeH gozcedazvAdyapaho hAtsyAt 62 tato nAnAtmakaM vastu gRhAntamaNimadhyakSAt 32 tato'naikAntikA'siddha53 | tato'nyathAnupapannatvaM 40 tato'pRthaktvameva 60 tato'pratotiratrApi 51 tato'prayojako 55 tato buddhyAdisambandhe ghaTaM buddhvA ghaTAdismaraNAbhAve ...........ca kAryeSu candradvitvAvabhAsena cettadartho'pi ...... cittaM kAraNamityasti cittaM kAraNamevA'smin cidastitve vivAdo na caitrakajJAnavaccitre jIvA........ jainaiH paudgalikajyotiHzAstrAdijJAnAtkarSastu jJAnaM [kAyasvabhAvaH ] ...................... ( 66 ) 5 | taccedaM syAnmahIbhrAditajjJAtRtvamavidyA ca 21 41 tajjJAnasya 3 tata evAnyathA ha tata satvara 6 tato gatyantarAbhAve 47 | tato gamakatA heto46 | tato'cidAtra 43 | tato doSAntarAdRSTa 13 | tato brahmaparijJAnaM 51 2 16 57 tato brahmavAdo tato bhavedanna va tato'bhAvapramA naiva tato bhedA'mRSAtvaM 35 tato yathA'vinAbhAvaH 27 tato yathaiva bauddhAnAM 26 | tato'yaM dharmabhedazce2 tato'vazyamapekSatvA 28 57 6 56 55 56 21 28 38 10 43 33 47 44 31 23 56 61 26 40 58 32 36 -33 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (70) 111 tato vAstava evAyaM 60 / tatkAyasya svarUpaM tato vedasya naiva 37 tatkAryasyApi tatraiva tato'saGkarabhAvena tatkSaye'pi vRthA tato'sya brahma tattadanupapatteretato hetozca tattayorapi sAdRzyaM tataH kathaJcinnAzitve tatputratvAdihetUnAM tataH kUTasthanityatve tatpraNetA . tataH pRthaktvamiSTa tatpratyayasya hetutvaM tataH pradhAnahIne'smin tatrApi cAnyataH / tataH pradhvastadoSa tatroktaM dUSaNaM tataH pramANavaikalyA- 26 tattvAntaraM .. tataH prAmANyaniSpattiH .. 36 "tatsa ciccet / tataH zabde guNo'pi tatsadekAnta............. tataH sanna va tatsatyapyanyasambandhe tataH sarvajJa eva tatsAdhakatamatvaM tataH sopAya evA'[yaM tatsAmAnye'pi tataH sthitaM. tatsiddhau muktakAryatvAt tatastattvAntaratve tatsvabhAvo ... * 25 tatastatpratyayAdeva tathA ghaTAdibhedo'pi tatasta[dvikalaheto tathA ca kAraNAdeva tatastakaMpramA tathA ca guNa-guNyAdetataH syAtkArya tathA ca dAtuH svarga: tataH syAtpratyabhijJAnAt 34 / tathA ca pakSa eva tataH syAdvAdinAmeva - 61 tathA ca vAstavaM tatkartA''tmA .. 2 | tathApyabhedataH 411 varga: 11 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 71 ) . . tathA brahmaparijJAnaM 51 , tadbhade'pyekatathA brahmavidaH / | tadvayatvaM ca tathA vanAdidRSTAntaH | tavayorapyabheda: tathA sarvavidastIti tadvatyevAvinAbhAvAtathA syAcce tadvattve syAdayaskAratathopapattireva 54 tadvAdo dharmiNo tathopapattireveya 43 tadviccedanumA tathopapatyanirNItau 16 tadvicchittirma tadapekSe hi sambandhe 46 tadvinA zaktibhedena tadapohe'pi gulmAdau tadvinizcayataH tadabhAve tvanirNItiH / 32 / tadvizeSaNabha(bhA)ve vadabhAvo ghaTAdezce 40 tadvaSe(dbhade)'pyekatadabhyupagame tu tadvizeSaNabhAvAkhyatadartha syAttadapekSitvaM tantavo hi paTIbhUtA tadavasthA gatA 50 tanmuktameva ced brahma tadAgamo'sya tanna tAgabhAvo'pi tadicchAyAmavakta | tanno ced brahmanirNItitadupamardanaM nAma 41 / ta[mRSA] vizvatadoSadhvaMsanAtha tayA kAraNa-kAya tvaM taddhvanInAM tayA siddhAdapohAca taddheturapi nA'poha. tarkAcce(kazce)dapramA taddhetoya'bhicAritvaM tarko na syAtpramANaM taddhetoya'bhicaritvA. tasmAtsantAna iSTazcet tabhedasAdhanA tasmAtsphuraNatadbha de'pi mRSA 60 tasmAdatiprasaGgasya 36 15 ___ Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (72) K tasmAdubhayathA'pi tasmAdekasya tasmAdekAntabhede'pi tasmAdekaiva dhIratra tasmAdeva prasiddha. tasmAdevamaNuSveva tasmAd dRSTasya bhAvasya tasmAdvAstavatasmAnna cedguNAdInAM tasmAnirarthikA tasminsati sadekAntatasya pramitatA tasyApyekatva-niItetasyAmapi pramAyAM tAdAtmyapratyayotpAditAsAM ca kalpakA bodhA trilakSaNaM ca tatrAsti dAtureva tataH svargA dAnAdisahakRdhu ktA dArAdi-hAri-vairo ca deza kAlakRtaM deza-kAlau na bauddhAnAM dehasyAnAditA na dehArambho'pyadehasya daityasyAdRSTataH 26 / doSAbhAvo guNa: dRSTAntarahite dRSTAnte sAdhyavaikalyamapi 46 dRSTAnte sAdhyavaikalyaM dRSTaM hetumRSAtve'pi 56 45 [dravyaparyAyate] kasmin 16 dravyAvinAze pAyA 56 dviSThatvAca hi dvau gandhau, Sar3a rasA dharmakA phalaM labdha dharmAdikAryasiddhezca dharmA'dhau tato hetU dhIbhede'pi na tabhedo dhIriyaM dhIriyaM 43 na ca kalpitadezAdi na cakramityabheditvana ca pUrvoparIbhAvana ca varNasya nityatvaM na cAniItasiddhatvaM na cAnyadgrAhya14 na cettadA samAropa5 na caivaM dRzyate tatra 26 [na dharme]eka evA'yaM 25 na bahirgamakatvaM hi 28 [namaH zrIvarddhamA]nAya 1 * * * * * * * * W * * # * * * * * * * * ___ Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [na vA smaraNazaktaH naSTameva naSTa' ca [na sattvasyA ]pi cedatra na sambadhnAtyasambaddhaH na hi dRSTA ghaTotpattiH na hi pratyakSato jJAte na hi vidyA vibhinna - na hi sarvajJa vaktRtvana hi sAkalyato na hi saukhyAdikAryastha na hi saMsAriNAM na hi syAtsamavAyena na hi [syAdekatA'bhAve na hi svato'satI zakti na pramANataH siddhaM na vAstavataH kArya na kAntena bhinnatva nAdhyakSa miha yuktiH syA nAnyasya tattayornaiva nAnena dvaitasiddhizca nApi svargAdirUpasya nApohamAtra taddhetuH nAsti kartreti nA'syApi nirupAyatvanityavattadabhAvAddhi ( 73 ) 13 | nityAdeH kalpitatvaM cet 10 nityaikAntasya duSTatvaM 1 16 26 11 [nityaikAnto na 22 48 26 15 15 27 niyoga- bhAvanArUpaM 43 niraMzAddhi 41 niraMza: kalpako 60 nirupAye na sA yuktiH 26 | nirupAyo na baktA nirupAyossti 41 nirgatvamato hetoH 12 | nirguNatva guNAdInA48 nirNayaikatvarUpaM hi 18 36 50 5 44 nirvAdha pratibhA nirbAdhaM tatpramANa' cet nirbAdhe bAdhazaGkAyAM nivRttilakSaNaM nizcayAtmakamadhyakSa niSedhyA'grahaNe 20 neyaM kAryasya kArya 51 naitatkaphAdikAryaM 52 naitatkAyasvabhAvaH 10 naiva cettatphalAbhAvaH 4 naiva syAdvAdinAM doSa: 25 pakSadharmatva mukhyaitat 15 pakSAntare 26 26 47 47 58 50 37 45 40 3 16 38 23 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (74) pakSe tannirNayo pakSe'gyavazya paTAdAveva tadgrAhi paTAdyasiddhipakSe ca parataH pramitatvaM parato'sya parazabdo ..... paraspara viruddhaparasmAdiSTa eva syAd pariNAmyanupAyasyAparoktayaivA'numeSTA piTakAdhyayanaM sarva piTake tatsmRtipiSTodakamuDAdibhyo putrAdilabdhaM puruSatvAdi] hetuzca pUrvapakSadvaye'pyukta pUrvapakSe'pyanityatvapUrvAparakSaNApekSapUrvApareSu citteSu pauruSeyo bhavedvedo pRthaktvameva gandhAdau pRthaktvAgrahaNAdeva prakRtyA niyamo'ya prakRtyaiveti cedeva' 32 pratyakSaM khalu 20 pratyakSAdeH pramANatvA45 pratyabhijJAkhyabodho'ya / pratyayAntarataH siddhiH pradezAdyaurakhaNDasya | pradhAnasthUlasApekSA pradhAnaH puruSo no cet 61 pramANaM cetsvatantraM "pramANaM syAdanyathA 25 pramita cakSuSe 2 pramita brahma 36 pramitivA 36 pravRttilakSaNe kArya prAktanottarayoH 4 / prAgabhAvAdyabhAvajJA 30 prAgabhAve sthite prAgasatsatpunazcet prAcyatapa11 prA ..."" nAM prAmANya na pramANAnAM 64 prAmANya piTake na | prAmAsye parataH siddhe 44 phala kRtve'pi tatkA 12 bAhyatva-vidyamAnatva15 bIjAkurAdivat Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjAGakurAdyasAya 18 | bhedAvabhAsane na syAbuddhau bhedAvabhAsena ni- 10 bhedaikAnte tato yuktaM buddhau bhedAvabhAsena vyA- bhedo'trAbhAva eva buddhyAdeH kArakatva hi bhedo'sti cedabAdhabuddhyAdyAdhAratA bhrAnteya pratyabhijJA bauddhaiH smRto'tra marIcikAdyabhAvo hi bauddhairapyeva mithastavyabhede'pi brahmaNaH prativAditva muktasya tu na brahmaNA tasya muktAnyayoH phalAdbhade brahmarUpAparijJAnAd yatkArya yena saMjAtaM brahma va cet yatsAdhakatamatvena brahma va yadi yatsAdhakatama bhavedgatyantarAbhAvAd yatra sattvopalambhaH bhAvapramANato 36 yatra so'hamiti bhinnaparyAyavatva hi yathA govyapadezo bhinnaH sannava yathA nAnyo'tra sambabhUtasaMhati-kAryatva yathA rUpamupAdAna bhedavibhrAnti yathaikArthakriyAhetuH bhedaH prAka ca yathaiva tattaraGgeSu bhedaH prAgapi yadyabhedaH kathaJcit bhedazcetkAraNatvAdeH yadyavAstava evAyaM bhedAnyadvayarUpa yadyahetukameveda [bhedAbhedAtmako bodha] 13 yadya pAdAnataiva [bhedAbhedAbhidhAyi. yadvatve ca sadekAntabhedAbhede'pyabhedasya 16 | yadvedAdhyayanaM WISEMExexRAMA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (76) yuktizcedanamA 8 vikalpo nAtra yuktiH yugApatkramato vastu vidyayA'vidyayA ." ya nirbAdhe 58 vidyAntarAddhi rasasyAbhAva eka 17 vidyAyAzcet [raso hi] na bhavedeSa vidhimAtragrahe ..."ritva taddhetoH 58 [vidhUta kalpanAjAlarUpamityekavijJAna 15 vinA'pyatizayArUpAdInAM rasAdAva- / vipakSe na tu bAdhA'sti rUpAdyanyatma' ca- 18 vipakSe bAdhanAt rUpeNai(Ne)va rasAyazca 42 / vivakSitaH sa lokaprasiddhita- 56 vivAdo yadi tatrAphi vanAdena hyabhedo'sti vizeSastatra cAstyeva ghanAdyavayavA 44 vizeSaH kvApi vastuto vyabhicAritvaM 56 vizeSa: syAdupAdAnovastuvRttyA 57 vizvabhedamRSAkAcyavAcakasambandha 34 vizvabhedo bhavettoyavAsanAto 6 viSayo'kAraNa neti vAstavAkena (vikaika ?) 15 vItarAgasya necchA'sti 30 vAstAbheda-vidveSe 45 vetaiva hetudRSTA ca vAstavI ced guNAdau vedavAkyaM pramANa na vAstavI na [guNAdau vede varNasya vAhadohAdikAyasya vyaktirUpaM na cetpUrva vikalpayonayaH zabdA 27 byartheyaM sAdhyanirNIti: 20 vikalpayonizabdasyA- 27 vyavahAreNa saMvRtyA 4 vikalpAyopohasAmAnya- 8 / vyApi vA vyaktiniSTha vA 35 44 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 33 XM (77) [vyApti]kAla viziSTasya 20 | samavAyena sambaddhavyAptyaiva tadgrahe 16 samavAye pratItizcevyAvAttadbhido sambandhatvaM pratItya va vyAvRttInAM svato bhede 10 samyagjJAne pramANe vyAvRttezcetpsamAropa- 11 sarvajJo vItarAgazca vyAvRttyA cidacitvaM ca 12 sarva thA'nyonyabhinnAnAM 14 vyAvRttyA dharmabhedo'pi 11 sarve saukhyArthitAyAM ca 1. vyAvRttya kasvabhAvatve 10 vikalpakamadhyakSa zaktisAmya hi khaNDAdau sa vizeSo zabde doSodbhavastAvad 38 sa zyAmastasya ...""zatvaM tataH savyAkhyAnAM zaktikA rUpya sA cennivRttirUpaM zUnya kAnto'pi sAdRzyabhAvatastatra 14 ......zca kArya tu sA ca hetoH svarUpaM zrutau tatsmRtiranyeSAM sAdRzye ryAda sa evA'yamakArAdi sAdhyate vibhramaikAntasa evA'yamiti sAdhyasAdhanayovyApte- 33 sa evAyamitISTo'nyaiH sAdhya sAdhanasambandhasatyevA'tmani dharma ca sAnvaye gamakatvAcca santAnatvanimittaM hi sAmAnyApekSayA samavAyAkhyasambandho sAva jJa-sahajecchA tu samavAyAJca(yazca) 48 saiva ya syAdahaMbuddhi- 34 samavAyAntarApekSe sopAyAnAM [tadozo hi . samavAyAntareNAsya so'hamityekavijJAnA- 14 samavAyAnna tad buddhi- 43 ' saMyogAkhyo na sambandho 23 . . 10 . " 35 wr ____ Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (78) saMyogo'nyo'pi 24 svarNasya rucakAdeH saMzayAdidhiyo 54 svasaMvedanAkSajAbhyAM hi saMzleSajJAnameveha 46 svArthAnumAnasambhUtisphuraNaM nAma bhAnaM svaalkssnnymivaa| syAtpRthaktvaguNAdbhado svAlakSaNyAtiriktaM yAdaya gauH hetadvaya ca daityAGga makasvarUpavidaH puso 51 hetaprayogakAle tu tyAddhi lakSaNayukte'pi . / hetureva yathA santi svatantraM yadi taddhAnaM 55 hetorapi guNastasya svato'prAmANyavijJAna- 37 hetorasmAdguNAdInAM svataH prAmANyasiddhau 36 hetostatsUcitA svataH sarva pramANAnAM 37 hetostadanyadoSo'sti sva-paradrohidaityAnAM 28 hetossvarUpameva daM svabhAva'.......... 60 ." hyAvidyarUpatvAsvabhAvAkhya 52 hdchche - - - - Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daitya ahat 2. syAdvAdasiddhigatAnAM vyakti-siddhAnta-sampradAyAdi bodhakavizeSanAmnAM sUcI zrAtmAdvaita 34 jainatA advaita jaimini 26, 3| advaitavAdina 51 jyotiHzAstra 27, 33 anekAnta 11 / jJAnadvata __22, 53 anekAntAtmaka tAdAtmyavidveSin anyayogavyavaccheda trirUpAbhAvavAdin 38 anyavAdina 27, 28, 26 26, 30, 31 naraka deza 25,26 nAstika Izvara 27, 26 nityasAmAnyavAdina 35 kazcidvAdavidvaSin 23 nityaikAnta 22, 23, 25, 26 kartRvAdin nitya kAntapravAdim 24, 25 kramAnekAnta niyoga kSaNikavAdin niraMzavAda kSaNikaikAnta 3, 16, nyAyavedin cArvAka paraloka jagatko 28, 26 piTaka jIva 50, 56, 57 paulika 35 / prabhAkara 28 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (80) buddha 6, 27, 30, 31 veda' 26, 30, 33, 34, bauddha 3, 5, 6, 13, 16, 36, 37, 36, 55, 56 18, 27, 36, 44, 61 zAstra 33, 46, 56 bauddhAgama 12 zUnyakAnta brahma 35,46, 50, 51, 52, ati 36, 52, 56 53, 54, 55, 56, sakRdanekAnta 18 57, 58, 60, 61 sarvajJa 25, 26, 27, brahmavAda ____28, 26, 30 brahmavit 61 sarvatattvopadezina 27 bhaTTa 26 sarvacAdina bhArata 34 sarvavit 25, 26, 26, 30 bhAvanA 31, 41, 43, 51 bhedAbhedapravAdina sAkArajJAnavAda 42 bhedakAnta saugata 7, 41, 44 mImAMsaka saugatamata yogin 4 saMsArin yogyatAdvoSin 42 syAdbhadaikAnta varddhamAna 1 syAdvAda 16, 25 cArtika 37, 38 syAdvAdina 16, 20, 61 virAga 26, 30 / svarga 11, 12, 13 vizvavedin 26 hiraNyagarbha cItarAga 25, 30 26