Siddhanta Lakshan Tattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Vidya Vilas Yantralaya
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009520/1

Page #1

અહો શ્રુતજ્ઞાનમ્ ગ્રંથ જીર્ણોદ્ધાર – સંવત ૨૦૬૬ (ઈ. ૨૦૧૦).
શ્રી આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાનભંડાર - સંયોજક- બાબુલાલ સરેમલ શાહ હીરાજૈન સોસાયટી, રામનગર, સાબરમતી, અમદાવાદ-૦૫. (મો.) ૯૪૨૬૫૮૫૯૦૪ (ઓ) ૨૨૧૩૨૫૪૩ (રહે.) ૨૭૫૦૫૭૨૦
પૃષ્ઠ
296
160
164
202
48
306
322 668
516
268
456
420
१४.
638 192
428
070
406
પ્રાયઃ જીર્ણ અપ્રાપ્ય પુસ્તકોને સ્કેન કરાવીને સેટ નં.-૨ ની ડી.વી.ડી.(DVD) બનાવી તેની યાદી
या पुस्तat परथी upl stGnels sरी शाशे. ક્રમ પુસ્તકનું નામ
ભાષા કર્તા-ટીકાકાર-સંપાદક 055 | श्री सिद्धहेम बृहद्दति बृदन्यास अध्याय-६
पू. लावण्यसूरिजीम.सा. 056 | विविध तीर्थ कल्प
पू. जिनविजयजी म.सा. 057 ભારતીય જૈન શ્રમણ સંસ્કૃતિ અને લેખનકળા
| पू. पूण्यविजयजी म.सा. 058 | सिद्धान्तलक्षणगूढार्थ तत्वलोकः
श्री धर्मदत्तसूरि 059 | व्याप्ति पञ्चक विवृति टीका
श्री धर्मदतसूरि 06080 संजीत राममा
श्री मांगरोळ जैन संगीत मंडळी 061 | चतुर्विंशतीप्रबन्ध (प्रबंध कोश)
सं श्री रसिकलाल हीरालाल कापडीआ 062 | व्युत्पतिवाद आदर्श व्याख्यया संपूर्ण ६ अध्याय
| श्री सुदर्शनाचार्य 063 | चन्द्रप्रभा हेमकौमुदी
पू. मेघविजयजी गणि 064 | विवेक विलास
सं/४. श्री दामोदर गोविंदाचार्य 065 | पञ्चशती प्रबोध प्रबंध
सं | पू. मृगेन्द्रविजयजी म.सा. 066 | सन्मतितत्वसोपानम्
पू. लब्धिसूरिजी म.सा. 067 | 6:शभादीशुशनुवाई
पू. हेमसागरसूरिजी म.सा. 068 | मोहराजापराजयम्
सं पू . चतुरविजयजी म.सा. 069 | क्रियाकोश
सं/हिं श्री मोहनलाल बांठिया | कालिकाचार्यकथासंग्रह
| सं/Y४. | श्री अंबालाल प्रेमचंद 071 | सामान्यनिरुक्ति चंद्रकला कलाविलास टीका
श्री वामाचरण भट्टाचार्य 072 | जन्मसमुद्रजातक
सं/हिं श्री भगवानदास जैन | 073 | मेघमहोदय वर्षप्रबोध
सं/हिं | श्री भगवानदास जैन 074 | सामुदिइनi uiय थी
४.
श्री हिम्मतराम महाशंकर जानी 0758न यित्र supम ला1-1
४. श्री साराभाई नवाब 0768नयित्र पद्मसाग-२
४. श्री साराभाई नवाब 077 | संगीत नाटय ३पावली
४. श्री विद्या साराभाई नवाब 078 मारतनां न तीर्थो सनतनुशिल्पस्थापत्य
१४. श्री साराभाई नवाब 079 | शिल्पयिन्तामलिला-१
१४. श्री मनसुखलाल भुदरमल 080 दशल्य शाखा -१
१४. श्री जगन्नाथ अंबाराम 081 | शिल्पशाखलास-२
१४. श्री जगन्नाथ अंबाराम 082 | शल्य शास्त्रला1-3
| श्री जगन्नाथ अंबाराम 083 | यायुर्वहनासानुसूत प्रयोगीला-१
१४. पू. कान्तिसागरजी 084 ल्याएR8
१४. श्री वर्धमान पार्श्वनाथ शास्त्री 085 | विश्वलोचन कोश
सं./हिं श्री नंदलाल शर्मा 086 | Bथा रत्न शास-1
श्री बेचरदास जीवराज दोशी 087 | Bथा रत्न शा1-2
श्री बेचरदास जीवराज दोशी 088 |इस्तसजीवन
| सं. पू. मेघविजयजीगणि એ%ચતુર્વિશતિકા
पूज. यशोविजयजी, पू. पुण्यविजयजी સમ્મતિ તર્ક મહાર્ણવાવતારિકા
| सं. आचार्य श्री विजयदर्शनसूरिजी
308
128
532
376
374
538
194
192
254
260
238
260
114
910
436
336
४.
230
322
089
114
560

Page #2


Page #3

“અહો શ્રુતજ્ઞાન” ગ્રંથ જીર્ણોદ્વાર ૫૮
સિદ્ધાન્તલક્ષણતત્ત્વાલોક:
: દ્રવ્યસહાયક :
સંઘસ્થવિર પ.પૂ. બાપજી મ.સા.ના સમુદાયના પ્રવચનપ્રભાવક પ.પૂ. આચાર્ય
શ્રી નરરત્નસૂરિજી મ.સા. ના આજ્ઞાવર્તિની પ.પૂ. સાધ્વીજી શ્રી જયવંતાશ્રીજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી
શ્રી અભયસાગરજી આરાધના ભવન, સાબરમતી, અમદાવાદના જ્ઞાનદ્રવ્યમાંથી બનાવેલ છે.
: સંયોજક :
શાહ બાબુલાલ સરેમલ બેડાવાળા
શ્રી આશાપૂરણપાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાનભંડાર
શા. વિમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન હીરાજૈન સોસાયટી, સાબરમતી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૫
(મો.) ૯૪૨૬૫૮૫૯૦૪ (ઓ.) ૨૨૧૩૨૫૪૩ (રહે.) ૨૭૫૦૫૭૨૦ સંવત ૨૦૬૬ ઈ.સ. ૨૦૧૦

Page #4


Page #5

* श्रीः *<
सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः ।
सर्वतन्त्र स्वतन्त्र मिथिलामण्डलमण्डनपण्डितकुलपति झोपाख्यधर्मदत्त (बच्चा) सूरिविरचितः ।
ग्रन्थकर्त्तुस्तनूजन्मनान्यायाद्यनेकशास्त्रा ध्यापक श्रीजगदीशशर्मणा ।
३०:
तदन्तेवासिश्रोत्रियकुलोत्पन्नन्यायोपाध्यायेन श्रीगोप्तृनाथमिश्रेणसंस्कृतः ।
काश्यां
विद्याविलासयन्त्रालयेमुद्रयित्वा प्रकाशितः ।
पुनर्मुद्रणाद्यधिकारःस्वायत्तीकृतश्च ।
१९२५
"Aho Shrutgyanam"

Page #6

Printed by JAI KRISHNA DASS GUPTA, At the Vidya Vilas Press, Gopal Mandir Lane,
Benares City.
"Aho Shrutgyanam

Page #7

श्रीः सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः
--०-००
आसीददसीयप्रणयनकरः कृतिकुलकैरवकलाकरः श्वसितमिवन्यायस्य सर्वस्वमिव मीमांसायाः रहस्यमिव वेदान्तस्य सौहित्यमिव साहित्यस्य जीवातुरिव कल्पनायाः आकर इव कीर्त्तिरत्ननिकरस्य धर्मदत्तोपाध्यायो ( बच्चाझा ) जन्मना प्रसाधयतिस्म मिथिलामेदिनीतलम् । यः स्थाविरे मिथिलामहीभृतो महाराजाधिराजश्री ५ रमेश्वरसिंहस्य ( जी. सी. आई. के. बी. ई.) निदेशतपव मुजफ्फरपुरनगरवर्त्तिनि राजकीय संस्कृतमहाविद्यालये ऽभ्युपैषीत् पदं प्रधानाध्यापकस्य । येनच वाचस्पतिमिश्रप्रमुखेनेव निर्माणकर्मीकृतानां निम्ननिर्दिष्टनानां ग्रन्थानामध्यापनेन गौरवमतितमामासादयन्ति मनीषिणः, तेषामेवनिबन्धानां समुद्धारे वद्धपरिकरेण पुरोदीरितोपाध्यायान्तेवासिना सकलशास्त्रनिष्णातधिषणेन सद्वृन्दारकाभिनन्दितशीलसुन्दरेण यतिबृन्दवन्दितपदद्वन्द्रारविन्देन श्री. पूर्णानन्दस्वामिना व्याप्तिपञ्चकमूदार्थतत्वालोकमुद्रापणानन्तरंसमुस्लाहोद्रेकादिदमीयमुद्रापणे द्रागेवप्रवृत्तिरकारि, यन्त्रपूर्वरूप ( प्रूफ ) निर्णेजनकार्यभारो विद्युद्विद्योतमानानवद्यहृद्यविद्याप्रतिहत प्रतिभाविभासित मैथिलश्रोत्रियप्रकाण्ड श्री मार्कण्डेयमिश्रे मयिच वितीर्णो नैसर्गि केण प्रणयेन । तत्राशीतितमपृष्ठयावदेतेन ततश्च समाप्ति यावन्मया संशोधनेविहितेऽपि दृष्टिदोषेण सीसकाक्षर संयोजकस्यवाप्रमादेन समुपनता अशुद्धीः स्वयमेव सूक्ष्मेक्षिकयाभिवीक्षणेनाक्षिप्य प्रत्यग्रोदारपरिष्कारप्रकाररसमाशुसमास्वादयन्तु नैयायिकाइति---
श्रीगोष्वनाथमिश्रः
"Aho Shrutgyanam"

Page #8

धर्मदत्तोपाध्यायनिर्मित ग्रन्थानां नामानि
१ व्याप्तिपञ्चकस्यगूर्दाथतत्वालोकः ?
२ सिद्धान्तलक्षणस्य
३ व्युत्पत्तिवादस्य
४ भगवद्गीतामधुसूदिन्याः
५ अवच्छेदकत्वनिरुक्तेः
६ व्याप्त्यनुगमस्य G सामान्यनिरुक्तेः
तात्पर्यटीकायाः
95
वात्स्यायनभाष्यस्य
93
33
95
39
"
33
९
१० प्रस्तारविचार:
११ सव्यभिचारस्य टिप्पणी
१२ सत्प्रतिपक्षस्य
१३ कुसुमाञ्जलिप्रकाशस्य
१४ भस्मधारणव्यवस्था
१५ सुलोचनामाधवं नामचम्पूकाव्यम्
39
97
"
"Aho Shrutgyanam"
मुद्रितः
"
"
33
अमुद्रितः
39
ވ
""
57
19
अमुद्रिता
"
39
25
अमुद्रितम्

Page #9

॥ श्री॥
सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालाक्र.
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ व्याजस्वीकृतसेवया विधुरभूदग्रेसरः श्रीमता-- . म्मानव्याहतिकैतवावनमनादीशस्त्रिलोकीपतिः । सम्भिन्नाब्जकुलप्रसूतिविभवादम्भोजमज्जालयो यस्य श्रीगिरिजापदाम्वुजयगन्तत्स्यादभीष्टप्रदम् ॥ १॥ जगदीशकृतव्याप्तिग्रन्थव्याख्यावलम्बिनी ।
विवृतिधर्मदत्तेन मैथिलेन वितन्यते ॥ २॥ ऑममोवाग्वादिन्यै ॥ सिद्धान्तजाविवेचनाप्रारभ्यते ॥ मूलेले नन्वित्यादिशङ्कासिद्धान्तमाह । अत्रोच्यतेइत्यादि जिज्ञासाविषयी भूतापूर्वपक्षतासमाप्त्यनन्तरम्वा हेतुसमानाधिकरणतारशाभाव प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नभिन्नसाध्यसामानाधिकरण्याभिन्नाव्या प्तिः प्रतिपत्त्यनुकूलव्यापारविषयइत्यर्थः । नन्वन्वयप्रतियोग्यनुयोगि. पद व्यवधानेनोपस्थितिरूपाया आसतेस्त्वव्यवहितोत्तरत्वपूर्वस्वा न्यतरसम्वन्धेनैकसाकाङ्क्षपदविशिष्टापरसाकाङ्क्षपदशानरूपासत्तिल म्वलिताकाशाशानस्य वा गिरि(क्तमग्निमान्देवदत्तेन घटोन कम्बुग्री वादिमान् शुक्लः पटइत्यादिवाक्यतस्सत्यपियोग्यतातात्पादिशाने देवदत्तकर्तृकभोजनमग्निमदभिन्नमचलं शुक्लपटभिन्नकम्बुग्रीबादिमद्ध टन्नावगच्छन्तिग्रहीतशब्दशक्तिका अपीतिशाब्दबोधकारणताया व्य बस्थापितत्वात् कथं प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नान्यत्वप्रतीतिः नच माप्रतीयताकोदोषः तादृशप्रतियोगितावच्छेकावच्छिन्नवृत्ति भेदप्रतियोगिसाध्यसामानाधिकरण्यस्य व्याप्तित्वे क्षत्यभावादिति वाच्यम् वह्वित्वावच्छिन्नस्येत्याचव्याप्तिपरग्रन्थे साध्य एव भेदविरो धिप्रतियोगिताबच्छेदकीभूतादृशप्रतियोगितावच्छेकावच्छिन्नत्वप्रदशनेन ताहशभेदस्यैवलक्षणघटकताप्रतीतेः अथ नातिभारः कार्य
"Aho Shrutgyanam"

Page #10

सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः ।
कारणभावस्य ग्रन्थविरोधेन येन प्रकृतविषये सङ्कोचमासादयेदिति चेन्न प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नघटादिवृत्तिभेदप्रतियोगित्वात् साध्यस्यातिव्याप्तेः नचावच्छेदकावच्छेदेनान्वस्यौत्सर्गिकत्वेन प्रतियोगितावच्छेकावच्छिन्नत्वव्यापकभेदप्रतीतेर्नातिव्याप्तिरितिवाच्यमुभयभेदमादायातिव्याप्त्या साध्यतावच्छेदक एव भेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्य भेदप्रतियोगितायाम्वा साध्यतावच्छेदकेतरानवच्छि अत्वस्य विवक्षणीयतया प्रमेसाध्य के व्याप्तेः प्रमेयत्वस्य भेदप्रतियो गितामवच्छेदकत्वात् सभयभेदस्य केवलान्वयित्वेनोभयसाध्यकव्यभिचारिण्यतिप्रसङ्गाच प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वव्यापकोभ•
यावृत्तिधर्म्ममात्रावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदप्रतियोगितावच्छेदकसाध्यसामानाधिकरण्यस्य साध्यतावच्छेदके विवक्षणेऽपि तादात्म्येन प्रमेयसाध्य काव्याप्तेः अत एव प्रतियोग्यवृत्तितादृशभेदप्रतियोगिसाध्यसामानाधिकरण्यविवक्षापि निरस्ता व्युत्पत्तिवैचित्र्येण प्रतियोगितावच्छेदकत्वावच्छेदेन साध्यतावच्छेकभेदविवक्षणे प्रमेयसाध्यतावच्छेदकस्थले दोषस्य दुर्वारत्वात् प्रतियोगितानिरूपितावच्छेदकतात्वावच्छेदेन साध्यतावच्छेदकताविशिष्टान्यत्वस्य स्व• सामाधिकरण्यस्वावच्छेक सम्बन्धावच्छिन्नत्वस्ववृत्तित्वस्वानवच्छे. दकानवच्छिन्नत्यैतऋतुष्टयसम्बन्धेन विवक्षणे चातिगौरवात् ॥ उच्यते तथास्थितासत्तेस्तात्पर्य्यविषयानिब्र्बाहकत्व आसत्त्यन्तरकल्पनाया दृष्टत्वात् काव्यप्रबन्धेषु नायंसुधांशुरित्यादौ तत्रश्ह्येतद्भिन्नसुधांशौ व्योमगङ्गासरोरुहत्वप्रतीतेर्विवक्षितवच्छित्तिविशेषाप्रत्यायकत्वात् प्रकृतेऽपि विवक्षितलघुलक्षणप्रत्ययाय प्रतियोगितावच्छेका. वच्छिन्नपदनञ् पदार्थयोरव्यवधानेनोपस्थितिकल्पना पदयोर्वाऽव्यवधानेनान्वयानुसन्धानकल्पनायुक्तैवेति एवंयत्पदघटितवाक्येनञ्ससमभिहारेयत्पदार्थस्य विशेष्यत्वयोग्यत्वेतस्यैतत्त्वमिति नम् समभिद्दारेऽपिस एव विशेष्योऽन्यथोदाहरणवाक्यान्नञ् पद्घटिताद्वह्निमद्भेदधूमवद्भेदयोर्व्याप्यव्यापकभावोनप्रतीयते नियमतः प्रतियोग्यभावान्वयस्यतुल्ययोगक्षेमत्वादिति ॥ अथात्रापि तादृशप्रतियोगितावच्छेदका - च्छिन्नघटादिभेदस्य साध्ये सत्त्वादतिव्याप्तिः प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नसामान्यभेदनिवेशे साध्यमात्रस्यैव यावदभावीयप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वेनासम्भवः नच यथाश्रुतइष्यत इति वाच्यन्ना.
"Aho Shrutgyanam"

Page #11

सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः ।
नाव्यकिसाभ्यकस्थलाव्याप्तिमात्रप्रदर्शकवह्नित्वाचवच्छिन्नस्येत्यादि. प्रन्थविरोधात यत्तु हेतुसमानाधिकरणाभाववृत्युभयावृत्तिधर्मनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरुपिताभावनिष्ठावच्छेदकताभित्राबच्छेदकत्वानिरुपितप्रतियोगितानिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वा. निरुपितावच्छेदकत्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरुपितधर्मनिष्ठावच्छेदकत्वभिन्नावच्छेदकत्वानिरुपितावच्छिन्नत्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरुपितप्रतियोगिताकभेदत्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिककूटत्वावच्छिन्नवत्वविवक्षायां समवायेन प्रमेयसाध्यके व्यभिचारिणि प्रमेयाभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नभेदस्याप्रसि. सत्वेऽपि घटपटादितत्तत्प्रमेयाभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नभे. दकूटस्य साध्ये विरहानातिव्याप्तिसम्भावनाप्यसम्भवस्तु दूरनिरस्त इति तन्न यथा श्रुते प्रतियोगिवयधिकरण्यस्यापि यथाश्रुतस्यैव प्रवे. शेनासमवेतप्रमेये तादृशभेदकूटसत्त्वात् प्रमेयत्वावच्छिन्नाप्रतियोगि. कत्वे सति घटत्वावच्छिन्नाप्रतियोगिकस्ववृत्तिवाच्यत्वसमवायान्यतसम्बन्धेन प्रमेयसाध्यकव्यभिचारिणि प्रसिद्धस्वप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नभेदकघटाभावस्यैवोभयथापि प्रतियोगिव्यधिकरणाभावतयाऽतिव्याप्तेश्च तादृशाभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वावच्छि. मानुयोगिताकपर्याप्तिककूटत्वावच्छिन्नवत्त्वं स्ववृत्युभयावृत्तिधर्ममात्रावच्छिन्नभेदवत्वसम्बन्धावच्छिन्नताशाभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वसमानाधिकरणोभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिता. कपर्याप्तिककूटत्वावच्छिन्नवत्त्वञ्चातिव्याप्तिवारकमपि यावदभावमादायासंभववारणाय नालामति । अतएव तादृशप्रतियोगितावच्छे. दकत्वव्यापककूटत्वावच्छिन्नवत्त्वविवक्षणीयं व्यापकता च स्वाश्रयभेदप्रतियोगितावच्छेदकसामानाधिकरण्यसम्बन्धेनेत्यपि निरस्तं समवायेन प्रमेयसाध्यकातिव्याप्तिवारणेप्युक्तसम्बन्धविशेषेणप्रमेय. साध्यकातिव्याप्तितादबस्थ्यात् तत्तद्घटभेदकूटत्वस्यापि ताशत्वात् तादृशप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वसमानाधिकरणोभयावृत्ति. धर्मत्वव्यापकतायाः स्वाश्रयभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वसम्बन्धेन फुटत्वे निवेशेचासम्भवस्य जागरुकत्वादिति चेन्न साध्यतावच्छेदकातिरिक्तव्यासज्यवृत्तिधम्मनिवच्छिन्नत्वस्य प्रतियोगिता विशे. षणत्वेऽसम्भवाप्रशक्त्या प्रागुक्तसामान्यभेदनिवेशस्यादुष्टत्वात् स्व.
"Aho Shrutgyanam"|

Page #12

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
वृत्तिभेदीयतद्घटत्वावच्छिन्नप्रतियोगितासम्बन्धेन पटसाध्यककतघटत्वे सद्धेतौ यावदभावं तद्यक्त्यभावश्चादाय लक्षणा. सम्भवासम्भवाश्चतिदिक् । वह्नित्वावच्छिन्नस्य सर्वस्यैवेत्यादि अत्र वह्नित्वावच्छिन्नस्येत्युक्तिस्सार्बभौमीयव्याख्यान्दूषयतुन्तथाहि तत्तद्वयक्तभावमादायाव्याप्तिवारणाय यत्पदं लुप्तसप्तमीकम. घच्छिन्नपदञ्चावच्छेदकतानिरूपितार्थकं स्वीकृत्य हेतुसमाना. धिकरणप्रतियोगिव्याधिकरणाभावप्रतियोगतावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगित्वात्यन्ताभाववत्साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नसामानाधिकरण्यमेव. मूलतात्पर्यार्थीवाच्यः प्रतियोगितायाश्चाव्याप्यवृत्तित्वाभ्युपगमामात्रदोषावसरः नच प्रतियोगितासामान्यशून्यत्वस्यैवास्तुल. क्षणघटकता किमिति शिरोवेष्टनेन नासिकास्पर्शानुधावनमिति वाच्यम् तत्सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगितायास्तत्सम्बन्धप्रतियोगिन्येवस्वीकारपक्ष द्रव्यवान्पमेयत्वादित्यत्रातिव्याप्तेः गगनादीनां सा. ध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताशून्यत्वात्तद्विवक्षणे स. मवायसम्बन्धावच्छिन्नद्रव्याभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नद्रव्य. भेदप्रतियोगित्वस्य द्रव्यमात्र एव सत्वान्नातिव्याप्तिः । साध्यता. वच्छेदकसम्बन्धेन प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितकल्पे दोषाभावे इष्यताम्बा तदेव तत्रैव मूलतात्पर्य्यस्य वक्तव्यत्वादिति सार्वभौमैव्याख्यातम् तत्र वह्नित्वावच्छिन्ने प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वप्रदर्शनेन तन्नियतप्रतियोगिताया अपि सत्त्वे सूचिते तस्या ब्याप्यवृत्तित्वलाभादव्याप्तेन वारणमिति दूषणं सूचितम्भवति अत्र सत्ता. घान् जातेरित्यादौ विशिष्टसत्तासाध्याभावमादायाव्याप्त्यादीनि दुषणान्तराण्यपिविशेषव्याप्तिव्याख्यानावसरे दीधितिकृता वक्ष्यमाणान्यवधेयानि । एवं शब्दाश्रयवान् तज्ज्ञानत्वादित्यत्र तद्वयक्त्यभावमादायाव्याप्ति रपि दोषोत्रबोध्यः। केचित्ववच्छेदकतायां प्रतियो. गितानिरूपितायां साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य वक्ष्यमाणतया घह्नित्वेनसाध्यतास्थले तयक्तित्वनिष्टावच्छदकतायात द्विरहव्याप्त्यप्रशक्यावच्छिन्नत्वनवह्नस्साध्यतालाभाय तथाविधोपन्यासः नचाव्याप्तितादवस्थ्योक्तिरसंगतेऽतिवाच्यन्तादवस्थ्यस्यावि. शेषिताव्याप्तिपदार्थान्वयस्यैव विवक्षितत्वानचैवमग्ने तदनभिधानान्युनतेतिवाच्यं तदाभधानस्याकिञ्चित्करत्वात् कथमन्यथावच्छेद
"Aho Shrutgyanam"

Page #13

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
कत्वविचारप्रन्थेनचैवमनतिरिक्तवृत्तित्वांशवैयर्थ्यमित्यादिपऽङ्क्तौ प. रिभाषिकावच्छेकत्वापत्तितादवस्थ्यादितिलखनोपेक्षा घटते कचिसदुक्तिश्च परस्यातिप्रतिभाशून्यताशापनेन पराजयोत्कर्षसूचनायेति प्रागुक्तसाध्यतासमनियतसाध्यताकस्थलीयदोषसद्भाव पव तादवस्थ्यशब्दस्यपरिभाषितत्वानासंगतिः नहि तत्र साध्यत्वयारवच्छकैक्यापेक्षेल्यपि कश्चिदिति वदन्ति तन्न साध्यतावच्छेकताघट. कसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य पारिभाषिकस्य विवक्षणीयतया घह्निसाध्य. कस्थलेऽपि सम्भवात् यतु प्रतियोगितावच्छेदकताघटकसम्भन्धेन प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वविवक्षाया आवश्यकतया विषयित. या रूपत्वविशिष्टाभावमादायाव्याप्तरप्रशक्तरबच्छेदकतायां साध्यता. बच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्वनिवेशनमनावश्यकमेवेति तत्र स्वरूपेणगुणमेदविषिष्टसत्तासाध्यक सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन गुणभेदविशिष्टाभावमादायाव्याप्तेः विषयितासमवायान्यतरसम्बन्धेन रूपत्वविशिष्टसाध्यकात्मघटान्यतरत्वहतो प्रत्येकसम्बन्धन रूपत्व. विशिष्ठाभावमादायाव्याश्च वह्निमान्धूमादित्यत्र तध्यक्त्यभावस्य माध्यतावच्छदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नावच्छदकताकप्रतियोगिताकाभावप्रवेशादपिवारणसम्भवेन वह्नित्वावच्छिन्नसाध्यकस्थलाव्यातिसूचनाय वह्नित्वावच्छिन्नेत्युक्तमित्यस्यापि सुवचत्वाच वह्निपदस्य समवायेन वाहित्यविशिष्टस्यैव बोधकतया नाना सम्बन्धेन वह्नित्ववि. शिरसाध्यकस्थलाव्याप्तस्सम्भवन्त्यास्त्वदुक्तावलाभाद्वहित्वावच्छि. मस्येत्युक्तन्तल्लाभायेतितुज्यायः। अन्यथा व्याचष्ट इति शब्दशक्यार्थत्यागेन तात्पर्यविषयार्थप्रतिपत्यनुकूलप्रतियोगितानवच्छेदकोयोधमें इत्यादिग्रन्थाभिव्यापारानुकूलकृतिमानित्यर्थः । अथात्र त. द्वयक्तित्वावच्छिन्नाभावमादायाव्याप्तिवारणायावच्छेदकपदस्यावच्छेदकत्वेलक्षणांयत्पदार्थकदेशान्वयञ्चस्वीकृत्योक्तव्याख्यानक्लेशोऽनुचितोधितिकृतां ताशप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नपदशक्यार्थप्रतियोगितावच्छेदकनिष्ठावच्छेदकतानिरूपकभेदस्य यद्धापच्छिन्नप्रतियोगित्वयत्पादर्थेऽन्वयस्वीकारादपिदोषवारणसम्भवानच प्रतियोगिताभेदएव लाघवानिवेश्यः प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटित. व्याप्तौसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धन प्रतियोग्यसम्वन्धित्वस्यहेत्वधिकरणेतत्सम्बधित्वस्यैवचाभावे निवेशनीयतया प्रतियोगितायां सा.
"Aho Shrutgyanam"

Page #14

सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः ।
ध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वनिवेशे प्रयोजनाभावाध्यभिचारि मात्रेऽतिव्याप्तिविरहेऽपि समवायसवन्धावच्छिन्नात्मत्वाभावस्या. त्मावृत्तेरपितत्सम्बन्धितयातदात्मानुयोगिकसमवायेनात्मत्वसाध्यकज्ञानतावप्यतिव्याप्तिविरहेपि च प्रतियोगिवैयाधिकरण्याघटिते वाच्यम् क्षेयत्वादित्यत्राव्याप्तिवारणाय साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य प्रतियोगिताविशेषणताया आवश्यकतया व्यभिचरिमात्र सम्बन्धान्तरावच्छिन्नसाध्यप्रतियोगितामादाया. तिव्याप्तिः । ननु तादृशाभावप्रतियोगितावच्छेदकानवच्छिन्नप्रति. योगितावच्छेदकसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्नसामानाधिकरण्यपर्यव. सिते लक्षणे व्याप्यवृत्तिलाध्यकस्थलीये तादृशप्रतियोगिताभिन्नप्रतियोगितावच्छदकत्वघटितेऽव्याप्यवृत्तिसाध्यकस्थुलीये स जात्यवच्छिन्नाभावप्रतियोगितामादाय धूमवान्वहरित्यादावति व्याप्तिः प्रतियोगितानिरूपितनिरवच्छिन्नावच्छेदकत्वस्य दण्डादि साध्यतावच्छेदकहतावव्याप्त्या विवक्षितुमशक्यत्वादिति चेन्न ता. इशप्रतियोगितावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपाप्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वस्य साध्यतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदके विवक्षणे दोषाभावात् जातित्वस्वरूपावच्छेदकत्वस्याव्या. सज्यवृत्तित्वेन धूमत्वगतैकत्वाधवाच्छन्नानुयागिताकपर्याप्तिप्रतियोगित्वेप्यवच्छेदकत्वे निरूपितत्वस्य साक्षात्परम्परा साधारणस्य प्रवेशेन जातित्वस्यापि प्रतियोगितावच्छेदकत्वादथ तादृश. प्रतियोगितावच्छेदकताविशिष्टावच्छेदकतात्वावच्छिप्रतियोगितावि. पक्षणीया वैशिष्टयञ्च स्वतादात्म्य स्वनिरूपितत्वान्यतरसम्बन्धेन यद्वा ताशप्रतियोगिताविशिष्टसाध्यतावच्छेदकत्वम्बिवक्षणी. यं वैशिष्टश्च स्वनिरूपितावच्छेदकताविशिन्यावच्छेदकत्वा. निरूपितत्वैतत्सम्बन्धाधच्छिन्नस्ववृत्तित्वोभयसम्बन्धेन वैशिष्टय. ञ्च स्वसामानाधिकरण्य स्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वसम्बन्धावच्छि. भस्ववृत्तित्वस्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वस्वावच्छेदकसम्बन्धाववच्छि. अत्वैतच्चतुष्टयसम्बन्धेन तार्णवह्निसाध्यकस्थले वह्निशानत्वेन व्यभिचासरिणि वह्नयभावप्रतियोगितामादायातिव्याप्तिवारणाय प्रथमसम्बन्धनिवेशः तद्ग्राहकस्वसामानाधिकरण्यमपितदर्थकमेव जा. तिमद्वह्निसाध्यके व्याभिचारिणि जातिमदभावप्रतियोगितामादायाति
"Aho Shrutgyanam"

Page #15

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
व्याप्तिवारणाय स्ववृत्तित्वनिवशः तत्रैव वह्नयभावमादायातिव्याप्तिवारणायस्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वनिवेशः कालिकेनवह्नित्वविशिष्टत्वे. सतिसमवापेन वह्नित्वविशिष्टसाध्यके व्यभिचारिणि समवायेन वह्निविशिष्टाभावप्रतियोगितामादयातिव्याप्तिवारणाय स्वावच्छेहकस. म्बन्धावच्छिन्नत्वनिवेशः वह्निसाध्यकस्थले व्यभिचारिणि तार्णवइयभावप्रतियोगितामादायातिव्यातिवारणाय स्ववृत्तित्वप्रवेशः त.
घटकस्वसामानाधिकरण्यमपि तदर्थकमेव जातिमत्साध्यकव्याभिचारिणि जातिमद्वयभावप्रतियोगितामादायातिव्याप्तिवारणाय स्व. वृत्तित्वस्यप्रवेशः वह्निसाव्यकव्यभिचारिणि जाजितिमद्वयभावप्रयोगितामादायातिव्याप्तिवारणाय स्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वस्य तघटकस्यप्रवेशः समवायेन वह्निन्वविशिष्टसाध्यके व्यभिचारिणि कालिकेन वह्निन्वविशिष्टत्वे सति समवायेन वह्नित्वविशिष्टाभावप्रतियो. गितामादायातिव्याप्तिवारणाय स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिनत्वस्य निवेशः साध्यता च प्रायोविषयितया बोध्येति चेन्मैवं वृवत्यनियामकसम्बन्धस्यप्रतियोगितावच्छेदकत्वानवच्छेदकत्वाभ्युपगमेन क. ल्पद्वयस्य वक्ष्यमाणतया तन्मतद्वयानुसारेणानवच्छेदकत्वगर्भव्या. ख्यादरणात् वृत्त्यनियामकस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वपक्षे उक्तलक्षणस्य निदोषत्वंऽपि तस्या तथात्वेदोषसम्भवात् तत्र यद्यपि विषयितयागुरुधर्मसाध्यकेऽव्याप्तिीद्भावयितुं शक्या सिद्धा. न्तेऽप्युक्तपक्षे पारिभाषिकावच्छेदकत्वविवक्षायामपि विषयितया गुरुधर्मेण साध्यातायाम्व्याभिचारिण्यतिव्यासरशक्यपरि. हारत्वेन तत्सम्बन्धादिसाध्यकस्थलस्य तत्पक्षपतल्लक्षणालश्यता. या एव स्वीकरणीयत्वात्तथापि संयोगादिना गुरुधर्मेण साध्यतायां सद्धेतो गुरुधर्मस्य प्रतियोगितानवच्छेदकत्वेऽब्याप्तेरशक्यपरिहारत्वात् तादृशप्रतियोगितावच्छेदके यद्धर्मविशिष्टसम्बान्धनिष्ठाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वविवक्षा च तादृशप्रतियोगितावच्छेदकद्रव्यत्वादेधूमत्वविशिष्टसम्बन्धिनिष्ठाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वेनधु मवान्वहेरित्यत्रातिव्याप्तेरशक्त्वात् तेन साध्यतावच्छेदके ताशप्रति. योगितावच्छेदकत्वमनतिरिक्तवृत्तित्वमेव वाच्यमिति निरस्तं सासामा. नाधिकरण्यसम्बन्धेन घठभेदविशिष्टसाध्यकसद्धेतो साध्याभावस्य गुरुधर्मावच्छिन्नाभावतयाऽप्रसिधा घटभेदाभावीयताहशप्रतियोगि.
"Aho Shrutgyanam"

Page #16

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः । तातिरिक्तवृत्तितया साध्यतावच्छेदकस्येत्यव्याप्तेः ताशसप्ताभावप्र. तियोगितावच्छेदकत्वस्य ताशस्य बिशिष्टसत्तात्वे सत्त्वेन विशिष्ट. सत्तावातातेरित्यत्रातिव्याप्तेश्च अतएव ताशप्रतियोगितावच्छेदके साध्यतावच्छेदकव्याष्यत्वविवक्षापि निरस्ता नच साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नव्याप्यतावच्छेदकत्वम्विवक्षितुं शक्यं ताद्ध साध्यता. बच्छेदकलम्बन्धावच्छिन्नमाध्यतावच्छेदकावच्छिन्नाभाववनिष्ठाधि. करणतानिरूपकतावच्छेदकत्वम्वा साध्यतावच्छेदके ताहशप्रतियो. गितावच्छेदकावच्छिन्नव्यापकतावच्छेदकत्वपर्यवसायि वा ताडशयक्किञ्चिद्धर्मावच्छिन्नब्यापकतावच्छेदकत्वपर्य्यवसायि वा तत्र नाधः केवलान्वयिसाध्यकाव्याप्तेः न द्वितीयः व्यतिरेकिण्यव्या तेः साध्याधिकदेशवृत्तितावच्छेकतादृशधर्मावच्छिन्नाधिकरणविशेष साध्यस्यावृत्तेः नान्त्यः गुरुधर्मेण साध्यतायां व्यभिचारिण्यतिप्रस. सात् तस्य साध्यतावच्छेदकसम्बन्धाच्छिन्नप्रतियोगितामात्रानवच्छेदकत्वात् नच विषयितासम्बन्धेन व्याप्यव्यापकभावः प्रकृते विवक्षणीयः गुरुधर्मसाध्यकसद्धताचव्याप्तेः अथास्तु साध्यतावच्छे. दकसम्बन्धेनैव तत् प्रतियोगिवैयधिकरण्यन्तुसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वप्रतियोगित्वावच्छिन्नाधिकरणत्योभयाभावरूपमेव. वाच्यन्तथाच व्यभिचारिमात्रेऽभावमात्रस्यैव प्रतियोगिवैयधिकरण्य. वत्वेन तादृशप्रतियोगिताभिन्न प्रतियोगित्वाप्रसिचैव नातिव्याप्तिति चेन्न धूमाभावप्रतियोगित्वविशिष्टस्यसंयोगेनसाध्यतायाम्यभिचारिणिवह्नौ धूमाभावप्रतियोगित्वावच्छिन्नाधिकरणत्वसा. ध्यतावच्छेदकीमततादृशप्रतियोगित्वावच्छिन्नाधिकरणत्वद्वयाप्रसि. ध्या धूमाभावस्य प्रतिगिव्यधिकरणत्वविरहण तत्प्रतियोगिताया. स्तारशत्वा दतिव्याप्तेः नच द्वयत्वमप्रवेश्यन्तथा च साध्यतावच्छेद. कावच्छिन्नाधिकरणत्वत्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्न प्रतियोगित्वावच्छिनाधिकरणत्वत्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नोभयत्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावं. च्छेदकत्वानिरुपितप्रतियोगिताकाभावत्वनैवाभावो लक्षणघटकः एव. च धृमाभावप्रतियोगित्वावच्छिन्नाधिकरणत्वाभावस्यापि तादृशत्वे. न तस्य हेत्वधिकरणवृत्तित्वाळूमाभावोऽपि प्रतियोगियधिकरण एवेति वाच्यम् । घटत्वावच्छिन्नाप्रतियोगिकस्ववृत्तिवाच्यत्ववत्तासं. योगाभ्यतरसम्बन्धेन पटसाध्यकसद्धेतौ प्रतियोगिव्यधिकरणाभा
"Aho Shrutgyanam"

Page #17

सिद्धान्तलक्षणतश्चालोकः ।
बाप्रसिद्धेः यदि च प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वत्वनिष्ठावच्छेदकताभेद एव निवेश्यः तथा च नाभावाप्रसिद्धिरित्युच्यते तदाधिकरणतायां प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वनिवशे
व्यधिकरणसम्बन्धावच्छिन्नसाध्याभावमादायातिव्याप्तिरधिकरणतायां
साभ्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वप्रवेशे वह्नीयसंयोगेनसाध्यतायां
सि
प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वाप्रसिद्ध्याऽव्याप्त्यापत्तिः द्धान्तकल्पे च सम्बन्धधर्मिकोभयाभावस्य वक्ष्यमाणतया न तत्र दोपावसरः अत्र साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणत्वीयस्वरूपसम्बन्धसामान्ये साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वप्रतियोगि
तावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वद्वयप्रतियोगिकत्वहेत्वधिकरणभूतय
त्किञ्चिद्य तचनुयोगिकत्वोभयाभावश्च धूमवान्वहेरित्यत्र तादृशाधिकरणताद्रयाप्रसिच्या धूमाभावस्यप्रतियोगिवैयधिकरण्यासम्मवादतिव्याप्त्या हेयः नचाधिकरणतार्यांसम्वन्धावच्छिन्नत्वस्यानिविष्ट. त्वेन कथन्तद्वयत्वाप्रसिद्धिरिति वाच्यन्तथाप्यभावाप्रसिद्धेः धूमत्वावच्छिन्नाधिकरणताद्वयप्रतियोगि करवतादृशानुयोगिकत्वोभयन्नास्तीत्यस्यैवतादृशाभावप्रतीतित्वेन तत्र द्वित्वस्य प्रतियोगितावच्छे दककोदावेकधर्म्मावच्छेदेन भासमानतया तादृशधर्म्मव्याप्यत्वावि. शिष्टपर्याप्तेरेव तत्संसर्गत्वेन तेन द्वित्वमात्रस्यावच्छेदकत्वे क्षत्यभावेनाधिकरणतात्वस्यानवच्छेदकत्वात् नचैवमपिकिश्चित्सम्बन्धावच्छिनत्वमधिकरणताद्वये प्रवेश्यन्तथाच विशेषाभावमादायैवनातिव्याप्तिरिति वाच्यमतिव्याप्तिविरहेपि वह्नित्वावच्छिन्नप्रतियोगि. कसंयोगेन वह्निसाध्यकस्थले सद्धेतौ वन्हाभावस्यापि प्रतियोगिव्य. धिकरणत्वादव्याप्तिस्स्यादिति अत एव त्रितयाभावोपि न निवेश्यः नापि च साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिकत्वप्रतियोगितावच्छे• दकावच्छिन्नप्रतियोगिकत्वहेत्वधिकरणीभूतयत्किश्चिद्व्यक्त्यनुयोगि कत्वैतत्रितयाभावस्साध्यतावच्छेदकसम्बन्धसामान्यनिष्ठः नच त्रित्वमनिवेश्य तन्निवेशरशक्यक्यः कर्तुं तथाहि त्रित्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नतत्तदवच्छेदकत्वानिरूपित प्रतियोगिताकाभावस्यैव ष्ट्याभावादिवारणाय निविवेशनीयतया धूमवान्वहेरित्यत्रोभयाभावस्यातादृशत्वात् प्रत्येकाभावस्य साध्यतावच्छेदकसम्बन्ध सामान्ये साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणत्वीय स्वरूपसम्बन्धसामा
चतु
P
" Aho Shrutgyanam"

Page #18

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
न्ये वा ऽसत्वादत्तिव्याप्तेः अथ साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणतात्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्न प्रतियोगितावच्छदकावच्छिकावच्छिन्नाधिकरणतात्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नद्वित्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छे. दकत्वानिलापतावच्छेदकताभिन्नप्रतियोगितात्वनिष्ठावच्छेदकताभिभावच्छेदकत्वानिरूपितप्रतियोगितानिष्ठावच्छेदकताभिननिरूपकत्व. त्वनिष्टावच्छदकताभन्नहत्वाधकरणीभूतयत्किञ्चिद्वक्त्यनुयोगिकत्वत्व निष्ठावच्छेदकनाभिन्नोभयत्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरू. पितप्रतियोगिताकाभावत्वेन निवेशः पवंसाध्यतावच्छेदकाव. च्छिन्नसाध्यातावच्छेदकसम्बन्धावच्छिनाधिकरणत्वीयस्वरूपसम्बः न्धावच्छिन्नप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वामावस्यनिवेशवानदोष इति चेत् सत्यं प्रमेयत्वावच्छिन्नप्रतियोगिकस्वरूपेण प्रमेयसाध्यकसद्धेतावव्याप्तिविना तत्र प्रमेयत्वावच्छिन्नाभावान्याभावस्य सर्वस्यैव प्रतियोगिव्यधिककरणत्वात् समवायसम्बन्धावच्छि. नप्रतियोगिताकस्य प्रमेयाभावस्य प्रतियोगितावच्छदकतायास्समवेतत्वादी प्रमयत्वावच्छिन्नप्रतियोगिकसमवायसम्बन्धावच्छिन्नप्रति. योगिताकस्यतस्यप्रतियोगितावच्छेदकतायाधर्मविधयाचसमवेतत्वे संसर्गविधया च समवाये सयोगसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिता. याश्च प्रमेयाभावीयाया द्रव्यत्वे कालिकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिता वच्छेदकनाया अपि समवेतत्वादिष्वव कल्पनाद्विषयत्वादीनांप्रतियोगितानवच्छदकत्वात्तादात्म्यस्वरूपाचवच्छिन्नायां प्रमयत्वावच्छेद्यस्वासम्भवात्ताशप्रतियोगिताभिन्न प्रतियोगित्वाप्रसिध्याऽव्याप्तरेवेति एतेन प्रतियोगिवैयधिकरण्यमुक्तदिशा निरुच्य तादृशप्रतियोगिताभिन्नप्रतियोगितानवच्छेदकत्वसाध्यतावच्छेदकलम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगितावच्छेदकत्वोभयाभाववरवमेव साध्यतावच्छ इके गुरुधम्मसाध्यकसद्धतावव्याप्तियारणायोपादेयं व्यभिचारिमात्रे च ताशप्रतियोगिताभिन्न प्रतियोगिरदाप्रसिद्धयैव नातिव्याप्तिरित्यपि प्रत्युक्तम् नच प्रतियोगितावच्छेदकतायां द्वितीयायांसाध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धाद्यवच्छिन्नत्वस्यानिवेशनीयतया विषयित्वानुयोगित्यादिना प्रमेयत्वविशिष्टाभावप्रतियोगिताया एव तादृशप्रतियोलाभिन्नायाः सम्भवः प्रतियोगिवेयधिकरण्यघटकप्रतियोगितावच्छेदकनिष्ठावच्छेदकतायां लम्बन्धावन्छिन्नत्वाप्रवेशेन तादृशाभावस्य प्रतियोनिवैयधिः
"Aho Shrutgyanam

Page #19

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः । करण्यासम्भवादितिवाच्यम् तत्रापि परम्पराधिशेषसम्बन्धेन लाघवेन प्रमात्वादेरेवावच्छेदकत्वादिति एवं संसर्गीयप्रतियोगितायान्द्वि. त्वावच्छिन्नत्वास्वीकारे विशेषरूपेणसंसर्गत्वास्वीकारे च सिद्धान्ते प्रतियोगिताधर्मिमकोभयाभावघटितकल्पस्य निर्दष्टस्य संभवः अत्र च कल्पे न तत्संभवः तथाहि स्वप्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धन प्रति. योगिब्यधिकरणाभावभिन्नाभावीयप्रतियोगितासामान्ये साध्यतावच्छेदकसम्बन्धातिरिक्तसम्बन्धावच्छिन्नत्व साध्यतावच्छेदकातिरिक्तधम्र्मावच्छिन्नत्वोभयाभावः साध्यतावच्छेदसम्बन्धानवच्छिन्नत्व. सध्यतावच्छेदकावच्छिन्नत्वाभेयाभावः साध्यतावच्छेदकसम्बन्धाधच्छिनत्वसाध्यतावच्छदकानवच्छिन्नत्वोभयाभावोवा निवेश्यः तत्र नाद्यः कालिकसम्बन्धावच्छिन्नघटाभावप्रतियोगितायामुमयस्यैवसवन वह्निमान्धूमादित्यादावब्याप्त्यापत्तेःन द्वितीयः कालिकसम्बन्धा वच्छिन्नवह्यभावप्रतियोगितायामुभयस्यैव सत्त्वात् नान्त्यः संयोग सम्बन्धावच्छिनद्रव्याभावीयप्रतियोगितायामुभयसत्वात् नापि य. क्रिश्चित्प्रतियोगितायां प्राथमिकोभयाभावः संयोगसम्न्धावच्छिन्न. द्रव्याभावीयप्रतियोगितायामुभयाभाबसत्त्वेन धूमवाढेरित्यादावतिव्याप्त्यापत्ते रिति अत एवास्तु गुरुधर्मावच्छिन्नसाध्यकाव्याप्तिवार. णाय प्रतियोगिब्यधिकरणहेतुसमानाविकरणाभावप्रतियोगित्वावृत्ति साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नसामानाधिकरण्यस्याव्याप्तित्वं वृत्तिता च स्वविशिष्ठसम्बन्धिनिष्ठाभावप्रतियोगितानवच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगितातादात्म्येन ग्राह्या व्यभिचारिणि तु साध्यतावच्छेदकस्य तादृशसाध्याभावप्रतियोगितावृत्तित्वस्यैव सत्त्वेन लक्षणसंभव इति निरस्तम् एवमत्रराद्धान्तापक्षाया च यमवविशेषमालोजयामोयदत्रोक्त परम्गरायागुरुभूतायाः संशर्गत्वंसिद्धान्ते च कल्पे संसर्गविधयाऽ नुगमे लघुभूतस्य तादृशानवच्छेदकधर्मावच्छिन्नत्वमात्रस्य संसर्ग स्वमिति एतेन प्रकारतायां निविष्टस्य हंतुमनिष्ठाभावीयप्रतियोगिवा वृत्तियद्धर्मविशिष्ठसम्बन्धिनिष्ठाभावप्रतियोगितानवच्छेदकावच्छिन्न प्रतियोगितातादात्म्यन्तद्धर्मावच्छिन्नसमानाधिकरण्यस्थापि व्याप्तित्वं निरस्तम् । सिद्धान्तकल्पापेक्षयाऽनतिविशेषात् एवं सिद्धान्ते तादृशप्रतियोगितासामान्यनिष्ठस्य गुरुधर्मसाध्यकाव्याप्तिवारकोभ. याभावस्थात्र तादृशप्रतियोगित्वावृत्तित्वस्य च तादृशोभयनिष्ठस्यैक
"Aho Shrutgyanam"

Page #20

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
पर्व्यवसायित्वादितिध्येयम् यन्तु गुरुधर्म्मसाध्यकाव्याप्तिवारणाप तादृशप्रतियोगिताभिन्न प्रतियोगिता नवच्छेद कत्ययत्किञ्चिद्धेश्वधिकरण निष्ठाधिकरणतानिरूपकता नवच्छेदकत्वो भयाभावस्साध्यतावच्छेदकेविवक्षणीय इति न दोषः निरूपकतावच्छेदकत्वाभावश्च साध्यता
१२
वच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्ननिरूपकतावच्छेदकत्वीयस्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकोबोध्यः नातः साध्यतावच्छेदकसम्बन्धाननुयोगि व्यभिचारनिरूपकाधिकरणकव्यभिचरिष्यतिव्याप्तिरिति तन्न प्रागुक्तप्रमेयसाध्यकाव्याप्यादिदोषतादवस्थ्यादिति अत एव पारिभाषिकावच्छेदकत्वविवक्षायामुक्तप्रकारेण साध्यतावच्छेदकसम्बन्धा
च्छिन्नयादृशप्रतियोगित्वावच्छिन्नाधिकरणत्वो भयाभावनिवेशे, न को.
पि दोषः सद्धेतौ साध्यसाध्यवदन्यतराभावप्रतियोगितामादायलक्षणसंगतिर्व्यभिचारिणि प्रतियोगित्वस्य तादृशस्याप्रसिद्धेर्लक्षणासंभवात् कालोघटवान्महाकालत्वादित्यत्र तादृशाभावप्रसिद्धेरिति निरस्तम् कश्चिदत्र प्रमेयवह्निमान्धूमादित्यत्र तादृशोभयाभावस्य गु· रुधर्म्मावच्छिन्नाभावत्वेनाप्रसिद्धेव्याप्तिस्तद्रूपस्य तादात्म्येनसाध्यधूमाभावप्रतियोगिसाध्यके ऽति. व्याप्तिवारणाय प्रतियोगितावच्छेद केतरवारकपर्य्यातिमात्रनिवेशेऽपि तद्रूपत्वावच्छिन्नाधिकरणत्वाभावस्य तद्रूपाभावप्रतियोगित्वावच्छिन्नाधिकरणत्वाभावस्य व गुरुधमर्मावच्छिन्नाभावत्वात् तत्प्रतियोगित्वावच्छेदकत्वस्य तड्यक्तित्व एव कलनात् ।
तायाम्व्यिभिचारिण्यतिव्याप्तिश्च
नच
वेतरवा.
वच्छिन्नसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वतादात्म्यसम्बन्धाव
तादशाधिकरणतात्वसमानाधिकरणोभयावृत्तिधर्म्मस्यै रकपर्य्याप्तिर्निवेश्येति वाच्यन्तथासति साध्यसाध्यवदन्यतराभावस्य प्रतियोगिवैयाधिकरण्यवारणाय तादृशा भावत्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्य्याप्तिप्रतियोगित्वावच्छिन्नाधिकरणत्वस्यैव
निवेश
मीयत्वेन तादृशाभाव कूटान्तर्गतसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वाभावस्य हेत्वधिकरणे विरहेणाव्याव्यापत्तेः उक्ततयक्तिस्वद्वयनिष्ठावच्छेदकता निरुपितत्व प्रवेशे च वाच्यम् ज्ञेयत्वादित्या दौ तादृशोभयाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्य प्रतियोगित्वावच्छि नाधिकरणत्वनिष्ठतद्यक्तित्व एवकल्पनीयतयाऽव्याप्तेः प्रतियोगित्वावच्छिन्नाधिकरणत्वनिष्ठतद्व्यक्तित्व निष्ठावच्छेदकत्वनिरुपितत्वप्रवेशे
"Aho Shrutgyanam"

Page #21

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
१३
द्रव्याभावमादाय धूमवान्वहेरित्यादावतिव्याप्तिरित्याह तन सा ध्यतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वसमानाधिकरणेभयावृत्तिधर्म्मनि-'
ष्ठावच्छेदकताभिन्नप्रतियोगित्वावच्छिन्नाधिकरणत्व समानाधिकरणो.
भयावृत्तिधम्मनिष्ठावच्छेदकताभिन्नोभयत्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नाव
च्छेदकत्वानिरूपिततत्तदुभयावृत्तिनिष्ठ। वच्छेदकता निरूपित प्रतियो
गिताकभेदत्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्व्याप्तिकूटत्वावच्छिन्नवस्वविवक्षा यदोषाभावात् । यद्यप्यत्रवृत्त्यनियामकस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वे न पारिभाषिकावच्छेदकत्वविक्षाप्रयोजनवती नवा प्रतियोगिताविशिष्टत्वविवक्षणीयम् । साध्ये तत्प्रतियोगित्वविवक्षयैवसामञ्जस्यात्तथाप्युक्तप्रतियोगिवैयधिकररायस्थ चिन्तामणिदीधित्याद्यलभ्यतयाष्याख्यातृभिरनुपादेयत्वादत्रचकल्पे गुरुधर्मस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वाङ्गीकारेण च गदाधरेण गौरवम्प्रदर्शितं तदपि दोपतया ग्राह्यं नच तन्मते सिद्धान्ते महानसीयवहृद्यभावादिवारणायसाध्यतावच्छेदकतदितरोभयानवच्छिन्नत्वादिविशेषणस्यासत्वेन लाघवं युज्यत एव जगदीशमते च सिद्धान्ते तद्विशेषणसत्वेनात्र तदभावेनात्रैवलाघवमिति वाच्यमत्रप्रागुक्तप्रतियोगितावच्छेदकत्वपर्याप्तेः प्रतियोगिताविशिष्टत्वस्य वा प्रागुक्तस्यैकत्वादेः पर्याप्त्य नभ्युपगमेऽव्याप्तिसम्पादकत्वात्सिद्धान्तकल्पनिकृष्टविशेषणापेक्षया
गुरुत्वाश्चेतिदिक् ॥ एवमेवच हेतुसमाधिकरणप्रतियोगिव्यधिकरणाभावभिन्नाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वाद्दिविवक्षापि हेया । यद्ययत्र घटाभावभिन्नंपदत्वादिन्यत्राव्याप्तिः प्रतियोगिव्यधिकरणहेतु समानाधिकरणघटाभावात्मकत्वात्साध्याभावस्य नच तादृशाभावत्व रूपानुयोगिता भिन्नानुयोगितानिरूपित प्रतियोगितावच्छेदकत्व विवक्षणीयन्तथाच नाव्याप्तिरिति वाच्यम् । सय्योगसम्बन्धावच्छिन्नवाच्यत्वाभावभिन्नं वाच्यत्वादित्यत्रातित्र्याप्तेः साध्याभावस्य वातादृशानुयोगिताभिन्नत्वात्त
व्यत्वाभावत्वरूपतया
तस्य च
थापि स्वनिरूपितत्वस्वनिष्ठानुयोगित्वानिरूपितत्वोभयसम्बन्धेनताशानुयोगिताविशिष्टप्रतियोगितावच्छेदकत्वम्बिवक्षणीयन्ताथा
च नदोष इति कश्चिदुक्तलक्षणानाम्व्यभिचारज्ञानप्रतिबध्यत्वाभा वादव्याप्तित्वमाह तदसमंजसं व्यभिचारस्य व्याप्त्यनुसारेण निर्वाच्यत्वादसमानप्रकारकयोरपि व्याप्तिव्यभिचारश्रानयोः प्रतिवध्यप्र
" Aho Shrutgyanam"

Page #22

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
तिवन्धकभावाङ्गीकरणाश्च कथमन्यथा प्रतियोगिता धम्मिको भयाभावादीनां व्याप्तिघटकत्वन्दीधितिकारा द्यनुमतम् कथम्वा व्याप्रिग्रहविचारे चिन्तामणिकृता साध्याभाववत्तित्वस्य व्यभिचारत्वस्यापकसामाधिनाधिकरण्यस्य च व्याप्तित्वम्बक्ष्यते ॥ * ॥ इत्थमव च व्याप्यवृत्तिसाध्यकस्थ ले हेतुसुमानाधिकरणत्वभिन्नत्रवृत्तितावच्छेदकाभावत्वनिरूपित प्रतियोगितावच्छेदकसाध्यतावच्छेदकावच्छि नसामानाधिकरण्यस्यापि व्याप्तित्वं निरस्तम्वेदितव्यमित्यलं पल्लवितेन ॥ * ॥ अथात्र नञोन्तरार्थकत्वेपि तद्व्यक्त्यभावमादाय प्रसञ्जिताया अव्याप्तेववरणसम्भवान्नञ्व्यत्यासपक्षोनोचितस्तथाहि तदवच्छिन्नान्तरत्वञ्च तदवच्छिन्नाविषयकप्रतीतिविषयत्वन्तदनवच्छिन्नप्रकारताश्रयत्वम्वा तस्य साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नेऽन्वये - साध्यतावच्छेदके लभ्यते तदवच्छेदकत्वन्तथाच तद्व्यक्तित्वाव च्छिन्नाविषयकप्रीतिविषयतावच्छेदकत्वस्य वह्नित्वे सत्त्वान्नाव्याप्तिनैवाद्रव्यत्वादिना घूमत्वावच्छिन्नाविषयकप्रतीतिविषयत्वे यतिव्यातिरादरणीयतमश्चानयोरुत्तरः कल्पः तेन सङ्केतुविशेषे साध्यज्ञानस्य हेत्वधिकरणावृत्तियत्किञ्चित्पदार्थविषयक त्वनियमेपिनाव्याप्ति रेवंच वह्नित्वावच्छिन्नप्रकारकज्ञानस्य महानसीयव ह्नित्वावच्छिन्नाविषयकत्वात्तत्प्रकाताया वा महासीयवह्नित्वानव च्छिन्नत्वादव्याप्तिविरहेण वक्ष्यमाणतद्वारक विशेषणमपि नोपादेयमितिचेन्न तत्कल्पे नव्यत्यास पक्षापेक्षयातिगौरवस्य व्यक्तत्वात् नचात्र साध्यतावच्छेदकतदितरोभयानवच्छिन्नत्वाद्यनिवेशे न लाघवमिति वाच्यम् भवेदेवं यदि यथाश्रुत एव महानसीयवय भावमादायाव्याप्तेर्वारणं सम्भवेत् शुद्धवह्नित्वावच्छिन्नविषयत्वस्यापि त त्प्रतियोगितावच्छेदकीभूतवह्नित्वावच्छिन्नत्वान्नच तत्सम्भवति प्र
१४
तियोगितावच्छेदकतात्वावच्छिन्न पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वस्य साध्यतावच्छेदकतात्वावच्छिन्न पर्य्याप्त्यनुयोगितावच्छेद के निवेशश्च पर्य्याप्तीय प्रतियोगिताचतुष्टये निरूपितत्वसम्बन्धावच्छिन्ना
वच्छेदकताभिन्नावच्छेदकतात्वनेिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वा
निरुपितत्वचतुष्ठयस्य
तादृशानुयोगितावच्छेदकत्वच तु प्रयस्य
तत्र प्रविष्टत्वेन साध्यतावच्छेदकतदितरोभयानवच्छिन्नघदितादपि
प्रतियोगितानवच्छेदकत्वकल्पादतिगुरुत्वादेकत्वादेः प
"Aho Shrutgyanam"

Page #23

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
र्याप्त्यभ्युपगम एव तन्निवेशस्य सम्भवेन नञ्व्यत्यासकल्पेप्येवंसति प्रतियोगितावच्छेदकतात्वावच्छिन्न पर्याप्त्यनुग्रोगितानवच्छेदकत्व स्वैव निवेश्यतया सुतरामतिगुरुत्वाच्त्र हेयः ॥ नच साध्यतावच्छेदकगतरूपे विषयतावच्छेदक पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वांनवेशनमेतत्कल्पे व्यर्थ तार्णवहेर्विषयितया साध्यतायां तार्णविषयक वह्निविषयकज्ञानत्वे व्यमिचारिणि तादृशविषताशून्य केवलवह्निविषयक तार्णविषयकज्ञानविषयतावच्छेदकत्वस्य साध्यता वच्छेदकं सत्त्वेनातिव्याप्तेः । यत्तु पर्याप्तिघटितकल्पस्योभयत्रैवासम्भ चः तादृशाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वादेरनेकधर्म पर्याप्ततयैकत्वद्वित्वादेस्तदनवच्छेदकत्वादिति तत्तुच्छम् तादृशप्रतियोगितावच्छेदकत्वादिनिष्ठप्रतियोगितायाः पतीयायास्तद्यक्तिनिरूपितप्र
१५
तियोगित्वनिष्ठनिरुपितत्वसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकता भिन्नावच्छेदकतात्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपित प्रतियोगितात्वेनैव तत्र निवेशात् तादृशप्रतियोगिताविशिष्टत्वेन वा रूपस्य निवेशात् वैशिष्ठयश्च स्वावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपयत्यनुयोगितावच्छेदकत्वसम्बन्धेनेति एवमेकत्वदिः पर्याप्त्यनुयोगितानवच्छेदकत्वपक्षे स्वनिरूपितावच्छेदकताविशिष्ठान्यावच्छेदकत्वा
निरुपितत्वस्ववृत्तितोभयसम्बन्धेन प्रतियोगिताविशिष्टविषयत्वादीनामेव निवेशनीयतया वक्ष्यमाणमहानसयिवह्यभाववारक निवेशघटितकल्पापेक्षयात्र गौरवमेव निर्वाधम् ॥ अथ यत्त्वत्र प्रतियोता बच्छेदकाविषपकप्रतीतिवषयकत्वनिवेशापेक्षपणाप्यस्य गुरुत्वं
भट्टान्वार्येणाभिहितत्तदसमज्जसं महानसीयत्वविशिष्टवह्नित्वस्य वह्नित्वा नतिरिक्ततया वह्नित्वविषयकज्ञानस्य तद्विषयकत्वनिपयमेन महानसी. यवह्नधभावभदाय व्याप्तेस्तलक्षणस्य दुष्टतया तदवधिकगुरुत्वस्यादोष त्वात्पर्य्याप्तिघटिन निवेशश्चात्राशक्य एव तथाहि तादृशप्रतियोगितावच्छेदकतात्वावच्छिन्न पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपवृत्तिविषयता
शून्यप्रतीतिविषयतात्वावच्छिन्नपपप्पनुपोगितावच्छेदकत्वं साध्यतावच्छेदकगतरूपे विवक्षणीयं तत्र महासीयत्ववह्नित्वगत द्वित्ववृत्तिवि. षयत्वस्यासम्भवात् महानलयित्वे वह्नित्वे च विषयत्वस्य मेदान्महानसीपवह्निसाध्यकव्यभिचारण्यतिव्याप्तिरव्याप्तिरेव वा महानसीयवह्निसाध्यकसद्धेतौ नच यत्किञ्चिज्ज्ञाननिष्ठनिरूपितत्वसम्बन्धा
"Aho Shrutgyanam"

Page #24

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
वच्छिन्नावच्छेदकताभिन्नविषयतात्वनिष्टावच्छेदकताभिन्नावच्छदकत्वानिरूपित स्वनिष्ठप्रतियोगिताकपर्याप्त्यनुपोगितावच्छेदकत्वसम्व न्धेन वृत्तित्वस्विवक्षितमिति न दोष इति वाच्यमः महानलीय. त्ववह्नित्वोभयमात्रविय कज्ञानासम्भवात् महानसीयत्वादेर्महानसत्वादेर्वाऽवश्यम्भासनादिति वेदवोधविजृम्भितमेतत् । मुख्यनिवेशे साध्यतावच्छेद
विशेष्यतानिरूपितप्रकारतात्वेनविययतान्निवेश्योक्तरीत्या दोषाभावात्तादृशरूपाविषयकप्रतीतिविषयत्वस्य
कगतरूपे निवेशे दोषाभावाच्येति ॥ अथ प्रतियोगितावच्छेदका वच्छिन्नभेद एवोभयावृत्तिधर्म्मावच्छिन्नाप्रतियोगिकस्सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकविशेषणमस्तु नच व्यभिचारिव्यतिव्याप्तिस्तादृशप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्व समानाधिकरणोभयावृत्तिधर्म्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदत्वावच्छिन्नानुयोगिताकप
१६
यतिक कूटत्त्वावच्छिन्नवस्वस्य विवक्षणादेवञ्च वह्निनिष्ठतद्यक्तित्वावच्छिन्नभेदकूटेन प्रत्येकं सामानाधिकरण्यस्य वह्नित्वे सत्त्वेन नतयक्त्यभावमादायाव्याप्तिर्नापि च महानसीयवह्न्यभावमादाप व क्ष्यमाणाव्वाप्तिरितिकिमिति नञ्व्यत्यासेन व्याख्यानुसरणामितिचेन धूमव्यक्तिभेदकूटेन सामानाधिकरण्यस्य प्रत्येकंधूमत्वे सत्वेन धूमावान्वह्नेोरित्यत्रातिव्याप्तेः सत्तावाञ्जातेरित्यत्र विशिष्टसत्ताभावमादायाव्यतिश्च नच तादृशाभावप्रतियोगितावाच्छेदकतासमानाधिकरणावच्छेदकताकप्रतियोगिताकभेदत्वावच्छिन्नानुयो. गिताक पर्थ्याप्तिप्रतियोगि कूटत्वावच्छिन्न एव निवेश्योधूमभेदस्यापि तादृशकूटान्तर्गतत्वान्नातिव्याप्तिरव्याप्तिवारणाय चात्रापि प्र. तियोगितायास्वक्ष्यमाणोभयाभाववत्वन्निवेश्यमितिवाच्यम् गगनवा. न्तज्ज्ञानत्वादित्यत्र तद्व्यक्त्यभावमादायाव्याप्तेरिति ध्येयम् ॥ यद्यपि प्रतियोगितायाः प्रतियोगितावच्छेदकस्वरूपतया प्रतियोगिताभेद एव सध्यतावच्छेदके निवेशयितुं युक्तस्तथापि प्रतियोगितायाः प्रतियोगितद्भावोभयस्वरूपत्वेऽतिरिक्तत्वे वा व्यभिचारिमात्रोतव्याप्तिः प्रतियोगितावच्छेदकभेदनिवेश एव वारयितुंशक्येति तदुपेक्षा. कृता ॥ यत्तु प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वन्तादात्म्येन वाच्यं व्यभिचारिणितु साध्यवदभावमादायैव नदोष इति तत्तुच्छम् अवृत्तेरपेि व्यापकत्वापत्तेः तत्तद्ध्यक्तिमद्भावमादायाव्याप्तस्तादवस्थ्या.
"Aho Shrutgyanam"

Page #25

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
धूमत्वे
द्विषयितया जातेः साध्यतायां जातिमदभावद्रव्याद्यभावमादायाव्याप्तेश्चेति अथ भवतु प्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावनिवेश आवश्यकः परत्वषच्छेदकताया अवच्छेदकतात्वेन प्रवेशो व्यर्थ इति चेन्न प्रमे यत्वे तादृशप्रतियोगितानिरूपिताधेयत्वस्यैव सत्वेन प्रमेयसाध्यकव्यासेरिति ॥ यन्तु तादृशावच्छेदकतात्वावच्छिन्ननिरूपकाभाव एव प्रवे. श्य इति तत्तुच्छम् धूम साध्यकाऽतिव्याप्तेः धूमत्वत्वस्वरूपाभावस्य तादृशावच्छेदकतात्वावच्छिन्नाधेयतानिरूपकत्वेन तस्य सत्त्वात् प्रतियोगितानिरूपितत्वेनाभावप्रवेशोपि प्रमेयत्वावच्छिन्नाधेयत्वस्य प्रतियोगितानिरूपितस्य साध्यतावच्छेदकमात्रे सत्त्वेनातिव्यापत्या हेयः नच प्रतियोगितानिरूपकत्वेनाभावः प्रवेश्य इति वास्यम् प्रतियोगितावच्छेदकत्वयोः परस्परनिरूप्य निरूपक मावेनाव. च्छेदत्व साध्यकव्यभिचारण्यतिप्रसङ्गादिति ॥ यद्यपीत्यादि अत्र सामान्याभावस्य साधयिष्यमाणतया विशेषाभावकूटातिरिक्तसा मान्याभावस्य सिद्धत्वेन महानसीयवह्नद्यभावस्येत्य पहाय महानसीयवह्निर्नास्तीतिप्रतीतिसिद्धस्येत्युक्तम् तथाच सामान्याभावोऽति रिच्यताम्मावोभयथाप्युक्तप्रतीती महानसी वह्निमत्ताबुद्धिविरोधि न्याम्प्रतियाग्यशे भासमानमहानसीयवह्नित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावत्वेनैवाभावस्य भासमानतया तद्विषयाभावस्य हेतुसमानधिकरणस्य प्रतियोगितावच्छेदकतायाः कथञ्चिदपि न वह्नित्वे क्षतिरितिभावः॥ ननु निरवच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपितत्वमग्रेोविवक्षणीयन्तदेवसावच्छिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितत्वरूपम्बाच्यन्तावतैवाक्ताभावमादा
य न दोषः ॥ सावच्छिन्न साध्यतावच्छेदकस्थलीयलक्षणेऽपि वक्ष्यमाणं साध्यतावच्छेदकतावच्छेदकेतरानवाच्छन्नावच्छे कताकत्वन्ताशावच्छिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितत्वात्मकमेव विवक्षणायन्तथाच व द्वित्वाश्रयवान्धूमादित्यत्र नाव्याप्तिः अत एव महानसीयवृत्तित्वविशिष्टजातिमद्वह्नित्ववन्नास्तीतिप्रतीतिकाभावमादाय साध्यतावच्छेदकतदितरोभयानवच्छिन्नत्वादिविशेषणसत्त्वेत्यव्याप्तिरिति निरस्तमिति चेन निरवच्छिन्न साध्यतावच्छेदकस्थलीयलक्षणे माहानसीयवह्निमान्धूमादित्यत्रातिंत्र्याप्तेरुक्ता निरूपितत्वस्य विवक्षितुमशक्यत्वात् अत्यन्ताभावस्य त्रितयप्रतियोगित्वमते गोत्ववान् कालत्वादित्यत्र सृष्टिकालवृत्तित्वविशिष्ठघटत्वाद्यभावस्यैव प्रतियोगिव्यधिकर.
3
१७
"Aho Shrutgyanam"

Page #26

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
णतया तत्प्रतियोगितायामुक्तानिरूपितत्वविरहेणाव्याप्तस्सावच्छिन्ना वच्छेदकत्वकसाध्यतास्यलीयऽप्युक्तानिरूपितत्वस्य साध्यतावच्छेद कनिष्ठोक्तावच्छदकत्वानिरूपितत्वरूपस्यैव विवक्षणीयत्वादिति । इदमत्रावधेयम् । यत्कचिदत्यान्ताभास्य त्रितयप्रतियोगिकत्वमुक्तन्त. त्प्रतियोगिवत्प्रागभावध्वसयोरत्यन्ताभावविरोधित्वेनोपचारिचतप्रति. योगित्वनिवन्धनन्तयोमुख्यप्रतियोगित्वेऽपि घटनिष्ठप्रतियोगित्वातदतिरिच्यताम्मावाऽवच्छेदकन्तु घटत्वमेव ध्वंसत्वाद्यनुपस्थिता. वप्यभावबुद्ध्युत्पत्तेः एवं च घटव्यक्त्यमावस्य प्रतियोगिवैयधिकरण्यं न टुलर्भम् अस्तु वा घटाद्यत्यन्ताभावबुद्धावभावांशे घटस्य घट. त्वावच्छिन्नप्रतियोगित्वघटध्वसप्रागभावत्वावच्छिन्नप्रतियोगित्वैरेव भानं ध्वंसत्त्रादीनाम्प्रतियोगितावच्छेदकत्वेऽपिहि विशेषणतानवच्छे. दकत्वादेवन तबुद्धयपेक्षा तथाप्यभावाघटितनिरुक्तौ घटत्वावच्छि. नप्रतियोगित्वस्य तादृशत्वसम्भवेन न दोषावसर इति । यतु तार्ण. वह्मभावमादायवाव्याप्तिरतएवादिपदमप्युपात्तमर्थवदिति । ततुच्छम् वह्नित्वादिसाङ्कर्येण तार्णवह्नितदितरसाधारणतार्णत्वजातरभावात् । वह्निवैजात्यस्य तात्वस्य प्रतियोगिप्रकारत्वे तन्मात्रस्यत्रावच्छेदकत्वा. दिति यदिच साङ्कर्य न जातिवाधकं गुरुधर्मस्य प्रतियोगितावक्छे. दकत्वमिदानीमभिमतन्तदेदमपि साध्वेवेति मन्तव्यम् । परेतु गोत्वेनेमञानामीत्यनुव्यवसायान्यथानुपपत्त्योलिख्यमानजातेस्समवायान्यसम्बन्धन स्वरूपातोभानस्य व्यवस्थापितत्वेन कालिकन गुणत्वविशिष्टरूपाभावमादाय गुणवान्वायुवादित्यत्राव्याप्तिरादिपदग्रा. ह्या । नधुक्ताभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वं रूपत्वमा संम्भवति जलीयपरमाणौ तत्प्रतीत्यनुपपत्तेरित्याहुः ॥ अथवमपि महानसीयत्व. व्यवहारस्य रूपादिसाधारणत्वेन कालिकाद्यन्यसम्बन्धेन महानस वृत्तित्वस्यैव महानसीयत्वरुपतया तदवच्छेदकतायां साध्यतावच्छदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्वविरहात्कथमव्याप्तिः । न च वह्नित्वनिष्ठावच्छेदकतायान्तत्सत्वमितिवाच्यम् । साध्यतावच्छेदकताघट. कसम्बन्धातिरिक्तसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकत्वानिरूपित्तत्वस्यैव वि. वक्षणीयत्वादतएव तादात्म्येन जलसाध्यकसद्धेतौ कालिकेन जलत्व. विशिष्टत्वे सति समवायेन जजत्वविशिष्टाभावमादाय नाव्याप्तिः । नच वाहित्वप्रतियोगिकसमवायेन वाहत्वावशिष्टसाध्यकस्थलेऽव्यातिवार.
"Aho Shrutgyanam"

Page #27

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
णायातिरिक्तसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकतायां साधतावच्छेदकनिष्ठत्वस्य वाच्यतया महानसीयवह्नयभावमादायाव्यतिसम्भव इति वाच्यमुक्तावच्छेदकतानिरूपितत्वस्वनिरूपितावच्छेदकतावत्त्वसम्बन्धावच्छिन्नलाध्यतावच्छेदकवृत्तित्वाभयाभावस्यैव तद्वारणाय वा. च्यत्वादिति चेन्मैवं तत्सम्बन्धावच्छिम्नवृतितायास्तत्सम्वन्धरूपतयावह्निनिष्ठमहानसीयत्वस्य वह्निनिष्ठतत्संयोगरूपत्वे तदवच्छेदकतायाः साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिनत्वादुक्ततत्परिष्कारेऽपि दो. षसम्भवादेवञ्च साध्यतावच्छेदकतदितरोभयानवच्छिन्नत्वस्य प्र. तियोगिताविशेषणत्वऽवच्छदकताधर्मिकसाध्यतावच्छेदकताघटक. सम्बन्धावच्छिन्नत्वम्वक्ष्यमाणरीत्या परिष्कृतमपि साध्वव नच ता. दात्स्येन जलसाध्यकाव्यतिरनुपदोक्ता तत्र दोष इति वाच्यमुभयानवच्छिन्नत्वनिवेश एव हि तदोषवारणम्यक्तीभविष्यति ॥ अव्याप्तितादवस्थ्यमिति यद्यपि सर्वत्र सद्धताबुभयाभावादिकमादायाव्या तिसम्भवेनाव्याप्स्यभिधानमनुचितं तत्तथापि यथाश्रुते तादात्म्येन तद्रूपसाध्यकसद्धेतावन्याप्त्यभावात्समाधेयम् ॥ केचित्तु घटत्वाव. च्छिन्नाप्रतियोगिकस्ववृत्तिवाच्यत्ववत्तासम्बन्धेन सद्धतौ घटाभावान्याभावस्य प्रतिगिवैयधिकरण्यविरहेणाव्याप्त्यसंभवादव्या. प्यभिधानमेवोचितमित्याहुः नच तादृशावच्छेदकतेत्यादि अयमाशका साध्यतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकपर्याप्त्यनुयोमिलापकरूपावच्छेदेन ताशप्रतियोगितावक्छेदकतात्वावच्छिनामावोविवक्षणीयः तथाच महानसीयवह्मभावप्रतियोगितावच्छेदकतायाःप्रत्येकमव्यासज्यवृत्तित्वेऽपि तादृशावच्छेदकतात्वेन व्यासज्यवृत्सितया तदवच्छिन्नाभावस्यैकत्वावच्छेदेन वह्नित्वे सत्त्वेनाव्याप्तिः महामसीयवह्यभावप्रतियोगितावच्छेदकता त्वावच्छिन्नाभावस्यकत्वा. वच्छेदेन वहिवादी सत्वेऽपि स्वप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नपात्यनुयोगितावच्छेदकधविच्छेदेन सत्त्वायागात् महानसीयवह्निमान्धूमादित्यत्र नातिव्याप्तिरिति ॥ * ॥ प्रत्येकमुभयन्नति एतञ्चाव. च्छेदकत्वनिरुक्ती विवेचयिष्यामः तथाचैकत्वावच्छेदेनापि तादृशाभावस्य वह्नित्वादावसत्त्वेनाव्याप्तितादवस्थ्यमितिभावानन्वेवं ताशा. वच्छेदकतात्वावच्छिन्नावच्छेदकताकप्रतियोगिताकभेद एव निवेश्यः व्यासज्यवृत्तिधमावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदस्य केवलात्वयित्वात्क
"Aho Shrutgyanam"

Page #28

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
थमन्यथाऽयमेको न द्वाविति प्रतीतिः गदाधरभट्टाचार्येण निवेशितम पि तथैवेति चेन्न तर्कालङ्कारमते अत्यन्ताभावस्येव भेदस्यापीदंत्वावच्छे देन प्रत्येकेऽनभ्युपगमात् अन्यथा यः प्रत्येकमात्रवृत्तिधमावच्छेदेन. यदभाववान्स उभयत्वावच्छेदेन तद्भाववानिति व्याप्तेरुभयत्वावच्छे देन तत्सत्त्वापत्यमौ नद्वाविति प्रतीत्यापत्तेः नचायं न द्वावित्यस्य कथं प्रमाण्यं शुद्धपर्य्याप्तिसम्बन्धेन द्वित्ववद्भेदस्य सत्त्वायोगादिदन्त्वा
वच्छेद्यपर्य्याप्तिसम्बन्धावच्छिन्नद्वित्वनिष्ठावच्छेदकताकप्रतियोगिता
कभेदस्याप्रसिद्धेः द्वित्वस्य धर्म्युपसर्जनत्वादनुयोगिवाचकपदोतरसप्तम्यभावाच्च तत्सम्बन्धावच्छिन्नद्वित्वाभावस्य बोधयितुम शक्यत्वादिति वाच्यमुक्त नियमानुराधेनात्यन्ताभावबोधनियमस्य सङ्कोचकल्पनादिति भट्टाचार्येण तूक्तनियमस्थाप्रयोजकत्वमङ्गीकृत्वेदन्त्वावच्छेदेन द्वित्वात्यन्ताभाववद्वद्भेदौ स्वीकृतौ तथासतीमौनद्वावितिप्रत्ययाप्रसङ्गात् । एवंचायं नद्रावितिप्रतीतिरपिभेदविषयिण्येवेत्यत्यन्ताभावबोधनियमो न संकोचनीयः इति तेषां तादृशनिवेशोयुक्त इति विवेकः अथ साध्यतावच्छेदकतात्वाव वच्छिन्न पर्याप्यनुयोगितावच्छेदकरूपावच्छेद्यपर्थ्याप्तिसम्बन्धावच्छिन्नतादृशावच्छेदकत्वाभा वस्य तादृशरूपावच्छेदेन निवेशे न कोपिदोष इति चेत्सत्यमत्यन्ताभावगर्भे तत्र न दोषः भेदगर्भे तादृशनिवेशासम्भवात् कल्पद्वयसाधा. रण्यायोभयानवच्छिन्नत्वम्बक्ष्यतीत्यवधेयम् एकत्वादेः पर्याप्त्यनभ्युपगमे साध्यतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदके तादृशप्रतियोगितावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगिताम वच्छेदकत्वविवक्षाया असंभवात्सोपेक्षितेतिबोध्यम् । यद्यपि साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नत्वसाध्यतासमानाधिकरणभेद प्रतियोगितावच्छेदकत्वो. भयाभावनिवेशे न महानसीयवह्यभावमादायाव्याप्तिवारण संभवस्त-: थापि वह्निघटोभयाभावस्य सत्तासाध्यके विशिष्टसत्त्वाभावस्य च धारणसंभवेनाव्याप्त्या तत्परित्यज्यगुरुभूतमभयानवच्छिन्नत्वन्तद्वारणयाह तथापि साध्यतावच्छेदकतदितरोभयेति अथ किमुभयानवच्छिन्नत्वमेकावच्छिन्नत्व विशिष्टापरावच्छिन्नत्वाभावः किम्बा तदुभयनिष्ठावच्छेदकतानिरुपितत्वाभावः तादृशावच्छेदकतानिरूपितत्वद्वयाभावो वा तत्र नाद्यः प्रमेयवत्द्वान्वाच्यत्वादित्यत्र घटत्वादेस्सा-: ध्यतावच्छेदकत्वाद्वक्ष्यमाणरीत्या तदितरत्वाश्वेति घटाद्यभावीयप्र
२०
"Aho Shrutgyanam"

Page #29

सिद्धान्तलक्षणतवालांकः ।
२१
तियोगितायां स्वविशिष्टस्यैव सत्त्वेनाव्याप्त्यापत्तेः नच साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नत्वविशिष्टसाध्यतावच्छेदकेत रावच्छिन्नत्वाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्य प्रमेयेतरावच्छिन्नत्वत्व एव कल्पनीयतया सामान्याभावस्याप्रसिद्धः साध्यतावच्छेदकतासमानाधिकरणाधे
यत्वसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपितावच्छेदकत्वनिष्ठावच्छेदक तानिरूपितसामानाधिकरण्यसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपितासती साध्यतावच्छेद के तरत्व समानाधिकरणावच्छेदकतानिरूपितावच्छेदकत्वनिष्ठावच्छेदकता निरुपितनिरुपितत्वत्वनिष्ठावच्छेदकताकप्रतियोगिताका भावत्वावच्छिन्नानुयोगिताक पर्थ्याप्तिक कूटत्वावच्छि नवत्त्वमेव निवेशनीयन्तत्र तादृशविशिष्टाभावोहि न घटत्वावच्छिअस्वविशिष्टघटत्वावच्छिन्नत्वाभावो गुरुधर्मस्य प्रतियोगितानवच्छेदकत्वेनाप्रसिद्धेः किन्तु घटत्वावच्छिन्नत्वविशिष्टपदत्वावच्छि नत्वाभाव एव सन्च घटाद्यभावप्रतियोगितास्वस्त्येवेति नाव्याप्तिरिति वाच्यङ्गुरुधर्मस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वपक्षे गत्यभावात् यश्ववच्छिन्नत्वस्यैकस्याभावेन प्रतियोगितानिष्ठस्यैव तस्य प्रवेशनीयतया प्रमेयसाध्य काव्याप्तिः प्रमेयघटाद्यभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्य घदत्वमात्रे कल्पनीयतया प्रमेयत्वावच्छिन्नत्वविशिष्टघटत्वाद्यवच्छिन्नत्व. स्याप्रसिद्धेरिति तन्न साध्यतावच्छेद कनिष्टावच्छेदकतायी साध्यतावच्छेदकताघटकसम्वन्धावच्छिन्नत्वस्यानिवेशनीयतया विषयि
तथा प्रमेयत्ववज्ज्ञानाभावप्रतियोगितायामुभयावच्छिन्नत्वसम्भवात् नापि द्वितीयः जातिमद्वान् ज्ञानत्वादित्यत्र साध्यतावच्छेदकयत्कि चिजातिवक्ष्यमाणतदितरत्ववज्जात्यन्तरोभयनिष्टावच्छेदकतानिरू
पितत्वस्य साध्याभावप्रतियोगितायां सत्त्वेनातिव्याप्तेः । न तृतीयः प्रतियोगि निष्ठनानाविशेष्यता निरूपितावच्छेदकप्रकारतास्थल एवावच्छेदकताभेदस्य शक्तिवादादावुक्तत्वेन महानसीयवह्रयभावप्रतियो. गितायामुभयाभावसत्त्वादव्याप्त्यापत्तिरिति चेदुच्यते सावच्छिन्नत्व निरवच्छिन्नत्वादिविरुद्धधम्मीध्यासे नावच्छेदकताभेदस्यैव प्रामाणि कतयोभयाभावनिवेशोनिर्द्दष्ट एवेति केचित्तूभयमत साधारण्यानुरोधेन साध्यतावच्छेदकता विशिष्टावच्छेदकता निरूपितत्वघटितविशिष्टाभावोनिवेश्यः वैशिष्टयं च स्वसाजात्यस्व सामानाधिकरण्योभयसम्बन्धेन पवंच घटाभावीय प्रतियोगितायां सावच्छिन्नावच्छेदकता :
" Aho Shrutgyanam"

Page #30

२२
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः । निरुपितत्वविरहेण विशिष्टाभावसत्त्वान्न प्रमेयवद्वान् वाच्यत्वादित्यत्रा. व्याप्तिः नच वह्नित्वबद्वान्धूमादित्यत्र महानसीयवाभावमादायाव्या. प्तिः प्रतियोगितानिरुपितावच्छेदकताविशिष्टान्यत्वस्य साध्यतावच्छे. दकतायाम्बिवक्षितत्वात् वैशिष्टयं च प्रागुक्तोभयसम्बन्धेनेति अतएव पटसमवेतत्वविशिष्टाभावमादायाव्याप्तिवारणाय वक्ष्यमाणोभयानव. च्छिन्नत्वस्य ध्यतावच्छेदकतावच्छेदकेतरानवच्छिन्नत्वार्थकताया आव. श्यकतया घटत्ववरभावस्य लक्षणाघटकत्वात् घटाभावीयप्रतियोगितानिरूपितसावच्छिन्नावच्छेदकत्वाप्रसिद्धःप्रमेयवसाध्यकाव्याप्त्या प्रतियोगितानिरुपितावच्छेदकतायां महानसीयवह्मभावमादायाव्या. सिम्बारयितुं सावच्छिन्नत्वनिवेशस्य कर्तुमशक्यत्वेऽपि न क्षतिरिति वदन्ति यद्यपि साध्यतावच्छेदकवृत्तिभेदप्रतियोगित्वरूपतदितरत्वस्य प्रमेयवद्वान्वाच्यत्वादित्यत्र नाप्रसिद्धिस्तथापि तथाविवक्षणे महानसीयवह्निभिन्नवह्निमान्धूमादित्यत्रातिव्याप्तिः साध्यतावच्छेदकस्यैक. स्यापरसाध्यतावच्छेदकवृत्तिभेदप्रतियोगित्वेन तदितरत्वादित्यतइ. तरपदस्यान्तरार्थकतामभ्युपेत्याह स्वानवच्छिन्नप्रकारतावच्छेदकति अत्र स्वानवच्छिन्नप्रकारताश्रयत्वोक्तो यद्यपि वह्निनिष्ठप्रकारताया व. हित्वावच्छिन्नायास्स्वानवच्छिन्नत्वविरहेपि द्रव्यत्वाबाच्छन्नायास्तथा. स्वन वह्निविशिष्टवद्यभावमादाय वह्निमान् धूमादित्यत्र नाव्याप्तिःतथापि महानसीयवह्निमान्धूमादित्यादावतिव्याप्तिः साध्यतावक्छेदकस्यापि साध्यतावच्छेदकेतरत्वादिति प्रकारतावच्छेदकपर्यन्तानुधावनं स्वा. नवच्छिन्नत्वं च साध्यतावच्छेदकताविशिष्टावच्छेदकत्वानिरूपितत्वं ते. नावच्छिन्नप्रकारतामात्रस्य प्रमेयावच्छिन्नत्वेऽपि प्रमेयसाध्यतावच्छे. दकस्थले नाव्याप्तिः वैशिष्टयं च स्वसामानाधिकरण्यस्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वोभयसम्बन्धेन स्वसामानाधिकरण्योपादानान्निरव. च्छिन्नावच्छेदकताद्वयनिरुपितप्रतियोगिताकाभावकालिकेन गुणत्व. विशिष्टं रूपं नास्तीतिप्रतीतिसिद्धमादाय गुणवान्वायुत्बादित्यत्र ना. व्याप्तिः यत्तु स्वसाजात्यस्वसामानाधिकरण्योभयसम्बन्धेन वैशिष्टय म्वाच्यमिति तन्न समवायेन वह्निविशिष्टस्य संयोगेन साध्यतायान्ध्रमे सद्धेतौ समवायेन वह्निविशिष्टमहानसीबबिशिष्टाभावमादायाव्याप्तेः अवच्छेदकभेदेनावच्छेदकताया भिन्नत्वे जातिमदभावप्रतियोगितायां घटत्वावच्छिन्नावच्छेदकताकतादृशप्रकारतावनछेदकघरत्वावच्छिन्न..
"Aho Shrutgyanam"

Page #31

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
२३ स्वसत्वेन जातिमत्साध्यकव्यभिचारिण्यतिव्याप्तिवारणाय प्रकार. साबच्छेदकावच्छिन्नत्वमपि प्रकारतावच्छेदकताविशिष्टावच्छेदक. तानिरुपितत्वमेव वाच्यं वैशिष्ट्यं च स्वसामानाधिकरण्यस्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वोभयसम्बन्धेन एवंचावच्छेदकमेदेनावच्छेदकताभेदाभावेऽपि तादृशप्रकारतानिरुपितावच्छिन्नावच्छेदकतावद्वातित्वावच्छिन्नत्वस्य महानसीयवह्नयभावप्रतियोगितायां सत्त्वेन महानसीयवहिमान्धूमादित्यत्रातिव्याप्तिरिति निरस्तम् स्ववृत्तिावप्रवेशेन दोषासम्भवात् अनवच्छिन्नघटत्वनिष्ठावच्छेदकतायास्तादृश. प्रकारतानिरुपिताया वैशिष्ट्य स्यानबच्छिन्नवह्नित्वनिष्ठावच्छेकतायां सरप्रेन महानसीयवद्विमान्धूमादित्यत्रातिव्याप्तेः स्वसामानाधिकरषयप्रवेशः अथ कालिकेन महासीयत्वविशिष्टं सत्समवायेन वह्नित्वविशिष्टं यत्र साध्यं तत्र सद्धतावव्याप्तिः समवायेन महानसीयत्व. विशिष्ठस्सन् कालिकेन बह्नित्वविशिष्टोनास्तीतिप्रतीतिसिद्धाभावीयप्र. तियोगितायामुक्ततदितरोभयानवच्छिन्नत्वात् एवगुणत्ववद्वान्द्रव्यवादित्यत्र जलीयपरमाणो प्रातयोगव्यधिकरणहेतुसमानाधिकरणं कालिकविशेषेण गुणत्वविशिधू सत्समवायेन गुणत्वविशिष्टनास्तीतिप्रतीतिसिद्धाभावमादायाव्याप्तिरिति नचोक्ताभावयोः प्रतियोगिवै. यधिकरण्यासम्भव इति वाच्यमुक्तरीत्या साध्यतायाव्यभिचा. रियतिव्याप्तेः प्रतियोगिवैयधिकरण्यस्य परिष्क्रियमाणत्वा दिति चेत्र साध्यतावच्छेदकतावैशिष्टयस्य स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वघटितचतुष्टयसम्बन्धनोक्तौ दोषाभावात् एवंचोक्तसाध्यकव्यभिचारिणि साध्याभावप्रतियोगितायामुभयानवच्छिन्नत्वसम्पत्य2 प्रकारतावच्छेदकतावैशिष्टयमपि स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिप्रत्वघटितचतुष्टयसम्बन्धेनैव वाच्यमिति दिक् । यद्रष्णसाध्य ताबच्छेदकस्य साध्यतावच्छेदकतेति क्वचित्याठः अथात्र महानसी. यवह्निमान्धूमादित्यत्र व्यभिचारिण्यतिव्याप्तिः वह्नित्वस्य स्वरूपत एव साध्यतावच्छेदकत्वेन तादृशप्रकारतावच्छेदकतया तदवच्छिन्नत्वस्य साध्याभावीयप्रतियोगितायां सत्त्वादिति चेन्नैतस्याप्युक्तार्थ एष तात्पर्यात् अत एवानवच्छिन्नावच्छिन्नसाध्यतावच्छेदकतास्थलीयलक्षणयोरकोक्तिसम्भवः केचित्तु प्रकारतावच्छेदकनिष्ठसावच्छिमावच्छे इकतानिरूपितत्वमेव विवक्षणीयमिति तत्प्रतियोगितायां
"Aho Shrutgyanam

Page #32

सिद्धान्तलक्षणतालोकः ।
सावच्छिन्नवह्नित्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितस्वविरहान्नातिव्याप्तिरिति वदन्ति तदसत् गुणत्ववद्वान् वायुत्वादित्यत्र कालिकविशेषेण स्वरू पतो रूपत्वविशिष्टस्य गुणत्ववतोऽभावमादायान्याप्तोरिति ॥ वस्तुतस्तु लाघवेन साध्यतावच्छेदकनिष्टावच्छेदकतानिरुपितत्वसाध्यताव
२४
च्छेदकताविशिष्टान्यावच्छेदकतानिरूपितत्वोभयाभाव एव साध्यतावच्छेदकतदितरोभयानवच्छिन्नत्वशब्दार्थो वाच्यः वैशिष्टथंच प्रागुक्तचतुष्टयसम्बन्धेनेति अथ साध्यतावच्छेदकताविशिष्टान्यसमवायनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितत्वस्य समवायावच्छिन्नवह्नयभावप्रतियोगितायां सत्त्वेन तस्य लक्षणाघटकतया साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छ्रिच्छन्नत्वनिवेशोवक्ष्यमाणोव्यर्थः साध्यतानिरूपिताव
च्छेदकतात्वस्य धर्मनिष्ठसंसर्गनिष्ठावच्छेदकतासाधारणस्य प्रवेशा
त्संसर्गतायान्तादृशावच्छेदकता विशिष्टान्यत्वासम्भवेनातिव्याप्त्यप्रशक्तेर्विवशिष्टान्यावच्छेदकतायां सम्बन्धावच्छिन्नत्वप्रवेशे प्रयोजनाभावात् पवंच स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वं स्वानवच्छेदकसम्बन्धानवच्छिन्ननत्वरूपं वाच्यमन्यथातिव्याप्तेः नच समवायस्यापि परम्परया साध्यतावच्छेदकत्वमेवेतिवाच्यं महानसीयकालीनवह्निमान् धूमादित्यत्र महानसीयवह्नघमाचमादायाव्याप्तेस्साक्षात्साध्यतानिरूपितत्वस्यैव प्रवेश्यत्वात् नच तत्र कालीनत्वरूपं साध्यताव च्छेदकमनवच्छेदकन्तादृशप्रतियोगिताया इति नाव्याप्तिरिति वाच्यम् घटवृत्तिरूपविशिष्ठस्य संयोगेन साध्यतायान्तद्भूतलत्वे रूपवद्धटवृत्यभावमादायाव्याप्तेः घटवृत्तितात्वेन घटवृत्तितामात्रस्य परम्परावच्छेदकत्वात् । एवञ्च विशिष्टान्यावच्छेदकतानिरूपितत्वमपि साक्षादेव ग्राह्यमन्यथामहानसीयवह्निवृत्तित्वविशिष्टजातिमत्लाध्यकव्यभिचारिण्यतिव्याप्तिरिति चेन संयोगिनः कालिकेन साध्यतायां स्पन्दत्वे सय्योगिन स्सयोगेनाभावमादाया व्याप्तेर्वारणाय साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य निवेश्यत्वात् यत्त्ववच्छेदकभेदेनावच्छेदकताया भेदे सत्वद्रव्यत्वादिनिष्ठावच्छेदकतायाम्बिशिटान्यत्वसम्भवेन महानसीयवह्निवृत्तित्वविशिष्टजातिमद्भावमादायाव्याप्त्यसम्भवानिरवच्छिन्नत्वनिवेशोव्यर्थ इति तत्तुच्छम् महानसीयवृत्तित्वविशिष्टवह्नित्ववदभावमादायाव्या ते दुरुद्धरतया
तनि
वेशावस्यकत्वात् अवच्छेदकतादेरवच्छेदकरुपतायामेव भेदसम्भ
"Aho Shrutgyanam"
-

Page #33

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः।
वेन तस्य चासिद्धान्ततया यथाश्रुतेऽपि निर्वाहसम्भवाञ्चेति ॥ * ॥ अथ साध्यवद्वत्त्यभावीयत्वसाध्यतावच्छेदकतात्वानवच्छिन्नत्वोभयाभाव एव प्रतियोगिताविशेषणमस्तु किंप्रकृतोभयाभाचनिवेशनेन एवञ्चावच्छेदकतायां साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्वं निरवच्छिन्नत्वादिकं च प्रतियोगितायां साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वं च न निवेश्य प्रयोजनानुपलम्भात् प्रतियोगिवैयधिकरण्यञ्च प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेन ग्राह्य नातः कालिकेन महानसीयवह्नयभावमादायाव्याप्तिः नवा स्वरूपाधेयत्वान्यतरसम्बन्धेनवह्निसाध्यकह्नित्वे साध्यतावच्छेदकसम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकस्वाभावस्य प्रतियोगिवयाधकरण्यविरहेप्यव्याप्तिः साध्यतावच्छेदकताभेदस्य प्रतियोगिवैयधिकरण्यसम्भवात्ानचावच्छेदकताया अ. वच्छेदकस्वरूपतानये तादात्म्येन प्रमेयविशिष्टस्य तादात्म्येन साध्यतायां घटत्वविशिष्टे घटत्वे वा प्रमेयावच्छिन्नसाध्यतानिरूपितावच्छेदकतात्वे सद्धेतौ साध्यतानिरूपितावच्छेदकत्वाभावस्य प्रति. योगितावच्छेदकसम्बन्धमात्रेणैव स्वप्रतियोग्याधिकरणहेत्वधिकरणत्तित्वादतिव्याप्तिरिति वाच्यम् । साध्यतावच्छेदकतात्वनिष्ठावच्छेदकतायां स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नत्वनिवेशे प्रयोजनविरहेण विष यितया साध्यतावच्छेदकतात्वविशिष्टाभावस्य प्रतियोगिवैयधिकरण्यसम्भवात् । स्ववृत्तिभेदीयघटत्वावच्छिन्नप्रतियोगितासम्बन्धेन पटसाध्यकघटत्वहेतावपि साध्यतावच्छेदकसम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकत्वाभावस्य प्रतियोगिवैयधिकरण्यविरहेऽपि प्रतियोगितावच्छेदकस्वरूपेण तत्सम्भवः । केचित्त्वत्राभाववान्वाच्यत्वादित्यत्र गुणाभावाभावं गुणाधिकरणत्वात्मकाभावश्चादायाव्याप्त्या स्वरूपसंयोगसमवायैः प्रत्येकं घटत्वाभावस्य कालिकेन योभावस्तस्य स्वरूपेण साध्यतायां वाच्यत्वे व्यभिचारिणि साध्याभावस्य घट. त्वाभावात्मकस्य स्वरूपेणात्मवृत्तित्वादतिव्याप्त्या स्वरूपसमवा. यसंयोगान्यतमेनोक्तसाध्यकात्मत्वे सद्धेतौ साध्यवत्ताबुद्धिविरोधिताघटकेन कालिकेन साध्यवदत्तित्वाप्रसिधा जात्यभावसाध्यक. सद्धती साध्यवनिरूपितवृत्तित्वाप्रसिद्ध्याचाव्याप्त्या साध्यवत्ता बुद्धिविरोधिताघटकसम्बन्धेन च साध्यवत्तित्वस्य विवक्षितुमशक्य. तया स्वप्रतियोगिमत्ताग्रहविरोधिताघटकसम्बन्धेन तद्वाच्यमिति
"Aho Shrutgyanam"

Page #34

सिद्धान्तलक्षणतश्वालोकः ।
जात्यभावाभावप्रतियोगिमत्ताग्रहावरोधिताघटकसमवायेन
२६
साध्य
वद्वृत्तित्वाप्रसिद्ध्याऽभावान्तरमादाय जात्यभाववान्वाच्यत्वादित्यत्रातिव्याप्तिरिति वदन्ति तदसत् सभ्यवद्यत्किञ्चिन्निरूपितस्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वाभाववत्स्वप्रतियोगिमत्ताग्रहविरोधिता
घटकसम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणत्वानिरूपकत्वस्य विवक्षितत्वात् वस्तुतस्तु स्वपदमत्र न लक्षणघटकाभावपरं किन्तु साध्यवद्वृत्त्यभावपरमिति यथाश्रुत एव हि न दोषस्य सम्भव इति यत्तु कपिसंयोगाभावस्य तद्व्यक्त्यभावस्य च साध्यवद्वृत्तित्वेन लक्षणाघटकतया प्रतियोगिवैयधिकरण्यमनवच्छेदकत्वं च नानुसरणीयम् इति तत्तुच्छम् । अव्याप्यवृत्तित्वज्ञानस्योत्तेजकत्वपक्षेऽपि शुद्धस्वरूपेण तादृशेन संयोगाभावस्य साध्यवद्वृत्तितया संयोगी सत्त्वादित्यत्रातिव्याप्तेर्वारणा. य निरवच्छिन्नत्वाविशेषिततादृशसम्बन्धेनैव साध्यवद्वृत्तित्वस्य वा च्यत्वादव्यांतेः नच गुणावृत्तित्वावच्छिन्नाभावस्य साध्यवद्वृत्ति त्वविरहादतिव्याप्तिविरहेण निरवच्छिन्नत्वम्न विशेषणमितिवाच्यं सम्बन्धविशेषावच्छिन्नत्वस्याविशेषणत्वे स्ववृत्तिभेयवहित्वावच्छि नप्रतियोगितास्वरूपान्यतरसम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकतत्वविशिष्टस्य समवायेनाभावमादाय वह्निमान्धूमादित्यादावव्याप्यापत्तिरि त्यनवच्छेदकत्वानुसरणस्यावश्यकतया गुणावृत्तित्वावच्छिन्नाभा वमादायातिव्याप्तिवारणासम्भवात् यदि च परंपरासम्बन्धेन संयोगत्वविशिष्टाभावं व्याप्यवृत्तिमादाय नातिव्याप्तिरित्युच्यते तदा स म्बन्धविशेषेण हेतुसामानाधिकरण्यस्य वाच्यतया यथासन्निवेशे, न प्रतियोगिवैयधिकरण्यस्य वैयर्थ्यमिति गृहाण एतेन संयोगसाध्यकव्यभिचारिण्यतिव्याप्तिवारणाय स्वप्रतियोगिमत्ताबुद्धिविरोधिताघटकसम्बन्धस्य निरवच्छिन्नत्वविशेोषितत्वे तद्वृक्षवृत्तिकपिसंयो निरवच्छिन्नस्वरूपेण
गाभावतद्वृक्षवृत्तिकपिसंयोगाभावान्यतरस्य
साध्यतायां वृक्षत्वे सद्धेतौ प्रत्येकाभावमादायाव्याप्तिवारणायानवच्छेदकत्वानुसरणं सति च तस्मिन्नतिव्याप्तिवारणाय निरवच्छिन्नत्वस्य विशेषणत्वमित्यन्योन्याश्रयोऽप्यपास्तः साध्यवद्वृत्यभावीयत्वञ्च साध्यवनिरूपितवृत्तित्वावच्छेदकानुयोगिताविशिष्टत्वं वाच्यं तेन विशिष्टसत्ताभाववाञ्जातेरित्यादौ नातिव्याप्तिः वैशिष्टयञ्च स्वनिरूपि तत्वस्वनिष्ठानुयोगित्वानिरूपितत्वोभयसम्बन्धेन तेन साध्यवन्निरू
" Aho Shrutgyanam"

Page #35

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
पितवृत्तितावच्छेदकसंयोगसम्बन्धावच्छिन्नवाच्यत्वाभावस्य
२७
सा
बा
ध्याभावरूपत्वेऽपि संयोगसम्बन्धावच्छिन्नवाच्यत्वाभावभिन्नं व्यत्वादित्यत्र नातिव्याप्तिरिति चेन्मैवमवच्छेदकतावान् वाच्यत्वादित्यत्र साध्यतानिरुपितावच्छेदकत्वाभवीयतादृशप्रतियोगितावच्छेदकस्य साध्यतावच्छेद के सत्त्वेनाव्याप्तेरेतेन आध्यतावच्छेदकसम्बन्धेन प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितकल्पे स्ववृत्तिभेदीयघ
साध्यता
टत्वावच्छिन्नप्रतियोगितासम्बन्धेन पटसाध्यकघटत्वे वच्छेदकत्वाभावस्य प्रतियोगिवैयधिकरण्यविरहेणाव्याप्तिवारणाय
"Aho Shrutgyanam"
निरुक्तोभयाभाववत्प्रतियोगितावच्छेदकत्वीय स्वरूपसम्बन्धावच्छ
अप्रतियोगिताकः प्रतियोगिव्यधिकरणहेतुसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावो विवक्षणीयः । तथा च घटाभा वस्यैव प्रतियोगिव्यधिकरण हेतु समानाधिकरणाभावत्वान्न दोषः । एवं स्थलान्तरेऽपीत्यपि निरस्तम् । अथ प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेन प्रतियोगिवैयधिकरण्यं वाच्यन्तादृशोभयाभावत्वत्प्रतियोगिव्यधिकरणहेतुसमानाधिकरणाभावीय प्रतियोगितावच्छेदकत्वाभा वश्च साध्यतावच्छतात्वानवच्छिन्न प्रतियोगितावच्छेदकत्वीय स्वरुपसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताको विवक्षणीयः । तथाच साध्यतावच्छेदकत्वाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्योक्त सम्बन्धव्यधिकरणत्वेन तेन सम्बन्धेन तदभावस्य केवलान्वायित्वेन न क्वाप्यव्याप्तिसम्भावनाअत्र साध्यतावच्छदकतात्वानवच्छिन्नत्वं प्रकृतसाध्यघटितमम्यथा स*बन्धकोटिप्रविष्टे तत्र तदनिवेशे घटत्वावच्छिन्न साध्यतावच्छेदकत्वसाध्यकवाख्यत्वेऽतिप्रसङ्गात् । साध्याभावप्रतियोगिताया अवच्छेदक स्योक्तसम्बन्धव्यधिकरणत्वात् उभयाभावघटके तदनिवेशेऽवच्छेदकतावान्वाच्यत्वादित्यत्राव्याप्तेः घटत्वावच्छिन्न साध्यतावच्छेदकत्वा भावप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्योक्त सम्बन्धाव्यधिकरणत्वात् प्रकृतसा ध्यतावच्छेदकनिष्ठावच्छेदकतात्वानवच्छिन्नत्त्वमपि न वाच्यं घटत्वनिबावच्छेदकत्वे साध्ये घटत्वस्यापि साध्यतावच्छेदकतया साध्याभावप्रतियोगितायां तादृशावच्छेदकतात्वानवच्छिन्नत्वविरहादतिव्याप्तेस्सम्बन्धकोटौ तदप्रवेशेऽवच्छेदकतासाध्य के सद्धेतौ अवच्छेदकतात्वनिष्ठावच्छेदकत्वाभावमादायाऽव्याप्तिवारणायोभयाभावकोटावप्यप्रवे
इयत्वादिति पवंच साध्यतावच्छेदकत्वोभयाभावमादायाव्याप्तेरसम्भ

Page #36

२८
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः । वेन पूर्वकल्पवत्साध्यतावच्छदकतास्वानवच्छिन्नत्वंसाध्यतावच्छेदकतात्वनिष्ठावच्छेदकताभिनावच्छेदकत्वानिरूपितत्वरूपन्नात्र वाच्यमि. तिचेदुच्यते वृत्त्यनियामकसम्बन्धस्याभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावपक्षे साध्यतावच्छेदकवृन्यनियामकसम्बन्धेन साध्याधिकरणे सम्वन्धान्तरावच्छिन्नसाध्याभावमात्रस्य यत्र स्ववृत्तिभेदीयतत्परमापुत्वावच्छिन्न प्रतियोगित्वसम्बन्धेनैतत्परमाणुसाध्यकपरमाणुत्व हेतौ व्यभिचारिणि वृत्तित्वं तत्रातिल्याप्तिरत्र कल्ये दुरुद्धरा सिद्धान्ते स्व. तिव्याप्तिशङ्कानेति यदि च गगनादेस्स्वरुपेण वृत्तिमत्वपक्षे प्रतियोगिताधम्मिकोभयाभावघटितलक्षणस्य वक्ष्यमाणत्वन तत्र वृत्यनियामकसम्बन्धस्याभावप्रतियोगितावच्छदकताया अभ्युपगन्तव्यत्वादवच्छेदकतामिकोभयाभावस्य वा विवक्षणीयत्वादत्रापि वृत्यनियामकस्य प्रतियोगिताधच्छदकत्वमङ्गीकार्य प्रतियोगितावच्छेदकतायां साध्यवदृत्त्यभावीयप्रतियोगितानिरूपितत्वसाध्यतावच्छदकतात्वानव. च्छिन्नत्वोभयाभावाववत्वं साध्यतावच्छेदकतात्वानवच्छिन्नावच्छेदकतावच्छेदकत्वीयस्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नतदवच्छेदकत्वाभववत्वं साध्यतावच्छेदके प्रतियोगिकाबच्छदकताघटकसम्बन्धन प्रतियोगिताव. च्छेदकानधिकरणत्वघटित प्रतियोगिवैयधिकरण्यं च वा विवक्षणायन हि महानसीयवाह्निमदभावमादायाव्याप्तिवारणायावच्छेदकतायां साध्य तावच्छेदकतदितरोभयानवच्छिन्नत्वं समवायनवह्निमदभावमादाया. व्याप्तिवारणाय साध्यतावच्छकावच्छिन्नत्वसाध्यतावच्छदकसन्बन्धावच्छिन्नत्वोभयाभाववत्त्वम्बा विवक्षणीयमिति विभाव्यते । त. दापि गगनादेरवृत्तित्वपक्षीयप्रतियोगितानवच्छेदकसाध्यतावच्छेदकघटितयथाश्रुते तदितरोभयानवच्छिन्नन्वमेव प्रतियोगिताविशेषणं वक्तुमुचितमणुरपि विशेषोध्यवसायकर इति न्यायात् । ननु गग. नादेः स्वरुपेण वृत्तित्वपक्ष किमित्यतिलमुभूतस्य साध्यतावच्छेदकतात्वानवच्छिन्नत्वघटितस्यानुपदोक्तस्य न लक्षणत्वमिति चेत्तस्य ल. क्षणत्वन्तु न वारयामः सद्धेतोः किन्त्वनुमित्यनुकूलव्याप्तित्वन्तथासति प्रकृतानुमितित्वानवच्छिन्नत्वघटितोभयाभावस्य साध्यतात्वान. वच्छिन्नत्वघटितोभयाभावस्य साध्यतानिरूपितसंसर्गत्वतदव. वच्छेदकत्वतत्त्वाद्यनवच्छिन्नत्वघटितोभयाभावस्य साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नप्रकारतात्वाद्यनर्वच्छिन्नत्वघटितोभयाभावस्य च व्याप्तिघ.
"Aho Shrutgyanam"

Page #37

सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः ।
दकत्वं स्याद्विनिगमकाभावात् । साध्यतावच्छेदकतदितरोभयानवच्छिन्नत्वस्यैव तथात्वे किं विनगमकमिति चेत्तद्घटकपदार्थोंपस्थितेः क्लृप्तत्वमक्लेशकल्पत्वम्बा प्रकृतानुमितेः पूर्वे प्रकृतानुमितितद्विधेयत्वादेश्वोपस्थिति र्न सर्वेषां क्लृप्ता नाप्यक्लेशेन कल्पनीयेतिगृहाण । एतेन वृत्यनियामकसम्बन्ध साध्यतावच्छेदकव्यभि चारिणि साध्यतावच्छेदकसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नसाध्यतावच्छेदकाकच्छिन्न सम्बन्धिताश्वान्यतरविशिष्टाभावमादायातिप्रशक्यभावेऽपि न क्षतिः । एवं सामान्यधम्मविच्छिन्नाधिकरणत्वा स्वीकारे साध्यवत्त्वस्य पारिभाषिकस्य वक्तव्यतया लाघवाभावोऽप्यप्र दोषः । विशेषरूपेण संसर्गत्वानभ्युपगमे निवेशासम्भोऽपि चेत्यलपल्लवितेन ॥ * ॥ अत एव परिष्कृतसाध्यतावच्छेदकातिरिक्तधर्म्मानवच्छिन्नप्रतियोगितावच्छेदकत्वीय स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगि..
२९
व्यधिकरणहेतुसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वनिष्ठप्रतियोगिताकाभावविवक्षापि हेया । अत एव साध्यवद्वृत्त्यभावयत्वयत्किञ्चित्साध्यतावच्छेदकावृत्तित्वोभयाभाववत्त्वम्प्रतियोगिताविशेपणमस्तु प्रतियोगिवैयाधिकरण्यं चात्र प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेनैवग्राह्यं नातस्तादात्म्यसमवायानातरसम्बन्धेन वह्निसाध्य कवहित्वेसद्धेतौ साध्यतावच्छेदकसम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकाभावस्य प्रतियो गिवैयधिकरण्यविरहेऽप्यव्याप्तिः नच वह्निमतस्तादात्म्येन साध्यतायां धूमे वह्निमद्वह्नघभावमादायाव्याप्तिरिति वाच्यं तादृशोभयाभाववत्प्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावस्य स्वघटकप्रतियोगितावृत्त्युभयाभा
वीयप्रतियोगितानिरूपितपरम्परावच्छेदकतावत्साध्यतावच्छेदकावृ
तिप्रतियोगितावच्छेदकत्वीय स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्य विवक्षितत्वात् । एवं च साध्यतावच्छेदकातिरिक्तवृत्तित्वविवक्षामन्तरेणापि साध्यसाध्यतावच्छेदकोभयाभावप्रयुक्ताव्याप्त्यसम्भवः । साध्यतावच्छेदके सम्बन्धघटके तादृशावच्छेदकतावत्त्वविशेषणात्तादात्म्येन प्रमेयवत्साव्य के नाव्याप्तिरित्यप्यपास्तम् । यत्वत्र धूमविशिष्टधूमस्य साध्यतायाम्व्यभिचारिरिणि साध्याभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावस्य केवलान्वयित्वेनातिव्याप्तिरपि दो
इति तन्न विषयितास्वरूपान्यतरसम्बन्धेन प्रागुक्तान्यतरवदभावमादाय वारणसम्भवात् । अतएव साध्यवद्वत्यभावायत्वजगत्रि
"Aho Shrutgyanam"

Page #38

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
रूपितवृतितानवच्छेदकानुयोगितानिरूपितत्वोभयाभावएव विवक्षण यः लाघवात् नचाभाव एव साध्यवद्वृत्तित्वजगदत्तिभिन्नत्वोभयाभा वो विशेषणमस्त्विति वाच्यमभावस्याधिकरणरूपतापक्षे महानसी यवहृयभावादीनामपि गगनाभावरूपत्वाव्याप्तरन्यथेष्यताम्बा त देव प्रतियोगिवैयधिकरण्यं चात्र प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेनैव वाच्यं स्ववृत्तिवाच्यत्ववत्वसम्बन्धेन पटसाध्यकस्थले स्वरूप सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकघटाभावङ्केवलान्वयिनमादाय लक्ष णसङ्गतिरालोचनीया, नच वह्निगगनोभयाभावस्य विषयितया वह्नित्वविशिष्टस्य स्वरूपेणाभावस्य महानसीयवह्निवृत्तित्वविशिष्टजा. तिमतस्स्वरूपेणाभावस्य स्वरूपेण वह्नयभावस्य च केवलान्वयित. याऽव्याप्तिरिति वाच्यं ताशप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावस्य जग. निरूपितवृत्तितानवच्छेदकानुयोगितानिरूपितप्रतियोगितावच्छेदकस्वीयस्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्य विवक्षितत्वादित्यपि निरस्तम् । अत एव साध्यवहृत्तित्वसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्नप्रति योगिकत्वोभयाभाबो विवक्षणीयः प्रतियोगिव्यधिकरणाभावमात्रस्य प्रमेयरूपसाध्यप्रतियोगिकत्वादव्याप्तस्साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नतिन च प्रमेयवद्वान्वाच्यत्वादित्यत्राव्याप्तिः प्रतियोगिव्यधिकरणाभावीय. प्रतियोगितामात्रस्यैव प्रमेयावच्छिन्नत्वादिति वाच्यं । साध्यतावच्छे. दकताव्यापकतावच्छेदकताकप्रतियोगिताकत्वस्य विवक्षितत्वादिति अत्र साध्यवद्धत्त्यभावीयप्रतियोगितानिरूपितसाध्यतावच्छेदताव्यापकावच्छेदकत्वानिरूपितप्रतियोगिताकत्वमस्य पर्यवसितार्थ इत्यपिहेयम्। कचिदत्र गुरुधम्मस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वे साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नत्वयत्किञ्चिद्धत्वधिकरणनिरूपितसम्बन्धितावच्छेदकावच्छिन्नत्वोभयाभाव एव प्रतियोगिताविशेषणत्वेनोपादेयो. लाघवात् वृत्त्यनियामकसम्बन्धसाध्यकव्यभिचारिण्यपि सम्ब. न्धान्तरावच्छिन्नसाध्याभावप्रतियोगितायां व्यभिचारनिरूपकाधिकरणनिरूपितसम्बन्धितावच्छेदकावच्छिन्चत्वविरहेणोभयाभाव. सत्त्वान्नातिव्याप्तिः नच धूमवान्वङ्करित्यत्र धूमत्वच्छिन्नसंयोगेन साध्यतायामतिव्याप्तिः अयोगोलकनिरूपितसाध्यता. वच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वाप्रसिद्धरिति वाच्यं साध्यताव. च्छेदकसम्बन्धातिरिक्तसम्बन्धावच्छिन्नत्वसाध्यतावच्छेदकावच्छि
"Aho Shrutgyanam"

Page #39

सिद्धान्तलक्षणतवालोकः । त्वोभयाभावस्य सम्बन्धिताविशेषणत्वात् नचैवमपि वह्नर्विषयितया साध्यतायां वह्निविषयकवह्निविशिष्टविषयकवाहित्वविशिष्टविषयकशानान्यतरत्वेऽतिव्याप्तिः वह्नित्वस्य हेत्वधिकरणमात्रनि. रूपितसम्बन्धितावच्छेदकत्वादिति वाच्यन्ताशसम्बन्धितावच्छेदकताबिशिष्टावच्छेदकतानिरूपितत्वस्थ विवक्षितत्वात् वैशिष्टयञ्च स्वप्लाजात्यस्वसामानाधिकरण्योभयसम्बन्धनेति वदन्ति तदसत् महानसीयवाह्नमान्धूमादित्यत्रातिव्याप्तेः वह्नित्वस्य प्रतियोगितावच्छेदकस्य निखिलहेत्वधिकरणानरूपितसम्बन्धितावच्छेदकत्वात् स म्बन्धितावच्छेदकातिरिक्तधमीनवच्छिन्नत्वनिवेशे पर्वतनिरूपितसम्बन्धितावच्छेदकतिरिक्तावच्छिन्नमहानसीयबह्नयभावप्रतियोगितामादायाव्याप्तितादबस्थ्यापत्तेः नच सम्बन्धिताविशेषणोभयाभाव. घटकसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्नत्वं च स्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्बसम्बन्धेन साध्यताविशिष्टत्वरूपम् वाच्यन्तथा सति महानसीयव. पहिल्यावच्छिन्नकालिकसम्बन्धावच्छिन्नपर्वतनिरूपितसम्बन्धिताया उभयाभाववत्त्वेन नाव्याप्तिरितिवाच्यं वह्नर्विषयतिया साध्यतायां वहि. विषयकमहानासीयवह्निविषयकज्ञानान्यतरत्वेऽतिव्याप्तः साध्याभाव. प्रतियोगिताया महानसीयबाह्नित्वावच्छिन्नोभयाभाववत्सम्बन्धितावच्छेदकातिरिक्तानबच्छिन्नत्वात् महानसीयधूमत्वावच्छिन्नकालिकस. म्बन्धावच्छिन्नसम्बन्धितामादाय धूमवान्वरित्यत्राप्यतिव्याप्तेः तन्महानसीयवलयभावमादायाव्याप्तितादवस्थ्याच्च प्रतियोगितायान्तन्म. हानसासमानकालिकयत्किञ्चिद्धत्वधिकरणनिरूपितसम्बन्धितावच्छेदकाबच्छिन्नत्वविरहादिति इदम्पुनरिहाबधेयम् विभिन्नकालीमयोरपि परम्परासम्बन्धस्वीकारेणाव्याप्ति सम्भवति प्रागुक्तातिव्याप्तिवारणाय स्वानबच्छेदकानवच्छिन्नत्वैतत्सम्बन्धावच्छि. श्रस्ववृत्तित्वोभयसम्बन्धेन ताशसम्बन्धिताविशिष्टत्वमेव वाच्यं प्रतियोगिवैयधिकण्यश्च प्रतियोगितावच्छदकसम्बन्धेनैवा. त्र वाच्यं तथा च सम्बन्धांधर्मिकोभयाभावोवक्ष्यमाणोनाद: रणीयः गुरुधर्मस्य प्रतियोगितानवच्छेदकत्वेऽपि साध्यतावच्छेवकावच्छिन्नत्वस्य पर्याप्तिघटितत्वाभावेन न दोषः साध्यताबच्छेदकनिष्ठावच्छेदकताय साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बधावच्छिन्नत्वानवशे प्रयोजनाभावेन विषयितया साध्यताव.
"Aho Shrutgyanam"

Page #40

सिद्धान्तलक्षणनचालोकः ।
च्छेदकविशिष्टाभावप्रतियोगितायां तत्प्रसिद्धेश्व यत्तु साध्यताव च्छेदकावच्छिन्नत्वश्च साध्याधिकरणयत्किञ्चिनिरूपितसाध्यताव
३२
च्छदेकसम्बन्धावच्छिन्नसम्बन्धितावच्छेदकावच्छिन्नत्वरूपं विवक्षणीयं यत्किञ्चित्वनिवेशात्तादात्म्येन प्रमेयलाध्यके नाव्याप्तिरिति तत्र घटवन्नित्यज्ञानत्वादित्यत्राव्या हिर्दुरुद्धग साध्यतावच्छेदकतदितरोभयानवच्छिन्नत्वकल्पे च प्रतियोगिताधर्मिकोभयाभावघटितकल्पानुसरणे न दोष इति वेदितव्यम् यद्यप साध्यतावच्छेदकतात्वावच्छिन्न पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपनिरूपितस्त्राव
च्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्य्यात्यनुयोगितावच्छेदकत्वसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वाभावोक्तरूपनिरूपित स्वरूप सम्बन्धवच्छिन्नवृत्तित्वाभावाभयाभाववत्त्वम्प्रतियोगिताविशेषणमेकत्वादेः पर्याप्त्यनभ्युपगमे न प्रतिविहितन्तथापि पुनः प्रतिविधीयते वह्नेराधेयत्वपर्याप्त्यन्यतरसंबन्धेन साध्यतायां वहेत्वत्वेऽव्याप्तेः वह्नित्वगतैकत्वाभावस्य प्रतियोगिवेयधिकरण्यासम्भवात् नच प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेन प्रतियोगिवैयधिकरण्यं वाच्यं समवायसम्बन्धावच्छिन्नवह्नधभावमादायाव्याव्याप्तेः यस्वेकत्वलाध्यकवाच्यत्वे साध्यतावच्छेदकगतैकत्वाभावमादायाव्याप्तिरिति तन्न । स्वरूपेण तादृशरूपावृत्तिप्रतियोगितावच्छेदकत्वीय स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभाववि. वक्षायान्दोषाभावादिति 1 * 0 साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नत्व साध्यतावच्छेदकसम्बन्धातिरिक्तस म्बन्धावच्छिन्नत्योभयाभावनिवेशे ससवायसम्बन्धावच्छिन्नवह्नयभावमादाय न दोषः नच वृत्त्यनियामकसम्बन्धसाध्यकव्यभिचारिण्यतिव्याप्तिः वृत्त्यनियामकस्य प्रतियोगितानवच्छेदकत्वादिति वाच्यं साध्यतावच्छेदकसम्बन्धातिरिक्तसम्बन्धावच्छिन्नत्वयत्कि - ञ्चिद्धेत्वधिकरणनिरूपितसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नसम्ब
यत्त्वत्र
प्रतियोगितायां
न्धितावच्छेदकावच्छिन्नत्वोभयाभावस्य
विवक्षितत्वात् नचैवम
पि साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिकवृत्त्यनियामकसम्बन्धला
व्यकव्यभिचारिण्यतिव्याप्तिवारणाय साध्यतावच्छेदकावच्छिन्न
त्व साध्यत्वावच्छेदकसम्बन्धातिरिक्तसम्बन्धावच्छिन्नत्वोभयाभावस्य सम्वन्धितायां निवेशनीयतया वृत्त्यनियामकसम्बन्धसाध्यकसद्धेतावव्याप्तिः प्रतियोगिव्यधिकरणाभावप्रतियोगितावच्छेदेक
"Aho Shrutgyanam"

Page #41

सिद्धान्तलक्षणतवालोकः ।
स्याप्युक्त सम्बन्धितावच्छेदकत्वादिति वाच्यं साध्यतावच्छेदकताव्यापकाच्छेदकताकत्वघदितत्रितयाभावस्य प्रतियोगिता विशेषणत्वे दोषाभावादिति वदन्ति तेऽनाकलयन्तो लाघवगौरवादिकम्पूर्वपक्षरसिका इति ध्येयम् ॥ अथ साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वोमयाभाव एव स्वधिकरणे वक्ष्यमाणप्रतियोग्यनधिकरणत्वशब्देन विवक्षपीवः प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वं च न पर्य्याप्तिघटित्तन्तथा च महानसी यवह्रयभावप्रतियोगितावच्छेदकवहित्वावच्छिन्नाधिकरणत्वस्य हेत्वाधिकणमात्रे सत्त्वान्नाव्याप्तिः प्रतियोगितावच्छेदकनिष्ठनिरूपकतावच्छेदकतावच्छेदकतायां साध्यतावच्छेदकतानिरुपितसंसतावच्छेदकधर्मावच्छिन्न संसर्गतानिरूपितत्वमेव वाच्यन्तथा सति विषयितया रूपत्ववदभावमादायापि नाव्याप्तिः संसर्गतावच्छेदकपर्याप्त्यनिवेशाद्वह्नित्वप्रतियोगिकसमवायेन वह्नित्वविशिष्टसाध्य के महानसीयवह्निमान्तज्ज्ञानत्वादित्यत्र वक्ष्यमाणरीत्या वारणीयस्य महान सीयाभाषवह्न्यभावावादायाच्या सिप्रसङ्गस्य नाव - काशः प्रतियोगितावच्छेदक महान सीयत्वाद्यवच्छिन्नमहानसीयवह्नि त्वावच्छिन्ननिरूपकताकाधिकरणत्वस्य हेत्वधिकरणे सत्त्वात् प्रतियोगितावच्छेदकावछिन्नत्वस्य स्वव्यापकत्वसम्बन्धेन प्रतियोगिताव च्छदकतावृत्यषच्छेदकताकत्वार्थकत्वे वह्निमान्तज्ज्ञानत्वादित्यत्र
चाव्याप्तिः
महिश्वविशिष्टामानं महित्वविशिष्टसाध्यकतज्ज्ञानत्वे वद्यभावं चादावापि नाव्याव्यवकाश इति वेदत्यन्ताभावस्य त्रितयप्रतियोगिकत्वमते गोवान् कालत्वादित्यत्र लक्षणघटकत्वेन सम्प्रतिपन्नस्य सृष्टिकालवृत्तित्वविशिष्टघटत्वाद्यभावस्य प्रतियोगिवैयधिकरण्यासम्भवे नाव्याप्तिरतः प्रतियोगितायामेवोभयामावनिवेशो युक्तः नचोक्ताव्याझेरभावाघटितकल्पेऽसम्भवेन तत्र तन्निवेशो नोचित इति वाच्यं सद्विशेषणस्याभावघटितकल्पाभिप्रायकत्वे ग्रन्थसामञ्जस्यादिति पतेन स्वावच्छिन्नत्वस्वेतरावच्छिन्नत्वोभयसन्बन्धेन धर्म्मविशिष्टान्यत्वस्य महानसयिवह्नयादिसाध्यकव्यभिचारिण्यतिप्रसङ्गापादकस्वेsपि साध्यवदृत्यभावीयत्वधर्म्मविशिष्टत्वोभयाभावस्य निवेशे न कोsपि दोषः वेशिष्ट्यं च स्वावच्छिन्नत्वस्वेतरावच्छिन्न चोभयसम्बन्धेनेत्यपि निरस्तम् सृष्टिकालवृत्तित्वविशिष्टघटत्वाभावप्रतियो
" Aho Shrutgyanam"
३३

Page #42

३४
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
गित्वस्य साध्यवहृत्यभावीयत्वधर्म्मविशिष्टत्वयोस्सस्वेन गोत्ववान्का लत्वादित्यत्राव्याप्तेरिति, अत्र च कालोघटवान्महाकालत्वादित्यत्रा व्याप्तेर्वारणाय प्रतियोगितावच्छेदकसाध्यतावच्छेदकान्यतरसम्बन्धा वच्छिन्नत्वस्य प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्व विशेषणत्वे निरुकोभयाभावात्मकप्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितलक्षणविवक्षायां न कोपि दोषः नच स्ववृत्तिभेदीयमहाकालत्वावच्छिन्न प्रतियोगितासम्बन्धेन घटसाध्यकमहाकालत्वे सद्धेती का गतिरिति वाच्यं घटानुयोगिककालिक प्रतियोगित्वादिसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताक महाकालाभावमादाय लक्षणसम्भवात् यदि बिशेषरूपेण न संसर्ग· त्वादिः प्रतियोगित्वादीनाम्वृत्त्यनियामकतया न प्रतियोगितावच्छेदकत्वमित्युच्यते तदा त्वयापि सम्बन्धधम्मिक प्रतियोगिताधमिकोभयाभावघटितकल्पोऽनुसरणीयस्तत्रैवोक्तरीत्यनुसरणे विफलमेव प्र. तिभात्युभयानवच्छिन्नत्वादिकमिति चिन्त्यम् परन्त्वत्र न पश्यामो दूषणवेलेशमपि दीधितिव्याख्या कर्त्तुर्जगदीशस्य यदुक्तरीत्यनुसरणे तद्ग्रन्थविरोधस्य भवति पुरःप्राप्तिः नापि दीधितिकारस्य मार्गमात्रपदर्शकत्वात्तस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वघटकावच्छेदकतायाः पर्य्याप्तिविवक्षायान्तत्तात्पर्य्यस्य वक्तुं शक्यत्वात् जगदीशेन चैकत्वादेः पर्याप्त्यनभ्युपगमे शिष्यबुद्धिवैशद्याय कथञ्चिदुमयानवच्छि अत्वलरणे दर्शिततयाऽतिसूक्ष्मापराधान्वेषणेऽपि नापराध्यति सोध्याशयविदामिति मन्तव्यम् परे तु रूपत्ववदभावमादाय दोषासम्भवादवच्छेदकतायां साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्वन्न नि. वेशनीयमिति यदुक्तं तन्न युक्तं स्ववृत्तिवाच्यत्ववत्त्वसमवायोभय• सम्बन्धेन वह्रित्वविशिष्टसाध्यकसद्धेतौ प्रतियोगिव्यधिकरणाभावाप्रसिद्धया संसर्गतावच्छेदकपर्थ्यातेर्निवेशनीयतया वह्नित्वप्रतियोगिकसमवायेन वह्नित्वविशिष्टसाध्यकेऽव्याप्त्या परिध्कृतस्य तस्याः वश्यनिवेशनीयत्वात् एवं च तदनिवेशप्रयुक्तलाघवन्दूरापेतं सामान्यधर्म्मावच्छिन्नाधिकरणत्वास्वीकारे साध्यतावच्छेदकवृत्यभावीय. प्रतियोगितानिरूपितपरम्परावच्छेदकत्वस्यैव साध्यतावच्छेदकाव च्छिन्नाधिकरणतारूपत्वं वाच्य मभावश्च स्वाश्रयवन्निष्ठाधिकरणतानवच्छेदकत्वाधिकरणतावच्छेदकत्वोभयाभावरूपस्तथा चक्क प्रति योगिताविशेषणोभयाभावापेक्षया लाघवम् एवमेकत्वादेः पर्याप्त्य
"Aho Shrutgyanam"

Page #43

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
३५
नभ्युपगमपक्ष एवोक्तविशेषणस्यादरणीयतया स्वसाजात्य स्वसामानाधिकण्यस्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वैतच्चितयसम्बन्धेन वैशिष्टयघटितस्वनिरूपितावच्छेदकताविशिष्टान्यावच्छेदकत्वा निरूपितत्वतत्स
म्बन्धावच्छिन्नस्ववृत्तित्वस्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिनत्वैतत्रितयस
म्बन्धेन साध्यतात्रिशिष्टनिरूप कताकाधिकरणत्वस्यैव साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणतात्मकत्वम्वक्तव्यन्तथा सति किं लाघवम् नचोकसम्बन्धैः प्रतियोगिताविशिष्टनिरुपकताकाधिकरणत्वस्य प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटकत्वम्भवत्कल्पेऽपि वक्ष्यमाणमेवेति वाच्यमतिगुरुभूतव्यापकत्वसम्बन्धेन प्रतियोगितावच्छेदकतावृत्यवच्छेदकता कनिरुपकताकाधिकणपरत्वस्याधिकस्य गौरवसम्पादकस्य युष्मत्यक्षे
प्रवेशादित्याहुः तदपि केवल साध्यतावच्छेदकतदितरोभयानवच्छिन्नस्वमात्रनिवेशमालम्व्य परिचिन्तितम्वोध्यम् तत्पक्षे स्थितानां दोषातरबारक विशेषणानामनुसन्धानेऽत्रैव लाघवम्प्रतिभाति ॥ केचित्तु निस्यज्ञानामुयोगिकत्व विशिष्ट महान सीयवह्रित्वावच्छिनप्रतियोगिकस्वाभाववद्विषयितासंबन्धेन घटसाध्यकनित्यज्ञानत्वे प्रतियोगिव्यधिकरपतारशाभावत्वेनाभिमतमहान सीयवह्न्यभावप्रतियोगितावच्छेबकवहित्वावच्छिन्नाधिकरणत्वस्य साध्याऽधिकरणे सत्वेनाऽव्याप्तिरि ति वदन्ति सन्नातिरमणीयमुक्तरूपेण संसर्गताया इदानीमनभ्युपगमात् अन्यथोकसम्बन्धेन षहेस्साध्यतायान्नित्यज्ञानत्वे महानसीय
नाचत्रतियोगितायामुभयाभावविरहेणाव्यातिर्दुरुद्धरा स्यादिति । अथ विशेषरूपेण संसर्गताभ्युपगमस्यापि दृष्टत्वेन तत्पक्षेऽनुपदोक्तस्थळे सिद्धान्ते का गतिरिति चेद्दीधितिका रोकव्यधिकरणधर्म्मावच्छिन्नाभावखण्डनाभासग्रन्थस्थ प्रतियोगितावच्छेदकता पतिनिवेशे एव गदाधरपरिगृहीतस्तद्वारणायालमादरणीयः एतेनोक्तोभयाभावस्य प्रतियोगिताविशेषणस्यैकत्वादेः पर्याप्त्यभ्युपगमान. भ्युपगमोभयपक्षनिर्दुष्टतया पर्य्याप्तिघटितकल्पानुस र णङ्गदाधरभट्टाचाय्र्याणामनुचितमित्यपास्तम् साध्यतावच्छेदकतदितरोययानवडिल्लन्नत्वनिवेशनञ्च शिष्पबुद्धिवैशद्याय, नचैकत्वादेः पर्याप्त्यनभ्युपगमेन यदवच्छेदकत्वविचाररूपग्रन्थे एकत्वादेः पर्याप्त्यनभ्युपगमे त्वाहेत्युक्तन्तस्याभासप्रन्थत्वेन न मतनिर्णायणत्वमितिगृहाणेति• दिक् इदन्तु चिन्त्यते यत्किञ्चित्साध्यतावच्छेदकताव्यापकावच्छेद
" Aho Shrutgyanam"

Page #44

सिद्धान्तलक्षण चालोकः ।
कताकत्वसाध्याधिकरणयत्किवियक्तिनिरूपितसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नसम्बन्धितावच्छेदकताविशिष्टान्यावच्छेदकतावत्वोभयाभाववत्वमेव प्रतियोगिताविशेषणं वक्तव्यम् वैशिष्टयश्च प्रागुक्त. त्रितयसम्बन्धेन ताशावच्छेदकतावत्ता च निरूपितत्वसम्बन्धेन तथा च वह्निमान्धूमादित्यादौ न महानसीयवह्नभावमादायाव्याप्तिः नवा वह्नित्वविशिष्ट साध्यकतज्ज्ञानत्वे वह्नयभावं वह्निलाध्यकतज्ज्ञानत्वे च बह्निमदभावमादायाव्याप्तिः नापि च विषयितया रूपत्ववदभावमादायायेतितत्तोषवारकविशेषणानि नोपादेयानि यद्वोक्तदोपाणां वारणाय यत्किञ्चित्साध्यतावच्छेदकताव्यापकावच्छदेकताव. स्वसाध्यतावच्छेदकताविशिष्टान्यावच्छेदकताकत्वोभयाभाव एवोपादेयः वैशिष्ठयञ्च प्रागुक्तत्रितयसम्बन्धेन अत्रोभयत्र व्यापकत्वप्रवेशः प्रमेयवद्वान्वाच्यत्वादित्यत्र तथाविधाभावीयतादृशप्रतियोगिताप्रसिध्यर्थः अवच्छेदकताकत्वम्विहायावच्छेदकतावत्वोपादानाद्विषीयतया रूपत्ववदभावीयप्रतियोगितायामवच्छेदकताद्वयनिरूपितत्वविरहेऽपि न क्षतिः यत्किञ्जित्वनिवेशाच महानसीयवहिघटोभयाभावीयप्रतियोगितानिरूपितवह्नित्वनिष्टावच्छेदकतादेस्साध्यतावच्छेदकता व्यापकत्वविरहेऽपि महानसीयवहिसाध्यकसद्धेतौ नाव्याप्तिरिति ॥ अथ महानसीयवह्निमान्तज्ज्ञानत्वादिन्यत्र महानसीयाभाववह्नयभावप्रतियोगित्वयोस्साध्यतावच्छेदकतदितरोभयानवच्छिन्नन्वेनाव्याप्तिः के. चिदत्र साध्यतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकपऱ्यात्त्यनुयोनवच्छेदकयत्किञ्चिद्धत्वधिकरणनिरूपितवृत्तितावच्छेदकताप्रत्तियो गिकपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपावृत्तित्वं प्रतियोगितायाम्विशेषणान्तरम्प्रवेश्यन्तथाच वह्नित्वगतैकत्वमहानसीयत्वगतैकत्वयोरुक्तमहानसीयवह्नित्वावच्छिन्नवृत्तितावच्छेदकताप्रतियोगिकपर्याप्त्यनुः योगितावच्छेदकत्वान्नाव्याप्तिः नच यत्किञ्चित्वन्न निवेशनीयमिः ति वाच्यम् तादात्म्येन प्रमेयविषिष्टस्य साध्यतायाम्वाच्यत्वघ. टत्वगतैकत्वादीनान्ताहशानवच्छेदकत्वावच्छेदकत्वोभयवत्वेन घटा. धभावानांलक्षणाघटकत्वात् द्वित्वस्य तादात्म्यसम्वन्धावाच्छभवृत्तितावच्छेदकत्वविरहेपि तदवच्छिन्नाभावप्रतियोगित्वे निरुतोभयानवच्छिन्नत्वस्य तदवच्छेदकतायाम्बावक्ष्यमाणसाध्यताव. च्छेदकेतरानवच्छिन्नत्वस्यासत्वेन तदभावानां च लक्षणाघटक.
"Aho Shrutgyanam"

Page #45

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
३७
त्वादव्याप्तेः एवं च धूमाभावीयप्रतितियोगितायामयोगोलक निरू पितवृत्तितावच्छेदकताप्रतियोगिक पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपावृत्तित्वसत्वेन धूमवान् वह्नेरित्यत्रातिव्याप्तिविरहेपि वह्निमान्वह्नि. विषयकमहान सीवह्निविषयकज्ञानान्यतरत्वेऽतिव्याप्तिः स्यादिति
तादृशानवच्छेदकत्वविशेषणमिति समादधति ते
च तादृशम
इकत्वं सा
तियोगितावच्छेदकतत्वावच्छिन्नपय्र्याप्यनुयोगितानवच्छे ध्यतावच्छेदकगतरूपे न निवेशनीयमित्यकारणकृतप्रतिज्ञा इति जानीमहे किश्चात्र प्रमेयवतस्तादात्म्येन साध्यतायाम्बाच्यत्वे हेत्वधिकरणनिरूपितप्रमेयावच्छिन्नवृत्तितावच्छेदकताप्रतियोगिकप
र्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वस्यैव तत्तद्धर्म्मवृत्तित्वविशिष्टवच्छेदकतावच्छिन्नप्रतियोगित्वमादाय सर्वेष्वेकत्वेषु
सत्त्वादवच्छेदकभेदेनावच्छेदकताभेदे तु सुतरामेवेत्यत्र्याप्तिः उक्तयुक्त्या द्वित्वादीनामप्यवच्छेदकत्वेन वह्निमान्धूमादित्यादावपि नच वृत्तितावच्छेदकता विशिष्टप्रतियोगिताकपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वम्बिवक्षणीय वैशिष्टयश्च स्वतादात्म्यस्व निरूपितत्वान्यतरसम्बन्धेन स्वविशिष्टावच्छेदकता त्वावच्छिन्नत्वसम्बन्धेन तथा च प्रमेयत्वसहितप्रमेयगतरूप एवावच्छेदकत्वमिति नाव्याप्तिरिति वाच्यम् तथापि ल्पने दोषोमावेनाव्याप्तितादवस्थ्यात् तच्छुक्कुमहानसीयवह्निमान्तउपवस्वादित्यत्र तच्छुक्लाभावम्महानसीय वहयवञ्चादायाव्याप्तेश्व तत्रशुक्लत्गत द्वित्वादीनान्तादशावच्छेदकता विशिष्टप्रतियोगिताकपर्थ्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वविरहात् यदि चोक्तवृत्तिताया लाघप्रमेयवत्सा
प्रमेयत्वघटत्वादिगतैकत्वनृत्यन्यतमत्वेनैवावच्छेदकत्वक
वेन प्रमेयत्वरूपप्रमेयस्यैवावच्छेदकत्वङ्कल्यनीयमिति ध्यकेऽव्याप्तिविरहेण वृत्तितावच्छेदकता विशिष्ट प्रतियोगिता निवेशनीया एवञ्च विषयितया वह्नित्वविशिष्टसाध्यके वह्नयभाव. मादाय नाव्याप्तिरपीति विभाव्यते तदापि हेत्वधिकरणपर्वतादिनिरूपिताया घटत्वदिकालीनवाहेत्वावच्छिन्नवृत्तितायास्स्ववृत्तिवाच्यत्ववत्त्वादिसम्बन्धेन घटत्वाद्यवच्छिन्नवृत्तितायाश्चावच्छेदकत्वस्यैव घटत्वादिषु सत्त्वेन वह्निमान्धूमादित्यादी लक्षणासम्भवः वृत्तितायास्साक्षान्निरूपितत्वस्यावच्छेदकतायां साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य च प्रवेशेपि स्ववृत्तिवाच्यत्ववत्तासम्बन्धेन
"Aho Shrutgyanam"
न

Page #46

सिद्धान्तलक्षणतरवालोकः ।
वह्नित्वविशिष्टसाध्यकधूमेऽव्याप्तिः प्रतियोगितावच्छेदकताघटकस. म्बन्धावच्छिनवृत्तितावच्छेदकत्वविवक्षायाञ्च वाहत्वप्रतियोगिक समवायेन वह्नित्वविशिष्टस्य वह्नित्वप्रतियोगिकसमवायेन वह्नित्वविशिष्टनिरुपितविषयितया साध्यतायां तज्ञानत्वे हेत्वधिकरणनिरूपि तवृत्तितानिरूपितप्रतियोगितावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नावच्छे दकत्वाप्रसिद्धचाव्याप्तिः यदिच प्रतियोतावच्छेकताघटकसम्बन्धाव च्छिन्नत्वम् न्यूनवारकमात्रमेव विवक्षणीयमुक्तस्थले समवायेन. घटत्वविशिष्टाभावमादाय न दोषइत्युच्यते तदापि समवायस. म्वन्धाचच्छिन्नावच्छेदकताकविषयितासम्बन्धेन वह्निसाध्यकनित्यज्ञानत्वेऽव्याप्तिः शुद्धसमवायेन विशिष्टसमवायेन वा धर्ममात्रविशिष्टाभावस्य प्रतियोगिवैयधिकरण्यधिरहात्स्वरूपादिना किञ्चिद्धमविशिष्टाभावस्य प्रतियोगिवैयधिकरण्येऽपि तत्प्रतियोगितावच्छेदकताघटकसम्वन्धावच्छिन्नावच्छेदकताकस्य साध्यतावच्छे. देकसम्बन्धावच्छिन्नहेत्वधिकरणनिरूपितवृत्तित्वस्याप्रसिद्धेः यत्तु वह्निमान्तज्ज्ञानत्वादित्यत्र तादृशानवच्छेदकत्वविशिष्टतादृशावच्छदकत्ववद्रूपाप्रसिध्याऽव्याप्तिरिति तन्न स्वावच्छेदकतात्वावच्छिअप्रतियोगिताकपर्याप्त्यनुयोगितानवच्छेदकत्वस्वकालीनयत्किञ्चि. द्धत्वधिकरणानरूपितवृत्तितावच्छदकताप्रतियोगिकपर्याप्त्यनुयोगितावच्छदकत्वोभयसम्बन्धेन साध्यत्वाभाववद्रुपवृत्तित्वस्य विवक्षि. तत्वात् यधुक्तविषयित्वादीनां संसर्गत्व मिदानी न स्वीकरणीयम् । केवलविषयित्वादीनां तदीक्रियते चेद्भवतामनुशासनन्नदोक्तप्रकारस्यापि सदोषत्वङ्कोनाम ब्रूयादित्युपरम्यते ॥ * ॥ येतु यत्किञ्चित्सा. ध्यतावच्छेदकत्वावृत्तियत्किश्चिद्धेस्वधिकरणनिरूपितवृत्तितावच्छेद. कताविशिष्टावच्छेदकत्वानिरूपितत्वम्वाच्यम् वृत्तिता च स्वनिरूपि. तप्रतियोगितावच्छेदकतावत्वसम्बन्धेन अवच्छेदकतावसा च स्वसा. जात्यस्वसामानाधिकरण्योभयसम्बन्धेन वैशिष्टयञ्च स्वसाजात्यस्वसामानधिकरण्यस्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वैतन्त्रितयसम्बन्धेन तथा च महानसीयाभावह्नयभावावादाय नाव्याप्तिः उक्तोमयसम्ब. न्धेन वृत्तित्वोपादाने तार्णवह्निसाध्यकव्यभिचारिणि प्रतियोगिताव. च्छदेकतायाः प्रत्येकं यकिश्चित्साध्यतावच्छेदकत्वावृत्तित्वेनातिव्याप्तिस्स्यादिति तदुपक्षितम् सामानाधिकरण्यमात्राको प्रमेयव.
"Aho Shrutgyanam"

Page #47

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः।
त्साध्यकेऽवच्छेदकतामात्रस्य साध्यतावच्छेदकतायां वृत्तित्वेना. व्याप्तिरतस्माजात्यप्रवेशः निरवच्छिन्नसाध्यतावच्छेदकताद्वयस्थले प्रत्येकधर्मनिष्ठनिरवच्छिन्नावच्छेदकताकप्रतियोगिताकाभावमादाया. ज्याप्तधारणाय स्वसामानाधिकरण्येति वैशिष्ठयघटकस्वसाजात्योपा. दानात् प्रमेयावच्छिन्नवृत्तितामादाय न दोषः यदि च षर्वतादिनिकपितसंयोगसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तितानिरूपितप्रमेयत्वावच्छिन्नाप्यव. छेदकतावह्नित्वादिष्ववेत्युरीक्रियते तदा तत्फलं मृग्यम् घटत्वप्रतियोगिकसमवायसम्बन्धावच्छिन्नघटत्यनिष्ठावच्छेदकतायाम्यर्वतादि. निरूपितसंयोगसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तितावच्छेदकताघटकसम्बन्धन्यावच्छिन्नत्वविरहेण तन्निरूपकप्रतियोगितामादाय लक्षण सङ्गतौ विशेषरूपेण संर्गत्वास्वीकार एव सामानाधिकरण्यनिवेशे शरणम्बोध्यम्। स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिमत्वन्तु स्ववृत्तिवाच्यत्वादिसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तितावच्छेदकतामादायातिव्याप्तिवारणायोपादयेमेषेति वदन्ति तेऽपि शुद्धपटत्वावच्छिन्नाप्रतियोगिकालिकसंयोगास्यतरसम्बन्धेन घटसाध्यकमहाकालत्वे पटामाभावमात्रस्यैव लक्षजघटकतया तत्प्रतियोगितायां हेत्वाधकरणनिरूपितशुक्लपटत्वावच्छिन्नवृत्तितावच्छेदकताविशिष्टयत्किश्चित्साध्यतावच्छेदकत्वावृत्त्यच्छेदकतानिरूपितत्वस्य सत्त्वेनाव्याप्त्यापत्तेरेव निरस्ता वेदि. सव्या यशुकदोषवारणाय हेत्वधिकरणानेरूपितवृत्तितायामेव यत्किा शिवम्बिशेषणन्तदा मठत्वाचवच्छिन्नवृत्तितामादायोक्ताभावस्य ल. क्षणघटकत्वसम्भवेऽपि महानसीयवहेर्विलक्षणविषयितया स्ववि. शिष्टमुख्यविशेष्यताद्वयशून्यज्ञानीयविषयतावच्छेदकावच्छिन्ननिरू. पितविषायतया साध्यतायाम्वह्निविषयकशानमहानसीयविषयकक्षा. नान्यतरत्वहेतौ बहिविषयकशानात्मकहेत्वधिकरणनिरूपितयकि. चितवृत्तितावच्छदकताविशिष्टावच्छदकत्वानिरूपितत्वस्य महानसीयाभावप्रतियोगितायां वह्नयभावप्रतियोगितायां च महानसीय. विषयकज्ञानात्मकत्वधिकरणनिरूपितयत्किञ्चित्वृत्तितावच्छेदकताविशिष्टावच्छेदकत्वानिरूपितत्वस्य सत्त्वेन तत्प्रतियोगित्वे आदा. याव्याप्तिन्न विदन्ति तत्समुचितम्बालानामिति ॥ परेत्वत्र तादृश. प्रतियोगिताविशिष्टान्यतयत्साध्यत्वन्तदवच्छदकावच्छिन्नसामाना. धिकरण्यम्वाच्यम्वैशिष्टयञ्च स्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वस्वसामा
"Aho Shrutgyanam"

Page #48

४०
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
नाधिकरण्योमयसम्बन्धन तथा च महानसीयवाहिमान्तज्ज्ञानत्वादि. त्यत्र नाव्याप्तिरितिति वदन्ति ते च स्ववृत्तित्वघटितसम्वन्धेन वैशिपृथाभिधाने महानसीयवहयभावस्यापि वारणसम्भवन साध्यतावच्छेदकतदितरोभयानवीच्छन्नत्वविशेषणवैफल्यप्रशक्तेः तदनभिधानेन परिहारः स्वसाजात्यस्वमानाधिकरण्यस्वावच्छेदकसम्बन्धाव: च्छिन्नत्वैतत्रितयसम्बन्धेन स्वनिरूपितावच्छेदकताविशिष्टान्यावच्छेदकत्वानिरूपितत्वस्य वैशिष्टयघटकत्वाभ्युपगमे महानसीयवह्नि वृत्तित्वविशिष्टजातिमदभावस्य विषयितया रूपत्ववदभावस्य च वा. रणसम्भवानिरवाच्छिन्नत्वसाध्यतावच्छेकताघटकसम्बन्धावच्छिन्न. त्वयोनिरर्थकतान्तदनुक्त्या वारयन्तो जगदीशव्याख्यायामनुग्रहकारि ण इति मन्यामहे अथोक्तविशेषणानामत्रैव तात्पर्य मिति चेत् साध्य. तावच्छेदके ताशप्रतियोगितानवच्छेदकत्वघटितत्वानुपपत्तिः प्रयोजनवशादिष्यत एवेति चेत्प्रकृतानुमितेः पूर्व प्रकृतानुमितिवि. धेयतायाःप्रायसोऽनुपस्थितत्वेन तदूघटितव्याप्तेर्दुग्रहतयाऽनुमितेरनु पपत्तिः व्याप्तिघटकतया वह्नित्वानुपस्थितावप्यनुमित्यापप्तिः महान. सीयवह्निमान्तज्ज्ञानत्वादित्यत्र वह्निमहानसीयाभावमादाय भवद्धिरपि दोषत्वेनाधितो व्याप्तिर्दोषोऽत्रालोचनीयइति ॥ अत्र वूमः सर्वेषानिरवच्छिन्नत्वसाध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्व. साध्यतावच्छेदकतदितरोभयानवच्छिन्नत्वादीनां यत्किश्चित्साध्यता. घच्छेदकताव्यापकावच्छेदकताकत्वसाध्यतावच्छेदकतात्वसामाना. धिकदणभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वोभयाभाववत्त्व एव तात्पर्य प्रतियोगितावच्छेदकता च स्वनिरूपितावच्छेदकतावत्त्वस्वनिरूपितावच्छेदकतात्वव्यापकत्वोभयसम्बन्धेन व्यापकता च स्वनिरूपितसाध्यतानिरूपितावच्छेदतावत्वसम्बन्धेन अवच्छेदकताबत्ता चोभयत्र प्रसिद्धचतुष्टयेषु यावदादेयन्तावद्भिः तथा च महानसीयवह्निसाध्यकस्थले प्रत्येकाभावमादाय न दोषः सम्बन्धफलन्तुपूर्ववदेववोध्यम् यद्वा यात्कञ्चित्साध्यतावच्छेदकताव्यापकावच्छेदकताकत्वसाध्यताविशिष्टान्यत्वोभयाभाव एव तात्पर्य्यमुक्तविषेशणनामालोचनीयम् वैशिष्टयञ्च स्वनिरूपितावच्छेदकताविशिष्टान्याच्छेदकत्वानिरूपितत्वस्ववृत्तित्वोमयसम्बन्धेन वृत्तित्वञ्च स्वनिरूपि. तावच्छेदकन्ताविशिष्टीन्यावच्छेदकत्वानिरूपितत्वसम्बन्धेन वैशिष्ट्य
"Aho Shrutgyanam"

Page #49

सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः ।
४१
श्व प्रागुक्तत्रितयसम्बन्धेन एवंच महानसीयवह्निसाध्यकस्थले प्रत्येकाभावम्बिषयितया वह्नित्वविशिष्टसाध्य के वह्नभाभावश्चादाय नाव्याप्तिरिति नचास्यापि साध्यताघटितत्वेन दनुपस्थितिकालीनानुमित्यनुपपनिर्दोष उक्तोभयाभाववत्प्रतियोगितावच्छेदकत्वीय स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नतादृशप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावस्याव्याप्तिघटकत्वाङ्गीकारेणानुपस्थितस्यापि संसर्गतया भानसम्भवेन व्याप्तिग्रहसंभवात् नन्वत्रापि महानसयिवह्निमान्तज्ज्ञानत्वादित्यत्र वह्निमहानसीयाभावमादायाव्याप्तिरिति चेन्न स्वावच्छेद्यविशेष्यताविशिष्टविशेष्यतावच्छेद्याभावप्रमीयप्रकारतावच्छेदकत्वस्य वैशिष्ट्य घटकताङ्गीकारात् वै. शिष्ट्यञ्च स्वावच्छेदकीभूतधर्म्मावच्छिन्नत्वस्ववृति निरवच्छिन्नत्वयस्वान्यतरसम्बन्धेन तथा च साध्यत्वावच्छेद्यविशेष्यत्वस्य वह्नित्यावच्छेद्यत्वात्प्रतियोगित्व सम्बन्धावच्छिन्नप्रकारतावच्छेदकविशेस्यत्वस्य व महानसीयत्वावच्छिन्नत्वान्नाव्याप्तिरिति ॥ इदञ्च महानसीयवह्रित्वावच्छिन्नग्रतियोगित्ववह्निमहानसीयत्वा वच्छेद्यप्रतियोगि
त्वयोस्स्वावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपभेदा
पक्षे च द्वित्वयोस्तयोः कथं भेदइति वाच्यं प्रतियोगित्वभेदान्यथानुपपत्याकल्प्यत्वात् नच भेदकाभावः महानसीयधर्मिकवहित्वज्ञानोत्तरापेक्षावुद्धिरेकस्य हि सामग्न्यपरस्य हि वह्नित्वावच्छि
सा
मन्महानसीयत्वज्ञानोत्तरापेक्षा बुद्धिरिति भेदककल्पनात् वस्तुतस्संयोगसम्बन्धावच्छिन्नमहानसीयवहृद्यभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्य लाघवेन महानसीयत्ववहित्वयोस्सिद्धावपि विषयित्व सम्बन्धावच्छिन्नमहानसीयवह्नद्यभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वं मानाधिकरण्यसम्बन्धेन महानसीयत्वविशिष्टवह्नित्व एव कल्पनीयमेवस्त्र हिमहानसीयाभावप्रतियोगिताषच्छेकत्वम्महानसीयत्व यत्विविशिष्ट इति पक्षेचोक्तसम्बन्धो न निवेश्यः स्वनिरूपितावच्छेदकताविशिष्टान्यत्वघटकसम्बन्धस्य स्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वरूपतोक्तावेवोक्ताभाववारणात् विषयितासम्बन्धेन महानसीयवह्निविघयेताषच्छेदकतापि महानसीयत्वविशिष्टवहित्व एव नातोविषयितया महानसीयवह्निसाध के व्यभिचारिण्यतिव्याप्तिः एवञ्च यथाश्रुतेऽपि नोक्तसद्धेतावव्याप्तिशङ्कापि प्रतियोगिता छेदक सभ्यताबच्छेदकयोर्भेदादिति बोध्यम् यद्वा निसीयवभावात
" Aho Shrutgyanam"
युव

Page #50

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
गितावच्छेदकत्वं साक्षादेव महानसीयत्ववह्नित्वयोरङ्गीकार्य महा. मसीयत्वस्य च वह्नित्वावच्छिन्नानुयोगिकसमवायेनैव तथात्वमेवम्व. हिमहानसीयाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वम्महानसीयत्वावच्छिन्नानुयोगिताकसमवायेनैव वह्नित्वस्य प्रतियोगितयोर्भेदाय कल्पनीयमिति कल्पेऽपि विशेष्यत्वघटितसम्बन्धो न निवेश्यः स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्थ पर्याप्तिघटितस्य निवेशेनैव प्रागुक्तदोषवारणा. दिति । अथ संय्योगादिसम्बन्धावच्छिन्नमहानसीयवहृयभावप्रति योगित्ववह्निमहानसीयाभावीयसय्योगसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगित्वयो दाभावेऽपि क्षत्यभावेन भेदककल्पनाया अन्याय्यत्वेन वृत्यनियामकसम्वधस्य प्रतियोगितानवच्छेदकत्वपक्षे विषयितया महानसी. यवह्नस्साध्यतायां महानसीयवह्निविषयकवह्निमहानसीयविषयकशा. नान्यतरत्वे व्यभिचारिण्यतिव्याप्तिः साध्याभावस्य प्रतियोगिवे. यधिकरण्यविरहादिति चेन्न समनियतनानाधर्मावच्छिन्नप्रतियो. गित्वानाम्भेदपक्ष दोषाभावात्पक्षान्तरे च साध्यतावच्छेदकावच्छिनाधिकरणत्वप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वोभयाभावस्यै व प्रतियोगिवैयधिकण्यपदार्थत्वात् साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नाधिक रणत्वञ्च साध्यताविशिष्टनिरूपकताकाधिकरणत्वम्वैशिष्ट्यञ्च प्रागुक्तसाध्यताविशिष्टान्यत्वघरकवैशिष्ट्यनियामकसम्वन्धै ग्राह्यमिति एवंचाव्याप्तिवारणाय कोपि प्रयासो न विधय इति ॥ यत्तु नीला. न्यघटपीतान्यपटोभयसाध्यकपीतघटनीलपटोभयहेतौ पीतान्यघटनीलान्यपटोभयाभावमादायाव्याप्तिरिति तदपि निरस्तं प्रति. योगितावच्छेदकोभयत्वस्य साध्यतावच्छेदकोऽभयत्वादन्यन्वात् न चोभयत्वस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वं न स्वीकरणीयं प्रयोजनाभा वादिति वाच्यं प्रतियोग्यंशे उभयत्वभानम्विना तादृशाभावप्रती तेरनुदयात्प्रमेयत्वम्विना प्रतियोग्यंशेघटत्वादिभानस्य घटोना स्ती तिप्रतीतौ दृष्टत्वेन प्रमेयघटोनास्तीतिप्रतीतिसिद्धाभाव प्रतियोगितावच्छेदकत्वस्य प्रमेयत्वे त्यक्तुं युक्तत्वादिति दिक् ॥ ० ॥०॥ साध्यतावच्छेदकभिन्नो य इति साध्यताक च्छेदकताविशिष्टान्यसाध्यतावच्छेदकसमानाधिकरणवृत्त्यवच्छेदक. त्वानिरूपितत्वन्तत्पर्य्यवसितार्थः तेन प्रमेयसध्यतावच्छेदकस्थले साध्यतावच्छेदकेतराप्रसिद्धावपि न क्षतिः अनवच्छेदकत्वानुशर
"Aho Shrutgyanam"

Page #51

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
गवैयर्यस्येष्ठत्वाभ्युपगमादव्याप्तेर्वलवत्वाचाह अपिचेति यवत्र ताध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धेन साध्यवृत्तित्वोक्तौ घटत्वस्य स्व. रूपेणावृत्तित्वान्न दोष इति तत्तुच्छम् वह्नित्वप्रतियोगिकसमवायेन वह्नित्वस्य साध्यतावच्छेकयत्वे तादृशधाप्रसिद्धः नच साध्यता. वच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य पयोतिघटितस्यानुपादेय. त्वेन नाप्रसिद्धिः एवमुक्तपर्यवसितार्थे निरवच्छिन्नसाध्यतावच्छेदकस्थले सावच्छिन्नसाध्यतावच्छेदकनिष्ठावच्छेदकतैव तादृशी परत्रच विपरीतेति वाच्यं तादात्म्यस्वरूपान्यतरसम्वधेन प्रमेयस्वविशिष्टसाधकेऽव्याप्तेस्तथाप्यनुद्धारात् अवच्छेदकताधर्मिमकसाध्यतावच्छेदकताघटकसम्वन्धावच्छिन्नत्वपारेकारे तद्वह्नयभावस्यापि धारणासम्मवाच ॥०॥ ननु साध्यतावच्छेदकातरिक्तधम्में गगनत्वातिरिक्तत्वमस्तु विशेषणं तथा च गगनाभाव एव ताहश. प्रतियोगिताकस्तादृशोभविष्यति प्रमेयवान्वाच्यत्वादित्यादौ नच प्रमेयवानगगनवादित्यत्राव्याप्तिस्साध्यतावच्छेदकतादात्म्येन गगनाभावस्य प्रतियोगिसमानाधिकरणत्वादिति वाच्यमवृत्तिवृत्ति धांतिरिक्तत्वस्य विशेषणतया विवक्षितत्वेनात्माद्यभावस्य तत्र ता. दृशत्वसम्भवादात्मगगनान्यतरसाध्य के प्रत्येकाभावमादायाव्याप्तिरनवच्छेदकानुशरणेन वारणीया यदि चात्मसाध्यकशाने सतो. तात्मभेदमादायाव्याप्तिः तच्यक्तित्वस्यावृत्तिवृत्तित्वात् महानसी. यारतिधित्वविशिष्टययभावमादायाव्याप्तिस्तु न सम्भवति अवृत्ति. मात्रवृत्तित्वस्य विवक्षितत्वादित्युच्यते तदा साध्यतावच्छेदकातिरिकसाध्यवृत्तिधर्मनिष्टा या गगनत्वनिष्टावच्छेदकताभिन्नासती महाकालत्वनिष्ठावच्छेदकताभिनावच्छेदकता तदनिरूपितत्वमेवविवक्षणीयं नवैवमपि द्वित्वत्वेन द्वित्वविशिष्टवह्निसाध्याके सद्धतौ वह्निगगनोभयाभावमादायाव्याप्तिः घटमहाकालयोर्य्यस्संयोगस्तध्याक्तिमत. स्तादात्म्येन साध्यतायां घटत्वेचाव्याप्तिः तद्याक्तिमन्महाकालभेदस्य ताहशप्रतियोगिताकत्वात् नच तदवच्छेदकम्महाकालत्वमात्रमुक्तभेदस्यान्याप्यवृत्तित्वादिति वाच्यं साध्यतावच्छेदकातिरिक्तधर्मावच्छेद्यत्वगगनत्वातिरिक्तमहाकालत्वातिरिक्तधर्माघछदेद्यत्वोभयाभावस्य विवक्षितत्वात् एतेन गुरुधर्मस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वे प्रमेयगगनाभावमादाय प्रमेयवान्वाच्यत्वादि.
"Aho Shrutgyanam"

Page #52

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
स्यत्राध्याप्तिरित्यप्यपास्तम् यत्तु तत्क्षणविशिष्टकालिकविशेषणतया गगनत्वविशिष्टसाध्यकतत्कालत्वे गगनत्ववन्महाकालाभाव. मादायाव्याप्तिरिति तत्तुच्छ निरुक्तधविच्छेद्यत्वगगनत्वातिरिक्त. धविच्छेद्यत्वमहाकालत्वातिरिक्तधमावच्छेद्यत्वैतन्त्रितयाभावस्य. विवक्षितत्वादेवश्च विषयितया प्रमेयस्य साध्यतायां प्रमेयविषय. कगगनादिविषयकज्ञानत्वेऽपि नाव्याप्तिः गगनाधभावस्य प्रतियोगिवैयधिकरण्यविरहेऽपि घटाद्यभावस्यैव तादृशप्रतियोगिताकस्य सं. भवान्नच महानसीयवह्नयभावप्रतियोगित्वस्य धर्मत्रयानवच्छिन्नत्वादव्याप्तितादवस्थ्यमिति वाच्यम् अवच्छेद्यत्वसम्बन्धेन तादृशधर्मवघटितत्रितयाद्यभावस्य विवक्षितत्वात् स्ववृत्तिभेदीयघटत्वावच्छि. नप्रतियोगितासम्बन्धेन प्रमेयसाध्यकघटत्वे घटाभावमात्रस्य प्रति. योगिव्यधिकरणाभावस्य तादृशप्रतियोगिताकत्वेपि स्ववृत्तिभेदीयनीलघटत्वावच्छिन्नप्रतियोगितासम्बन्धेन साध्यतायान्तत्राव्याप्तिरि. ति तु न साधुः उक्तभेदानुयोगितानवच्छेदकधर्मविशिष्टस्याप्युक्तभेदघटितसम्बन्धेन व्यापकत्वाङ्गीकारे स्ववृत्तिभेदीयमहानसीयचह्नित्वावच्छिन्नप्रतियोगितासम्बन्धेन वह्निलाध्यकमहानसीयवह्नित्वे सखेतो महानसीयवह्नयभावमात्रस्य लक्षणघटकतया तत्प्रतियो. गितायामुक्तोभयानवच्छिन्नत्वविरहेणाव्याप्ते१रुद्धरत्वादिति चेन्न घ. टवन्नित्यज्ञानत्वादित्यत्र नित्यज्ञानान्यत्वावशिष्टपटाद्यभावस्यैव ल. क्षणघटकतायाः सम्भावितत्वेन तदीयप्रतियोगितायामुक्तत्रितयाभा. वविरहादव्याप्तेरनिवार्यत्वादिति ॥ ० ॥ अथ साध्यवृत्तित्वं सा. भ्यतावच्छेदकवृत्तित्वरूपम्बाच्यम्वृत्तिता च स्वसामानाधिकरण्य. साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नाभावप्रतियोगित्वविशिष्टस्वाभाववद्वत्तित्वाभाववत्त्वसम्बन्धावच्छिन्नस्वाभाववत्त्वाभयसम्बन्धेन तथाच प्रमेयसाध्यकस्थले वाच्यत्वादिरेव तादृशो धर्मः स्वाभावस्याप्रसिद्धत्वात् प्रमेयत्व उक्तप्रतियोगित्वाविरहेण तद्विशिष्टोक्तवृत्तित्वाभाववत्वसम्बन्धेन घटत्वस्यैव सत्वेन स्वाभाववत्वघटित सम्बन्धेन घटत्वादीनाम्वृत्तित्वविरहादिति न तादृशाभावाप्रसिद्धिरितिचेन्मेवम्पूर्वकल्पापेक्षयागुरुत्वात् गुरुधर्मस्य प्रतियोगिताव. च्छेदकत्वे प्रमेयघटाभावमादायाव्याप्तितावस्थ्यात प्रमेयत्वस्यापि विशिष्टाभावादिप्रतियोगित्वेन धर्ममात्रस्य तवृत्तित्वात्प्रमेयसाध्यका.
"Aho Shrutgyanam"

Page #53

सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः । ४५ व्याप्तितादवस्थ्याच्च कथञ्चित्प्रमेयत्वे प्रतियोगित्यवारणसम्भवेऽपि घटान्यप्रमेयसाध्यकभूतलत्वादी घटाभावस्य प्रतियोगिवैयधिकरण्यविरहादभावान्तरस्य ताशप्रतियोगिताकत्वविरहादव्याप्तेश्चेति ॥ ० ॥ अथ साध्यतावच्छेदकातिरिक्तधर्मव्यासज्यवृत्त्यन्यत्वविशेषणं देयम्प्रमेसाध्यके घटादिगतद्विस्वावच्छिन्नाभावमादायैवलक्षणसम्झतिः नच वह्निघटोमयाभावमादायाव्याप्तिासज्यवृत्यन्य. साध्यताच्छेदकातिरिक्तघटत्वस्य साध्यवृत्तित्वविरहादिति वाच्य. मिदानी साध्यवृत्तित्वनिवेशप्रयोजनाभावात्सलत्रैव सद्धेतौ द्वित्वादिमात्रावच्छिन्नाभावमादाय लक्षणसमन्वयात् नच रूपवान्य टत्वादित्यत्र रूपद्धयन्नास्तीतिप्रतीतिसिद्धाभावमादयाव्याप्तिः रूप्रत्वद्वित्वयोरेवावच्छेदकत्वेन तत्प्रतियोगितायामुक्तानवच्छिन्नत्व. सत्त्वादितिवाच्यं साध्यतावच्छेदकातिरिक्तधविच्छेद्यत्वव्यासज्यवृत्तिधर्मातिरिक्तधम्मोवच्छेद्यत्वोभयाभावस्य प्रतियोगिवाविशेषणत्वात् इति चेन्न द्वित्वविशिष्टस्य साध्यतायां यत्र घटगतगुणएकस्मिन्द्वयोवा द्वित्वमुत्पन्नं न त्रिषु तवघटनिष्ठतध. क्तित्वे सद्धेतौ द्वित्वत्रयनास्तीत्यभावमादायाव्याप्तेः व्यासज्यवृत्तिधातिरिक्तधर्मावच्छेद्यत्वस्य प्रतियोगितायाम्विरहात् विषयितया प्रमेयस्य साध्यतायानित्यज्ञानत्वे नित्यज्ञानान्यत्वविशिष्टघटाभावमात्रस्य लक्षणक्टकतया तत्प्रतियोगितायामुभयाभावविरहेणाव्या. मेति ॥ ॥ कथितस्य प्रन्योक्तविशेषणस्य तादात्म्येन जाति. मत्साध्यकसवे घटाघभावं सद्घटाभावञ्चादायाव्याप्तिवारणाय साध्यतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकपर्याप्त्यनुयोगितान. पदकसाध्यवृत्तिवृत्तिरुपावृत्तित्वार्थकतामाह तकत्वादेः पा. श्यमभ्युपगम एवोक्तकल्पादरणात् एतद्दोषसशस्य दण्ड्यादिसा. ध्यकस्थलाव्याप्तेम्रन्यकृतैव वक्ष्यमाणत्वात्प्राक्परिष्कृतै तत्कल्पे दोपासम्भवास्थ अभावस्याप्रसिद्धेरिति यद्यपि ताशधर्मानवच्छिन्नप्रतियोगित्वाप्रसिद्धिरेवदातुमुचिता तथापि संयोगादिसम्ब. न्धावच्छिन्नप्रमेयाभावप्रतियोगित्वस्य विषयितया प्रमेयत्ववदभावी. यप्रतियोगित्वस्य ध्वंसीयप्रतियोगित्वस्य तादृशस्य प्रसिद्धरभावात्प्रसिद्धिपर्यन्तानुधावनं तथा च साध्यतावच्छेदकसम्बन्धेन प्रतियोगिन्यधिकरणस्य सध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नावच्छे.
"Aho Shrutgyanam"

Page #54

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
दकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकताकप्रतियोगिताकस्य हेतुसमानाधिकरणात्यन्ताभावस्य न प्रसिद्धिरिति ॥ ० ॥ द्रव्यत्वादिरूपेणेत्यादि अत्र तृतीयाया अवच्छिन्नत्वमर्थः धूम इति सप्तम्यन्तस्य च धूमनिष्टलिङ्गत्वम्वह्निव्याप्यत्वञ्च वह्निविधेयताकानुमितिजनकतायां विषयितयावच्छेद की भूतोधर्म्मः तदेकदेशे ऽनुमितौ द्रव्यत्वावच्छिन्नधूमनिष्टलिङ्गकत्वस्यान्वयः धूमत्वावच्छिन्नलिङ्गताकत्वन्धूम सामान्य इति सप्तम्यन्तार्थः तस्य तत्तद्वह्निव्याप्यत्वशब्दार्थीभूततत्तद्वह्निविधेयताकानुमितिजनकतावच्छेदक घटकानुमिताक्न्वयः उक्तावच्छेदकद्व योश्चेतरभेदानुमित्युद्देश्यतावच्छेदकाभावसम्पादन रूपप्रकृतवारणशव्दार्थाभाव आधेयतासम्बन्धेनान्वयः चतुर्थ्या इच्छाधीनत्वमर्थः विशिष्येत्यस्य विशिष्टमित्यर्थः क्वाप्रत्ययार्थस्याविवक्षितत्वात् वि. शिष्टता च साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नविधेयत्वहेतुतावच्छेदकावच्छिन्नलिङ्गताकत्वघटितत्वं लक्ष्यमितरभेदानुमित्युद्देश्यं निर्दिशति बोधयतीत्यर्थः अयमाशयः तद्धर्म्माश्रयनिष्टलिङ्गताकतद्धर्म्माश्रयनि. ष्ठविधेयताकानुमितिजनकतावच्छेदकस्पक्षीकृत्य तद्धर्मावच्छिन्नसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेदक तद्धर्मावच्छिन्नसामानाधिकरण्येन हेतुनेतरभेदसाधने धूमत्वाश्रयनिष्टलिङ्गत्तात्वस्य द्रव्यत्वावच्छिन्नलिङ्गतायां वह्नित्वाश्रयनिष्टविधेयतात्वस्य च तत्तद्वह्नि स्वावच्छिन्नविधेयतायां सत्त्वेनोद्देश्यतावच्छेदकस्य द्रव्यत्वावच्छिन्नलिङ्गताकवह्नित्वावच्छिन्न विधेयताकानुमितिजनकतावच्छेदके धूमत्वाव
४३
च्छिन्नलिङ्गताकतद्वह्नित्वावच्छिन्नविधेयताकानुमितिजनकतावच्छेदके च सत्त्वात् तत्र चोक्तावच्छे कद्वये घूमत्वावच्छिन्न सामानाधिकरणाभावप्रतियोगितानवच्छेदकवह्नित्वावच्छिन्न सामानाधिकरण्यविरहा
द्भागासिद्धिस्स्याद्विशिष्यलक्ष्यनिर्देशेचोद्देश्यतावच्छेदकस्य तत्रासत्वेन न भागासिद्व्यवकाशः अथ द्रव्यत्वावच्छिन्नलिङ्गताकवह्नित्वावच्छिन्नविधेयताकानुमितिजनकतावच्छेदकस्याप्रसिद्धतया कथं तदतभीवेण भागासिद्धिः धूमवदनुयोगिक संयोगरूपप्रकृतहेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नद्रव्यत्वावच्छिन्नलिङ्गताकतादृशानुमितिजनकता
वच्छेदकस्य प्रसिद्धत्वेऽपि तस्योक्तसामानाधिकरण्याभिन्नत्वेन भा. गासिद्ध्यसम्भव एवेति चेन्न भ्रमप्रमासाधारण्यानुरोधे न हि विषयि तासम्वन्धेन व्याप्तिविशिष्टनिश्चयत्वेन कारणत्वम्परित्यज्य निरू
"Aho Shrutgyanam"

Page #55

सिद्धान्तलक्षणतश्वालोकः ।
प्यनिरूपकभावापन्नविषयताकनिश्चयत्वेन कारणात्वस्वाच्य विषय वि. धियेत्यादिग्रन्थस्त्वापाततो विषयविशिष्टनिश्चयत्वेन कारणत्वपक्षीयः वस्तुतो व्याप्तिरित्यस्योक्त अन कतानतिरिक्तवृत्तिविषयितानिरूपक इत्यर्थः अनतिरिक्तवृत्तित्वञ्च स्वव्यापकतत्कत्वन्तथा च यादृशरूपावच्छिन्नानुयोगिताकपर्य्याप्तिकावच्छेदकताकनिरूपकताकविषयिताव्यपिकोक्तजनकता तादृशरूपमुक्तजनकतावृत्त्यभावीय प्रतियोगितानिरूपित परम्यरावच्छेदकतावत्पर्य्यवसायिपक्षीकृत्योक्तसामाना धिधिकरण्यत्वगतसामुदायत्व हेतुकानुमाने तादृशजनकत्वपक्षकोक्तसामानाधिकरण्यत्वावच्छिन्ननिरूपित विषयित्वावच्छिन्नत्वहेतुकानुमाने वा विशिष्य लक्ष्यानिवेशे भागासिद्धौ तात्पर्य्यमिति ॥ परे तुव्यास्यश्वस्य व्याप्यत्वव्यहारस्येत्यर्थः लक्ष्यमितरभेदानुमित्युद्देश्यरूपव्याप्यत्वपदार्थम् अयम्भावः तत्तद्धर्म्मविच्छिन्न हेतुसाध्यबोधकपदसमभिव्याहृतव्याप्यत्वपदार्थस्तद्धर्म्मघटित एव तत्र व्याप्यत्वय्यदि
तद्धर्माश्रयनिष्ठलिङ्गताकतद्धर्म्माश्रयनिष्टविधेयताकानुमितिजनक
४७
जकस्य
तावच्छये करूपन्तदा द्रव्यम्वह्निव्याप्यमितिव्यवहारापत्तिस्स्यात्तत्प्रयोद्रव्यत्वाश्रयनिष्टलिङ्गताकवह्नित्वावच्छिन्नविधेयताकानुमितिजनकतावच्छेदकस्य धूमत्वावच्छिन्नलिङ्गताकवह्नित्वावच्छिन्नविधेयताकानुमितिजनकतावच्छेदक धूमत्वावच्छिन्न समानाधिकरणात्यन्तासारप्रतियोगिताबचच्छेदक व हित्वावच्छिन्न सामानाधिकरण्यरूपविषयस्य सत्वाद्विशिष्य लक्ष्यनिर्देशे तु द्रव्यत्वावच्छिन्नलिङ्गताककहित्वावच्छिन्नविधेयताकानुमितिजनकतावच्छेदकरूपविषययस्याप्रसिद्धेर्भापत्तिरिति प्राहुः ॥ केचित्तु व्याप्यत्वस्येत्यन्तरमुक्तसामा नाधिकरण्यरुपताया इति पूरणीयन्तथाच व्याप्तिरित्येतावदुक्तावविशेषात्तद्धर्मावच्छिन्न समानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छे
वकतद्धर्म्मविच्छिन्नसामानाधियरण्यस्य तद्धर्म्मावच्छिन्नलिङ्गताकत
द्धर्मावच्छिन्नविधेयताकानुमितिजनकतावच्छेदकत्वस्येव धर्मान्तरावच्छिन्नलिङ्गताकधम्र्मान्तरावच्छिन्नविधेयताकानुमितिजनकताव
च्छदेकत्वस्य प्रसङ्गे न तादृशव्याप्तिज्ञानविरहदशायान्तत्तद्धमर्मावच्छिन्नलिङ्गताकतद्धर्म्मावच्छिन्नविधेयताकानुमित्यनुपपत्तिः त. द्रूपविशिष्टेत्यनुक्तौ च धूमत्वावच्छिन्न समानाधिकरणाभावप्रतियोगितानवच्छेदकयह्नित्वावच्छिन्न सामानाधिकरण्याज्ञाने
"Aho Shrutgyanam"
द्रव्यत्वाव

Page #56

४८
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
च्छिन्नलिङ्गतादिकानुमित्यनुपपत्तिर्दोषः तद्रूपविशिष्टस्येत्याधुक्तीचा न्यधमावच्छिन्नलिङ्गतादिकानुमितिजनकतावच्छेदकस्य तद्धर्माव. च्छिन्नसमानधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेदकतद्धर्मावच्छि सामानाधिकरण्यरूपताविरहान्न परामर्षानुमित्योः कार्यकारणभावे व्यभिचारसम्भव इति भाव इति वदन्ति ॥०॥ सामान्यरूपतालाभा. येति चह्नित्वाश्रयनिखिलव्यक्तिगमकताप्रयोजकतालाभायत्यर्थः यः किश्चिद्ध्यक्तिसामानाधिकरण्ये यावत्प्रतियोगिकत्वविरहाद्यावदि. त्यार्थथाश्रुतार्थकताव्यवच्छेदाय लक्षणयोक्तार्थवोधकत्वंसूचयितुं' लाभायेति ॥०॥ निरवच्छिन्नमेवेति किश्चित्सम्वन्धावच्छिन्नाव. उछेदकत्वानिरूपितमेवेत्यर्थः अवच्छेदकतामात्रस्य सम्वन्धावच्छिा नत्वेन निरवच्छिन्नावच्छेदकत्वाप्रसिद्धेस्सम्वन्धावच्छिन्नेति ॥ ननु विशिष्टसाध्यतावच्छेदकस्थलेऽवच्छेदकतायान्निरवच्छिन्नत्वविवक्षया पटसमवेतत्वविशिष्टजातिमदभावमादाय यद्यप्यव्याप्तिवारणं स. म्भवति तथापि दण्डिमान्द्रव्यत्वादित्यत्र दण्डस्य निरवच्छिन्नावच्छे. दकताविरहेणातिव्याप्तिस्स्यदित्यत आह येन रूपणेत्यादि साध्यता. वच्छेदानिष्ठावच्छेदकतावच्छेदकताविशिष्टान्यावच्छेदकतानिरूपित. त्वसाध्यतावच्छेदकतावच्छेदकानिष्ठावच्छेदकतानिरूपितत्वोभयाभाववदित्यर्थः विशिष्ट्यश्च प्राग्वत् एवंच प्रमेयस्य साध्यता. वच्छेदकतावच्छेदकत्वे तदितराप्रसिद्धावपि न क्षतिः अत्रो. भयानवच्छिन्नति सम्पातायातमुक्तविशिष्टान्यावच्छेदकत्वानिल. पितत्वमात्रम्विवक्षितं लाघवात्कथमन्यथा जातिमद्वान्घटत्वादि. त्यत्राव्याप्तिवारणायोक्तविशेषणमुपादीयेत पटसमवेतत्वविशिष्टवदभावमादायाच्यातेस्तदवस्थानात् कथम्वा तव्यक्तिमदभा. वन्तत्ताविशिष्टदण्डत्वविशिष्टवदभावश्चादाय दण्डिमान्दण्डिसंयो. गादित्यत्राव्याप्तिसद्भावे तत्राव्यापत्यभावप्रतिपादकं यदिचेत्या. दिकमन्यथोच्येत यत्तु वह्नित्वविशिष्टस्य विषयितया साध्यतायान्त. ज्ज्ञानत्वे सद्धेतौ वह्नयभावमादायाव्याप्तिरत उभयानवच्छिन्नत्वमेव विवक्षितन्तथासति ताशावच्छेदकतायां सावच्छिन्नत्वविशेषणेन वह्यभाववारणनच साध्यतावच्छेदकतावच्छेदकेतरानवच्छिनाव. घच्छेदकतायां सावच्छिन्नवम्विवक्षितुं शक्यं वह्निप्वाश्रयवान् धू. मादित्यत्र प्रतियोगिव्याधिकरणहतुसमानाधिकरणाभावीयप्रतियोगिः
"Aho Shrutgyanam"

Page #57

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
तानिरूपितताशावच्छेदकत्वाप्रसिच्या अव्याप्त्यापत्तरिति तत्तुच्छमुक्तप्रन्यासहतेलाधवाश्चोभयानवच्छिन्नत्वस्याविवक्षणीयत्वात् सा. ध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकत्वीयस्वरूपसम्बन्धा बछिनावच्छेदकत्वाभाये विक्षणीये सम्बन्धघटककावच्छेदकतायां सावच्छिन्नत्वस्य विशेषणीयतया वह्नयभावमादायाव्याप्तिवारणासम्भ. वातू एवञ्च रूपरवन्यूनवृत्तिजातिपदेन नीलत्वत्वपीतत्वत्वाधन्यतमविशिष्टजाति या नीलाद्यभावादे लत्यादिमदभावे तात्पर्य्यनातस्तदा दण्ज्यादावित्यादिपदेनेत्यादिग्रन्थविरोधः प्रतियोगितावच्छेदकता. यां साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्वकल्पे साध्यतानि. रूपितावच्छेदकताधिशिष्टान्यसंसर्गतानिरूपितत्वसाध्यतावच्छेदक. ताम्यापकत्वोभयाभावरूपमुक्तावच्छिलत्वं वाच्यं तथा च वह्नयभाववारणसम्भवोग्रन्थासङ्गत्यभावश्चेतिपरमार्थः वशिष्ट्यश्च स्वनिरूपितसंसर्गतानिरूपितावच्छेदकतावद्धावच्छिन्नत्वस्वसमानाधिकरणसावच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपितत्वोभयसम्बन्धेन येतु वहयभा. धमादायाव्याप्तिवारणाय प्रतियोगिवैयधिकरण्यमेव साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वप्रतियोगिताश्रयाधिकरणात्वोभयाभावरूपम्वा. ध्यमिति वदन्ति तेऽपि प्रतियोगिताश्रयनिष्ठनिरूपकताकाधिकरणस्वप्रवेश प्रमेयावच्छिन्ननिरूपकतामादाय घटाभावस्यापि प्रतियोगिवै. यविकारण्यानरमा प्रतियोगित्वावच्छिन्नाधिकरणत्वप्रवेशे वह्निविषकमाने तद्विरहेण वह्नयभावस्यापि प्रतियोगिवैयधिकरण्यसम्भवः प्रमेयत्वावच्छिन्नावच्छेदकताकानरुपकतामादाय घटाभावस्य प्रतियो. गिवैयाधिकण्यानुपपत्या प्रतियोगितावच्छेदकनिष्ठावच्छेदकताकनिरुपकताकाधिकरणत्वनिवेशोऽपि हेय इति हेया कोचित्तु साध्य. तावच्छेदकतावच्छेदकातिरिक्तानवच्छिन्नावच्छेदकतायानरवच्छिमत्वसाध्यतावच्छेदकताव्यापकत्वोभयाभावरूपसावच्छिन्नत्वनिवेशा. न वह्नयभावमादायाव्याप्तिसम्भवो नवा वह्नित्वाश्रयवान्धूमादित्य. त्राव्याप्तिप्रसङ्ग इति प्राहुः ॥ ॥ अथात्र विशिष्टसाध्यतावच्छेदकस्थले शुद्धसाध्यतावच्छेदकस्थले च स्वानवच्छेदकानवच्छि. नत्वसम्बधेन साध्यतावच्छेदकताविशिष्टान्यसाध्यतावच्छेदकनि. ष्ठावच्छेदकत्वानिरूपितत्वमेव वाच्यं तावतैव महानसीयवृत्तिजातिमदभावस्य पटसमवेतत्वविशिष्ट जातिमदभावस्य च वारणसम्भ
"Aho Shrutgyanam"

Page #58

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
वात् नचैवमपि तत्ताविशिष्टदण्डत्वविशिष्टवदभावस्य न वारणमिति वाच्यं स्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वस्य स्वनिरूपितावच्छेदकताविशिष्ठान्यावच्छेदकतानिरूपितत्वसम्बन्धावच्छिन्न स्वाभाववत्त्वरूपस्य
वाच्यत्वात् एवञ्च निरवच्छिन्नसाध्यतावच्छेदकतायास्स्वावच्छेदे काप्रसिद्धावपि न क्षतिः वैशिष्ट्यं च स्वानवच्छेदकानवच्छिन्नस्वसम्बन्धेन अथ निरवच्छिन्नसाध्यतावच्छेदकतास्थले स्वनिरूपि - तावच्छेदकत्वाप्रासेद्ध्या निरवच्छिन्नसाध्यतावच्छेदकतावच्छेदकता
स्थले स्वनिरूपितावच्छेदकतायास्स्वावच्छेदकाप्रसिद्ध्या चौकस - म्बन्धस्य साध्यतावच्छेदकताव्यधिकरणत्वेन तत्सम्बन्धावच्छिन्नस्वाभाववत्वेन सर्व्वस्य
साध्यतावच्छेदकताविशिष्टत्वादव्याप्तिः
प्रमेयस्य साध्यतावच्छेदकतावच्छेदकतायामवच्छेदकत्वे प्रमेयावच्छिन्नावच्छेदकतायास्स्वानवच्छेद काप्रसिच्या तत्सम्बन्धावच्छिन्न स्वाभावस्य कंवलान्वायत्वात्साध्यतावच्छेदकता विशिष्टान्यावच्छेदकत्वाप्रसिद्धिः निरवच्छिन्न साध्यतावच्छेदकतावच्छेदकतास्थले प्र मेयावच्छिन्नसाध्यतावच्छेदकतावच्छेदकतास्थले च तद्दोषवारणाय स्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वसम्बन्धेन स्वनिरूपितावच्छेदकताविशिष्टान्यावच्छेदकत्वानिरूपितत्व सम्बन्धावच्छिन्न स्वाभाववत्त्वोपादानेऽनवस्थापीतिचेदत्र स्ववृत्तित्वस्य स्वनिरूपितयत्किञ्चिदवच्छेदकत्वावृत्तित्वसम्बन्धावच्छिन्नस्वाभाववत्त्वसम्बन्धावच्छिन्नस्य स्वा नवच्छेदकानवच्छिन्नत्वपदेन वाच्यत्वाददोष इति वयं ब्रूमः अवृतित्वघटक वृत्तित्वं च स्वनिरूपितावच्छेदकतासामानाधिकरण्येन वाच्यनिरूपितत्वञ्च साक्षात्परम्परासाधारणं ग्राह्यं वह्नित्वाश्रयवान्तज्ज्ञा नत्वादित्यत्र वह्नयभावमादायाव्यातेर्व्वारणाय स्वनिरूपितयत्किञ्चिदवच्छदेकत्वावृत्तित्वसम्बन्धावच्छिन्न स्वाभाववत्त्वमपि वैशिष्ट्यघटकत योपादेयं स्ववृत्तित्वस्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वयास्सर्वत्रैवायमेव निष्क र्षो बोध्यः न चैवं प्रमेयवद्वान्वाच्यत्वादित्यत्र प्रमेयत्वावच्छिन्नावच्छेदकत्वान्यावच्छेदकत्वमात्रस्य विशिष्टान्यत्वादव्याप्तिरिति वाच्यं विशिष्टान्यावच्छेदकतायां स्वसजातीयावच्छेदकतावत्त्वसम्बन्धेन स्वरूपसम्बन्धेन वा साध्यतावच्छेदकताव्यापकत्वस्य वैशिष्ट्यस्य च स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वगर्भस्योक्तौ दोषाभावात् साव च्छिन्नघटत्वादिनिष्ठावच्छेदकत्वस्यैव विषयित्वाद्यवच्छिन्नप्रमेयत्वा
"Aho Shrutgyanam"

Page #59

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः
चवच्छिन्नावच्छेदकरवस्यैव वा तादृशविशिष्टान्यावच्छेदकतावाता" एवञ्च साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्वन्न स्वातन्त्र्येणो. पादेयमिति चेदत्र केचित् उभयस्थले चैकस्य व्याप्तित्वे व्याप्तिज्ञानरूपकारणभदाभावात्सर्वदेव सावच्छिन्ननिरवच्छिन्नावच्छेदकताकवि. धेयत्वनिरूपकानुमित्योःप्रसङ्ग स्यादिति कारणभेदाय व्याप्तिद्वयनि. वचनमिति वदन्ति तदपरे न मन्यन्ते भेदकसौलभ्यात् । तथाहि वहीतरावृत्तित्वेन वह्नित्वे व्यापकतावच्छेदकत्वग्रहे निरवच्छिन्नबह्नित्वनिष्ठाबच्छेदकताकविधेयताकानुमितिय॑ह्नित्वत्वेन वद्वित्वे तद्रहे च वह्नित्वत्वावच्छिन्नावच्छेदकताकविधेयताकानुमितिरितिनियमे तत्तघाप्तिज्ञानमेव भेदकं नचैवमपि वह्निमानित्यनुमिते वहीतरावृत्तिम. द्वानित्यनुमितेश्च न भेदकसिद्धिः व्वाप्तिभेदपक्षे च निरवच्छिन्नवह्निः स्वानिष्ठावच्छेदकताकविधेयताकानुमितौ निरवच्छिन्नावच्छेदकत्वघ. टितव्याप्तिक्षानस्य ततद्धमावच्छिन्नावच्छेदकताकविधेयताकानुमि. तिषु तत्सद्धांतिरिक्तधर्मानवच्छिन्नावच्छेदकत्वघटितव्याप्तिाना. नांकारणत्वाद्भेदकालभ्यमितिबाच्यं निरवच्छिन्नवह्नित्वनिष्ठावच्छेद कताकविधेयताकानुमितौ वाहीतरावृत्तित्वावच्छिन्नविशेष्यकस्य व्या. पकताबच्छेदकत्वज्ञानस्य वह्नित्वत्वावच्छिन्नावच्छेदकताकबिधेयता. शाल्यनुमितौ वाहत्ववदितरावृत्तित्वावच्छिन्नविशेष्यकव्यापकतावच्छे. कामवानाचहीतरावृत्तित्वाधच्छिनावच्छेदकताकविधेयताशाल्यनुमितो वहीतरावृत्तिमदिरावृत्तित्वावच्छिन्ने व्यापकतावच्छेदकत्वाव. गाहिशानस्य च कारणत्वकल्पनयाभेदकसौलभ्यात् व्याप्तिभेदपक्षेऽपि व्यापकतावच्छदकत्वधर्मिमतावच्छेदकस्य तद्विशेषस्य चावश्यनिवेश्याचादन्यथा व्यभिचारग्रहपि तादृशानवच्छेदकत्वावच्छिन्नग्रहसम्भवेन यहित्वव्यपकत्वाद्यवच्छिन्न इन्धनव्यापकतावच्छेदकत्वस्य द्रन्यत्वादी प्रमोप्तादेन चानिष्टप्रशक्तेः वह्नित्वत्वातिरिक्तधर्मानवच्छि. श्रावच्छेदकत्वघटितव्यापकतावच्छेदकत्वस्य धूमजनकतावच्छेदक. जातित्वावच्छिन्ने प्रहावह्नित्ववद्वानित्यनुमित्यापत्तेश्च । अत्रोच्य. ते धूमादिलिङ्गिकाया निरवच्छिन्नयह्नित्वनिष्ठावच्छेदकताकविधेय. ताकानुमितेरभ्रान्तस्योत्पत्तयेऽवश्यन्ताद्दशप्रतियोगितानिरूपितवि. शिष्टावच्छेदकत्वाभावस्यैव व्याप्तिघटकत्वम्वाच्यं तज्ज्ञानस्यैव च कारणत्वं तत्रोक्तविशिष्टान्यावच्छेदकत्वानिरूपितत्वन्न शिर्षण
"Aho Shrutgyanam"

Page #60

सिद्धान्तलक्षणतालोकः ।
मुक्तफलसम्पादकनिरवच्छिन्नत्वात्रेषयित्वस्य कारणतावच्छेदकघटव त्वापेक्षया तादृशानिरूपितत्वविषयस्य तत्त्वे गौरवादिति तङ्घटितस्य विषयितया तादृशानुमितिजनकतावच्छेदकत्वरूप शुद्धसाध्यतावच्छे दकस्थलीयव्याप्तित्वासम्भवः नच विशिष्टसाध्यतावच्छेदकस्थली यव्याप्तित्वनिरवच्छिन्नत्वघटितस्य तद्विषयितायाः कारणतावच्छेदकले लाघवसद्वावेऽपि दण्डादिविधेयतावच्छेदकव्यभिचारलिङ्गकानुमिते रभ्रान्त उत्पत्तिप्रसङ्गरूपप्रतिकूलतर्कस्य सम्भवात् अथ साध्यसाध नभेदेन कार्य्यकारणभावभेदे निरवच्छिन्नावच्छेदकताकविश्रेयता शाल्यनुमितौ लाघवेन निरवच्छिन्नावच्छेदकत्वघटितस्य सावच्छि म्नावच्छेदकत्वक विधेयताशाल्यनुमितौ तादशानिरूपितत्वघटितस्य व वस्तुनो ज्ञानस्य यथा कारणत्वं तथा सलिङ्गकोक्तानुमितिद्वय एव निरवच्छिनत्वघटितव्याप्तिज्ञानस्यासल्लिङ्गिकायाञ्च निरवच्छिन्नविधेयतावच्छेदकताकानुमितौ निरवच्छिन्नत्वघटिताया इतरत्र चोक्तानिरूपितत्वघटिताया व्याप्तेर्ज्ञानस्य कारणत्वकिन्नस्यादिति चे. नैवंसति सल्लिङ्गकानुमितौ साध्यसामानाधिकण्यज्ञानस्यासलिङ्गकानुमितौ व्यापकत्वघटितज्ञानस्य कारणत्वमित्येवकिन्न रोचयेः हन्त लाघवमन्विष्यतो मम महदिदमनिष्टमापादितन्देवानाम्प्रियेणेति चेत्क्लुप्तमात्ररीतिम्बिदुषो न चित्रमेतद्भवति कल्पनाप्रसरः सोऽप्यत्र साध्यैकपरतन्त्रो दृष्टानुसारी च तथा हि वह्निसामानाधिकण्यस्य गमकताप्रयोजकत्वेऽविशेषाद्धूमस्येव रासभस्यापि तेन तत्वङ्कल्पयेन्नह्येषा कल्पना धूमरासभयोः प्राणित्वाप्राणित्वादिरूपलिङ्गवशिष्टघमपेक्षत उभयोरपि गमकतासाम्ये धूमाद्वह्नयनुमितौ समर्था प्रवृ तीरासभेनानुमितौ चासमर्थेति किङ्कताविशेषः स्यात् तत्तद्धेतोर्गमकतायान्तत्तद्धेतुतावच्छेदकावच्छिन्नव्यापकतावच्छेदकावच्छिन्नसामानाधिकरण्यस्य प्रयोजकत्वेऽपि तस्य रासभ इव धूमेऽप्यसत्तया न विशेषकरत्वमिति निरवच्छिन्नत्वघटितस्य तथात्वस्वाच्यन्तस्या. पि वह्नयनुमितिप्रयोजकत्व इव दण्ड्यनुमितिरपि प्रयोजकत्वेऽविशेषाइण्डिसंयोगस्येव संयोगसामान्यस्यापि दण्डिगमकताम्बास्तबिकीङ्कल्पयेद्दष्टानुसारिणीत्वात्कल्पनायाः दण्डिसंयोगस्य सल्लिङ्गत्वमसल्लिङ्गत्वञ्च संयोगासामान्यस्येति दण्डिसंयोगस्य निरवच्छिन्नत्वघटिताव्याप्तिर्णमकताप्रयोजिका संयोगस्य तु दण्डत्वातिरिक्तधर्म्मान
५२
"Aho Shrutgyanam"

Page #61

सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः । पच्छिन्नावच्छेदकत्वघटितेतितु स्वशिष्य एव प्रतिबोधनीये व्याप्तिस्वरूपावधारणात्प्राक् लिङ्गे सत्त्वासस्वयोदुनिरूपत्वादित्युपरम्यते ॥*॥ अथ यादृशधर्मानवाच्छन्ना सांध्यतावच्छेदकता तत्तद्ध.
विच्छिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितत्वमुभयस्थलीयलक्षणप्रतियोगिता. विशेषणमस्तु भवतिचैवमक्लेशेन विशिष्यवोधफलश्शब्दानुगमः नच यत्त्वतत्वघटितत्वादननुगमः अवच्छिन्नत्वसम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकत्वावृतित्वस्यविवक्षितत्वात् निरवच्छिन्नसाध्यता. वच्छेदकतानिरूपितावच्छिन्नत्वसम्वन्धाबच्छिन्नवृत्तित्वाप्रसिद्धावप्यवच्छिन्नत्वसम्वन्धावच्छिन्नवृत्तित्वायस्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नसाध्यताबच्छेदकतानिरूपितवृत्तित्वाभावस्य नाप्रसिद्धिः यत्तु प्रमेयावच्छिन्नसाध्यतावच्छेदकतायामवच्छिन्नत्वसम्बन्धेन वस्तुमात्रस्य वृत्तित्वा. वृत्तित्वाभावाप्रसिद्धिरिति तन्न निरूपितत्वसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वीयस्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नसाध्यतावच्छेदकत्वानिरूपितवृत्तित्वा. भाववदवच्छेदकतावद्धानवच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपितत्वस्य वि. पक्षितत्वात् यद्यपि दण्डिमान्द्रव्यत्वादित्यत्रातिव्याप्तिः प्रतियोगितानिरूपितदण्उत्वनिष्ठावच्छेदकतायास्साध्यतावच्छेदकत्वावृत्तित्वेन तत्तख नवच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपितप्रतियोगितानवच्छेदकत्वासाध्यतावच्छेदकस्य तथापि स्वसामानाधिकरण्यस्वसाजात्योभय. सम्पन्न स्वविशिष्टनिरूपितत्वस्थ संसर्गवे न दोषः नच तथापि साहसत्तित्वाभाववत्लावच्छिन्नदण्डत्वनिष्ठावच्छेदकतामादाय दोषताइवस्थ्यमिति वाच्यं ताशवृत्तित्वाभाववदवच्छेदकताविशिष्टावच्छेदकत्वानिरूपितावच्छेदकतानिरूपितत्वस्य विवक्षितत्वात् वै. शिषश्च निरुक्तोभयसम्बन्धेन बोध्यम् यत् किञ्चिद्वृत्तित्वावच्छेदक तात्वगतद्वित्वे साध्यतावच्छेदकतानिरूपितवृत्तितावच्छेदकतात्वाव. छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितानवच्छेदकत्वं तद्रूपविशिष्टावच्छिन्नाधिकरणधमनिवच्छिनावच्छेदकतात्यम्बा विवक्षणीयं नच किञ्चित्वनिशादननुगमः धम्मवृत्तित्वावच्छेदकतात्वगतसमुदायत्वत्वेन प्रवेशा. दिति तन्न निरवच्छिन्नघटत्वनिष्ठावच्छेदकत्वस्य प्रमेयसाध्यतावच्छे. दकतावच्छेदकस्थले महानसीयवह्निवृत्तित्वविशिष्टजातित्वावच्छिन्नाबच्छेदकत्वस्य वह्निसाध्यतावच्छेदकस्थलेऽवृत्तित्वस्य संपादनीयतया धर्मवृत्तित्वावच्छेदकतात्वमात्रगतत्वस्याप्रवेशनीयतया प्रतियो
"Aho Shrutgyanam"

Page #62

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः । गितानिरूपितदण्डत्वनिष्ठावच्छेदकत्वेऽवृत्तित्वस्य दुवारत्वादिति। एवमवच्छिन्नत्वसम्बन्धावच्छिन्नस्वनिष्ठावच्छेदकताकप्रतियोगिताकभेदवत्वसम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकत्ववृत्तिधमीवच्छिन्नाबच्छेद कत्वानिरूपितत्वम्प्रतियोगिताविशेषणमुभयस्थलसाधारणमत्राप्य. वच्छेदकत्व एव निरूपितत्वसम्बन्धावच्छिन्नस्वनिष्ठावच्छेदकताकमे दवत्त्वसम्बन्धेन वृत्तित्वम्प्रमेयावच्छिन्नावच्छेदकत्वकसाध्यतास्थलेव्याप्तिवारणायोपादेयं नच महानसीयवह्नित्ववतो विलक्षणप्रकारि तासम्बन्धेन साध्यतायां महानसीयवहिविषयकशानमहानसीयव ह्निविषयकमहानसीयवह्नित्वावच्छिन्नविषयकशानान्यतरत्वेऽतिब्याप्ति वह्नित्वत्वस्य महानसीयत्वनिष्ठावच्छेदकतायाम्महानसयित्वत्वस्य व. ह्नित्वनिष्ठावच्छेदकतायाम्वृत्तित्वादिति वाच्यं साध्यतावृत्तित्वस्यैव स्वनिरूपितावच्छेदकतानिरूपितत्वसम्बन्धावच्छिन्नस्वनिष्ठावच्छेद. कताकप्रतियोगिताकभेदवत्वसम्बन्धनावच्छेदकत्वे विवक्षितत्वात अत्रोभयस्थलसाधारणैकलक्षणद्वयेऽपि स्ववृत्तिभेदीयदण्डावच्छिन्न प्रतियोगितासम्बन्धेन घटसाधाकदण्डित्वे सद्धेतो दण्डावच्छिन्नाभा. वस्यैव लक्षणघटकतया प्रतिपन्नतया तदीयप्रतियोगितायामुक्तवि. शेषणबिरहादव्याप्तिरितिकेषाञ्चित्प्रलापोऽग्राह्यः दण्डिनिष्ठत व्यक्तित्वनिष्ठनिरवच्छिन्नावच्छेदकताकप्रतियोगिताकाभावस्यैव लक्षणघ टकत्वात् यदि कथञ्चिद्यत्र सद्धेतौ सावच्छिन्नावच्छेदकताकप्रतियो. गिताकाभावस्यैव लक्षणघटकत्त्वनान्यस्येत्येताशस्थल प्रसिद्धिर्भवि. प्यति भवतान्तदा यत्र साध्यतावच्छेदकतावच्छेदकतदितरोभयान: वच्छिन्नावच्छेदकताकप्रतियोगिताकाभावस्यैव सद्धेती लक्षणघट. कत्वन्तादृशस्थल प्रसिद्धिःकिन्न भविष्यत्यस्माकमिति ताहशस्थलक. ल्पना न उभाभ्यामप्युपरन्तव्यमेवेति चेन्मैवं प्रागेवलक्षणेक्यस्य दूषिः तत्वादिति । एतेन स्वावच्छदकतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगि. ताकपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वसम्बन्धावच्छिन्नसाध्यत्वाभावव. दूपावृत्तित्वं प्रतियोगितायामुभयस्थलसाधारण्यायास्तु विशेषणं वृत्ति ताच स्वावच्छेदकतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्स्यनुयोगितावच्छे दकत्वसम्बन्धेन अत्रोक्तसम्वन्धस्य वृत्त्यनियामकत्वेन प्रतियोगितान. वच्छेदकत्वे च प्रमीयविशेष्यताप्रतियोगिकस्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नायाउक्तसम्बन्धावच्छिन्नसाध्यत्वनिष्ठप्रकारकारतानिरूपितविशेष्यत्वनि.
"Aho Shrutgyanam"

Page #63

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
५५
ष्ठप्रतियोगिता तग्निरूपकाभावो विवक्षणीय इत्युक्तिरेकत्वादेः पर्याप्त्य नभ्युपगमेन निरस्तापि निरस्ता वेद्येति दिक् ॥ अत एव यत्किश्चित् साध्याधिकरणनिरुपितसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तिताव च्छेदकतानवच्छेदकधर्म्मानवच्छिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितत्वादिकमेकलक्षणसम्पादकविशेषणमपि प्रत्युक्तम् ॥ महानसीयवह्निवृत्तिजातीत्यादि वह्निपदमत्र महानसीयपरिचयार्थमेवोक्तन्नत्वभावघटकमप्रयोजकत्वात् तदभावप्रतियोगितायां साध्यतावच्छेदकवा ह्नित्वनिष्ठाव
च्छेदकतानिरुपितत्वसाध्यतावच्छेदकताविशिष्टान्यजातित्वावच्छि नावच्छेदकताकत्वद्वयसत्वेन तस्य तत एव वारणसम्भवाश्च यत्त्वत्र साध्यतावच्छेदकनिष्ठसाक्षादवच्छेदकतानिरूपितत्वमेवोभयाभावघकम्बाव्यमन्यथा नित्यशाटस्य विषयितया तादात्म्यविषयित्वान्यतरसम्बन्धेन वा साध्यतायान्नित्यज्ञानत्वे नित्यज्ञानान्यत्वविशिष्ट. घटाभावमात्रस्य लक्षणघटकतया तत्प्रतियोगितायां साध्यतावच्छेदकनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितस्त्रस्य परम्परया सत्त्वेन तदभावस्य लक्षणाघटकतयाऽव्याप्तेः नच तदुपादानेऽपि भेद विशिष्टघटस्य विषयितया साध्यतायान्नित्यज्ञानत्वे सद्धेतावव्याप्तिः साध्यतावच्छेदकभेदस्य साक्षात्प्रतियोगितावच्छेदकत्वादिति वाच्यं साध्यतावच्छेदकता. व्यापक ावच्छेदकतायास्साक्षाग्निरूपितत्वस्योपादेयत्वात् एतस्य व्यापत्ताच्यकस्थलत्वेऽपि कालो महाकालान्यत्ववान्महाकालवान्वामहाकालत्वादित्यस्याव्यप्यवृत्तिसाध्यकत्वेन महाकालान्यत्वविशिष्ठघटाद्यभावमात्रस्य तत्र लक्षणघटकतया तत्प्रतियोगितायामुभयस्यैव सत्त्वादव्याक्तिवारणायैव साक्षातिरूपितत्वमुपादेयन्तथाचोक्ताभा वस्थले वह्नित्वस्यापरिचायकत्वेऽपि न क्षतिरिति तदेतन्नित्यज्ञानान्यत्वविशिष्टघटाद्यभावस्य नित्यज्ञानादावसत्त्वपक्षे न युज्यत इति परिचायकत्वमेवास्थेयम् ॥ जातिमद्वान् घटत्वादित्यादाविति अत्र समवायेन जातिविशिष्टस्य समवायेन साध्यत्वम्बोध्यं नतु तादात्म्येन तथा सति विशिष्टघटाद्यभावप्रतियोगितायामुभयानवच्छिन्नत्ववि रहाटाभावस्य प्रतियोगिवैयधिकरण्यविरहाद्धदत्व एवानवच्छेदकवसनाव्याप्तिर्भ स्यात् ॥ पटसमवेतत्वविशिष्टेति वैशिष्टयश्च सा. मानाधिकरण्यरूपन्नतुस्वरूपसम्बन्धः तथा सति रूपत्वादीनामनवच्छेदकत्वापातात् नच सामानाधिकरण्यरूपवैशिष्टयोपादाने घटप
"Aho Shrutgyanam"

Page #64

५६
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः । गतद्वित्वसंयोगाद्यन्तभावेण द्वित्वत्वसंयोगत्वादीनांपटसमवेतत्ववि शिष्टतया तदवच्छिन्नस्य हेत्वधिकरणे सत्त्वेन कथनुक्ताभावस्य प्रति. योगिवैयधियरण्यामिति वाच्यं यद्धटव्यक्ती पटेन सह संयोगो न जातःपटगतद्वित्वादिकश्च तद्धटव्यक्ताबुक्ताभावस्य प्रतियोगिवैयधिक. रण्यसम्भवात् पटसमवेतत्वपदस्य घटासमवेतत्वार्थकत्वाद्वा सामानाधिकरण्यमेवात्रापि वैशिष्टयमिति ॥ तत्तोपलक्षितदण्डव्यक्तिमात्र. स्यैवेति मात्रपदेन दण्डत्वस्यावच्छेदकत्वव्यवच्छेदः उपलक्षितेत्यन्ते. नतत्तयाः व्यक्तीत्युल्लेखात्तवक्तेः स्वरूपतोऽवच्छेदकत्वपक्षव्यक्तिस्ते. नोक्तग्रन्थस्य नासङ्गतिरन्यथा दण्डत्वस्यातिप्रसङ्गाद्यनापादकत्वविर• हाज्जात्यखण्डोपाध्यतिरिक्तस्य स्वरूपतोवच्छेदकत्वासंभवात्तताया अवच्छेदकत्वम्बाच्यं तथा सति तदवच्छेदकतायां साध्यतावच्छेदकतावच्छेदकेतरानवच्छिन्नत्वविरहादसङ्गतिः स्यादिति ॥ ननु लाध. वात्साक्षात्सम्बन्धेन दण्डत्वस्यावच्छेदकत्वम्बाच्यमित्यतआह हेतुमतीति तथा च व्यभिचारेण लाघवमकिञ्चित्करमितिभावः॥ साध्य. तावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नाया इति अथ यद्यपि विषयि. तया रूपत्ववदभावस्य साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्व निवेशेन यथाश्रुतेनैव वारणं सम्भवति तथापि विषयित्वसमवायान्य. तरसम्बन्धेन रूपत्वविशिष्टसाध्यकात्मघटान्यतरत्वे सद्धेतौ समवायेन रूपत्ववदभावस्य विषयितया रूपत्ववदभावस्य च वारणाय साध्यतावच्छेदकतानिरूपितसंसर्गतावच्छेदकधर्मावच्छिन्नसंसर्गताकत्वस्य विषायतात्वसमवायत्यान्यतरवत्संसर्गेण रूपत्ववशिष्ट साध्यके चोक्ताभावद्वयस्य वारणाय साध्यतावच्छेदकतानिरुपित. संसर्गतानिरुपितावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्ववादपवृत्तिसंसर्गताकत्वस्य गुणवान्पृथिवीत्वादित्यत्र विषयित्वसमवायोभयसम्बन्धेन गुणत्वविशिष्टाभावमादायाव्याप्तिवारणाय स्वावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वसम्बन्धेन वृत्ति. त्वस्यावश्यमेव विवक्षा कार्या एकत्वादेःपर्याप्त्यनभ्युपगमपक्षे च साध्यतावच्छेदकतानिरुपितसंसर्गतावच्छेदकतात्वसमनियतसंसगताकत्वम्बिवक्षणीयं सामनयत्यघटकसंसर्गतायास्संसर्गश्च स्वनिरु. पितावच्छेदकतावत्वं तथा च रूपत्वप्रतियोगिकसमवायन रुपत्ववि. शिष्टसाध्यके तादृशावच्छेदकताकप्रतियोगिताकतादृशाभावाप्रसि.
"Aho Shrutgyanam"

Page #65

सिद्धान्तलक्षणतालोकः ।
ख्याध्याप्तिरिति चेदत्र केचित् साध्यतावच्छेदकता विशिष्टावच्छेदकत्वानिरूपितत्वं तदर्थः वैशिष्टयञ्च स्वानवच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्वसामानाधिकरण्योभयसम्बन्धेन तथाच घटत्वादिनिष्ठावच्छेदकतायां स्वसामानाधिकरण्यविरहेण विशिष्टत्वविरहाद्वटाभावस्यैव लक्षणघटकत्वाभाव्याप्तिः नच समवायेन धूमत्वविशिष्टत्वे सति कालिकेन धूमत्वविशिष्टस्य साध्यतायां व्यभिचारिण्यतिव्याप्तिः समवायसम्बन्धावच्छिन्नधूमत्वानेष्ठावच्छेकतायाः कालिकसम्ब न्धावच्छिन्नावच्छेदकताविशिष्टत्वादिति वाच्यम् साध्यतानिरूपितावच्छेदकताविशिष्टान्यत्वस्यापि विशिष्टावच्छेदकताविशेषणत्वा
स् वैशिष्ट्यञ्च स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्वलामानाधिकरण्योमयसम्बन्धेन समवायसम्वन्धावच्छिन्नावच्छेदकतायां विशिष्टान्यस्वविरहेणातिव्याप्तिविरहात् नचैवमपि प्रमेयत्वावच्छिन्नप्रतियोगिकसमवायेन प्रमेयविशिष्टसाध्यके तादृशावच्छेदकताकप्रतियोगिताकतारशाभावाप्रसिद्ध्याऽव्याप्तिरिति वाच्यम् सामानाधिकरण्यविहाय स्वव्यापकत्वस्य संसर्गतया विवक्षित्वादिति वदन्ति परंतु साध्यतावच्छेदकता घटक सम्वन्धातिरिकसम्बन्धावच्छिन्नत्वसाध्यतावच्छेदकनिष्ठत्वोभयाभाववत्त्वं विवक्षणीयम् नच प्रमेयत्वावच्छिन्न प्रतियोगितादात्म्येन प्रमेयविशिष्टसाध्य केऽव्याप्तिरिति बाब्यम् साध्यतावच्छेदकताव्यापकत्वस्योभयाभावघटकतया विव. क्षितत्वात् यत्तु जातिमत्वाज्जातेरित्यत्र विषयितया निखिलजातिविशिष्टाभावमादायाव्याप्तिः साध्यतावच्छेदकताव्यापकत्वविरहेणोभयाभावस्य तदवच्छेदकतायां सत्वादिति ततुच्छं तादृशस्थले दण्ड्यादिसाध्यके दण्डत्वस्येव जातित्वस्यैव साध्यतावकछेदकत्वात् अन्यथा तादात्म्येन जातिमतस्तादात्म्येन साध्य - तायां जातित्वे तादात्म्येन सत्तादिमदभावस्यापि लक्षणघटकतयाऽव्याप्तेर्बुरुद्धरत्वात् विषयितया जातिमतस्साध्यतायान्तज्ज्ञानत्वेऽपि सत्तादिमदभावस्य लक्षणघटकतया अव्याप्तेर शक्य परिहारत्वादिति प्राहुः || अन्येतु साध्यतावच्छेदकव्यापक निष्टत्वघटि तोभयाभावनिवेशमिच्छन्ति तन्नातिरमणीयं महाकालानुयोगिककालिकेन घटत्वविशिष्ठस्य तादात्म्येन साध्यतायां महाकालत्वे धर्म्ममात्रस्यैव साध्यतावच्छेदकता घटकसम्बन्धेन साध्यतावच्छे•
८
" Aho Shrutgyanam"

Page #66

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः। दकव्यापकत्वादव्याप्तेः नच कालिकेन गगनस्यावृत्तित्वे. विषयि. तया गगनवदभावमादायाव्याप्तिवारणमिति वाच्यं स्ववृत्तिवाच्या स्ववत्तासम्बन्धेन घटत्वविशिष्टसाध्यकसद्धेतावव्याप्त१रुद्धरत्वात साध्यतावच्छेयकप्रतियोगिकलाध्यतावच्छेदकताघटकसम्वन्धेन व्या. पकत्वावेवक्षापि स्ववृत्तिवाच्यत्ववत्तासम्बन्धन प्रमेयविशिष्टसा. ध्यकस्थलाव्याप्त्या हेया ॥ यत्तु प्रतियोगितावच्छेदकताघटकसम्बन्धेन यत्किञ्चित्साध्यावृत्तिधर्मनिष्ठसाध्यतावच्छेदकताव्यापकावच्छेदकत्वानिरूपितत्वमेव वाच्यमेतन्निवेशश्च प्रतियोगिता. विशिष्टप्रतियोगिव्यधिकरणहेतुसामानाधिकरणाभावीयप्रतियोगिता भवतीति वौशष्ट्यञ्च स्वतादात्म्यस्वावच्छेदकताघटकसम्वन्धाव. च्छिन्नयत्किञ्चित्साध्यनिरुपितवृत्तित्वाभाववद्धर्मनिष्ठसाध्यतावच्छे दकताव्यापकावच्छेदकत्वानिरूपितत्वोभयसम्वन्धेन यत्किञ्चित्वनिवेशान्महानसीयवह्नयनुयोगिकसमवायेन वाह्नित्वविशिष्ठाभावमा. दाय नाव्याप्तिः साध्यतावच्छेदकताव्यापकत्वनिवेशात्प्रमेयसाध्यतावच्छेदकस्थले नाव्याप्तिरिति तन्न समवायेन रूपत्वविशिष्टसाध्यकतज्ज्ञानत्वे रूपत्वप्रतियोगिकसमवायेन रूपत्वविशिष्टाभावमा दायाव्याप्तः साध्याधिकरणयत्किञ्चिन्निरूपितवृत्तितानवच्छेदकधमनिष्टावच्छेदकत्वानिरूपितत्वविवक्षणे चावच्छेदकतायां प्रतियोगितावच्छेदकताघटकसम्वन्धावच्छिन्नत्वमेव विवक्षणीयन्तथाच गु. णवान्द्रव्यत्वादित्यत्र विषयितया गुणत्ववदभावमादायाबाप्तिः पृ. थिव्यादिरूपसाध्याधिकरणनिरूपितप्रतियोगितावच्छेदकताघटकस. म्वन्धावच्छिन्नावच्छेदकताकवृत्तित्वाप्रसिद्धस्साध्याधिकरणयत्कि: श्चियक्तिपदेनात्मन एव ग्राहातया तन्निरूपितताशवृत्तितानवच्छेदकत्वस्य गुणत्वे विरहेण तादृशधर्मान्तरानवच्छिन्नत्वस्य प्रतियोगितायान्तभावीयायां सत्त्वात् यदि च प्रतियोगितावच्छे. दकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकत्वीयस्वरूपसम्वन्धावच्छिन्नत्तितावच्छेदकत्वाभावो निवेश्यते तदोक्तदोषविरहेऽपि साध्यता. वच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्वनिवेशापेक्षया न लाघवमुक्तावच्छेदकत्वीयस्वरूपसम्वन्धावच्छिन्नाभावनिवेशादरे साध्यतावच्छे. दकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकत्वीयस्वरूपसम्वन्धावच्छिन्नाभावस्य वक्ष्यमाणस्यैवातिलाघवमालोचनीयमिति दिक ॥०॥
"Aho Shrutgyanam"

Page #67

सिद्धान्तलक्षणतच्चालाकः ।
रूपत्वादिमतो ज्ञानस्यति ज्ञानत्वमत्र परिचायकमात्रन्तेन रूपत्व. घज्शानाभावप्रतियागितायां साध्यतावच्छेदकतदितरोभयावच्छिन्न. त्वसत्त्वेऽपि रूपत्ववदभावस्य प्रतियोगितायान्तदसत्त्वान्न क्षतिः समवायान्यसम्वन्धेन भासमानस्थोल्लिख्यमानस्यापि स्वरुपतो भानमङ्गीकृत्याह रूपवानिति अन्यथा रूपत्ववद्वानित्येव ब्रूयात् रूपसाध्यकस्थले तदवच्छेदकतायान्निरवच्छिन्नत्वविरहादिति भावः संयोगेन वह्निसाध्यके विषयितया वह्निववभावस्य यथाश्रुतप्र. तियोगिवैयधिकरण्यावरहात समवायेन साध्यतायामव्याप्त्यनुधा. वनमिति बोध्यम् ॥ अव्याप्तिप्रसङ्गादिति अत्र वदित्वप्रतियोगि. कसमवायेन बह्नित्वविशिष्टसाध्यकस्थलाव्याप्तिप्रसङ्गेन प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटकनिरूपकतावच्छेदयतायां साध्यतावच्छेदकताघट. कसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य यथाश्रुतस्य स्ववृत्तिवाच्यत्ववत्त्वसम्ब. न्धावच्छिन्नघटत्वादिनिष्ठावच्छेदकताकनिरूपकताकाधिकरणत्वस्य हेत्वधिकरणे सत्वेन प्रतियोगिव्यधिकरणाभावाप्रसिधा पारिभा. षिकस्य च विवक्षितुमशक्यतया प्रतियोगितावच्छेदकताघटक. सम्वन्धावच्छिन्नत्वमेव निवेशनीयमिति विषयितया रूपत्ववदभा. वस्य प्रतियोगिवैयधिकरण्यसम्भवाव्याप्तिप्रसङ्गादित्यर्थे तात्पर्य मिति ॥०॥ सखण्डस्य स्वरूपतोभानासम्भवमत्युपेत्याह यदिचेति रूपत्वन्यूनवृत्तिजातीति न्यूनवृत्तित्वञ्च स्वसमानाधिकरण त्वे सति स्वसामानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वम् सामा. नाधिकरण्यञ्च तादृशप्रतियोगितानवच्छेदककर्मत्वसंयोगत्वादेः साध्यतावच्छेदकत्ववारणायोपादेयम् सत्त्वगुणत्वयोस्साध्यतावच्छेदकत्ववारणाय विशेष्यदलम् तयोर्जातित्वानहीकारपक्षे स्वभिन्नत्वमेव वाच्यम् संयोगतद्रूपान्यतरत्वादिवारणाय जातीति तादा. त्म्येन जातिमतस्तादात्म्येन साध्यतायां जातित्वे सत्तान्यजातिमतस्तादात्म्येन साध्यतायां सत्वे च लघुसाध्यकेऽव्याप्त्युपक्षणश्च तादात्म्येन व्याप्यव्यापकभावस्थ सर्वाङ्गीकाराविषयत्वादितिचिन्त्यम् ॥ निरवच्छिन्नावच्छेदकत्वेति एतदभिधानन्तादृशप्रतियो. गितानिरूपितावच्छेदकतायां साव्यतावच्छेदकतावच्छेदकेतरानवच्छिन्नावच्छेदकत्वाभावघटितलक्षणासत्त्वसम्पादनाय तल्लक्षणस्याविशिष्टसाध्यतावच्छेदकस्थलीयत्वादिति स्वन्यूनवृत्तिजात्याश्रयः
"Aho Shrutgyanam"

Page #68

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः । त्वसम्वन्धेनेति इदश्च स्वसमानाधिकरणजातिमत्त्वस्वाधिकरणत्वा. दिलघुसम्वन्धस्याप्युपलक्षकतयाभिहितमिति बोध्यं यत्तु रूपत्वन्यूनवृत्तिजातिमत्वानित्याकारानुगुण्येन तदभिधानमिति तन्न तत्सम्वन्धेन रूपत्वस्य तथात्वे रूपत्ववत्वानित्याकारस्यैव स्वहस्तितत्वेन प्रकृतानुगुण्यस्य स्वहृदयैकमात्रवेद्यत्वात् ॥ अनु. मितिविधेयतेति प्रमापरामर्षजन्यानुमितिविधेयतावच्छेदकेत्यर्थः एवञ्चानुमित्यसम्भवादित्यस्यापि प्रमापरामर्षजन्यानुमित्यसम्भवादित्यर्थः नातो दण्डांशे व्यापकतावच्छेदकत्वभ्रमाद्दण्डावच्छि. ऋविधेयताकानुमितिसम्भवेऽपि क्षतिः केचित्तु सल्लिङ्गकानुमितेभ्रं. मात्मकपरामर्षमात्रजन्यत्वं सिद्धान्तविरुद्धं कथमन्यथा शयेत्वा. दिलिङ्गकवाच्यत्वाद्यनुमितेस्साध्याभाववदवृत्तित्वाद्यवगाहिभ्रमपरामर्षात्सम्भवेऽपि साध्याभाववदवृत्तित्वादेाप्तित्वानङ्गीकरणञ्चि न्तामणिकृतां घटत इति दण्डावच्छिन्नविधेयताकानुमितरेभावाद्य. थाश्रुतमेव सम्यगित्याहुः ॥ प्रतियोगितावच्छेदकतानवच्छेदको यो धर्मइति इदमुपलक्षणां दण्डिसंयोगसाध्यके तत्तद्दाण्डस. य्योगाभावमादायाव्याप्तिवारणाय साध्यतावच्छेदकतावच्छेदकतापच्छेदके प्रतियोगितावच्छेदकतावच्छेदकतानवच्छेदकत्वमपि वि. वक्षणीयम् एवम्बिवक्षाधारैव केचिदित्यनेनाम्वरससूचनवीजम्वोध्यम् अनुमित्यापत्तेरिति अथ ताशानवच्छेदकं यद्दण्डत्वं तद्ः विशिष्टावच्छिन्नसामानाधिकरण्यशानं दण्डावच्छिन्नविधेयताशा. ल्यनुमितौ कारणं तादृशानवच्छेदकदण्डत्वावच्छिन्नसामानाधिका रण्यज्ञानश्च दण्डत्वावच्छिन्नविधेयताशाल्यनुमिताविति सामाना. धिकरण्यांशे दण्डादेः प्रवेशाप्रवेशाभ्यां सामग्रीभेदसम्भवेन ना. पत्तिसम्भव इति चेन्न स्ववृत्तिवाच्यत्ववत्वादिसम्वन्धेन वहिसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वस्य धूमत्वे सत्तया तदवच्छिन्नधूमसामानाधिकरण्यग्रहात्समवायेन तदवच्छिन्नधूमविशिष्टसामानाधिकरण्यग्रहाच्चाभ्रान्तस्य वह्निलिङ्गकधूमानुमितिवार. णाय वह्निलिङ्गकधूर्मावशिष्टामुमितिवारणाय च येन सम्वन्धेन यस्यानवच्छेदकत्वन्तेन सम्वन्धेन तदवच्छिन्नसामाधिकरण्यस्य व्याप्तघटकावन्तादृशसामानाधिकरण्यज्ञानस्य च तेन सम्वन्धेन तदवच्छिन्नविधेयताकानुमितौ तादृशसम्वन्धात्मकधर्मावच्छिन
"Aho Shrutgyanam"

Page #69

सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालाकः ।
विधेयताकानुमितौ च कारणत्वम्वाच्यन्तथा चापत्तेरवारणादिति भावः इदन्त्ववधेयं येनसम्वन्धेन यस्यानवच्छेदकत्वन्तेन तदव. च्छिन्नसामानाधिकरण्यग्रहस्तेन सम्वन्धेन तदवच्छिन्नविधेयताकानुमितिप्रयोजकः तविशेषिततादृशसम्वन्धात्मकधर्मावच्छिन्नसामानाधिकरण्यग्रहस्तादृशसम्बन्धात्मकधम्र्मावच्छिन्नविधेयताका. नुमितिप्रयोजक इत्यभ्युपगमेनापत्तिरिति दिधिकृतान्दण्डत्वादे. स्साध्यतावच्छेदकत्वानुधावनं यदस्ति तद्विशेषरूपेण संसर्गत्वा. नभ्युपगमेन अन्यथा साध्यतावच्छेदकतावच्छेदकेतरानवच्छिन्नसावच्छिन्नावच्छेदकत्वीयस्वरूपसम्वन्धावच्छिन्नतादृशप्रतियोगिता. वच्छेदकत्वाभावविवक्षणे दोषाभावात्तदनुधावनमफलं स्यादिति ॥ हेतुतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणात्वमिति ननुसत्तात्वावच्छिन्नाधि. करणत्वस्यापि हेतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणातात्वाद्रव्यं विशिष्टसस्वादित्यत्राव्याप्तितादवस्थ्यं वह्निज्ञानत्वसाध्यकवह्निहेतौ महान सीयवह्नित्वावच्छिन्नाधिकरणत्वस्यापि हेतुतावच्छेदकावच्छिन्नाधि. करणस्वरूपत्वादव्याप्तिश्चेत्यतो हेतुतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपाप्स्यनुयोगितावच्छेदकरूपनिरूपितस्वावच्छेदकतात्वावच्छिन्नप्रतियो. गिताकयर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तितावदधिः करणत्वन्निवेश्यमेकत्वादः पर्याप्त्यनभ्युपगमे च स्ववृत्तित्वस्वनिपितावच्छेदकताविशिष्टान्यावच्छेदकत्वानिरूपितत्वोभयसम्बन्धेन हेतुताविशिष्टनिरूपकताकाधिकरणत्वम्वा विवक्षणीयं वृत्तित्वञ्च स्वनिरूपितावच्छेदकताविशिष्टान्यावच्छेदकत्वानिरूपितत्वसम्वन्धेन वैशिष्ट्यञ्च प्रागुक्तचतुष्टयसम्वन्धेन एवञ्च महानसीयवह्निसाध्यके समवायेन महानसीयत्वावशिष्टत्वे सति कालिकेन वह्निन्व. विशिष्टे सद्धेतौ कालिकसम्वन्धावच्छिन्नमहानसीयत्वनिष्ठावच्छेद. कतानिरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नवह्नित्वनिष्टावच्छेदकताकनिरूपकताकाधिकरणत्वस्य ताशरूपवृत्तिनिरूपकताकाधिकरणत्वेऽपि न क्षतिः अत्र तार्णवह्निजातिमद्वह्निहेतुकयोस्तत्तज्ज्ञानत्वसाध्यकयोस्समवायेन बहित्वविशिष्टत्वे सति कालिकेन वह्नित्वविशिष्टहेतुकतज्ज्ञानत्वसाध्यके च वह्नित्वावच्छिन्ननिरूपकत्वजात्यवच्छिननिरूपकत्ववह्नित्वावच्छिन्ननिरूपकत्वसमवायसम्वन्धावच्छिन्नवह्नित्व निष्ठावच्छेदकताकनिरूपकत्वनिरूपिताधिकरणता आदायाव्याप्तिवार
"Aho Shrutgyanam"

Page #70

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
णाय स्ववृतित्वघटकवैशिष्ट्य तया स्वसामानाधिकण्यस्ववृत्तित्व स्वनवच्छेदकानवच्छिन्नत्वस्वावच्छेदकसम्वन्धावच्छिन्नत्वसम्बन्धा. ना प्रवेशः एवं वह्निहेतुके तज्ज्ञानत्वसाध्यके तार्णवह्नित्वावच्छिअनिरूपकत्वनिरूपितां जातिमद्वह्नित्वावच्छिन्ननिरूपकतानिरूपितां जातिमद्धतुके तज्ज्ञानत्वसाध्यके जातिमद्वह्नित्वावच्छिन्ननिरूपक. तानिरूपिताम्वह्निशानत्वसाध्य कवद्भिहेतौ कालिकसम्बन्धावच्छिन्न. वह्नित्वनिष्ठावच्छेदकतानिरुपितसमवायसम्वन्धावच्छिन्नवह्नित्वनिष्ठा. वच्छेदकताकनिरूपकतानिरूपिताञ्चाधिकरणतामादायाव्याप्तिवारणा. योक्तानिरूपितत्वघटकवैशिष्ट्यतया स्वसामानाधिकरण्यस्थानव च्छेदकानवच्छिन्नत्वस्ववृत्तित्वस्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वसम्ब न्धानां प्रवेशः तथा च वह्निमान्धूमादित्यत्रोक्तनिरूपकताकाधिकर. णत्वाप्रसिद्ध्याऽव्याप्तिस्तथा हि धूमवानिति प्रात्यक्षिकप्रतीतेरनियन्त्रितविषयिण्या अधिकरणत्वावगाहित्वेऽपि न तया तादृशा. धिकरणत्वसिद्धिस्तद्विषयकत्वेनानुव्यवसीयमानतायास्सन्दिग्धत्वा. त्तद्विना तस्या अनुपपत्तिविरहाच धूमवान् पञ्चत इत्यनुमिते. नियन्त्रितविषयिण्या अधिकरणत्वावगाहित्वस्यैव विरहात् न तयापि तत्सिद्धिसम्भवः धूमवानिति शाब्दप्रतीतिर्मतुवाधि. करणत्वमवगाहमानाप्यधिकरणत्वे धूमत्वविशिष्टन्निरूपितत्वलसं. गर्गेण भासयन्ती न धूमत्वावच्छिन्ने तत्र प्रमाणम्भवितुमर्हति नच गुणो गुणकर्मान्यत्वविशिष्टसत्तावानित्यस्याप्रामण्याय मतुवर्थाधिकरणत्वे प्रकृत्यर्थभानेऽवच्छिन्नत्वेन प्रकृत्यर्थतावच्छेदकस्यापि तत्र भानमङ्गीकार्यमिति कथं धूमत्वावच्छिन्नाधिकरण. तान्धूमवानित्याप्तशब्दो न साध्यदिति वाच्यं धूमत्वावच्छिन्नाधिकरणतायां हि न नो विशेषः किन्तु तत्पर्वते तत्पीयान्तर. सत्त्वे धूमासत्वे चान्यत्र धूमसद्भावेऽपि च स्वविषयाधिकरणत्वमप्रमापयन्त्या तत्पर्वतीयधूमवानितिप्रतीत्या तन्महानसीयध. मवानित्यादिप्रतीत्या च सिद्धेभ्यस्तत्पर्वतीयधूमत्वाद्यविच्छिन्ना धिकरणत्वेभ्योऽतिरिक्तायां धूमत्वमात्रावच्छिन्नायां नच महानसी. यधूमवानिदं ज्ञानं प्रकारितया धूमवदितिप्रतीतिरप्रमा भवन्ती. नान्तरेण धूमत्वमात्रावच्छिन्नाधिकरणतां स्वधर्मातिरस्करिष्य. तीति प्रमात्वे स्वप्रकारतावच्छेदकमात्रावच्छिन्नाधिकरणतवान्त
"Aho Shrutgyanam"

Page #71

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
भवनीया शाब्दात्मिकायां च मतुवर्थे स्वप्रकृत्यर्थतावच्छेदकाशेषधावच्छिन्नत्वस्येव तदितरानवच्छिन्नत्वस्यापि भाननियमोऽलोकार्य इति प्रमात्वमेव संयोगेन धूमवानिति प्रतीतो भव.
मत्वमात्रावच्छिन्नामधिकरणतां साधयिष्यति एवं धूमवानित्याप्तशब्दःकथमकस्मादुक्तशब्दमर्यादामतिपतिष्यति तथा च नापलपितुं शक्यं विवादाध्यासितमधिकरणत्वमिति वाच्यमति. रिक्ताधिकरणताकल्पनागौरवप्रतिपक्षतर्कस्फूर्तिर्विषयितया धूमवस्वप्रतीतिविशेषप्रमात्वापत्तिभिया विषयितादिसम्वन्धस्थले वैमु. ख्यमासादयन्त्यपि संयोगादिस्थले प्रमात्वरीति शब्दमर्यादाञ्च स्ववश एव स्थापयिष्यतीति विषयितासम्वन्धस्थलीयप्रमात्वश. रीरे स्वप्रकारतावच्छेदकमात्रावच्छिन्नाधिकरणत्वस्य प्रवेशेष्यन्यत्र तस्याप्रवेशाद्विषयितास्थले मतुवर्थे स्वप्रकृत्यर्थतावच्छेदक. धर्ममात्रावच्छिन्नत्वमाननियमेऽप्यन्यत्र तदभावाञ्चेति सामान्य. धर्मावच्छिन्नाधिकरणतायाम्मानाभावः नचयमुक्तिस्सिद्यसिद्धिभ्यां पराहता प्रमाणत्वावच्छेदेन स्वतिरिक्तधर्मानवच्छिन्नत्वसम्व. न्धावच्छिन्नधर्मनिष्ठप्रकारतानिरूपिताधिकरणत्वनिष्ठविशेष्यतानिरूपकज्ञानजनकताया:प्रमाजनकताप्रतियोगिकस्वरूपसम्बन्धावच्छि. नाभावे प्रागुक्तविशेष्यतायां प्रमानिरूपितत्वाभावे वा तात्पर्य्यात् परमतप्रसक्तानुवादेन प्रतिषेधत्वाद्धेत्याशयेनाह यद्यपीति इदञ्च प्राचाम्मते नोकमुक्ताधिकरणत्वाभावेऽपि वक्ष्यमाणरीत्या हेत्वधिकरणत्वनिवेशसम्भवेन नोक्तलक्षणे कापि हानिरिति प्रौढिप्रकटनाशयेन वस्तुतस्तु सामान्यधर्मावच्छिन्नाधिकरणताङ्गीकार एव ज्यायान् तथाहि प्रमात्वं हि प्रकारताविशिष्टप्रकारताकज्ञानत्वमेवानुगतं वैशिष्ट्यश्च स्वावच्छेदकाशेषस्वावच्छेदकमात्रावच्छि. नाधिकरणतावनिष्ठविशेष्यताकत्वस्वतादात्म्योभयसम्न्धेन तश्च संयोगन धूमवत्त्वज्ञाने भवद्भुभुत्सितामधिकरणतां साधयदेव भवि. ष्यति अन्यथा विशिष्टसत्त्वसत्त्वयोरनतिरेकादेकविशिष्टसत्त्वनिरू. पिताया अप्यपरविशिष्टसत्त्वनिरूपिततया तया च विशिष्टसत्तावत्त्ववुद्धेः प्रमात्वनियमानिर्वाहादधिकरणतानां भेदायावच्छेदक. भेदकल्पनेऽपि तत्तत्पर्वतीयधूमादेभिन्नमूर्तिकतया तत्तन्निरूपि. तस्वमात्रेण भेदसम्भवात्पर्वतीयधूमत्वावच्छिन्नत्वमपि न स्या
"Aho Shrutgyanam"

Page #72

सिद्धान्तलक्षणतस्वालोकः ।
जात्यखण्डेोपाध्यतिरिक्ततया नानवच्छिनिरूपकत्वसम्भव इतीयनहि राज्ञामाज्ञा नच निरूपकस्य तत्र स्वरूपतोऽभानान्न तथेति वाच्यं भासमानधर्मस्य निरूपक विशेषणत्वेप्यवच्छेदकत्वे मानाभावात् अथ प्रतियोगिविशेषणतया भासमानतामात्रेण प्रतियोगितावच्छेदकत्ववन्निरूपक नावच्छेदकत्वमपि स्यादेव निरूपकविशेषणतया भासभानतयेति चेडूमोनास्तीतिप्रतीतिवद्धूमवानि - तिप्रतीतिरपि प्रतियोगिविशेषणतया भासमाने धूमत्वमात्रेऽव च्छेदकत्ववत् प्रतियोगिताया निरुपकताया अवच्छेदकत्वं निरूपकविशेषणतयावगाहमाने धूमत्वमात्रे किमिति कल्पयेत् यदि च धूमत्वस्यावच्छेदकत्वे धूमत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकमहानसीयधू
माभावस्य पर्व्वते सत्वेन तत्र धूमो नास्तीति प्रतीतेः प्रमात्ववार णायैव धूमत्वमात्र स्थावच्छेदकत्वकल्पनमिति चेत्तदा तादृशप्रयोजनस्याभावेन धूमत्वादिष्ववच्छेदकत्वकल्पनमपि न स्यात्तस्मादसति बाधके सामान्यतो दृष्टानुसारित्वमेव कल्पनायाम्वाच्यमिति प्रतीतौ विशिष्टसत्तावत्तावगाहिन्यामधिकरणत्वऽवच्छिन्ननिरू पकताकत्वस्य दृष्टत्वेन तत्पर्व्वतीयधूमवानित्यत्रावच्छिन्नाधिकरणत्वावगाहित्ववद्विषयितया धूमवानित्यत्र धूमत्वमात्रावच्छिन्नाधिकरण त्वावगाहित्वस्यापि ष्टष्टतया संयोगेन धूमवानित्यत्र धूमत्वमात्रावच्छि नाधिकरणत्वाविगाहित्वमपि स्यादेव एवं विशिष्टसत्तावानित्ययं शव्दो विशिष्टसत्ता त्वावच्छिन्नाधिकरणताम्बोधयतीतितत्पर्वतीयधूमवा. नित्यपि तत्पर्व्वतीयधूमत्वावच्छिन्नाधिकरणताम्वोधयेदितिवद्विषयितयाधूमवानितिशध्दो धूमत्वमात्रावच्छिन्नामधिकरताम्वोधयतीति संयोगेन धूमवानित्यपि धूमत्वमात्रावच्छिन्नाधिकरणताम्वोधयदेवएवञ्च नाकष्स्मात्प्रमात्वभेदकल्पनाप्रसक्तिर्भवा मतुपस्स्वप्रकृत्यर्थतावच्छेदकमात्रावच्छिन्नाधिकरणत्ववोधकत्वनियमिरूपशब्दमर्या. दाभङ्गप्रसङ्गोऽपि नच प्रकृते गौरवरूपवाधक सद्भावादसति वाधके इत्यनुपपन्नं स्यादिति सामान्यनिदर्शनेन तावदेवकल्पयं गौरवादिकं प्रसज्यत इति तादृशधूमत्वावच्छिन्नत्वे ऽधिकरणता यां स्वीकृतेऽपि नातिरिक्ताधिकरणताप्रसक्तिर्धूमत्वमात्रावच्छिन्नत्वे चातिरिक्ताधिकरणत्वप्रसङ्ग इति गौरवमिति तन्न कल्प्यमिति वाच्यम् अनेकाधिकरणतासु धूमानितिप्रतीतिविषयतासम्बन्धकल्प
यत्र
६४
" Aho Shrutgyanam"

Page #73

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः।
६५
नापेक्षयातिरिक्ताधिकरणताकल्पनाया एव लघुत्वात् सामान्याभावा. तिरिक्तावयव्यादिस्वीकर्तृभिरपरिशमेव लाघवादिकमङ्गीकृतमन्यथा तत्तत्सिद्धिरपि तेषान स्याद्विशेषाभावकूटावगाहित्वस्य विलक्षणसंयोगवदवयविषयकस्वस्य च सामान्याभावप्रतीतिघटादिप्रती. त्योस्सम्भवात्प्रतिबध्यप्रतबन्धकभावादेस्तत्तद्धर्मातिरिक्तधर्मानव. च्छिन्नप्रतियोगित्वसम्बन्धावच्छिन्नप्रकारत्वादिघटितरूपादिभिरभा• ववत्ताबोधप्रमात्वस्य तद्धर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभाववत्त्वावच्छि. मानुयोगिताकपाप्तिकसङ्ख्यावच्छिन्नवद्विशेष्यताकप्रकारताकत्व. रूपत्वाश्च दोषासम्भवादित्यलम्पल्लवितेन ॥०॥ तथापि हेतुतावच्छेदकीभूतधर्भ इत्यादि अत्राधिकरणतात्रयं हेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नं हेतुतावच्छेदकाश्रयत्वमवच्छेदकताद्वयञ्च हेतुतावच्छे. दकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नं ग्राह्यम् तेन कालिकेन धूमाश्रयहदनिष्ठाधिकरणतानवच्छदकत्वाधिकरणतावच्छेदकत्वोभयाभावस्य धूमस्वे सत्वेऽपि नदस्य हेत्वधिकरणस्वप्रसङ्गः नवा शानाभावविषयकज्ञानत्वसाध्यकज्ञानाभावहतुकसद्धेती हेतुतावच्छेदकशानाभावत्वस्य स्वाश्रयघटोभयविशयकशाननिष्ठप्रतियोगित्वसम्बन्धावच्छिन्त्राधिका रणतानवच्छेदकत्वघटितोभयाभावसत्त्वेनोक्तज्ञानस्य हेत्वधिकरणत्वेऽप्यन्याप्तिः नच विषयित्वसम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणतावच्छेदक. वकल्पस्पभूमस्ये सरखेनोभयाभवस्य धूमत्वे विरहात्वधिकरणत्वा. प्रसिजा वहिमानधूमादित्यत्राव्याप्तिः एवङ्कालिकेन धूमत्वाश्रयाधिकरणत्वस्य हदे सत्त्वेऽपि न तस्य हेत्वधिकरणत्वप्रसङ्ग एवं विष. यितया वलिहेतुके कालिकेन वह्नित्वविशिष्टविषयकज्ञानस्य न तत्प्र. सङ्गः समवायेन धूमहेतुकस्थले विषयित्वसम्बन्धावच्छिन्नधूमत्वनि. शवच्छेदकताकनिरुपकत्वमादाय न हेत्वाधिकरणत्वप्रसङ्ग इति अथ वहिहानत्वसाध्यके वह्नौ सखेती हेतुतावच्छेदकवह्नित्वस्य स्वाश्रय. महानसीयवाहविषयकशाननिष्ठमहानसीयवह्नित्वावच्छिचाधिकरण• तानवच्छेदकत्वविरहेणोभयाभाववत्त्वेन तज्ज्ञानस्य हेत्वधिकरणत्वा. पत्या अव्याप्तिरितिचंदन कोचित् हेतुतावच्छदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकपात्प्यनुयोगितावच्छेदकरूपे स्वावच्छिन्नाश्रयाधिकरणयनिष्ठाधिकरणतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितानव. च्छेदकत्वाधिकरणतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्स्यनुयोगतावच्छे
"Aho Shrutgyanam"

Page #74

सिद्धान्तलक्षणतचालोकः ।
दकत्वोभयाभावस्स एव हेत्वाधिकरणत्वेन विवक्षित इति नाव्याप्तिः मन्वत्र द्रव्यं गुणकर्मान्यस्वे सति सत्स्वादित्यत्राव्याशिगुणकर्मान्यत्ववैशिष्टयसत्तात्वगतद्वित्वे स्वावच्छिन्नाश्रयाधिकरणगुणनिष्टाधिकरणतावच्छेदकतात्वावच्छिन्न पर्याप्त्यनुयोगितानवच्छेदकत्वसत्त्वे पि तादृशावच्छेदकत्वविरहेणोभयाभावसस्त्रेन गुणस्यापि हेत्वाधिकरणत्वात् गुणकमन्यत्वविशिष्टसत्तावानितिप्रतीतो घरवृत्तित्ववि शिष्टविशिष्टसत्तावानित्यादिप्रतीत्यनुरोधेन क्लृप्तघटवृत्तित्यावेशि ष्टविशिष्टसत्तात्वाद्यवच्छिन्नाधिकरणताव्यक्तीनामेव विशिष्टसत्तात्वा.
६६
वच्छिन्नाधिकरणतांत्वन विषयत्वाद्विशिष्टसत्तात्वमात्रावच्छिन्नाधिकरणत्वे मानाभावादिति यदत्र घटवृत्तित्वविशिष्टविशिष्टसत्तावानि. तिप्रतीतौ घटवृत्तित्वविशिष्टसत्तावानितिप्रतत्यिनुरोधेन क्लृप्तघटवृत्तित्वविशिष्टसत्तात्वावच्छिन्नाधिकरणतैव विषयः तस्याश्च गुणकमन्यत्वविशिष्टसत्तात्वावच्छिन्नाधिकरणत्वावगाहिन्यान्न विषयत्वसम्भवः नत्रोक्तप्रतीतिर्भिरुवकांशे भासमान गुणकर्मान्यत्ववैौरी
धूयेऽप्यवच्छेदकत्वावगाहिनीति वित्तयधर्म्मावच्छिन्नाधिकरणतत्वस्योक्ताधिकरणतायाम्बिरहेण न तस्यास्तस्प्रतीतिविषयत्वसंभव इति वाच्यं लाघवेनापत्त्यादिविरहेण चोक्तप्रतीतेर्गुणकर्मान्यत्वेऽवच्छेदकत्वावगाहित्याकल्पनादित्युक्तविशिष्टसत्त्वहेतुके नाव्याप्तिस्सम्भवत्यपि तु द्रव्यं घटवृत्ति सत्त्वादित्यत्राव्याप्तिः गुणस्य घटवृत्तित्वसत्तात्वगतद्वित्वावच्छिन्नाश्रयाधिकरणत्वात् तद्वित्वस्याधिकरणतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितानवच्छेदकत्वाच्च घटवृत्ति
सत्तावानितिप्रतीतो तदूर्घटवृत्तिसत्तावानित्यादिप्रतीत्यनुरोधेन
क्लृप्ततदूर्घटवृत्तिसत्तात्वावच्छिन्नाधिकरणत्वादेरेव
घटवृत्तिसत्ता.
स्वावच्छिन्नाधिकरणतात्वेन विषयत्वादिति प्राज्ञजातीयैरुच्यते त दग्राह्यमसत्कल्पतायास्तस्याग्रे स्फुटत्वादिति चेन्न स्वावच्छिन्नानुयो· गिताकपतिकावच्छेदकता निरुपकताकाधिकरणत्वस्य विवक्षितत्वात् तादृशस्य तद्घदवृत्तिसत्तात्वाद्यवच्छिन्नाधिकरणत्वस्य गुणे विरहात नच द्रव्यमेव नतु गुणादिरित्यादिग्रन्थे गुणस्याधिकरणत्वविरहप्रयोजकतया विशिष्टत्तात्वे ताहशावच्छेदकत्वद्वय स त्वप्रदर्शनमसङ्गतं गुणस्य प्रागुक्तस्वाश्रयाधिररणत्वविरहादितिवाच्यं तद्ग्रन्थस्य यथाश्रुताभिप्रायकत्वात् यतोविशिष्टसत्तात्वं गुणनिष्ठाधि
" Aho Shrutgyanam"

Page #75

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
करणतावच्छेदकमतो न गुणादिर्थ्यतो द्रव्यनिष्टाधिकरणतावच्छेदकमतो द्रव्यमधिकरणमित्यर्थतात्पय्र्यकत्वाद्वा यत्तु घाटान्यत्वविशिष्टप्रमेयावच्छिन्नाधिकरणत्वस्य धूमत्वगतैकत्वावच्छिन्नानुयोगिताकपतिकावच्छेदकताकतया तद्श्रयत्वस्य हदादौ सत्त्वेन वह्निमान्धूमादित्यत्राव्याप्तिरिति तत्र प्रमेयत्वावच्छिन्नावच्छेदकताक पर्याप्त्य नुयोगितावच्छेदकत्वस्य प्रमयत्व एव कल्पनाद्घटान्यत्वविशिष्टधूमत्वाद्यवच्छिन्नाधिकरणत्वव्यक्तीनामेव विषयत्वाश्चेति दोषासम्भवात् ॥ नव महानसीयसाध्य के समवायेन महानसीयत्वविशिष्टत्वे सति कालिकेन वह्नित्वविशिष्टतावव्याप्तिः कालिकसम्बन्धावच्छिन्नम
६७
हानसीयत्वनिष्ठावच्छेदकताकवह्नित्वनिष्ठसमवायसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकताक निरुपकताकाधिकरणत्वस्य पर्वतेऽपि सत्वात् कालिकेन महानसीयत्वविशिष्टवह्निमानितिप्रतीतौ पर्वतीयत्वविशिष्टताहशवहित्वावच्छिन्नाधिकरणत्वादेः कलुप्तस्यैव विषयत्वात् समवायेन महानसीयत्वावशिष्टत्वे सति कालिकेन वह्नित्वविशिष्टवानितिप्रतीतो तत्तन्महानसीयत्वविशिष्टतादृशवहित्वावच्छिन्नाधिकरणतानां क्लृप्तानां विषयत्वादिति वाच्यं स्वनिरूपितावच्छेदकतावत्त्वसम्बन्धेन हेतुतावच्छेदकतात्वव्यापकत्वस्योक्ताधिकरणतायां विवक्षि
सत्वादवच्छेदकत्तावत्ता च स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्वसामानाधिकरण्योभयसम्बन्धेन बोध्या नैचवमुक्ताधिकरणतायां ताथापयतिकावच्छेदकताकत्वनिवेशनं व्यर्थमिति वाच्यं गुणाम्यत्वविशिष्टसत्वस्य हेतुतावच्छेदकत्वे द्रव्यान्यत्वं विशिष्टसत्तानिष्ठावच्छेदकताकनिरूपकताकाधिकरणत्वमादायाच्या तेवीरणीयत्वात् न चैवमपि वह्रित्वविशिष्टज्ञानत्वसाधके समवायेन वह्रित्वविशिष्टहेतुके कालिकसम्बन्धावच्छिन्नसमवायसम्बन्धावच्छिन्नवह्नित्वनिष्ठावच्छेदकताकनिरूपकतामादायाव्याप्तिः वह्नित्वे द्विविधाचच्छेद
स्वस्थ सखेऽपि तद्वतैकत्वस्यैव तादृश निरूपकतावच्छेदकतापर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वादिति वाच्यमवच्छेदकताभेदे विलक्षणापेक्षा बुद्धिविषयरूपस्य वह्नित्वमात्रेऽपि तादृशनिरूपकतावच्छेदकता पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वेन द्वित्वस्य स्वीकारात्तार्णवह्नित्ववह्नितार्णत्वगत द्वित्वयोरिवावच्छेदकत्ववैलक्षण्येन भेदवदिति वदन्ति परेतु प्रकृतहेतुताया स्ववृत्तिनिरूपकताकाधिकरणतावद्य
"Aho Shrutgyanam"

Page #76

सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः ।
यदुपादेयं
निष्ठाधिकरणतानिरूपितान रूपकतावदन्यत्वाधिकरणतानिरूपकतावश्वोभयाभाववस्वमस्ति स एव हेत्वधिकरणपदार्थत्वेन विवक्षि तः निरूपकतावता च स्ववृत्तित्वसम्बन्धेन स्ववृत्तित्वश्च सर्वे स्वनिरूपितावच्छेदकताविशिष्टान्यावच्छेदकत्वानिरूपितत्वसम्बन्धेन वैशिष्ट्यश्च स्वसामानाधिकरण्यस्वानवच्छेद कानवच्छिन्नत्वस्वाव च्छेदकसम्बम्धावच्छिनत्वस्ववृत्तित्वेषु यदुपादेयं तत्सम्बन्धेन तथा च न कोपि दोषः सम्बन्धव्यावृत्तिस्तु प्रायशो विषयित्वसम्वन्धेन हेतुतास्थलेऽव्याप्तिवारणरूपानुसन्धेयेति एवञ्चकत्वादेः पर्याप्त्यनभ्युपगमेऽपि न क्षतिशंवा वह्नित्यमात्रगत द्वित्वाभावेऽपि चोकदोष इति प्राहुः ॥ इदन्तु बोध्यं व्याप्तिज्ञानस्य कारणता च नोकोभयाभावादिविषयिताघटित रूपेण किन्तु हेतुतावच्छेदकावच्छिन्नविषयितानिरूपिताधिकरणत्वविषयतानिरूपिताधिकरणविषयतानिरूपितवृत्तित्वविषयता घटिरूपेणैव तथैव व्याप्तिज्ञानस्यानुमितिकारणस्यानुव्यवसीयमानत्वात् धूमवद्वृत्त्यभावप्रतियो.
६८
गितानवच्छेदकत्वग्रहे धूमवत्त्वस्य धूमत्वावच्छिन्नाधिकरणतात्वेनावगाहनम्विषयितया धूमवदृत्यभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वग्रहे च धूमत्वेतरधमानवच्छिन्नाधिकरणतात्वेन धूमवत्त्वस्यावगाहनान्न प्र मात्वस्यानुपपत्तिः उक्तोभयाभावस्य शब्दानुगमानुरोधेन व्याप्तिएव हेत्वधिकरणत्वपरिचायकतया प्रवेश इति ॥ ॥ अथानयोरेकमनुसृत्य विचारप्रसङ्गः तत्र स्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्थ्योतिकावच्छेदकता कनिरूपकताकयनिष्ठाधिकरणत्वं तादृशावच्छेदकताकाधिकरणतावद्यनिष्ठाधिकरणत्वापेक्षया लघुभूतङ्कृतो न निवेशितमिति पर्य्यनुयोगे प्रतिविधानमुच्यते कैश्चित् तथाहि तादृशाधिकरणत्वस्य यत्पदार्थपरिचायकतयैव प्रवेशेनाभाव कोटा
प्रवेशादस्मत्पक्ष एवं लाघवं युष्मत्पक्षे च तादृशावच्छेदकताकनिरूपकताकत्वस्य परिचायकत्वस्यासम्भवात् पर्वतादिनिष्ठत'दधिकरणताघटितो भयाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्य लाघवेन प्रतियोग्यंशे भासमाने तदधिकरणताघटितोभयत्वस्यैव कल्पनीयतया पर्वतादीनां तादृशोभयाभावप्रतियोगितानिरूपित परम्परावच्छेदकत्वरूपत्वधिकरणत्वानुपपत्तेरिति तन्न महानसानुयोगिकसंयोगेन धूमदेतुके महानसनिष्ठमहासानुयोगिक संयोगसम्बन्धाव
लक्षण
" Aho Shrutgyanam"

Page #77

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः।
च्छिम्माधिकरणत्वघटितोभयाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्य महा. नसवृत्तित्वाघटितोभयत्व एव कल्पनीयतया महानसस्य हेत्वधि. करणत्वानुपपत्या गुरुधर्मस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वाङ्गीकारेणेवैतदुक्तिरित्यस्यावश्यवाच्यत्वात्तादृशाभावीयपरम्परावच्छेदकतावद. धिकरणत्वस्यैव वा विवक्षणीयत्वादिति अत्र वदन्ति धूमवानितिप्रतीतो न पर्वतीयधूमत्वाधवच्छिन्नाधिकरणत्वादेविषत्वं किन्तु धमत्वाश्रयनिरूपिताधिकरणतात्वेनततोप्यवश्यक्लप्तेषु तत्तद्ध्यक्तिनिरूपिताधिकरणत्वेष्वेव तथा च धूमत्वगतैकत्वावच्छिन्नानुयो. गिताकपर्याप्तिकावच्छेदकताकनिरूपकताकाधिकरणत्वाप्रसिद्धस्स्वावच्छिन्नाश्रयाधिकरणत्वमेव विवक्षणीयनच द्रव्यं धटवृत्ति स. स्थादित्यत्र प्रागुक्तरीत्याऽव्याप्तिरिति वाच्यं तद्धटवृत्तिसत्तावानितिप्रतीतौ तवृत्तिसत्तात्वावाच्छन्नाधिकरणत्वस्य तदृसिसत्तावानितिप्रतीत्यनुराधेन क्लप्तस्य विषयत्वात्प्रयोजनाभावेन घटत्वेऽवच्छेदकत्वाकल्पनात् तदधिकरणस्वस्य घटवृत्तिसत्तावानित्यत्र विषय. वासम्भवान्नच तघटवृत्तिसत्ताहेतुक पवाव्याप्तिरिति वाच्यं हेतुतावृत्तियत्किञ्चिदभावप्रतियोगितावच्छदकताविशिष्टहेतुतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपसामान्यस्यैव विवक्षिा तत्वात् वृतित्वञ्च स्वावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्स्यनुयोगि. तावच्छेदकरूपावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिकावच्छेदकताकत्यस. म्बन्धेन वैशिष्ट्यश्च स्वसामानाधिकरण्यादिना बोध्यन्तथा च हेतुतानिरूपितघटत्वनिष्टावच्छेदकताया उक्तावच्छेदकतावैशिष्टयविरहेण साहशावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्यनुयोगितावच्छेदके तदव्यक्तिवृत्तिमुत्तात्वावच्छिन्नाधिकरणतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वसत्त्वान्न पटादीनामधिकरणत्वप्रसनः सामान्यपदप्रवेशात्घटवृत्तिसत्त्वाभावप्रतियोगित्वमादायैतद्घटस्य न हेत्वाधकरणत्वप्रसङ्गः एवंच स्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिका. वच्छेदकताकाधिकरणत्वप्रवेशेऽपि तद्धटवृत्तिसत्त्वहेतुके तारशाधिकरणत्वाप्रसिया दोषतावस्थ्यन तत्स्थलीयदोषवारणप्रयोजन. कत्वस्य तत्रोक्तो निगृहीत एव वक्ता स्यात् नच कम्वुग्रीवादिमखेतु. केऽव्याप्तिः प्रतियोग्यंशे भासमानस्यवातिप्रसङ्गाधनापादकस्याप्यव. छेदकत्वाभ्युपगमात् अथ प्रतियोग्यंशेऽभासमानस्याप्यवच्छेदकः
"Aho Shrutgyanam"

Page #78

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
त्वन्तदोक्ताव्याप्तीनाम्वारणाय गुरुधर्मस्यापि निरूपकांशे भासमा ! नधर्म्ममात्रस्य चावच्छेदकत्वमङ्गीकार्यन्तत्र विशिष्टसत्त्व हेतु के घ वृत्तित्वविशिष्टविशिष्टसत्तात्वाद्यवच्छिन्नाधिकरणत्वावगाहितया शिष्टसत्तावानितिप्रतीत्युपपादनस्य शक्यतया प्रागुक्तरीत्याऽव्याप्ति वारणाय स्वावच्छिन्नाधिकरणत्वनिवेश आवश्यक इति चेत्पर्व्वतीय
७०
त्यादिविशिष्टघूमत्वावच्छिन्नाधिकरणत्वेत्यादिग्रन्थानुरोधेनोक्तान्यासोनाम्वारणाय च किमित्यनतियुक्तिकपक्ष आश्रियते द्रव्यमेव नतु गुणादिरित्यादिप्रन्थस्वारसिकार्थसिद्धये उक्तदोषाणान्निरा सायच याच प्रतीतिरधिकरणतानिरूपकांशे भासमानधर्म स्यावच्छेदकत्वं विना नोपपद्यते सावच्छेदकत्वन्तत्रावगाहमानातत्संसर्गतया पर्याप्तिमेवावगाहते अवच्छेदकत्वावगाह्यत्यन्ताभावप्र तीतिवद्यन्निरूपकांशे - भासमानधर्मे अबच्छेदकत्वं विनाप्युपपद्यते तस्या अवच्छेदकत्वावगाहित्वस्याप्यप्रामाणिकतया पर्याप्त्यवगाहि त्वन्तु स्वतरामप्रामाणिकं ध्वंसप्रतीतिवत्तथासति पर्वतीयधूमवानित्य दिप्रतीतो पर्वतीवधूमत्वावच्छिन्नमधिकरणत्वन्तादृशधूमत्वाश्रयनि रूपितमधिकरणत्वम्बा विषय इत्यन्यदेतत् धूमवानित्यत्र तु धूमनिरू ताधिकरतत्वस्यैव विषयत्वं विशिष्टसत्तावानित्यस्या अवच्छेदकत्वा वगाहित्वस्विनानुपपन्नाया विशिष्टस त्तात्वपर्याप्तावच्छेदकत्वावगा हित्वमेव गुरुधर्मावच्छिन्नाधिकरणत्वमपिस्वीक्रियत एवोक्तग्रन्थे अवच्छिन्नपदमाश्रयपरमेवेति न तद्गन्थस्यासंगत्तिरित्येतत्पक्ष एव ततः सयुक्तिराश्रयितव्यस्तत्र न बहुतरकुसृष्टिकल्पनावकाशोपीवि गृहाण एवंच समबायेन रूपादिहेतुके रूपत्वनिरूपितसमवायावच्छि नाधिकरणतावच्छेदकस्याप्रसिद्ध्या अव्याप्तिः स्यादिति तादशाधि करणतावन्निष्टत्वेनाधिकरणताप्रवेशस्तथाच तादृशविशिष्टसत्ताद्यवच्छिन्नाधिकरणतावच्छेदकत्वस्य प्रसिद्ध्या नाव्याप्तिः विशेषरूपेण संसर्गता नाङ्गीक्रियत एवोत्याशयः यद्वा यत्पदार्थे स्वावच्छिन्नाथ. यनिरूपिताधिकरणत्वस्याधिकरणत्वे च तदृतित्वस्योक्त्या स्वानयावच्छिन्ननिरूपितत्वमेवविवक्षितं तादृश्या चोक्तिभङ्ग्या चिन्तामवि दीधित्यादावेव भवितव्यन्नान्यत्रत्यत्र विशेषं नावकल्पयाम इति मार्मिक एतेन स्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिकावच्छेदकताकप्रतियोगिता
कहेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नयन्निष्टाधिकरणत्वं विवक्षणीयं ता
"Aho Shrutgyanam"

Page #79

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
७१
ताप वांहेमान्धूमादित्यत्र हृदस्य हेत्वधिकरणत्ववारणसंभवात् यत्पदार्थे स्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिकावछेदकताक निरूपकताधिकरणत्वन्न वाच्यमित्यपि समाहितम् ॥ ० ॥ अथ विशिष्टामावमुपेक्ष्योभयाभावनिवेशनं कथं कृतमिति न वाच्यम् महानसानुयोगिकसंयोगेन धूमहेतुकसद्धेतौ विशिष्टाप्रसिद्ध्याऽव्याप्यापत्तेरिति ननु हेतुतावच्छे दकगतरूपे तादृशयन्निष्टाधिकरणतानिरूपकतावच्छेदकतात्वावच्छि अपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वाधिकरणतानिरूपकतावच्छेदकतात्वा
वछिन्न पर्याप्त्यनुयोगितानवच्छेदकत्वगत द्वित्वाश्रयाधिकरणत्वं स एव हेत्वधिकरणपदार्थ इत्येव वाच्यं लाघवात् नच विषयितया वह्नयदिहेतुके विषयित्व सम्वन्धावच्छिन्नाधिकरणतावच्छेदतापर्याप्यनुयोगितानवच्छेदकत्वाप्रसिद्ध्याऽव्याप्तिरिति वाच्यम् घटत्वarat तत्सौलभ्यात् घटत्वनिष्टानुयोगितावच्छेदकत्वस्य तदेकत्वे तद्यक्तित्वे वा कल्पनीयत्वादन्यथोभयाभाबकल्पेऽपि नित्यज्ञानानुयोगिक विषयितासम्बन्धन घटहेतुके नित्यज्ञाननिष्ठाधिकरणतावच्छेदकतात्वावच्छिन्न पर्याप्त्यनुयोगितानवच्छेदकत्वाप्रसिद्ध्याऽव्याप्तिः स्यादिति चेन्नाधिकरणतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वाभावस्य गगनाभावरूपस्थ वह्नित्यगतैकत्वादी द्वित्वेन सत्तया विषयितया वह्निहेतुकसद्धेतो महानसीयवह्निविषकज्ञानस्य हेत्वधिकरणत्वापत्तेः तादृशाबच्छेदकतात्वायचिनाधिकरणत्थतादृशा भावत्वावच्छिन्नाधिकरणत्वगतद्वित्वाश्रया
धिकरणत्वविवक्षणेप्युक्तशेषतादवस्थ्यमेव तादशाधिकरणताया अपि गगनाभावनिष्ठाया अधिकरणात्मकत्वेन गगनाभावात्मकतया द्वित्वेन तदधिकरणताया वहित्वगतैकत्वे सत्वात् उभयाभावनिवेशे च तत्कोटौ तादृशावच्छेदकत्व तादृशावच्छेदकत्वाभावयोस्तत्वनैव प्रवेशेन तयोरधिकरणत्वरूपत्वेन दोषस्य न संभवः उभयाभावस्य गगनाभावादिरूपत्वेप्युभयवति तादृशाभावत्वेन स. स्वायोगाश्च तत्प्रणाल्या अपि न तत्संभव इति । वस्तुतस्तु तादृशद्वयवृवृत्तित्वप्रवेशे घटघटान्यगत्तद्वित्वस्य तादृशोभयवृत्तितया तदाश्रयत्वस्य रूपमात्रे सत्वेन विषयितया वह्नयादिहेतुकस्थले महानसी. यवह्निविषयकज्ञानादेरपि हेत्वधिकरणत्वप्रसङ्ग इति तादृशद्वयमाप्रवृत्तिद्वित्वविवक्षणे च मात्रार्थप्रवेशेनोभयाभावापेक्षया गौरवप्र
" Aho Shrutgyanam"

Page #80

७२
सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः ।
सङ्ग इति सूक्ष्ममीक्षणीयमिति ॥०॥ अथ यद्वत्यभावप्रतियोगितान घच्छेदकं हेतुतावच्छेदकं तस्यैव हेत्वधिकरणरूपत्वम्बाच्यमुक्तोभयाभावापेक्षया लघुत्वात् यत्तिता च स्वप्रतियोगिमत्वग्रहविरो. धितावच्छेदकसम्बन्धेन ग्राह्या तेन कालिकेन धूमाभावस्य पर्वतादिवृत्तित्वेऽपि न क्षतिः गगनाभावभेदादिहेतुकस्थले हेत्वभावस्य गगभानाभावरूपस्य हेत्वधिकरणवृत्तित्वेऽपि गगनाभावभेदाभावत्व स्य तदृत्तितानवच्छेदकतया यत्तितावच्छेदकानुयोगिताविशिष्टप्र. तियोगितानवच्छेदकत्वविक्षायान्न दोषः वैशिष्टमंच स्वनिरूपितत्व स्वनिष्ठानियोगितानिरूपितत्वोभयसम्बन्धेनेति चेन्न वृत्त्यनिया. मकस्य प्रतियोगितानवच्छदकत्वे तन हेतुतायां हेतुतावच्छे. दकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगित्वाप्रसिद्धः विवक्षणियं च हेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नमेव प्रतियोगित्वं सम्बन्धास्तराव. च्छिन्नहेत्वभावस्य हेत्वधिकरणवृत्तेः पारिभाषिकहेतुतावच्छ. दकसम्बन्धावच्छिन्नत्वं च हेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न. प्रतियोगित्वाप्रसिद्धः सम्बम्धान्तरावच्छिन्नहेत्वभावप्रतियोगित्वे च पारिभाकस्य विरहाद्वृत्तिनियामकसम्बन्धेन सद्धती सा. ध्यानधिकरणस्य हेत्वधिकरणत्वापरया विवक्षितुमशक्यम् स्वाश्रयाधिकरणत्वस्य यत्पदार्थविशेवणत्वेऽपि विषयित्त्वादिना वृ. स्यनियामकेन वहिहेतुके महानसीयवह्निविषयकशानस्य हेत्वधिकरणत्वं दुर्वारमेव अथ वृन्यनियामकस्य भेदप्रतियोगितावच्छेदकता. वच्छेदकतायास्सर्वानुमतत्वेन यदृत्तिभेदप्रातयोगितानिरूपितहेतु. तावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकतानवच्छेदकत्वमेव विवक्षितमिति चेत् । हेतुप्रतियोगिकस्य हेतुतावच्छेदकसम्बन्धत्वे त्वधिकरणवृत्तितादृशमभेदाप्रसिद्धरव्याप्तिस्तद्वारणाय हेतुतावच्छेदक. सम्बन्धातिरिक्तसम्बन्धावच्छिन्नत्वहेतुताब्यापकत्वोभयाभावनिवेशे. न लाघवं किञ्च प्रमेयधूमादिहेतुकस्थले गुरुधर्मस्य प्रतियोगितानवच्छेदकत्वे हदादीनामपि हेत्वधिकरणत्वापत्तिः पारिभाषिका. वच्छेदकत्वविवक्षणे च तत्पर्यालोचनेऽतीव गोरवम् प्रतिभाति अत एव हेतुतावच्छेदकगतरूपे स्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिकावच्छेदकताकनिरूपकताकसम्बन्धितावद्वत्तिभेदीयप्रतियोगितानिरूपित-प. रपरावच्छेदकतावत्प्रतियोगितावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयो.
"Aho Shrutgyanam"

Page #81

सिद्धान्तलक्षणतच्यालोकः ।
७३
गितानवच्छेदकत्वं ཐ एय हेत्वधिकरणपदार्थः भेदश्च हेतु तावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नं-यत्प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नसम्ब• न्धित्वं तदवच्छिन्नप्रतियोगिताकः एवंच कपिसंयोगादिहेतुकसद्धेतौ हेत्वभावस्य तद्वद्भेदस्य च साध्याधिकरणवृत्तित्वेऽपि न क्षतिः उक्तसम्बन्धितावद्यक्तिभेदकूटस्यैवात्र प्रवेशात् नच विवयितया प्रमेयवह्निहेतुके सद्धेतौ प्रमेयमहानसीयवह्निविषयकज्ञानस्य हेत्वाकरणत्वप्रसंग ः विषयित्वादीनां वृत्यनियामकत्वेन प्रतियोगितानवच्छेदकतया प्रमेयवह्नित्वावच्छिन्नप्रतियोगित्वाप्रसिद्धिरिति वाच्यम् यत्प्रतियोगितावच्छेदकतावच्छेदकधर्मावच्छिन्न सम्वन्धित्वस्यैव वि. वक्षितत्वात् प्रमेय महानसीयवह्निविषयकज्ञाने विषयितया प्रमेयव. हिमद्भेदस्य सत्त्वेन तस्य हेत्वक्षिकरणत्वासंभवात् प्रतियोगितावच्छेदकतावच्छेदकावच्छिन्नत्वं च पर्याप्तिघटिस्वाच्पमन्यथा महानसीयवह्निविषयकज्ञानस्य वह्निमदभावप्रतियोगितावच्छेदकतावच्छे.
दकवह्नित्वावच्छिन्नमहानसीयवह्निसम्वन्धितावश्वेन वह्निविषयकशा
नस्य च महानसीयवह्निमद्भावप्रतियोगितावच्छेदकतावच्छेदकवह्नित्वावच्छिन्नसम्वन्धितावत्वेन विषयितया वह्निहेतुके महानसीयवह्निहेतुके चाव्याप्त्यापत्तेः पवंच धूमवद्भेदप्रतियोगितावच्छेदकतावच्छेदकावच्छिन्नसम्वन्धित्वाप्रसिद्ध्या यत्प्रतियोगित्वेन तस्यानुपादेयतया धूमहेतुकस्थले हदादीनां हेत्वधिकरणत्ववारणाय स्वावच्छिन्नानुयोगिता पर्याप्तिकावच्छेदककताकसम्वन्धितावत्त्वं स्वाश्रयावच्छिन्नवस्वं वा यत्पदार्थे विशेषणमावश्यकमिति परास्तम् धूमप्रतियोगिकसंयोगेन धूमहेतुकस्थलेऽव्याप्तेः यत्तु हेतुवच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न सम्वन्धित्वी यस्वरूपेण सम्बन्धित्वाभावो निवेश्य इति नोक्तदोषः नच धूमत्वावच्छिन्नविवयित्वादिसम्बन्धावच्छिन्नसम्वन्धित्वस्य प्रसिद्धतया हेतुता वच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नसम्बन्धिताप्रतियोगिक स्वरूपेण तदभावस्य पर्वतादिषु सत्तया धूमवदभावप्रतियोगित्वस्य यत्पदेनोपादेयत्वाद्धूमहेतु हेत्वधिकरणत्वानुपपत्तिरिति वाच्यं हेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य पर्याप्तघटितस्य सम्बन्धितायम्बिशेषणत्वादिति त. तुच्छं सम्बधित्वात्यन्तामावनिवेशे कपिसंयोगहेतुकेऽयासेरनिवार्य - त्वादुक्तसम्बन्धित्वस्याप्यव्याप्यवृत्तित्वेन हेतुमति
तदभावस्य
सत्वात्
विवयितात्वकालिकत्वान्यतरसम्बन्धावच्छिन्नवहित्वाव
१०
"Aho Shrutgyanam"

Page #82

७४ सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः । च्छिन्नसम्बन्धित्वमादाय विषयितया वह्निहेतुके महानसीयवहिविः षयकज्ञानादेरधिकरणत्वप्रसंगात् महाकालानुयोगिककालिकेन घ. टादिहेतुकस्थले महाकाले ताशसम्बन्धित्वाभावस्यासत्वेन महा. कालस्य हेत्वधिकरणत्वानुपपत्तेः तद्वारणायायासश्च गुरुत्वाद्विफला यासंकरिष्यतीत्यलन्तेनेति ध्येयम् ननु व्यापकतावच्छेदकत्वरूपाभा. वप्रतियोगियावच्छेदकत्वेन हेतुरेयोपादेयो नतु हेत्वधिकरणत्वं त. थाच हेत्वधिकरणत्वस्य लक्षणाघटकतया तद्विचारोऽर्थान्तरग्रस्त इति चेद्यदि विशिष्टसत्तावानितिप्रतीतेर्विशिष्टसत्त्वस्य गुणे सत्त. या तत्राप्रामाण्याय विशिष्टसत्तात्वावच्छिन्नाधिकरणत्वावगाहित्वे विशिष्टसतावान्नतिप्रतीतेरपि विशिष्टसत्तात्वावच्छिन्नाधिकरणवावच्छिन्नभेदावगाहित्वन्तदा विशिष्टसत्तावत्यभावप्रतियोगितानव. च्छेदकमिति प्रतीतरेपि विशिष्टसत्ताधिकरणत्वावगाहित्वमेवति नोक्तप्रतीतिसिद्धाभावस्य हेतुतावच्छेदकावच्छिन्नावच्छेदकताकप्र. तियोगिताकाभावत्वमिति विशिष्ट्रसत्वे हेतावव्याप्तन तस्य लक्षणगटकता यद्यपि विशिष्ठसत्ता नास्तीतिप्रतीतो विशिष्टसत्ताभावस्य भासमानत्वेऽपि तस्य प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणतया वित रोधित्वकल्पनाहुणे प्रमात्वस्योक्तप्रतीतेरिव विशिष्टसत्तावान्नेतिप्रतीतपि विशिष्टप्सत्तात्वावच्छिन्नावच्छेदकताकप्रतियोगिताकभेदा. वगाहित्वेऽपि तस्य प्रतियोगितावच्छेदकतावच्छेदकीभूतधर्मावच्छि. प्राधिकरणतया विरोधित्वस्वीकारात्प्रमात्वं गुणेऽप्युपपद्यत इति विषमोदृष्टान्तस्तथापि विशिष्टसत्तावद्वत्त्यभावप्रतियोगितावच्छेदकभेदस्य तादृशावच्छेदकतात्वावच्छिन्नाधिकरणतयैव विरोधित्वेनतत्कौटो विशिष्टसत्तात्वावच्छिन्नाधिकरणत्वस्याप्रविष्टत्वात्प्रविष्टस्य विशिष्टसत्वस्य गुणसाधारणत्वादुक्ताधिकरणत्वस्य द्रव्यत्वत्वे स. सयाऽव्याप्तिर्दुरुद्धरैव यत्र विशिष्टसत्त्वं साक्षादवछेदकं तत्रैव हि विरोधनिरूपकतया तदधिकरणत्वं व्यवस्थितं प्रकृते च तादृशावच्छेदकत्वस्यैव प्रतियोगितावच्छेदकत्वेन तदवच्छेदकावच्छिन्नाधिक. रणताया एव विरोधनिरूपकत्वं तत्र च विशिष्टसत्तात्वावच्छिन्नाधिकरणता कथश्चिनान्तर्मवतीति सूक्ष्ममीक्षणीयम् केचित्वभाववुद्धेविशिष्टवैशिष्ट्यावगाहित्वेन धूममवद्वत्त्यभावप्रतियोगितावच्छे. दकत्वन्नास्तीतिवुद्धे—मत्वविशिष्टवैशिष्ट्यावगाहितया भ्रमत्वापत्या
"Aho Shrutgyanam

Page #83

सिद्धान्तलक्षणतयालोकः । ७५ न ततोऽसिद्धिः तद्विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहित्वं हि तद्गतरूपवृत्तिनिरूप. कताकाधिकरणत्वावगाहित्वमेव महानसीयवाह्निविषयकज्ञानम्बह्निमद्वह्निविवयकमानम्महानसीयवह्निमदित्यनयोविशिष्टवैशिष्ट्यावगाहि. नोरन्यथाऽप्रामाण्यानुपपत्तेः धूमवानितिप्रमाया न धूमत्वविशिष्टवैशिष्ट्यावगाहित्वं येन धूमत्वगतैकत्ववृत्यधिकरणत्वसिद्धिस्स्या. त्तत्रैव हि विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहित्वं यत्र विशिष्टवैशिष्ट्यावगायुपलक्षितवैशिष्ट्यावगाहिनोः प्रमात्वाप्रमात्वयोर्विशेषोपलब्धिरिति वदन्ति भवन्ति ते विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिमर्यादानातिशेत इति नियमतात्पर्यानभिज्ञाः व्यक्तीभविष्यति हि तदर्थः पृथिवीसमवेतत्वस्योपलक्षणतया प्रतियोगितावच्छदकत्वोपपादनावसरे भवतु वा धूमत्वावच्छिन्नाधिकरणतावगाहित्वनोक्तप्रतीतभ्रंमत्वन्तावतापि तया धू. मत्वावच्छिन्नावच्छेदकताकप्रतियोगिताकाभावसिद्धौ किम्बाधकमा. कलयन्तीति न विद्मो वयं धूमासत्त्वनिवन्धनभ्रमत्वस्यैव हि तादृशाथबाधकतायां न्याय्यत्वात् तत्रैव हि विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहित्वमि. त्यादि यदुक्तन्तेन जानीमहे न दृष्टन्तैोहितोपणीषाधिकरणन्तत्रहि विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहित्वस्यौत्सर्गिकत्वं व्यवस्थापितमनुभूयतेऽपि च तदानीमरक्तस्य दण्डस्य सत्त्वेऽत्र रक्तदण्डोऽस्तीतिवादिनं प्रति त. हण्डालोचनवतामुपहासाधुपलब्धेरिति ॥०॥ अय महानसीयवह्नयभावत्वसाध्यके महानसीयवाहित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वेन सम्ब. न्धेम धह्निहेतुके विरुद्धेऽतिव्याप्तिः पहित्वगतैकत्वे हेतुतावच्छेदकस. म्वन्धावच्छिन्नस्वावच्छिन्नानुयोगिताकपाप्तिकावच्छेदकताकमहानसीयवहित्वावच्छिन्ननिरूपकताताकाधिकरणतावन्महानसीयवह्नयभा. वनिष्ठाधिकरणत्वघटितोभयाभावसत्त्वेन महानसीयवह्नयभावस्यैव हेत्वधिकरणत्वादतःप्रमीयतुतावच्छेदकसम्बन्धाबछिन्नप्रकारतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वं हेतुता वच्छेदकगतरूपे विवक्षणीयं तथाच लाघवेनोभयाभावमनिवेश्य हेतुता वच्छेदकगतरूपवृत्तिहेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रकारतानिरू. पितप्रमीयविशेष्यतावत्वमेव हेत्वधिकरणपदार्थो वाच्यस्तावतैव सर्व. दोषवारणसंभवात् , नचोपलक्षणीभूतस्य निरूपकतानवच्छेदकत्वेऽपि प्रकारतावच्छेदकत्वस्य स्वीकृततयोपलक्षणतया गुणकमोन्यत्वावगाहिगुणकमान्यत्वविशिष्टलत्तवावान्गुणइतिप्रमीयविशेष्यताबस्वस्य
"Aho Shrutgyanam"

Page #84

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
गुणेऽपि सस्वाद्व्यं विशिष्टसत्त्वादित्यत्राव्याप्तिरिति वाच्यं हेतुता. घच्छेदकगतरूपे स्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिकावच्छेदकताकनिरूपकताकाधिकरणतावद्यनिष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रमीयहेतुतावच्छे. दकताकनिरूपकताकाधिकरणतायद्यनिष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रमीयहे. तुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रकारतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यः नुयोगितावच्छेदकत्वस्य विवक्षितत्वात उपलक्षक धर्मस्य प्रकारतानवच्छेदकत्वाच नच गुणकर्मान्यत्वसत्वयोः समूहालम्बनबोधस्य गुणकर्मान्यत्वोपलक्षितसत्त्वावगाहिबोधस्य च किम्वैलक्ष. ण्यमिति वाच्यं गुणकमान्यस्वप्रकारतानिरूपितविशेष्यत्वाभिन्नसत्यप्रकारताकत्वतदभावयोरेव वैलक्षण्यप्रयोजकत्वात् पतेन धूम. त्वस्य संयोगसम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणतामात्रानवच्छेदकत्वस्य व्य. वस्थापितत्वेन स्वाश्रयाश्रयाधिकरणत्वस्यैव निवेशनीयतया द्रव्य विशिष्टसत्त्वादित्यत्रानुपदोक्ताव्याप्ते निस्तार इति निरस्तम् वि. शेष्यतानिरूपितत्वञ्च विशेष्यतानिष्ठनिरूप्यतानिरूपितप्रकारतात्वा वच्छिन्ननिरूपकतावत्वन्नातः प्रमेयत्ववन्महानसीयवह्निविषकज्ञानवद्वह्निमानितिविषयितया वह्नयवगाहिवह्नयंशे तादृशज्ञानमुपलक्षणत. यावगाहमानज्ञान मादाय महानसीयवह्निविवयकशानस्य हेत्वधिकरणत्वप्रसङ्गदति चेन्न महानसीयवह्निविषयकवनिविषयकज्ञानान्यतरद्वह्निमदितिज्ञानमादाय महानलीयवह्निविषयकशानस्य हेत्वधिकरणत्वापत्तेः नच विशेष्यतायामुभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नत्वं प्रकारतायाम्वा विशेष्यतावच्छेदकव्यापकविधेयप्रतियोगिकसंसर्गावच्छिन्नत्वम्वा वि. शेषणं तथा च न दोषइति वाच्यं यादृशसाध्यहेतुकस्थले हेतुम ताशाननोभयावृत्तिधर्मावच्छेदेन नवाऽवच्छेदकावच्छेदेन चोत्पन्ना न्तत्राव्याप्त्यापत्तेरिति यत्तु वह्निशानत्वसाध्यकविषयितास्वरूपा. न्यतरसम्बन्धेन वह्निहेतुकस्थले महानसीयवाहविषयकज्ञानं विषयितास्वरूपान्यतरसम्वन्धेन प्रमेयविशिष्टवदितिज्ञानीयप्रमेयावच्छिन्नप्रकारतामादायाव्याप्तिः तदवच्छेदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वस्य तत्तवित्वैकत्वादिष्वेव सत्त्वादधिकरणतापक्षे च प्रमेयावच्छिन्नाधिकरणत्वाप्रसिया न दोष. इति तन प्रमेयावच्छिन्नप्रकारतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनु. योगितावच्छेदकत्वस्य प्रमेयत्व एव कल्पनात् तादृशप्रकारता.
"Aho Shrutgyanam"

Page #85

सिद्धान्तलक्षणतवालांकः ।
वच्छेदकताविशिष्टहेतुतावच्छेदकत्वस्य विवक्षया वा दोषासम्भ वात् वैशिष्ट्यं च स्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वस्ववृत्तित्वोभयस. स्वन्धेनेति वस्तुतस्तु प्रमीयप्रकारतावच्छेदकत्वन्नविशेषणं प्रकृतहेतुप्रमात्वस्य प्रकृतहेत्वधिकरणत्वघटितत्वेन तस्य चोभयाभावघटितरूपत्वेऽयाप्तितादषस्थ्याद्धेतुतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणतारू पस्य धूमहेतुकस्थलानुरोधेन त्यक्तत्वाश्च भ्रमभिन्नज्ञानीयत्वस्यापि स्वप्रकारताविशिष्टप्रकारत्वरूपम्य न निवेशसम्भवः वैशिष्ट्यस्य स्वतादात्म्यस्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नस्वावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभाववभिष्ठविशष्यतानिरूपितप्रकारताभिन्नत्वोभयसम्वन्धेन वाच्यतया वृत्त्यनियामकसम्बन्धस्य प्रतियोगितानवच्छेदकत्वे वृत्त्यनियामकसम्बन्धेन हेतुतास्थले कथञ्चिदपि तत्सम्भवाभावात् स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नस्वाचच्छेद की भूतधर्मावच्छिअसम्बन्धित्वाभावघटितसम्बन्धोपादाने च धूमहेतावव्याप्तेः यत्तु प्रकारतावच्छेदकतायां हेतुतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य निवेशनीयतया विषयितया वह्निहेतुके स्वरूपेण प्रमेयत्व विशिष्टवह्निविषयकज्ञानमादायाव्याप्तिरिति तन्न प्रकारतयां हेतुता
9.9
वच्छेदकताघटकसम्बन्धातिरिक्तसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितत्वस्यैव विशेषणत्वात् नचैवं महानसीयवह्रित्वावच्छिन्नप्रतियोगित्वसम्वन्धेन वहिहेतुके व्याभिचारिणि कागतिरिति वाच्यम् उभयाभावघटक सामान्यतोधिकरणतावच्छेदकत्वकोटी हेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य प्रकृतहेतुतावच्छेदकसंसर्गघटकतावच्छेदकधर्मावच्छिन्नसंसर्गताकत्वरूपस्य वाच्यत्वात्तथाच महानसी
यवह्नित्वावच्छिन्नप्रतियोगित्वघटकतावच्छेदकप्रतियोगितात्वावच्छि श्रवह्नित्वावच्छिन्नप्रतियोगितात्वावच्छिन्नसंसर्गताकाधिकरणतावच्छे
च
दकत्वस्य महानसीयवह्नद्यभावनिष्ठाधिकरण तानवच्छेदकत्वस्य द्वयोर्व्यतिरकाभावस्यैव वह्नित्वे सत्त्वेन हेत्वधिकरणाप्रसिद्धेर्ना - तिव्याप्तिः तद्धर्मावच्छिन्न घटकतावच्छेदकत्वं च तदवच्छिन्नविष यत्वाभिन्नविशेष्यतावच्छेदकत्वं तेन विषयित्वकालीन संयोगादिहेतुतावच्छेदकसम्बन्धस्थले न दोषः तादृशप्रतियोगित्वादीनां तव्यक्तिस्वादिना संसर्गत्वस्यानुभवातीततया तद्यक्तिसंसर्गकस्थलस्यासंभवांदेव नातिव्याप्तिरिति वयं ब्रूमः ॥ ● ॥ अथ हेतुतावच्छेदकस
"Aho Shrutgyanam"

Page #86

७८
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
म्वन्धावच्छिन्नस्वाश्रयाश्रयनिष्ठनिरूपकताकाधिकरणतावधनिष्ठहेत तावच्छेदकविषयित्वान्यतरसम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणतावच्छेदकता त्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वं हेतुताच्छेदकगतरूपे वि वक्षणीयमुभायाभावा न निवश्यः विवायित्वसंयोगान्यतरसम्बन्धेन धूमवानितिप्रतीतेः पर्वतीयधूमादिक्षाने प्रमात्वेन पर्वतीयधूमत्वाह वच्छिन्नाधिकरणत्वविषयकत्वासंभवाद्वह्निमाम्धूमादित्यादावव्याप्तय. भावादिति चेन्न विषयितया घटसाध्यके घटज्ञानवृत्तित्वविशिष्ट ज्ञानत्वेऽव्याप्त्यापत्तेः समवायेन तादृशज्ञानत्वाभिन्नज्ञानत्वाधिक रणीभूतविशिष्टज्ञानत्वविषयकशाने प्रकृतहेतोर्विषयितया सत्त्वेन तस्य हेत्वधिकरणत्वस्य दुर्वारस्वात् स्वावच्छिन्नानुयोगिताकप र्याप्तिकावच्छेदकताकनिरूकताकाधिकरणत्वघटितकल्पे च घटक नत्वसाध्यके प्रतियोगितया घटशानाभावहेतुकेऽव्याप्तिः घटज्ञा नाभावत्वगतसमुदायत्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिकावच्छेदकताकघटज्ञानाभावविषयकशानाभावत्वावच्छिन्ननिरूपकताकाधिकरणता वद्यपदार्थीभूतघटज्ञानाभावावविषयकज्ञाननिष्ठान्यतरसम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणतानिरूपकतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगित वच्छेदकत्वस्य घटझानाभावत्वगतसमुदायत्वे सत्त्वेन घटज्ञानाभाव विषयकशानस्य हेत्वधिकरणत्वायत्तेरिति ॥ वस्तुतोन्यतरत्वन्न सं सर्गतायामधिकरणतानिरूपितायामवच्छेदकं विषयित्वसंयोगान्य तरसम्बन्धेन धूमवान्यवंत इति शाने संयोगसम्बन्धावच्छिन्नत त्तमत्वावच्छिन्नाधिकरणत्वव्यक्तीनामेवविषयत्वात् तज्ज्ञानं ता. रशान्यतरसम्वन्धेन धूमवदिति शाने च विषयित्वस. नम्बधावच्छिन्नाधिकरणत्वस्यैव विवयत्वादिति वह्निमान्धूमादि. श्राव्याप्तिर्दुरूचरैवेति बोध्यम् एवं प्रतियोगित्वहेतुतावच्छे. दकान्यतरसम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणत्वनिवेशोऽपि हेय इति ॥ अतएव स्वावच्छिन्न प्रतियोगितानिरूपितानुयोगितात्वहेतुतावच्छे. दकान्यतरसम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणत्वनिवेशोऽपि निरस्तः । नन्व वंसंयोगस्वरूपान्यतरसम्बन्धेन धूमहेतुकस्धलेऽव्याप्तिः हेतुताव. च्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणत्वाप्रसिद्धम्मैवं हेतुतानिरूपितसंस. तावच्छेदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदक. रूपवृत्तिसंसर्गताया निवेश्यत्वात् रूपवृत्तित्वच स्वावच्छेदकता.
"Aho Shrutgyanam"

Page #87

सिद्धान्तलक्षणतस्वालोकः ।
त्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वतदृशानुयोगितावच्छेदकरूपवृत्तिप्रतियोगिताकभेदावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदवृत्तित्वान्यतरसम्बन्धेन एवंचान्यतरसम्बन्धेन हेतुतास्थले प्रत्येकधर्मावछिन्नसंसर्गतैव रूपवृत्तिर्भविष्यति ॥ ०॥ अथ द्रव्यत्वसाध्यकद्रव्यानुयोगिकसमबायविशिष्टसत्तात्वावच्छिन्ननिरूपितविषयितान्यतरसम्बन्धेन सत्ताहेतुकेशव्याप्तिः यत्पदेन विशिष्टसत्ताविषयकज्ञानस्यापि धारणसंभवात्तनिष्ठाधिकरणतानिरूपकतावच्छेदकतात्वावच्छिन्न पर्याप्त्यनुयोगि. तानच्छेदकत्वस्थ सत्तात्वगतैकत्वे सत्त्वेऽपि हेतुतावच्छेदकसंसघटकप्रत्येकसम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वविरहणोभयाभावसत्त्वात् । यतु य निष्ठानुयोगितानिरूपितहेतुतावच्छेदकसंसर्गप्रतियोगितावच्छेदक. तात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छदकत्वं विवक्षणीयं तथा च द्रव्यस्यैव पदार्थतति नाव्याप्तिस्तन्न धूमत्वस्य संसगीयप्रतियोगितायामप्यनवच्छेदकत्वादन्यथा तावन्मात्रविवक्षायामेव सामंजस्ये तदुभयाभावनिवेशस्यानौचित्यापत्तेः नच प्रमेयाबच्छिन्नप्रतियोगितामादाय इदादीनां धूमहेतुकस्थले हेत्वधिकरणत्वापत्तिरिति वाच्यं हेतुतानिरूपितावच्छेदकताविशिष्टान्यावच्छेदकत्वानिरूपितत्वस्य प्र. तियोगिताविशेषणत्वात् एवं वह्नयभावत्वसाध्यके संयोगप्रतियोगितान्यतरसम्बन्धेन वहिहेतुके व्यभिचारिण्यतिव्याप्तिस्तथापि दुर. खरा यत्पदेन पर्वतस्य धारणासंभवात्तनिष्ठाधिकरणतानवच्छेदकस्वस्य सामान्यतोधिकरणतावच्छेदकत्वस्य च द्वयोर्वह्नित्वे सत्त्वादिति चेदत्रोच्यते हेतुतावच्छदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकपाप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपे स्वाशयाश्रयनिष्टा या हेतुतानिरूपितसंसगतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपनिरूपितप्रागुतान्यतरसम्बत्धावच्छिन्नवृत्तितावत्संसर्गतानिरूपितनिरूपक. ता तद्विशिष्टान्यत्वाम्वचक्षणीयम् वैशिष्टधंच स्वस्यविशिष्टनिरूपकता वच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितानवच्छेदकत्वस्वविशिष्टनिसदकतावच्छदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छदकत्वोभयसम्ब. न्धन प्रथमवैशिष्टयञ्च स्वनिरूपितसंसर्गतावच्छदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छदकरूपवृत्तिसंसर्गताकत्वस्वनिरूपिताधिकरण. तावद्यनिष्ठाधिकणणतानिरूपितत्वोभयसम्बन्धन द्वितीयवौशिष्टयश्च
"Aho Shrutgyanam"

Page #88

सिद्धान्तलक्षणतश्चालोकः ।
स्वनिरूपित संसर्ग तावच्छदकावच्छिन्नघटकतावच्छेदकधर्मावच्छिन संसर्गताकत्वसम्बन्धेन एवंच द्रव्यत्वसाध्यके द्रव्यानुयोगिकसमचायविशिष्टसत्तात्वावच्छिन्ननिरूपितविषयितान्यतरसम्बन्धेन सत्ताहेतु
८०
के नाव्याप्तिः सत्तात्वगतैकत्वे स्वाशयाश्रयनिष्ठविशिष्टत्तात्वावच्छि
ननिरूपितविषयित्वसम्बन्धावच्छिन्नविशिष्टसत्तात्वावच्छिन्ननिरूप
कताविशिष्टत्वस्यैव सत्वन तन्निरूपिताधिकरणतावतो यत्पदार्थत्वाभा वात् उक्तव्यभिचारिणि तु वह्नित्वगतैकत्वे संयोगसम्बन्धावच्छिन्नवहित्वावच्छिन्ननिरूपकताविशिष्टान्यत्वसत्वेन तन्निरूपकतानिरूपिता धिकरणतावतः पर्वतस्य यत्पदार्थत्वसंभवेन नातिव्याप्तिरपीति नच यवघटितत्वादननुगमइति वाच्यं हेतुतावच्छेद कगतरूपवृत्तिभेदमतियोगितानिरूपिता या तादृशनिरूपकतात्वावच्छिन्नावच्छेदकता तनिरूपितादृशावच्छेदकतात्वनिष्ठावच्छेदकता निरूपितोभयत्वायच्छिन्नसंसर्गतानिरूपितावच्छेदकतावद्भावीयप्रतियोगिता निरूपितपरंपरीयस्वनिष्ठावच्छेदकता निरूपिता या तादृशसंसर्गताकत्वत्वनिष्ठां वच्छेदकतानिरूपितोभयत्वावच्छिन्नसंसर्गता तन्निरूपितत्वसम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणत्वनिष्टावच्छेदकतानिरूपिताया स्वनिरूपिताधिक
रणत्वनिष्ठावच्छेदकता निरूपिताधेयत्वसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकता तद्वत्त्वेन यत्पदार्थानुगमादिति प्रमीयप्रकरतानिरूपित्तावच्छेदकत्वस्य हेतुतावच्छेदकविशेषणत्वपक्षे च हेतुतावच्छदकगतरूपे हेतुतावि शिष्टप्रमीयप्रकारतानिरूपितयनिष्ठाधिकरणताविशिष्टान्यत्वं स रव हेत्वधिकरण पदार्थः वैशिष्टयच प्राथमिकं स्वावच्छेदकतात्वावच्छि अपर्याप्स्यनुयोगितावच्छेदकरूपवृत्तित्वस्व निरूपित संसर्गतावच्छेदक:
तात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगिताचच्छेदकरूपनिरूपितप्रागुक्तान्यतरस म्बन्धावछिन्नवृत्तितावत्संसर्ग ताकत्वोभयसम्बन्धेन द्वितीयं च स्व. वच्छेदकतात्वावच्छिन्न पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपावच्छिन्नानुयो.
गिताकपर्याप्तिकावच्छेदकताकत्वस्वनिरूपित संसर्गतावच्छेदकतात्या वच्छिन्नपर्यनुयोगितावच्छेदकरूपवृत्तिसंसर्ग ताकत्वोभयसम्ब
न्धेन तृतीयं च स्वनिरूपितनिरूपकतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्या क्यनुयोगितानवच्छेदकत्वस्वनिरूपित निरूपकतानिरूपित संसर्गताक च्छेदकतात्वावच्छिन्न पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपवृत्तिसंसर्गताक
निरूपकतावच्छेदकतात्वाच्छन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वोभय
"Aho Shrutgyanam"

Page #89

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।. सम्बन्धेनेति बोधम् ॥ '. व्यप्तेरैक्सव्यवहार इति तथाचैकाव्याप्तिरित्यत्रैकपदमेकधर्मावच्छिअनिरूपकताकैकधर्मावच्छिन्नानुयोगिताकयरमितिभावः । नन्वेवमि, ति एवं पक्षधमाशे विशेषणतयाऽनुमितिजनकतावच्छेदकत्वरूपव्या. मित्वस्य सामानाधिकरण्यमाने स्वीकारेप्यै क्यव्यवहारोपपादने, इ. त्याशंकायामित्यादि, तथाच सामानाधिकरण्यावच्छिन्न प्रकारकशा. अस्यैवकारणत्वेन तस्यपक्षधर्मे दूशन्तसाधारणे महावाय्वादावुप. चीतसामानाधिकरण्यविषयकत्वेन संभवितया पक्षधर्मधूमादिविषयकपरामर्षस्यासम्भवेऽपि क्षत्यभावेन परामर्षासम्भवशङ्कायाएवानुत्थानास्सिद्धान्ताभिधानमनुचितमिति अत्र यथा तत्सङ्गतिस्तथा तामादाथैवेत्याद्यग्रिमग्रन्थे व्यक्तीभविष्यतीतिभावः। . .. केतित्तु नन्वेवमिति, एवम् एकपदस्यभाक्तैक्यपरत्वे, इत्याशङ्कायातित्यादि, तथाच व्याप्ती भाक्तमेवैक्यव्यवहीयेतचेत्कथं सामान्यप्रत्यासस्यनंगीकारपक्षे व्याप्तिज्ञानासम्भवमाशंक्य व्याप्त्यैक्यमुच्येत तादशैक्पसद्भावेपि व्याप्तिज्ञानासम्भवस्यानुद्धारादिति भावः। अथैवं वस्तुतस्त्वित्यादिग्रन्थेऽनेकस्वरूपसामानाधिकरण्यात्मकन्याप्त्यभिधानं सदे विरुद्धं स्यादिति चेत्सत्यं यद्पविशिष्टसमानाधिकरणेत्यादिना प्रथमं सामानाधिकरण्यमात्रस्य व्याप्तित्वमभिधायैक्यव्यवहार म सत्रकश्चिदुपपाद्य तत्रदूषणपूर्वकं सामान्यलक्षणप्रत्यासत्यंगीकारानङ्गीकारमतभेदेन सिद्धान्तभूतं भाक्तमुख्यपव्यवहारविषयं व्याक्तिदूयं बोधयतो वस्तुतस्वित्यादिग्रन्थस्य नहि सन्दर्भविरोघः एवञ्च सामानाधिकरण्यमात्रव्याप्तिपक्षविशिष्टव्याप्तिपक्षयोः प्रथमे सदोषस्वस्य द्वितीयपक्षाभिधायकग्रन्थ एव व्यक्तत्वास्परमर्षीयसिद्धा. न्तग्रन्थसङ्गतिरूपतग्रन्थाप्रकाशितद्वितीयपक्षानुगुण्यप्रकाशनमात्रतात्पर्यकस्य वन्वेवमित्यादिग्रन्थस्यापि द्वितीयेऽपिपक्षे द्वितीय एवोक्ताजुगुण्यं सर्वथा निर्दोषत्वञ्चेति प्रकटयितुं ननुहे तुनिष्ठेत्याद्यपि वक्ष्यतीति बदन्ति। अनुमितिः स्यादित्यापत्तिरिति, तथाचोक्तसामानाधिकरण्यावच्छिन्नप्रकारकज्ञानत्वरूपकारणतावच्छेदकावच्छिन्नस्य रासमपरामर्षस्थलेऽपि सत्वेन तत्रानुमित्यनुत्पत्यान्वयव्यभिचार इति भावः ।। सामानाधिकरण्यावच्छिन्नप्रकारकज्ञानत्वेन परामर्षस्य न सामानाधिकरण्यमात्र व्याप्तित्वस्वीकारेऽपि कारणता स्वरूपासिद्ध स्ताद्वयनि
"Aho Shrutgyanam"

Page #90

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः । खिलज्ञानाविरोधितया हेत्वाभासतानुपपत्तेः किन्तु ताशसामानाधिकरण्यात्मकव्यप्तिकारतानिरूपितहेतुतावच्छेदकावच्छिन्नविशेष्यस्वघटितधर्मेणैव तथाच रासभपरामर्षानानुमित्यापत्तिः नचैवमपि रासभे व्याप्यत्वव्यवहारो न वारित इति वच्यं तद्धविच्छिन्ने व्याप्यत्वव्यवहारे तद्धर्मावच्छिन्नव्यापकसामानाधिकरण्यस्यैव प्रयो. जकत्वादित्याशयेनाह नचेत्यादि ॥ "धूमत्वादेस्तत्रप्रवेशे तद्धटितस्यैः वेति" एवकारेण सामानाधिकरण्यमात्रस्य व्यवच्छेदः तथाच सा. मानाधिरण्यमात्रस्य व्याप्तित्ववादिभिस्तदुपपत्तये हेतुव्यापकसाध्यः सामानाधिकरण्यमात्रप्रकारकज्ञानस्य कारणत्वम्वाच्यम् एवञ्च पक्षे धूमदर्शनेऽसति सतिचरासमदर्शने उपनीतधूमव्यापकवह्निसामाना. धिकरण्यप्रकारेण रासभस्य वह्निधूमविरहिणि पक्षे प्रमापरामर्षाद्धमलिङ्गकानुमित्यापत्तिः नचैवं रासभवानितिज्ञानाकारलेखनमसङ्गतमितिवाच्यम् यथाश्रुताभिप्रायेणतल्लेखनात् सामानाधिकरण्यमा. अप्रकारकेत्यनेन तदरिक्तहेतुतावच्छेदकप्रकारत्वस्य कारणतावच्छेदकघटकत्वस्यैव व्यवच्छेदात्तावतैव सामानाधिकरण्यमात्रस्य ध्याप्तित्वसिद्धः नहि ज्ञानेऽतिरिक्तप्रकारकत्वस्य वैफल्यादित्यत्र वा ता. त्पर्यात् नचासिद्धराभासत्वानुपपत्तिः अनुभवसिद्धप्रतिबन्धकत्वान्तरस्यतैरप्यङ्गीकरणादितिभावः। कश्चिदेतद्ग्रन्थस्य धूमव्यापकवह्निसमानाधिकरणधूमवान्पर्वत इतिज्ञानस्यकारणत्वे पक्षधर्माशे सामाना. धिकरण्यधूमत्वोभयोः प्रकारतया व्याप्तित्वेन मदिष्टसिद्धिरित्येतदर्थकतया धूमत्वादिमतितादृशसामानाधिकरण्यमिति दीधिते—मत्व. विशिष्टविशेषणतापन्नसामानाधिकरण्यरुपैकर्मिविशेषणतापन्नसामानाधिकरण्यहेतुतावच्छेदकोभयार्थकतया च व्याख्यानं कुरुते तन्त्र सर्वथा चारु तदुभयोाप्तित्वे हेतुव्यापकसाध्यसमानाधिकरणप्रकृ. तहेतुतावच्छेदकावच्छिन्नवत्ताज्ञानस्यैव कारणत्वप्रसंगेन सत्वस्य गुणे ऽपीत्यादिग्रन्थोऽसङ्गतःस्यादिति, अथ धूमस्वादिमतीत्यादिना लब्धस्य धूमत्वसामानाधिकरण्यापन्नस्य सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन धूमत्व. विशिष्टस्य वा सामानाधिकरण्यस्य धूमत्वत्वप्रवेशप्रयुक्तगौरवेण वि. षयितया कारणतानवच्छेदकत्वेप्याधेयतया धूमविशिष्टतादृशसामानाधिकरण्यस्य तत्वन्तात्पर्येणवाच्य न्तदप्यनुपपन्नमवच्छिन्नत्व. सम्बन्धेन धूमत्वविशिष्टस्यैव तस्य तथात्वौचित्याडूमस्याप्रवेशेन
"Aho Shrutgyanam"

Page #91

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
.८३
लोघवादिति चेन्न सम्बन्धसामान्येन प्रकारत्वाद्यतिरिक्तेन स्वातन्त्र्येणोलिखिततया भासमानस्य स्वरूपतोभानानङ्गीकारे विपरीतगौरवात् धूमत्वावच्छिन्नत्वस्य रासभादिवृत्तित्वसाधारण्यवारणाय समवायसम्बन्धावच्छिन्नधूमत्व निष्ठावच्छेदकताकत्वरूपस्य वाच्यतया गौरवादिति केचित् तन्न आधेयत्वस्यापि स्वरूसम्बन्धावच्छिनस्यैव संसर्गताथा वाच्यतया तत्प्रयुक्त गौरवस्याभावादिति ॥ धूमनिष्टतादृशसामानाधिकरण्यस्य व्याप्तिरूपत्वे मूललभ्यतान्दर्शयति तस्येतीत्यादि, तथाच तेनसमं तस्यव्याप्ति स्तेनसमंतस्य सामानाधिकरण्यमिति मूलयोजनयैव धूमनिष्ठसामानाधिकरण्यस्य व्याप्तित्वं लभ्यत इति भावः अत्र तेन समं तस्य व्याप्तिरितीतरभेदानुमित्युद्दश्यरूपलक्ष्यपदार्थप्रतिपादक मूलभागव्याख्या नरूपतद् पविशिष्टस्येत्यादि दीधितिव्याख्यानावसरएव द्रव्यत्वादिरूपेणेत्यादिग्रन्थेन लक्ष्ये तत्पदार्थप्रवेशफलमभिहितं लक्षणे तत्प्रवेशफलं रासभादिसाधारण्यवारणन्दीधितावेघोक्तं तेन च रासभसामानाधिकरण्यस्यानुमितिजनकतावच्छेदकत्वेन तत्रोक्तसामानाधिकरण्यरूप हेतोस्सत्वेन व्यभिचारप्रदर्शनं कृत मित्य वधेयम् । श्रन्थानुपपत्तीति यद्यपि द्वितीयव्याप्तिज्ञानस्यसामान्यलक्षणासत्वासत्वयोरेवसंभवात्सामान्यप्रत्यासत्य
•
भावेप्रथमव्याप्तिज्ञानसंभवानुपपत्तिरेव दोषत्वेनोद्भावयितुमुचिता तथापि सामान्यप्रत्यासत्यभावेपि विशिष्टवैशिष्ट्या वगाहि बुद्धौविशेषण'तावच्छेदकप्रकारकज्ञानस्यैवः कारणत्वमंगीकार्यन्न तुविशिष्टबुद्धविशे-पणज्ञानस्येतिव्यवस्थाप्योक्तव्याप्तिज्ञानस्योपपाद्यत्वाद्विशेषणज्ञानकार
णत्वावलम्व्युक्तग्रन्थानुपपत्तिरेवोद्भावितेतिवोध्यम् । पक्षे साध्यसन्देहे
साध्य सामानाधिकरण्यविशिष्टस्यतत्त्रपरामर्षासंभवात्सामानाधिकरयांशस्योपलक्षणतयैव विषयत्वांगीकारेण विशिष्टसत्ववृत्तितादृशसामोनाधिकरण्यावच्छिन्न प्रकारकगुणविशेष्यकप्रमयानुमित्यापत्तिरित्याह किंचेति, किस्वेत्यर्थः वाकारोनास्थायां तथा च धूमत्वादिमति . सामानाधिकण्यमित्यस्योभयव्याप्त्यर्थकतांस्वीकृत्य
तादृशसामाना
धिकरण्यहेतुतावच्छेदको भयधर्मावच्छिन्नप्रकारताशालिज्ञानत्वेनकारणत्वोक्तावुक्तदोषासंभवेपि न क्षतिरिति केचित् । परंतु धूमत्वादिमतीत्यस्ययथाश्रुतार्थलभ्याधूमादि विशिष्टसामानाधिकरण्यरूपव्यातिरेवदूषिताकिंचेत्यादिना तात्पर्योपवर्णितोभयात्मकव्याप्तौ विशिष्टाया
" Aho Shrutgyanam"

Page #92

८४
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः । सौचप्रन्यानुपपत्तिरेवदोषोवोध्य इत्याहुः। अन्येतू भयत्वस्यकविशि धापरत्वरूपतयोभयस्यव्याप्तित्वं सामानाधिकरण्यविशिष्टधूमस्वेधूमत्वविशिष्टसामानाधिकरण्येवापर्यवस्यतीति तत्रैकत्रदूषणमुक्तसंगच्छत एवेतिवदन्ति तत्रोभयव्याप्तिज्ञानकारणतानन्तर्भूतताशसामाना धिकरण्यत्वावच्छिन्न प्रकारतानिरूपितधूमत्वावच्छिन्नविशेष्यताशालि निश्चयत्वावच्छिन्नकारणताया नचेत्यादिपूर्वेग्रन्थोक्ताया अनिराकृत स्वप्रसंगेन सन्दर्भविरोधोनातिदोषतामासादयतीत्यलम् ॥
गुणेपिद्रव्यत्वानुमितिःप्रमास्यादिति, अथात्रतादृशानुमितीप्रमात्वम्धापाद्यत आहोस्वित्प्रमात्वविशिष्ठानुमितिर्वा नाधः, विशिष्टसस्वव्यापकद्रव्यत्वसमानाधिकरणविशिष्टससावान्गुणइतिपरामर्षोत्तरे तत्रापादकाभावातू ताशसामानाधिकरण्यवत्सत्तावानगुणइतिजानोत्तरे ऽनुमितित्वस्यैवविरहेणापादकासत्वादनुमितेरुद्देश्यत्वासंभपाच । नद्वितीयः, प्रमात्वविशिष्टतादृशानुमितिरूपापाधाप्रसिद्धः । एवंप्रथमेचयनयत्रप्रमापरामर्षजन्यस्वं तत्रप्रमात्वमितिब्याप्तिसिद्धापाधकत्वकप्रमापरामर्षजन्यानुमित्वमापादकमभिमत न्तदपिप्रमापरामर्षजन्यस्वस्य समूहालम्बनानुमितावाशिकभ्रमरूपायां व्यभिचारित्वेनासंभवि । नयतद्वतितत्प्रकारकत्वमेवव्यापकमिष्टापत्तेः। नचप्रमापरा. मर्षमात्रजन्यत्वं व्याप्यं, प्रमापरामर्षमात्रजन्यायां लाघवज्ञानादिजन्यभ्रमानुमितौ व्यभिचारात् प्रकारतावच्छेदकएवतत्रविधेयतावच्छेदकरवपक्षस्य युक्तस्वात् अतएवविधेयताविशिष्टोइं श्यताकत्वमेवव्यापकं वैशिष्टयञ्च स्वनिरुपितत्व स्वविशिष्टनिरुपकताकाधिकरणतावद्धृतित्वोभयसम्बन्धेन स्ववैशिष्टयञ्च प्रसिद्धचतुष्टयसम्बन्धेनेतिनिरस्तं य. हित्नघटायगाहिहिमान्पर्वतइतिभ्रमानुमितेः प्रमासमानाकारत्वे उक्तस्य व्यापकत्वसंभवेपि तरयातथात्वे तत्रैवव्यभिचाराच्च नचमासजातीयत्वं व्यापकं तत्त्रंचोक्तोद्दश्यताविशिष्टोद्दश्यताकत्वं वैशिप्रयश्चस्वावच्छेदकधर्मावच्छिन्नत्व स्वनिरुपितविधेयताविशिष्टविधेयकस्वोभयसम्बन्धेनेतिवाच्य सामानाधिकरण्यघटित प्रसिद्धचतुष्टयस्य संगर्गत्व उक्तदोषतादधस्थ्य तद्विकलस्य त्रितयस्यतथात्वे सन्गुणइति प्रमीयसत्त्वमिष्ठनिरवच्छिन्नविधेयताविशिष्टत्वस्य गुणोद्रव्य. मित्यनुमितीयतिरवच्छिन्नद्रव्यत्वनिष्ठविधेयत्वसत्वेनेटापत्तेः स्वाव. च्छेदकायसिछम्नत्वघटितस्य संसर्गस्वे च सनगणइतिप्रमायां व्यमि.
"Aho Shrutgyanam"

Page #93

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
चारः उक्तदो रैरेव वद्वितीय कल्याभिमतं यत्र यत्र प्रमामर्षाव्यवहितोतरत्वं तत्र प्रमानुमित्यधिकरणत्वमिति व्याप्तिसिद्धापानकताक मप्यापादक न्निरस्त मितिचे दुच्यते ? उक्तपरामर्षो यदि भ्रमत्वनिरुपित द्रव्यत्वविधेयताप्रयोजकस्वातिरिक्त दोषघटितसामग्री विरहवि -. शिष्टत्वेति
द्रव्यत्वविधेयताकानुमितिपूर्वस्वविशिष्टप्रमापरामर्षत्व
वानस्यात् प्रमात्वनिरूपितद्रव्यत्वविधेयताकानुमित्यव्यवहितपूर्वत्ववानस्यादित्यत्रापत्तौ तात्पर्यान्नकश्चिदोषः भ्रमत्वप्रथोजकलाघव- ज्ञानघटित सामग्रीसमवहितप्रमापरामर्थ आपाद्यव्यभिचारवारणीय
सत्यन्तं पक्ष आपादकप्रसिद्ध्यर्थमतिरिक्तान्तं समूहालम्बनस्थले व्यभिचारवारणाय विधेयत्वविशेषप्रवेश अतएव प्रमापरामर्षादेवोत्पत्तिकालावच्छिन्नोघटोगन्धवानित्यनु मितेः स्वीकारेपिन क्षतिः प्रनिर्वा
८५
.तियोगिव्यधिकरणाभाववदवृत्तित्वादिघटितप्रमात्वस्यापि
च्यत्वा कचे त्यभिसन्धि रिति ० ॥
"तत्प्रकारिकैवेति " एवकारेण धूमत्वावच्छित्रे तादृशसामानाधिकरण्यप्रकारकत्वव्यवच्छेदः नन्वेवं तादृशसामानाधिकरण्यविशिष्टधूमत्ववद्धूमवान्पर्वत इति ज्ञानस्य कारणत्वं यर्थवसितं तन्न यु. • ज्यते लाघवेन तादृशसामानाधिकरण्यविशिष्ट वधूमवान्पर्वत इति ज्ञानस्यैधकरणत्वौचित्यात् सामाधिकण्यविशिधूमत्ववद्वानिति शांनस्यकरणत्वन्तु 'धूमस्वनिष्टनिरवच्छिन्नावच्छेदकताक प्रतियों· मिठांका माषषप्रदाविकपस्वरूपासिद्धिज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वानुष• चत्वा ऽसंभवि हेतुतावच्छेदकावच्छिन्नविशेष्यत्वस्य कारणतावच्छे
छकगर्भेनिषेशादेवनगुणेद्रव्यत्वानुमितेः प्रमात्वप्रसंगः
सामान्यप्र
त्यासत्यभावेपि तद्दृशसामानाधिकरण्योपलक्षितधूमत्वस्य स्मृतस्य - पर्वतीयधूमे विषेशणत्वसंभवेन तादृशलामानाधिकरण्यवधूमवान्यर्वत इति ज्ञानापेक्षया गुरुधर्मावच्छिन्नकारणाताकस्थ तज्ज्ञानस्य कारणत्वसंभषः नचैत्रं विशेधस्य हेत्वाभासातानुपपत्तिः अनुमिता. वेव तस्यविरोधित्वात् अनुभवसिद्धप्रतिवन्धकत्वस्य व्याप्तिषुद्धावेव प्राह्याभावानवगाहिनोपितज्ज्ञानस्य वा कल्पनादि त्याशंका मिष्टापत्या परिहरति तत्रचनीलघटत्वेत्यादिना, सामानाधिकरण्यसम्वन्धेन नैल्प प्रकारेण घटत्वज्ञान उल्लिख्यमानस्यापिघटत्वस्य घटत्वत्वेनानुलेखा द्यथा न तेन भागम् तथा ताद्रशसामानाधिकरण्यप्रकारेण भासमानं
" Aho Shrutgyanam"

Page #94

८६
सिद्धान्तलक्षणतचालोकः ।
रण्यविशिष्टघूमत्वस्य
स्यापि धूमत्वस्य न धूमत्वत्वेनभान् न्तथाच तादृशसामाना धिकरण्यविशिष्टवद्धूमबान्पर्वतइतिज्ञानस्यैव तादृशसामानाधिकव्याप्तित्वपक्षे कारणत्व मभिमतं नतु तादृशसामानाधिकरण्यविशिष्टधूमत्ववद्धमवानितिज्ञानस्य यतो गौरव मिति भावः स्वरूपतपवे त्यत्रैवकारेण धूमत्वांशेस्वान्त्र्येण सामानाधिकरण्यस्य प्रकारत्वव्यवच्छेदभ्रातिप्रसक्ता स्वारयितु माह नतुधूमत्वत्वेनेति दृश्यतेचेदृशी व्याख्या दीधितावप्य नौपाधिकत्वमात्रव्यवच्छेदाय यद्वक्ष्यतीत्यदौ । केचितु तादृश वह्नित्वावच्छिन्नसमानाधिकरणधूमवान्पर्वत इति ज्ञानकारणत्वाभिप्रायक मुक्तग्रन्थ मिच्छिन्ति तथाच ननुतादृशसामानाधिकर ण्यविशिष्टवद्धूमवानितिपरामर्षस्य विरोधज्ञानाविरोधित्वेन न कारणत्व न्तादृशधूमत्ववद्धूमवानितिज्ञानस्य च धूमत्वत्वविषयकत्वेन गौरवेणैव नतथात्वं तादृशसामानाधिकरण्यवद्धूमवानितिबुद्धेश्व तादृशसामानाधिकरण्यविशिष्टधूमत्वाप्रकारकत्वादेव न तत्त्व मित्याशंकाया माह तत्रचेत्यादि, यथा नीलोघटइतिबुद्धौ घटत्वविशिष्टे नैल्यभानेसा मानाधिकरण्येन घटत्वेपि तस्यभोसमानतया सामानाधिकरण्येन नैल्य प्रकारतानिरूपित विशेष्यत्वाभिश्न घटत्वनिष्ठप्रकारताकत्वरूपं नीलघटत्वप्रकारकत्वंतस्यास्तथा तादृशसामानाधिकरण्यवद्धूमवानिति
ज्ञानेपि धूमत्वविशिष्टेतोद्गशसामानाधिकरण्यभाने सामानाधिकरण्येन तत्रापि तस्य भासमानतया सामानाधिकरण्येन तादृशसामानाधिकरurप्रकारतानिरूपितधूमत्वनिष्ठविशेष्यत्वाभिन्नधूमत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपकत्वरूपतादृशसामानाधिकरण्यविशिधूमत्वप्रकारकत्वमव्याहतम् अनन्तराभासमानै कज्ञानीयपारतन्त्रीय स्वातन्त्रीयविषयत्वयोरप्यभेदस्वीकारात् यथाच नीलोघटइतिबुद्धौ : तादृशप्रकारता न घटत्वत्वावच्छिन्ना तथो क्तधूमत्वज्ञानेपिधूमत्वप्रकारतानधूमत्वत्वावच्छिन्नेतिनगौरवम् एवंच कारणता च सामाधिकरण्यनिष्टस्वरूपसम्वन्धावच्छि नप्रकारतानिरूपित विशेष्यतानिरूपितावच्छेदकत्वाभिन्न निरवच्छि न तादृशधूमत्वविशेष्यत्वाभिन्न प्रकारता निरुपितविशेष्यत्वाभिन्नप्रका रतानिरूपित पर्वतत्वावच्छिन्नविशेष्यताकनिश्चयत्वेन प्रथभिन्नत्वोपादानं तादृशसामानाधिकरण्यमात्रप्रकारेण धूमत्वप्रकारकज्ञानस्य कारणतावारणाय वस्तुतस्त्व वच्छेदकत्वाभिन्नेत्यन्तं नोपादेय तादू
"Aho Shrutgyanam"

Page #95

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
शधूमत्वविशेष्यत्वाभिन्नप्रकारतायां निरवच्छित्वोपादाना देव तद्वार णात् उक्तज्ञानीयप्रकारतायाः सामानाधिकरण्याबच्छिन्नत्वात् ताद्वशसामानाधिकरण्यवद्धूमवान् पर्वतइतिज्ञाने च तादृशविशेष्यत्वाभि नायाः धर्मितावच्छेदकतात्मकधूमत्वप्रकारताया एव निरवच्छिन्नत्वात् अतएव तादृशसामानाधिकरण्यप्रकारतानिरूपित धूमत्वावच्छि नविशेष्यत्वाभिन्न प्रकारताकज्ञानत्वेन कारणत्वा न्नचेत्यादिनोका दभेदस्य गौरवाभावस्य चो तकारणत्वेसिद्धिः तस्य सामानाधिकरण्यसम्बन्धावच्छिन्नसामानाधिकरण्यत्वावच्छिन्न प्रकरतानिरूपित निरव च्छिन्नधूमत्वनिष्टप्रकारतानिरुपितधूमनिष्ठप्रकारतानिरूपित पर्वतत्यावच्छिन्नविशेष्यतशालिनिश्चयत्येनकारणत्वएव पर्यवसानात्
एवंच
परामर्षीयजनकतानिरूपित पक्षविशेष्यत्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपित प्र
कारत्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितावच्छेदकतावत्वकारताश्रयत्वरूपव्याप्तित्वस्य धूमांशे सामानाधिकरण्यस्य प्रकारत्वेपि धूमत्व एव सस्वेन नव्याप्तेरैक्यहानिः नचसामानाधिकरण्यस्य धूमेभासमानस्यैव धूमस्त्रेभासमानतया सामान्यप्रत्वासत्यभावे पक्षीयधूमे तद्भानानुपपत्तिः धूमत्वस्य व्याप्तित्वं च तत्पक्षएवेतिवाच्यं सामान्यप्रत्यासत्तिम्बिनापि व्याप्ते लौकिकसन्निकर्षादिग्राहत्वसंभवे लाघवएव चतात्पर्या न्मूलस्य नन्वेवंस्मृतस्येत्यादिग्रन्थस्थ सामान्य प्रत्यासत्यनङ्गीकर्तृमीमांसकमतावलम्वित्वा दितिव्याख्यां च कुर्वन्ति तदपरेनमन्यन्ते तथाच तामुपादायैवेत्याद्यग्रिमग्रन्थपर्यालोचनया पूर्वापर मूलपर्यालोचनया चैकैवहीत्यादिमूलस्य सामान्यप्रत्यासत्यभावपक्षीयत्वावधारणात् सामान्यलक्षणाग्रन्थे तद्व्यवस्थापनस्य सामानाधिरण्यव्याप्तिपक्षीयत्वप्रतिपादनाश्च सन्दर्भविरोधापत्तेरिति ।
"मन्तव्यमिति” चिन्तनीयमित्यर्थः अत्र हेतुतावच्छेदकस्य तानशस्यव्याप्तित्व स्वीकारस्य सामान्यप्रत्यासत्यभावपक्षीयतया दण्डि - हेतुकस्थले साध्यसमानाधिकरणवृत्तित्वेनसपक्षवृत्तिधर्मदण्डादीनामेव प्राग्गृहीततया स्मृतस्य तस्य पक्षधर्मविशेषणात्वानुपपत्या व्याप्ति ज्ञानानुपपत्तिः स्यादिति दण्डत्वस्यैव हेतुतावच्छेदकत्वं व्याप्तित्वं
स्वीकार्य तथासति रूपत्वव्याप्यजातिमदादिहतुकस्थलेपि तादृशजातित्वस्यैव स्वीकरणीयतयाद्वितीयाया नकुत्रापि नानात्वप्रसंगइति चिन्तावीजम् । ननु भवेदेतदेवं भिन्नत्वमभिन्नत्वं
4
" Aho Shrutgyanam"

Page #96

सिद्धान्तलक्षणस्यालोकः ।
अ यदि नानात्वैकत्वरूपेस्यातां किन्तु भेदतदभावरूपे भेड़ श्वानुमितिजनकतावच्छेदक प्रतियोगिकः सचानुमितिजनकतावच्छे. दकादितिपूरणाल्लभ्यइति नासङ्गतिरित्याह केचिदित्यन्तेन अपिना स्वरसाभिव्यक्तिः सच सामान्य प्रत्यासत्यभावे दर्ज्ञेयताया स्थलविशेष उभयोरपितुल्यत्वेनैकस्य जनकतावच्छेदकत्वमन्यस्यातथात्वमित्य भ्युपगमइति । ननु प्रथमोपात्तत्वात् प्रतियोग्यसमानाधिकरणत्वविशेषणस्थ हेतुसामानाधिकरण्यघटक यद्रपविशिष्टत्यव्यावृत्यभिधानानन्तर्भावाभिधान मनुचित मिति चे न सूचीकटाहन्यायात यद्रपविशिष्टसामानाधिकरण्यस्य स्वोक्ततया तद्व्यावृत्तिजिज्ञासा: या एव प्रथम मुदितत्वाचेति "भ्रमखण्डनार्थमयमितीति" ननु भ्रमः निरासार्थतायाः पक्षनिर्देशस्यात्र प्राङ्गिराकृततयेदमसङ्गत मिति चे द्भवेदेतदेवं यदि कथामात्रेण तन्निराकृतंस्था किन्तु तत्र पक्षनिर्दे शेपि भ्रमस्या निवार्यतया तात्पर्याद्यबधारणादेव तन्निवृत्तिः स्वीक रणीयेति पक्षनिर्देशम्बिनापि तस्मात्तनिवृत्तिर्भवत्येवातो न तदर्थता प्रकृतेचायंपदोपादाने ऽयंकपिसयोग्ये तदि त्युद्देश्य विधेयभा. वो नसंभवति उद्देश्यतावच्छेदकविधेययोरैक्यात् एतदयंक पिसंयो येत तदपिविधेयांशेऽधिकावहिज्ञानं नसंभवति विधेयवाचकपदपूर्ववर्तिताया उद्देश्यवाचकपदे नियमात् तात्पर्यनिर्णयंविना पौर्वापर्यभेदकल्पनाया अन्याय्यत्वा दय मेत दिति सामानाधिकरण्यासंभवा च्चेति भ्रमनिरासार्थता युज्यतएवेति ।
ሪ።
“अग्रेसमाधास्यमानत्वादिति" लक्षणान्तरतयेतिशेषः इदंचा भा याभावस्यातिरिक्ततामभ्युपत्य तेन विशिष्टसत्ताभाववान् गुणत्वा दित्यत्र साध्याभावस्य विशिष्टसत्तारूपस्य सत्तात्मकतया गुणवृत्तित्वेपि नाव्याप्तिः नवास्वरूपेण वृत्तित्वस्य घटत्वादविरहेण घटत्वाभावसा ध्याके व्यभिचारिण्य तिव्याप्ते विवक्षितु मशक्यतया स्वप्रतियोगिमत्ता ग्रहविरोधिताघटकसम्बन्धेन वृत्तित्वस्य विवक्षणीयतया प्रतियोगिवै. यधिकरण्यघटित कल्पापेक्षया गौरवं यद्यपि विशिष्टसत्ताभावाभावस्वं स्वरूपत्वेपि द्रव्यत्वस्यैबेति तत्राव्याप्तिविरहेपि पूर्वक्षणविशिष्टधूमाभाववान्वह्ने रित्यत्र धूमस्वरूप साध्याभावस्य हेत्वधिकरणवृत्तित्वा दव्याप्तिः गगनाभावस्य कालिकेन यो ऽभाव स्तस्य साध्यताया मामत्वादी साध्याभावस्य गौरवेण जन्यत्वरूपताविरहेण गगनाभावा
"Aho Shrutgyanam"

Page #97

सिदान्तलक्षणतत्वालोकः।
स्मकस्य हेत्वधिकरणवृत्तित्वसरवा दव्याप्ति श्चेति तयो रणं हेत्वधिकरणनिरूपितवृत्तितावच्छेदकतापर्याप्त्यधिकरणधर्मपर्याप्तावच्छेदकताकनिरुपकतानिरुपितनिरुज्यतावत्प्रतियोगितानवच्छेदकत्वविवक्षया या प्रतियोगिताकाभावत्वावच्छिन्नाधिकरणावं हेतुमति तत्प्र. तियोगितानवच्छेदकत्वविवक्षया या कार्य । यत्त हेत्वधिकरणनिरूमित वृत्तितावच्छेदकानुयोगितानिरूपितप्रतियागित्वस्य धूमाभाचखामावसाध्यकवह्वयादिसद्धता वयोगोलकनिरूपितवृत्तिनावच्छेदः कधूमाभावत्वस्य साध्याभावात्मकत्वेना व्याप्त्या धूमाभाववधू.. माभावोभयाभावसाध्यकवयादिसद्धतावव्याप्त्या - स्वनिरूपितत्व. स्वाश्रयनिरूपितत्वोभयसम्बन्धेन, तादृशानुयोगिताविशिष्टत्वस्य च हेयत्वेपि स्वनिरूपितत्वस्वनिष्ठानुयोगित्वानिरूपितत्वोभयसम्ब. धेन तारशानुयोगिताविशिष्टप्रतियोगित्वनिवेशे न दोषति तन्नसमवायेनप्रमेयाभावलाध्यकसत्वेव्याभिचारिण्यतिव्याप्तेः साध्याभावप्रतियोगितायां स्वनिष्ठानुयोगितात्मकसाध्याभावीनकीपतत्वस्ये घसत्वेन प्रतियोगितान्तरस्यैव लक्षणघटकत्वात्. भावभेदत्वाभावसा ज्यके.साध्याभावप्रतियोगित्वे साध्यप्रतियोगिकत्वविशिष्टाभाव. स्वस्य भावभेदात्मकतया तनिष्टभावभेदस्वरूपसाध्याभावस्वरूपातुयोगितानिरूपितत्त्वस्यैवसत्वेन च व्यभिचारिण्यतिव्याप्तेः व स्तुसो मुयोगिस्वस्व . . ततस्प्रतियोगिफत्व. विशिष्टाभावत्वसासवा विशिष्टस्य - निरूपकत्वे विशेष्यस्थापितत्वेन प्रतियो. गितामात्रे स्वनिष्ठानुयोगितानिरूपितस्वस्यैव सत्वेना सम्भवएव सहारणप्रयासाश्च दुरूहपव तथापि प्रतियोगिवैयधिकरण्यापेक्षया गौरवमेषस्यादिति निरवच्छिन्नस्वरूपणकपिसंयोगाभावसाध्यकवृसत्ये साध्याभावस्य कपिसंयोगात्मनोनिरवच्छिन्नविधिकरणवृति. त्वविरहादतिव्याप्ति स्तद्वारणाय साध्यवत्रिरूपितत्व सावच्छिन्नत्योभयाभावनिवेशनं च न युज्यते सर्वावयवावच्छेदन तादृशाभा. पप्रतीतेरनुभवसिद्धस्येन कपिसंयोगरूपताया एवासत्वादिति । __ "गगनादिसंयोगस्येति" यत्र च द्रव्येयदवयवावच्छेदन चन. संयोगान्तरस्यसम्भव स्तत्रापि तदवच्छेदेनापि च गगनादिसंयोग. स्वैवसंम्भवतिसूचयितुम् सयोगस्थेत्यत्र एकत्वमविवक्षितं तत्त. सच्छेदेनतत्सत्संयोगानां सत्वस्यैवविवक्षितत्वात् ॥ ... . . .
१२
"Aho Shrutgyanam"

Page #98

सिद्धान्तलक्षणतरचालोकः ।
.. वृक्षत्वावच्छेदेनेति"नच वृक्षत्वावच्छेदेनतत्तत्संयोगवावच्छिन्नस्या सत्वेन तदभावावच्छेदकत्व मस्तु वृक्षत्वस्य संयोगत्वावच्छिन्न स्यवृक्षछत्वावच्छिन्न एव सत्वेन तदवच्छिन्नाभावावच्छेदत्वं कथं वृक्षत्वेस्यादिति वाच्यम् । विशेषातिरिक्तस्य सामान्यस्या भाबेन यत्किचित्तदवच्छेद कत्वस्यैव सामान्यावछेदकत्वेन तदभाववतो वृक्ष त्वस्य सामान्याभावावच्छेदकत्वं युज्यत एवेती दानीमभिप्रायात् । - "कुतोनाध्यक्षमिति" ननु चक्षुः संयुक्तसमवेतरूपादिविशेषण. तया परिमाणरसादिषु अभावप्रत्यक्षस्या नुदयेन रूपपरिमाणादि. चक्षुधिविशेष्यकसंयोगाद्यभावचाक्षुषे-चक्षुः संयुक्तसमवेतरूपा. दिविशेषणत्वादीनां विशिष्यैव कारणत्यस्य वाच्यतया द्रव्येसंयोगः सामान्याभावप्रत्यक्षस्यालीकतया संयोगसमान्याभावप्रत्यक्षे द्रव्य. विशेषणतायाः कारणत्वाकल्पना स्कथमापत्ति रापादकाभावा घ. दि च लाघवेन प्रकारतासम्बन्धन संयोगसामान्याभावचाक्षुषे च. क्षुः संयुक्तसमवेतविशेषणत्वस्यकारणत्वं विशेष्यविधयारूपपरिमा. णादेर्भाने तत्तलौकिकप्रत्यक्षप्रयोजकसामग्रा अपेक्षितत्वेन यत्र स. त्रिकर्षानास्ति न तस्य विशष्यत्व मुभयोस्सनिकृष्टत्वेचोभयोरेवै क. स्य सन्निकृष्टत्वे एकत्रैवविशेष्यत्वमित्युक्तापत्रयोगात् एवञ्च च. क्षुस्संयुक्तशाखादिसमवेतवृक्षविशेषणस्वरूपसंयोगाभावप्रकारकत्व. प्रयोजक सामग्रया श्चक्षुः संयोगस्यच द्रव्यभासकस्य सत्वेनापत्ति संभव इत्युच्यते तदपि न उपनीतभानात्मके ऽधिकरणग्रहे परमाणु परिमाणरूपाधिकरणान्तर्भावेण रूपवाभावादी सन्त्रिकर्षे घटपरिमाणान्तर्भावेण महत्त्वादिसम्बन्ध रूपत्वाभावप्रत्यक्षवारणाय चक्षुः संयुक्त योग्यत्वप्रवेशस्य कारणतावच्छदकरीर आवश्यकत्वे द्र. व्यान्यनिष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रकारत्वस्यैव प्रसरेणुवृत्त्यभावप्रत्य. क्षस्थलीयव्यभिचारवारणाय लाघवेनाभावविशेषविषयकत्वमनन्तम ब्य कार्यतावच्छेदकसम्बन्धत्वस्य वाच्यत्वात् रूपत्वाभावस्यपरि माणविशेषणत्वरूपसन्निकर्षेचक्षुःसंयुक्तसमवेतरूपेसन्निकर्षरूपगुणा. दोषविगमदशायामपिप्रत्यक्षापत्ते स्तत्तोशष्यकाभावप्रत्यक्षेचक्षुः संयुक्तसमवेततत्तद्विशेषणत्वस्यैवसन्निकर्षतयाप्रकृतेपितदनुसारेणैषः वर्तनीयत्वादिति नापत्तिलम्भव इति चेन्न संयोभावनिष्ठप्रकारतानि रूपितविशेष्यतासम्बन्धेनचाक्षुषप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नंप्रति संयोगा।
"Aho Shrutgyanam"

Page #99

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः । भावनिष्ठविशेषणत्वनिरूपकत्वेसति चक्षुःसंयुक्तसमवायस्य कार. णत्वकल्पना सामान्यतोऽभावविषयकत्वस्थासनिकृष्ठाभावप्रत्यक्षाप तिभयनवक्तुमशक्यत्वात् प्रसरेणीसंयोगसामान्याभावप्रत्यक्षस्था. नुत्पन्नतयाव्यभिचारप्रसक्तिविरहेणद्रव्यान्यत्वस्यानुपादेयत्वादापत्ति सम्भवात् । यद्वा द्रव्यनिष्ठविशेष्यतानिरूपिताभावीयप्रकारतासम्बधेनघटाद्यभाषचाक्षुषोपपत्तये चाक्षुषत्वावच्छिन्नंप्रत्येव लाघवेनच. क्षुस्संयुक्तविशेषणताया: कारणत्वस्यवाच्यतया संयोगाभावउक्तस म्बन्धेन प्रत्यक्षापत्तेर्दुवारत्वादिति भावः एतदभिप्रायेणवच कथश्चि. दापतिसम्भषेपीत्युक्तंभट्टाचार्येण । . ननुयोग्यमत्रिप्रतियोगित्वस्यकारणत्वपक्षेपि योग्यमात्रवृत्तिसंयोगसामान्याभावप्रत्यक्षापत्सिवारणाय परितइत्यादिग्रन्थावता. रणम पद्यपिसम्भवति तथापि द्रव्येसंयोगसामान्याभावस्यप्राचीनरेवस्थितिकालेपिस्वीकृततया तन्मतेगुणसंयोगसामान्याभाव. स्थप्रत्यक्षत्वेनतदनुरोधेनयोग्यमात्रप्रतियोगिकत्वस्यपरित्याज्यतया, संयोगसामान्याभावप्रत्यक्षस्यैवापत्त्यातादृशग्रन्थावतारणकर्तुमुचि. तमित्याशयनाह "ननु प्रतियोगितावच्छुदेकविशिष्टत्यादि" अथगुरुत्वरूपोभूयाभावस्थतेजसिकथनप्रत्यक्षत्वम् प्रतियोगितावच्छे. दकविशिष्टयत्किञ्चिदूपात्मकप्रतियोगिनोयोग्यत्वात् कथम्बागुरुत्व. विशिरूपाभाषस्य , तथास्वनिति चेन्न प्रतियोगितावच्छेदकतापर्याप्तषधिकरणधर्मयोग्यत्वस्यैवहेतुतयाविवक्षितत्वादिति भा.. तन्वेतत्पशेयोग्यानुपलध्वेः कारणत्वविरहेप्यनुपलब्धेः का. . रणत्वस्यस्वीकृततया गुणेप्रतियोग्युपलब्धिविरहात्तस्यप्रत्यक्षत्वेन्द्र व्येप्रतियोग्युपलब्धिसद्भावानप्रत्यक्षतासम्भव दात कथं प्रतियोग्युपलब्धेोषविधयाप्रकृतेप्रतिबन्धकतान्तरकल्पनमितिचेन्न पकशाखावच्छेदेनकपिसंयोगोपलब्धावपि शखान्तरावच्छेदेनकापसं. योगाभावप्रत्यक्षदर्शना त्तदवच्छेदेनाभावप्रत्यक्षेतदवच्छेदेनप्रतियोग्युपलम्भविरहस्यैवहेतुत्वस्य स्वीकरणीतया वृक्षत्वावच्छेदेनसंयोगसामान्याभावकारणस्य वृक्षत्वावच्छेदेनसंयोगोपलमध्यभावस्य.सत्वाच्छाखामुलादिसर्वावयवावच्छेदेनप्रतियोग्युपलब्धेहोषविधयैवप्रतिवन्धकत्वस्ययुक्तधादित्यभिप्रेत्याह "प्रतियोगिग्रहात्मकदेषावेति" अथान्धकारवायुपरमाण्वादोघटाद्यभावचाक्षुषस्यजलादौगंधा
"Aho Shrutgyanam"

Page #100

९२ सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः। भावचाक्षुषस्थधारणाय अन्धकारेतेजोभावप्रत्यक्षस्यवायाभूत पाभावप्रत्यक्षस्यपरमाणीमहस्वाभावप्रत्यक्षस्यचोपपत्तयेच तत्सत्वमा जनप्रसंजितप्रतियोगिकत्वलक्षणयोग्यत्वविशिष्टानुपलब्धः कारणत्व स्यवाच्यतया कथंगुषसंयोगसामान्याभावस्यप्रत्यक्षत्व मत्रयविस योगः स्यात्तदोपलभ्येतत्यापादानस्थासंभवा संयागस्यातीन्द्रियस्य सत्वेपि तदुपलम्भकाभावादितिचे न्मेवम् गुणेसंयोगसत्वेयोग्यसं योगस्यापिसत्वावश्यकत्वेन कदाचिदपिकुत्रापिगुणेकस्याप्युपलब्धि स्स्यादित्येवंयोग्यत्वस्यसंपादनीयत्वात् । यद्वालोकसंबन्धस्यसर्व त्रैवतेजोभावान्यचाक्षुषे महत्त्वाभावान्यचाक्षुषमात्रमहत्त्वस्य रूपामा बाम्यचाक्षुषमात्रेचोद्भूतरूपस्य विशिष्यवहेतुत्वादुक्कदोषाणामसं भवेनयोग्यत्वस्यानुपलब्धिविशेषणत्वानावश्यकत्वा दतएवतियों गियोग्यत्वाधपेक्षापिघटततिभावः । एषाचकुसृष्टिकल्पनानभट्टाचा र्यव्यास्वायां सेनगुणेसंयोगसामान्यभाषस्यप्रत्यक्षतामभ्युपेत्यग्रन्था वतारणस्याकृतत्वादितिबोध्यम् । ___"प्रतियोगिग्रहोत्पीति"यथाकथंचिदृक्षरूपाधिकरणहानइत्या. दिः यद्यपिवृक्षसंयोगोपलब्धिदशायांगुणेसंयोगाभावप्रत्यक्षस्योत्वं मतयाद्रष्यत्वावच्छिन्नविशेष्यकसंयोगसामान्याभावप्रकारकप्रत्यक्षस्यालीकत्वेनतत्तद्धर्मावच्छिन्नप्रत्यक्षेप्रतिवन्धकत्वस्यवक्तुमशक्य. तयाच लौकिकसन्निकर्षप्रयोज्षविशेष्यतासम्बन्धेनविशेष्यत्वमात्रे णवासंयोगाभावप्रत्यक्षे लौकिकविशेष्यतासम्बन्धनसयोगापलब्ध तिवन्धकत्वम्वाच्य न्तथासतितारशोपलब्धित्वस्येश्वरप्रत्यक्षसाधा रणतयातस्यविशेष्यतासम्बन्धेमसर्वदैववधचद्रव्येसस्वेनकथंप्रत्य मापसे दुर्वारतेतिनक्तुंशक्यते । तथापिलौकिकसभिकर्षग्रयोज्यवि शेष्यत्वातिरिक्तस्य विलक्षणजन्यप्रत्यक्षनित्यज्ञानसाधारणानुगतरू पविशेषावच्छिन्नविषयित्वनिरूपकत्वस्यमानाभावेनसंसर्गत्वासंभव दुक्तविशष्यत्वस्यचेश्वरक्षातनिरूपकत्वासंभवानेश्वरमानसंसर्गत्वसं भवातिभवत्येवोक्तापसिः । यद्वा द्रव्यनिष्ठविशेष्यतानिरूपित प्रका रतासम्बन्धनप्रत्यक्षे चक्षुःसंयुक्तविशेषणस्वरूपकारणवलादेवसंयो गाभाबेतारशप्रत्यक्षस्यापादिततयातद्वारणायतदन्तर्भविणव प्रतिमा धकत्वंकल्पनीयं तथाह्यक्तविशेष्यतानिरूपितप्रकारतासम्बन्धन प्रत्यक्षेद्रव्यनिष्ठविशेष्यतानिरूपित प्रकारतावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियो
"Aho Shrutgyanam"

Page #101

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
गिताकत्वसंसर्गेण प्रत्यक्षस्य प्रतिबन्धकत्व न्तत्रैकस्य दोषधिशेषात् तियोगिविशेषप्रहेऽन्यस्यतदभावप्रत्यक्षोपपत्तयेतत्पुरुषयत्वनिवेशस्यावश्यकतयापरमेश्वरप्रत्यक्षजन्य प्रत्यक्ष दोषविशेषजन्यज्ञानानांसा क्षात्कारित्वव्यञ्जकविषयितानिरूपितत्व घटितस्यस्वविषयसंयोगव स्वस्यवासंसर्गत्वसंभवेपिनपरमात्म प्रत्यक्षादुत्तापत्तिवारण सम्भवः लौकिकप्रत्यक्षवदेषच दोषविशेषजन्यस्याप्यनुभवोनुराधादभावबुद्धिविरोधित्वमा स्थेयमेवेति 11 भट्टाचार्यस्येश्वरप्रत्यक्षसाधारण्येप्रतिबन्धकत्वकल्पनाच ज्ञानाकरणकज्ञानत्वरूपं प्रत्यक्षत्वमप्रत्यक्षेच सर्वत्रदोषविशेषजन्येचानुभव वलात्साक्षात्कारिस्वव्यञ्जकविषयितांस्वीकृत्य अतएव सत्प्रतिपक्षप्रन्थेदोषविशेबाद्यजन्यत्वस्योक्तविषयिताशून्यत्वरूपतामभिधायेश्वरप्रत्यक्षस्यतत :
एवाप्रतिवध्यत्वमुपपादितं त्पुरुषीयत्वं
नोपादेयं
तदुक्तप्रतिवध्यप्रतिबन्धकभावेचतद्रव्येच संयोगाभावस्ययोग्यसंयोगाभावस्यच कदाचिदपिप्रत्यक्षत्वासम्भवा हुणे तस्य प्रत्यक्षत्वेपि दोपविशेषजन्य संयोगज्ञानस्थनत्रानभ्युपगमा दभ्युपगमेपितत्पुरुषस्य. तत्सत्वे दोषप्रतिबन्धकतावच्छेदकस्यप्रमीयलौकिक विशेष्यत्वस्यस्वविषयसंयोगवत्वस्यवासम्बन्धस्य तत्रासत्वेनदोपविधयाप्रतिबन्धकत्वासम्भवेप्युपलब्धिरूपप्रतियोगिसत्वेन तदभावरूपकारणविरहा दापतिविरहात् सम्यपुरुषस्य तत्सत्वेच योग्यानुपलब्धिरप्यस्त्येवेत्यनुपपत्यसम्भवात् कथंचियापत्तिसम्भवे पीत्यादितग्रन्थ आपतिअविशेष्यनिष्ठप्रत्यासत्यासन्निकर्षकार्यकारणभावाभिप्रायेणेति ।
म
भ्युपेत्य
. १३
:
ननुतादात्म्येन द्रव्यत्वेन प्रतिबन्धकत्वं यद्यपिलघुभूतं तथापि त स्याननुभविकतयाप्रकारान्तर्भावेणप्रतिबन्धकत्वे द्रव्ये ऽभावमात्रस्याप्रत्यक्षत्वापरयाऽसम्भवितयाच स्वप्रयोज्यविषयतावच्छेदकावच्छि अप्रतियोगिताकत्वसम्बन्धेन सामग्रयाः प्रतिबन्धकत्वमाह “प्रतियोग्युपलम्भति" सामग्रीचदोषविशेषासंपृक्तचक्षुः संयुक्तसमवायादिसत्रिकर्षः दोषविशेषसमवहितसन्निकर्षस्य प्रतियोगिग्रहणयोग्यस्वाद्दोषासंपृक्तेति“प्रस्तुत्वादिति, उक्तत्वादित्यर्थस्तेनतत्सम्बन्धकथाप्रबन्धरूपप्रस्तावविरहेपिनक्षतिः एतेन प्रतियोग्युपलम्भ कसामग्रयाः प्रतिबन्धकत्वपक्षस्य निर्दोषत्वेपिशरोमण्युत्कोपलब्धिप्रतिबन्धकतायांनदोषोद्धारविशङ्कानिराकृता । व्यधिकरणबहुव्रीहेर सार्वत्रिकत्थ
"Aho Shrutgyanam"

Page #102

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
माशङ्कबाद "प्रतियोग्युपलम्भेति” । अथकार्य सहभावेनेतिशब्दात्को यधिकरणवृत्तितयेत्येव लभ्यते तचप्राक्कालवृत्तितया हेतावप्यस्ती ति तत्रापितद्यवहारापत्तिः यदिकार्यकालमात्र वृत्तितयेत्यर्थः तदा कार्यसहभावेनहेतौ पूर्ववर्त्तिन्यनुपपत्तिरितिचेन्न कार्यसहभावेन हेतुत्वेत्यतः कार्याधिकरणवृत्यभावप्रतियोगितानवच्छेदक तत्तद्धर्म चत्वन्तेनतेन रूपेण हतुत्वमितितात्पर्याल्लभ्यते कारणत्वंचोभयसा धारणं स्वाधिकरणस्व पूर्वत्वाधिकरणक्षणद्वयावच्छिन्नस्व सामाना
.९४
धिकरणाभावप्रतियोधिगतानवच्छेदकधर्मवत्वमितिदोषाभावादिति
दीधिती "इतिव्याप्तेर्यावत्संयोगाभावश्वमानमिति" इतीतिलु तपञ्चमीकं योयदीययावद्विशेषाभाववान्सतत्सामान्याभाववानित्यु दाहरणस्वरूपज्ञानजन्यज्ञानविषयत्वरूपंव्यान्यन्वयिनमर्थम्बोधयति
अत्र
व्याप्तेरित्यत्र पञ्चमीचमितिकरणत्वान्वितं प्रयोज्यत्वं शायमानलिङ्गस्य मानत्वपक्षे संयोग यावद्विशेषाभावपदं प्रथमान्तं ज्ञानस्य करणत्वे विषयत्वार्थक सम्यन्तंमान पदंवामानविषयलाक्षणिकंबोध्यम् || यत्पदं यद्धर्माश्रयपरं विशेषशब्दार्थश्चोभयावृत्तिधर्मवान् तदेकवे शधर्मान्वयिवृत्तित्वन्तद्धितार्थः प्रतियोगितासम्बन्धेन तस्याभावें
न्धयः विशेषशब्दस्यघोभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगितानिरूप केलक्षणा यावत्पदस्थतात्पर्याद्भाव पदेन सहासप्तिःकल्प्या तथाच यद्धर्मसमानाधिकरणोभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताका भावकूट स्यहेतुत्वं पर्यवसितं तत्पदस्यतद्धमवच्छिन्नपरतया साध्यत्वमपि तद्धर्मावच्छिन्नाभावस्यैवेत्यभिप्रायेणाह "योयजातिसमानाधिकर
णेत्यादि" ।
अथलाघवेन यद्धर्मसामानाधिकरण्यमुभयावृत्तित्वं च प्रतियो गिताविशेषणमस्व लन्धर्मविशेषणतया सत्त्वगुणत्वावच्छिन्नप्रति योगित्वादीनामुभयावृत्तित्वविरहेण स्वरूपासिस्वनवकाशात्
न्ताभावस्यत्रितयप्रतियोगिकत्वेपिप्रतियोगितायाभेदात्तत्संयोगाभाव
स्योभयावृत्तिप्रतियोगिताकत्वमव्याहतमिति चेन्न प्रतियोगिभेदेन
प्रतियोगिताभेदेसंयोगाद्यभावस्याप्युभयावृतिप्रतियोगिताकत्वेना
सिद्धिप्रसंगात् स्वनिरूपित प्रतियोगितावत्वसम्बन्धेनोभयावृत्तित्वस्याभावविशेषणत्वे संयोगाद्यभाववारणेपितत्संयोगाभावस्यतत्क्ष
-णविशिष्टतत्संयोगाभावाभावाभावरूपतया त्रितयप्रतियोगिकतयावा
"Aho Shrutgyanam"
अत्य

Page #103

सिद्धान्तलक्षणतालोकः ॥
स्वावच्छिन्ननिरूपकतानि
स्वनिरूपितंप्रतियोगिताषत्वसम्बन्धेन तस्याप्युभयवृत्तित्वस्यैवापतेः कूटत्वानुयोगिताचच्छेद कानुयोगित्वेच रूपित निरूप्य तावत्प्रतियोगित्वसम्बन्धेनोभयावृत्तित्वविशेषणंच यधर्मसमानाधिकरणप्रतियोगिताकत्वस्यातिरिक्तस्यप्रवेशेन गौरवा दुभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वापेक्षयोक्त सम्बन्धनोभयावृ-: त्रितयप्रतियोगिकत्वमते दोषतादवस्थ्या
सित्वस्यापिगुरुत्वात् वहेयम् पवमुभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नाभाव कूटत्वापेक्षया तादृशाभावत्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिप्रतियोगिकूटत्वस्य गुरुत्वमप्यालोचनीय न्तादृशाभावत्वस्यानन्ततत्तत्क्षणविशिष्टत द्य क्त्यभाव साधारणस्वात् नचोभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नाभावत्वस्यापितत्साधारण्यन्तद्यकित्वसत्वान्यतराव च्छित्राभाववारणायोभयावृत्तिधर्मातिरिक्तधर्मा • नवच्छिन्न प्रतियोगिताकत्वस्यैवविवक्षणीयत्वात् अथापिसंयोगत्वसमानाधिकरणोभयावृत्तिधर्मवान्नास्तीतिप्रतीतिसिद्धाभावस्यनवारणामितिचेदुभयावृत्तिधर्म्मविशिष्टप्रतियोगिताकत्वमेवनिवेशनीयं वैशिष्टपंच स्वनिष्ठावच्छेदकता कत्व कत्वानिरूपितत्वसम्बन्धेन यदिचोभयावृत्तिधर्मनिष्ठनिरवच्छिन्नाबच्छेदकता कत्वमेवप्रागुक्तदोषद्वय चारणायनियेश्य तादृशाभावत्वस्यतत्क्षणादिविशिष्टतयक्त्यभावसाधारण्यं दुर्वारमित्युच्यते तदापितयक्त्यभावे तयक्त्यनुयोगिक समवायादिनासयोगस्वादिविशिष्टाभावेषुचतादृशा भावत्वस्य सत्वेन तत्कल्पएवगौरवम् लाद्यवानुरोधेनैववतरवारकपर्याप्तिरादरणीया उक्तलाघवगौरवस्याकिञ्चित्करत्वे न्यूनवारक मात्रमादरणीयमितिबोध्यम् ।
न्तथाचात्रापि
उभयावृत्तित्त्वञ्च स्वप्रतियोगिवृत्वित्व स्वानुयोगिवृतित्वोभयसम्बन्धेन भेदविशिष्टान्यत्वंग्राह्यं तद्घटगगनोभयभेदविशिष्टत्वस्यतदूधटनिष्ठतयक्तित्वे सत्वेपिभेदस्यव्यासज्यवृत्तिधर्मानवच्छिन्नप्रति
९५
स्वभिन्ननिष्ठावच्छेद
योगिताकस्यप्रतियोग्यवृत्तेर्वाविवक्षितत्वान्नदोषः उभयभेदस्याताह शत्वा तद्रूपवद्भदश्वतद्रूपनाशकालावच्छेदेन तदूघटे विद्यमानोपिननि रवच्छिन्नस्वरूपेण नवाप्रतियोग्यवृत्तिः स्वनिरूपितप्रतियोगिताव च्छेदकावच्छिन्नवृत्तित्वमेववासम्बन्धः नचतद्व्यक्तित्वमुभयत्वावच्छि
प्रवृत्ति तद्घटभेदाभावाभावस्यतद्घटभेदस्वरूपत्वेन
"Aho Shrutgyanam"
तद्यक'
त्वाश्रयतद्घदभेदाभावस्य तद्घटभेदप्रतियोगित्वानुयोगित्ववत्वेपि

Page #104

सिद्धान्तलक्षण तस्वालोकः ।
स्वनिरूपित प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नवृत्तित्व स्वावच्छिन्नाधि
करणतावृत्तित्वाभयसम्बन्धेन तत्तद्व्यक्तित्वेप्युभयावृत्तित्वमुपपाद्यम्
भेदत्वविशिष्टान्यत्वस्यविवक्षया तद्द्घटभेदाभावाभावस्यत"
दूषटभेदत्वस्वरूपत्वेन तद्घटभेदत्वाभावेतद्घदभेदस्वनिरूपित प्रतियोगित्वाश्रयत्वतदवच्छिन्नाधिकरणत्वयोः - सत्षेपि स्वनिरू पितत्वस्वनिष्ठानुयोगित्वानिरूपितत्वोभयसम्बन्धेन स्वावेशिष्टप्रतियोगितावत्वं तुनतत्रवर्त्तत इति प्रकृतेतादृशप्रतियागितावद्वृत्तित्व मेवसम्बन्धितयाविषक्षणीयः । अथात्रवृत्तित्वं नस्वरूपेण स स्वस्थो भयावृत्तित्वप्रसङ्गात् नापिसंयोगेन समवायेनवा वाच्यत्वादीनान्स थात्वप्रसङ्गात् नापि तेषामन्यतमसम्बन्धेन स्वरूपेणोभयवृत्ते द्रव्यस्वस्थातथात्वापत्तेः वापियेनसम्बन्धेनोभयावृत्तित्वंविवक्षितं तेन सम्बन्धेनत तथासति तत्पर्वतानुयोगिक सम्बन्धेनव हेरुभयावृत्तित्वाप्रसङ्गात् तत्सम्बन्धावच्छिन्नवृत्तिताद्वयस्याप्रसिद्धेः पचस्वाच्य स्वतड्यक्तिस्वान्यतरस्वादिनातयक्तित्वस्याप्युभयवृत्तित्वेनसश्राव्याप्तिः
घटत्वेन संयोगेनोभयावृत्तेर्व हेर्वह्नित्वेनाभयवृत्तितयातत्राप्यव्याप्तिचेतिचे द्भेदत्वविशिष्टवृत्तित्वाभाववत्वमुभयावृतित्वमितिगृहाण
वैशिष्टयञ्च स्वावच्छिन्नाधिकरणतावानरूपितत्व स्वविशिष्टप्रति योगितावच्छेदकावच्छिन्ननिरूपितवृत्तितावत्वोभयसम्बन्धेन वृत्ति. सावताच स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिनत्व स्वावच्छेदकावच्छिन्नत्वोभयसम्बन्धेन वृत्सिताच येन रूपेणोभयावृत्तित्वं विवक्षितं तद्रूपावच्छिन्ना अभावश्च येनसम्बन्धेनोभयावृत्तित्वविवक्षितं तत्सम्ब न्धावच्छिन्नवृत्तित्वीय स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकः एवचभेदत्वविशिष्टावृत्सिता तद्व्यक्तित्वनिष्ठाकालिकसम्बन्धावच्छिन
संयोगादिसम्बन्धावच्छिन्नैवचनवह्निनिष्ठा तद्यक्तित्वनिष्ठान्यतरत्वाघटत्वावच्छिन्नवृत्ति
वच्छिन्नवृतिताचनत व्यक्तित्वत्वावच्छ्न्निा ताचमवह्निनिष्ठेति नैकस्यापिदोषस्यावकाशः कालिकेनापि गगनादीनामवृत्तित्वेगगनत्वेनोभयावृतित्वसम्पत्तयं वृत्तितास्थाने स म्वन्धितानिवेशनीया वाच्यत्वावच्छिन्नवृत्तिताविशिष्टत्वं स्वरूप सम्बन्धावच्छिन्नतद्व्यक्तित्वनिष्टवृत्तितायावर्त्ततत इत्युभयावृतित्वसंभ पतये स्वावच्छेदकावच्छिनत्वस्य कालिकसम्बन्धावच्छिनतक
किटवनिष्ठवृत्तितावत्वस्य स्वरूप सम्बन्धच्छिन्नवृत्सितायांसत्वो नोभ
"Aho Shrutgyanam"

Page #105

सिद्धान्तलक्षणतयालोकः। यावृत्तित्वानुपपत्तिवारणाय स्वावच्छेदकसन्बन्धावच्छिन्नत्वस्यचनि. वेशः । यद्धावस्तुमदन्यत्वमुभयावृत्तित्वं वस्तुमत्ताचस्ववृत्तित्व स्व. निष्ठप्रतियोगिताकभेदधद्वृत्तित्वोभयसम्बन्धेन अत्रापिपूर्ववदोषधारणायभेदःप्रतियोग्यवृत्तित्वेनविशेषणीयः स्वनिरूपितस्व स्थनिरूपकवृत्तित्वोभयसम्बन्धेन स्वनिष्ठप्रतियोगिताविशिष्टानुयोगित्वावच्छिन्नाधिकरणत्वं स्वनिष्ठप्रतियोगितात्वावच्छिन्ननिरूप्यतानिरूपि. तनिरूपकतावच्छदकधर्मावच्छिन्नाधिकरणत्वंवानिवेशनीयम् अस्यापिचयेनरूपेणोभयावृत्तित्वाम्ववक्षितंवस्तुविशिष्टतद्धर्मावच्छिन्नसंबंधित्वाभावएवतात्पर्यम् वैशिष्टयंच स्वनिरूपितत्व स्वनिष्ठप्रतियोगि. तात्वावच्छिन्ननिरूप्यतानिरूपितनिरूपकतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणतावनिरूपितसम्बन्धिताविशिष्टत्वोभयसम्बन्धेन वैशिष्टयमभावप्रतियोगित्वंच पूर्वोक्तसम्वन्धेरेचग्राह्यमिति । अथवाद्वित्वावच्छिन्नमिरूपितवृत्तिन्वसामान्ये यनिष्ठत्व यत्सम्बन्धावच्छिन्नत्व यद्धर्मा. वच्छिन्नत्वतत्रितयाभाच स्तत्त्वंतेनसम्बन्धनतेनरूपेणचोभयावृत्ति. स्वम्बोध्यम् सर्वचेदंशब्दानुगमानुराधेनोक्तम् प्रकृतेच स्वप्रतियोगि. निरूपितस्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्व खानुयोगिनिरूपितस्वरूप. सम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वोभयसम्बन्धेन भेदविशिष्टान्यत्वेसति स्वरूपसम्बन्धनवृत्तित्वादिकमेवतद्वाच्यमित्यलम् ।
"तेनति" उभयावृत्तिधर्मवदर्थकविशेषपदोपादानेनसम्बन्धस्ययस्वतस्वनसामान्योक्तव्याप्तीप्रवेशनचेत्यर्थः। "सिंद्धसाधनमिति" सि. द्धस्यसंयोगसम्धावच्छिन्नसंयोगत्वावच्छिन्नाभावस्य साधनमित्य. र्थः सामान्यव्याप्तिवलाद्विशेषतौपक्षधर्मत्वग्रहाद्विशेषसाध्यसिद्धा. वपि सामान्यव्याप्तःसम्बन्धविशेषावच्छिन्नत्वाविशषितप्रतियोगिता. काभावत्वेनैव हेतुसाध्यघाटततयातज्ज्ञानात्संयोगीययावद्विशेषाभा. पक्षधर्मत्व ग्रहदशायार्मापसंयोगत्यावच्छिन्नाभावत्वेनैवाभावेनुमि.. तिविधेयत्वस्यसवितयातादृशानामतौविशेषसाध्यसिद्धित्वेनसंयोग सम्बन्धावच्छिन्नसंयोगत्वावच्छिप्रप्रतियोगिताकाभावग्रहस्यप्रतिबं. धकत्वनसिद्धसाधनमितिभावः । “व्यभिचार इति" तद्धर्मावच्छिन्नाभावरूपसाध्याप्रसिद्धिधारणाय स्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभाववत्व. सम्बन्धेनतद्धर्मस्यसाध्यत्वेवोध्यम् । अथसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नसाध्याभावववृत्तित्वस्यै.
"Aho Shrutgyanam"

Page #106

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
वव्यभिचारतया प्रकृतसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धस्य वृत्त्यनियामक त्वेन तत्सम्बन्धावच्छिन्न साध्याभावाप्रसिद्धानतत्सम्भवः वृत्यनि यामकसम्बन्धस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वाङ्गीकारेच जात्युपादाने. पिविषयितयातत्तद्यक्त्यभाववति वह्नित्वेन वह्निविषयकज्ञाने विष यितयावद्वित्वावच्छिन्नाभावासत्वेनव्यभिचारो दुरुद्धरस्स्यादितिचेन वृत्यनियामकसम्बन्धस्य भेदप्रतियोगितावच्छेदकतायाः सर्वानुमततया साध्यतावच्छेदकसम्बन्धप्रतियोगित्वविशिष्टहेतुसमानाधिकरणा
न्योन्याभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावाभावस्यैवव्यधिकरणसम्ब-न्धेनव्यापकत्ववारणाय व्यभिचारस्य साध्यतावच्छेदकसम्बन्धातिरिक्तसम्बन्धावच्छिन्नत्व साध्यताव्यापकत्व साध्यतावच्छेदक
सम्बन्धावच्छिन्न सम्बन्धितावच्छेदकावच्छिन्नत्वै तत्रितयाभावव तादृशभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्थवा तत्वस्यवाच्यतया प्रकृतेपितत्संगतेः । यद्वाव्याप्तिशरीरे यत्सम्बन्धेवृत्यनियामकसम्बन्धान्यत्वं विशेषणीकृत्य नृत्य नियामकस्यप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभ्युपगमेन व्यभिचारस्य संगमनीयत्वम्वोध्यमिति ।
ननुजात्युपादानेपिकपालद्वसंयोगगत कम्बुग्रीवात्वरूपजातेः स्वा श्रयाश्रयाधिकरणत्वरूपपरंपरासम्बन्धेन समानाधिकरणीभूतोभया वृत्तिधर्मावच्छिन्नाभावकूटवति तत्सम्बन्धावच्छिन्नस्वनिष्ठा वच्छेद. कताक प्रतियोगिताका भावत्वसम्बन्धेन कम्बुग्रीवात्वस्य विरहेणव्य भिचारः गुणविभाजकजातित्वेनप्रवेशेपि स्वव्याप्यकम्बुग्रीवात्वाश्रया धिकरणत्वसम्बन्धेन संयोगत्वाधिकरणत्वघटितहेतुमति संयोगत्व
९८
स्थविरहेणव्यभिचारोदुर्वारएवेतिचेन समवायेनैवयज्जात्यधिकरण स्वस्थप्रवेशाददोषात् नवजात्युपादानमफलं गुणत्वविशिष्टस्यापिय• तदादिपदवाध्यतयायत्वतत्वेनोपादानसम्भवेन गुणसमानाधिकरणो भयावृत्तिधर्मावच्छिन्नाभावकूटस्य गुणवत्वव्यभिचारित्वात् यादृश स्यचव्याप्तिघटकत्वं तादृशावच्छिनत्व घटितएव साध्यत्वस्य साध्यसं. सगत्वस्यैववा व्याप्त्यनुभव गृहीततया संयोगेन गुणवदभावप्रतियो गितावच्छेदकत्वस्य द्रव्यत्वकल्पनेनोतसम्बन्धस्य गुणव्यधिकरणत्क देवजातित्वेनजातैरपियत्वतश्वेनग्राह्यतया जात्यवच्छिन्नाभावप्रतियो. गितावच्छेदकत्वस्य नित्यत्वाविशेषितजातेरेव कल्पनीयतया व्यभि चाराश्च नचयेन रूपेणोपादेयता तदवच्छिन्नावच्छेदकत्वस्यैवसाध्य छ
"Aho Shrutgyanam"

Page #107

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
९९
टकत्वे संयोगत्वादेरपिस्वरूपतोयत्पदानुपादेयतया संयोगत्वत्वेन यत्पदोपादेयसंयोगत्वस्य तेनप्रतियोगितानवच्छेदत्वेनव्यभिचारइतितत्पदोपस्थाप्यनिष्ठावच्छेदकता कत्वस्यैव साध्यस्यतत्संसर्गस्यवाघटकतायावाच्यतया गुणत्वेन जातित्वेन गुणजात्यादेरुपादेयत्वेपिनदोषइतिवाच्यम् गुणावच्छिन्नाभाव जात्यवच्छिन्नाभावाद्यनुभवे आनुभविकानां गुणत्वजातित्वाद्यवच्छिन्नावच्छेदकत्वावगाहितायाएवानुभवारूदत्वेन तस्यतत्पदोपादेयत्वे जातित्वावच्छिन्नावच्छेदकताकप्रतियोगिताकाभावस्यैव साध्यत्वापत्त्याव्यभिचारस्स्यादेव संयोगत्वाद्यव. च्छिन्नाभावानुभवेच संयोगत्वनिष्ठावच्छेदकत्वावगाहितायाएवानुभविकत्वेन तस्यतत्पदोपादेयत्वे तनिष्ठाष्टवच्छेदकत्वघटितस्य साध्यताया संसर्गतायावा प्राप्तत्वेननदोषइत्येतदर्थस्यानुभववासनावासितान्तःकरणवेद्यस्यसत्वात् । एतदभिप्रायेणैवजात्यवच्छिन्नाभावाप्र सिद्ध्याव्यभिचारस्य भट्टाचार्योक्तता संगच्छते नवजात्युदपादानेपिजा• तित्वेन जातेयत्पदोपादेयतयाव्यभिचारतादवस्थ्यमितिवाच्यम जाति. पदसमभिव्याहृतयत्पदस्य जातित्वेनजातिवोधकत्वासम्भवा ज्जातिविशेषाणाम्बोधस्यैवतथानुभविकत्वात्
स्वविशेषान्वितजात्याद्य
वच्छिन्नाभावानुभवेपि नाहराजातिनिष्ठावच्छेदकताकत्वावगाहित्व - स्यैव चानुर्भावकत्वाश्च अथैवंसिद्धसाधनप्रसंगः सामानाधिकरण्यसम्बन्धेनशाखाविदेशकालविशेषावच्छिन्नत्वावच्छिन्नसंयोगत्वनिष्ठावच्छेदकत्वनिरूपक प्रतियोगिताकाभावस्यवृक्षेसत्वादितिचेन्न निष्ठयत्सम्बन्धावच्छिन्ननिरवच्छिन्ननिरूपकताकसम्बन्धित्वसमाना
धिकरणोभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नाभावकूटवान्यः सतनिष्ठ तत्सम्बन्धाबच्छिन्ननिरवच्छिन्नावच्छेदकताकप्रतियोगिताकाभावबानिति
व्या
सावेवजात्युपादानकर्त्तुस्तात्पर्यात् यत्सम्बन्धावच्छिन्नाभावस्य हेतु
घटकत्वंतत्सम्बन्धावच्छिन्नाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्ययद्धर्म
विशेषणत्वमङ्गीकुर्वतामप्यत्रैवतात्पर्यम्बोध्यमिति ।
उभयावृत्तिपदवैयर्थ्यमिति, वैयर्थ्यमत्रत्ननिष्प्रयोजनकत्वं स्वरूपासिद्धिवारकस्यतदसम्भवात् किंतुविशिष्टान्तरतादशघटितत्वमेवेतिवोध्यम् । अथघटसामान्याभावबिरहिणिकतिपयघदाभावादिसत्वेनव्यभिचारवारणाय यावदित्युक्तन्दीधितिकृता यावत्वं चात्रव्या पकत्वार्थकं कूटत्वावच्छिन्नार्थकम्बावाच्यं तत्राधे यद्धर्मसमानाधि
"Aho Shrutgyanam"
य

Page #108

सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः ।
करणोभयावृत्ति धर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावत्वव्यापकत्वंहेतुः पर्यवसितः व्यापकत्वंच म्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नाधेयतासम्बन्धेन तत्रकम्बुग्रीवादिमत्वसमानाधिकरणोभयावृत्ति धर्मावच्छिन्नप्रतियो. गिताकाभाषवृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावप्रतियोगितावच्छे. दकत्वस्य लाघवेनघटत्वसमानाधिकरणोभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नप्र. तियोगिताकाभाववृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेदकतात्यएवकल्पनीयत. या तादृशाभावस्याप्रसिद्ध्या यत्पदेनकम्बुग्रीवादिमत्वस्योपादानासम्भवा जातिपादोपादानग्रन्थासङ्गतिः वैयर्थपरोक्तग्रन्थासङ्गतिश्च उभयावृत्तित्वघटिततदघटिताभावयोर्भेदेनविशिष्टान्तरघटितत्वासंभधात् द्वितीयेच तादृशाभावत्वावच्छिन्नानुयोगिताकप प्रतियोगिकूटरवावच्छिन्नस्यहेतुत्वमायात न्तत्रापिवैयलिम्भवः उभयावृत्तित्वाघटिततद्धटितधर्मावच्छिन्नानुयोगित्वयोभैदेनबिशिष्टान्तरघटित. वासम्भवात् नचस्वव्यापयत्वसम्वन्धनतादृशाभावत्ववृत्तित्वहेतुः विशिष्टाभावत्वस्याभावत्वानतिरिक्ततयाव्याप्यत्वासम्भवात् तादृशा भावत्वावच्छिन्नानुयोगितावच्छेदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकपर्या. त्यनुयोगितावच्छेदकरूपवृत्तित्वमपिनहेतु धैयासम्भवाद्धतोवि. शिष्टान्तरस्यचविभिशानुयोगिताघटितत्वात नचयद्धर्म सानाधिकरण्यनिष्ठावच्छेदकताभित्रोभयावृत्तित्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपिततत्तदवच्छेदकतानिरूपितधर्मनिष्टावच्छेदकनानिरूपित. सद्भिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितावच्छेदकत्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नाव. च्छेदकत्वानिरूपित तदवच्छेदकतानिरूपितप्रतियोगित्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपिताभावत्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितानुयोगितानिरूपकप. पर्याप्तिप्रतियोगिकूटत्वत्वेनैवनाशकूटत्वस्यहेतुतावच्छेदकत्वंधाच्यं तथाचताशकूटत्वावच्छिन्नाविषयकोभयावृत्तित्वनिष्ठापच्छेदकत्व. निरूपितत्वाविषयकतादृशकूटत्वविषयकप्रतीतिविषयतावच्छेदका. वच्छिन्नघटितत्वेनचैयर्यसम्भव इतिवाच्यम् तथासत्युभयावृत्यनुपा. दानेपि स्वरूपासियसम्भवात् उभ्यावृत्सित्यनिष्ठावच्छेदकत्यानुपादानस्यैवतदनुपादानपर्यवसायित्वेन तादृशानुयोगिताकपर्याप्तिप्रतियोगिकूटत्वस्वस्य ससाद्यवच्छिन्नाभावसाधारणकूटत्वाभयावृत्तिध मांच्छिन्नाभाघमात्रवृत्तिकूटत्वद्वयसाधारणतया तदेकस्यपक्षेसत्या. दितिचे दुच्यते ? यज्जातिसमानाधिकरणोभयावृत्तिधर्मावच्छिन
"Aho Shrutgyanam"

Page #109

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
प्रतियोगिताकाभावत्व कूटत्वोभयरूपेणैव परामर्षीयपक्षविशेष्यतानिरू पितप्रकारत्वरूप हेतुत्वं यावद्विशेषाभावस्यविवक्षितं तत्रतादृशाभावे. कूटत्वस्य स्वोद्दश्यतावच्छेदकव्यापकपर्याप्तिरेवसंसर्गः संसर्गताचः नतादृशपर्याप्तत्वेन किन्तुपर्याप्तित्वनैववह्नित्वाद्यवाच्छन्नप्रतियोगित्व. स्यप्रतियोगितात्वेनसंसर्गतावत् एवञ्च ताद्दशपर्याप्सित्वबिशिष्ट संसर्गेणविशिष्टान्तरतावच्छेदक कूटत्वस्यव्याप्यतानवच्छेदकत्वेपिनक्षतिः तादृशस्यहेतुतावच्छेदकता घटकसम्बन्धत्वविरहात् यथाच शुद्ध प्रति. योगितात्वेनप्रतियोगित्वस्य तादृशसंसर्गत्वेपिवह्निविशिष्टोऽभावोनमहानसीयवह्नघभाव स्तथोक्तपर्याप्तेः पर्याप्तित्वेन संसर्गत्वेपितादशाभावकूद्रवत्वेन कतिपयाभाववतीतिनव्यभिचारः तथाचोभयावृत्तित्वानु पादानेयद्धर्मसमानाधिकरण धर्मावच्छिन्नाभावकूटस्य हेतुतया तत्रकू दत्वस्य तादृशाभावत्वव्यापक पर्याप्तेरेवमंस गत्वनस्वरूपासिद्धिसंगतिः यद्धर्मसमानाधिकरणोभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताका भावकू दत्वावच्छिन्नाविषयकप्रतीतिविषयतावच्छेदकयद्धर्मसमानाधिक
१०.१
रणधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताका भावकूटत्वावच्छिन्नविषयकत्वस्य हेतुविषयक प्रतीतोसत्वेन वैयर्थ्यसंगतिश्च उक्तकूटत्वयोर्विलक्षणपर्यातिरूपहेतुतावच्छेदकता घटकसम्बन्धेन हेतौ वर्त्तमानत्वावर्त्तमानत्वाभ्यांचैलक्षण्येपि कूटत्वत्वेननिखिलकूटत्वस्यैवहेतुतावच्छेदकत्वात् समवायेनावृतेरपि प्रमेयस्यसमवायेन प्रमेयाभावप्रतियोगित्व प्रमेयचदमाषप्रतियोगितावच्छेदकत्ववत् । ननुहेतुतावच्छेदकतात्वावच्छि अपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपे स्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्यातिकावच्छेदकताकविषयताकत्व शून्य प्रतीतिविषयतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकप्रकृतसाध्यव्याप्यतावच्छेदकतास्वावच्छि
· श्रप्रतियोगिताक पर्याप्त्यवच्छेदक हेतुतावच्छेदकसमानाधिकरणवृ
तिरूपावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिकावच्छेदकताकविषयताशून्यशानविषयतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकपर्याप्यनुयोगितानवच्छेदकत्वस्यैव व्यर्थविशेषणघटितत्वरूपत्वस्वाच्य मन्यथानीलधूमत्वस्यधूमत्वानतिरेकणधूमत्वावच्छिन्नविषयतायानीलधूमत्वाबा
न्नत्वात्तत्रवैयर्थ्यासम्भवात् द्रव्यंघदवृत्तिसत्वादित्यादपिढवृत्तिसतात्वावच्छिन्नविषयक तादृशविषयताशून्यप्रतीतिविषयतावच्छेदके
मध्याप्यतावच्छेदकविशिष्टसत्तात्वानतिरिकेन सन्तात्वेनाि
"Aho Shrutgyanam"

Page #110

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
जयनाकत्वस्यैव हेतुप्रतीतौ सत्वेनवैयर्थ्यप्रसङ्गाश्च तथाचयद्धर्मसमान धिकरणधर्मावच्छिन्नाभाव कूटवानितिप्रतीतिविषयतावच्छेदकताव
पर्याप्यनुयागितावच्छेदकसत्तावदभावादिप्रतियोगित्वसा
१०२
धारणसमुदायत्वावच्छिन्नानुयोगिता पर्याप्तिकावच्छेदकताकविक यताशून्यत्वस्यहेतुमत्वप्रतीतोसत्वेननवैयर्थ्यासम्भवहति । यत्तुयर
र्मसमानाधिकरणत्वमात्रेणवास्तवोभयावृत्तिधर्ममात्रावगाहि यख समानाधिकरणधर्मावच्छिन्नाभावकूटवानितिप्रतीतिमादाय वैयर्थ्य भवः तत्रसत्तावदभावादेरविषयत्वेनतत्प्रतियोगित्वसाधारणसमुदा यत्वस्यधारणासम्भवादिति तन्न तादृशप्रतीतिविषयतावच्छेदकत स्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकपर्याप्यनुयोगितावच्छेदकस्य व्याप्यत्ताव च्छेदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताक पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्व वि रहा तस्यसत्वावच्छिन्न प्रतियोगित्वादिसाधारणसमुदायत्व उभया तित्वसाधारणसमुदायत्वेवासत्वात् । अन्येतुनिरवच्छिन्नावच्छेदव स्वस्यैव व्यर्थविशेषणघटितत्व घटकत्वमित्यभ्युपगमेन प्रकृतेउभयावृ तित्वविशेषणस्यव्यर्थतामुपपादयन्ति तथाहि हेतुतावच्छेदकघटका नामवश्यं कुत्राप्यनवस्थाभयेन स्वरूपताभानमभ्युपेयं तथाचोभयावृ‍ि त्थघटकस्वरूपतोभासमान निष्ठावच्छेदकत्वस्यापि निरवच्छिन्नतय तद्घटितवृत्तिसमुदायत्वस्यैव हेतुतानिरूपित निरवच्छिन्नावच्छेदकता त्वावच्छिन्नप्रतियोगिताक पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकतया तदवच्छि नानुयोगिताक पर्याप्तिप्रतियोग्यचच्छेद कताकविषयताशून्यं विशिष्ट स्तरघटकस्वरूपतोमान योग्या खिल प्रकारकसमूहालम्बन ज्ञानमाद ॥ विषयतावच्छेदकतात्वावच्छिन्न पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकस्य व्याप तानिरूपित निरवच्छिन्नावच्छेदकता त्वावच्छिन्न पर्याप्त्यनुयोगिताब च्छेदकत्ववत्तया तदवच्छिन्नानुयोगिताकपर्यातिप्रतियाग्यवच्छेदक कविषयताशून्यत्वस्य हेतुमत्वज्ञानेविरहेण वैयर्थ्यासम्भवइतिवदन्ति दसत् निरवच्छिन्नावच्छेदकत्वस्यव्यर्थविशेषणघटितत्वघटतकत्वा इस कत्वएवहितत्संम्भवति नचतस्यावश्यकत्वन्तथाहि धूमवतो हेतु।
धूमधूमत्वगत्समुदायत्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिकावच्छेदकता
कविषयताशून्यधूमत्वेनतधूमावगाहिधूमवद्वानितिज्ञानविषतावच्छे दकतात्वावच्छ्त्रिपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकतधूमधूमत्वगत द्वित्व
मादायवैयध्यैवारणाय हेतुतावच्छेदकत्तायान्नित्वच्छिन्नत्वमभिमतं
"Aho Shrutgyanam"

Page #111

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।। त्रोक्तद्वित्वस्थव्याप्यतावच्छेदकतापर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वधिर हेण दोषस्यैवाभावाचूभवतोव्याप्यत्वेधूमत्वनिखिलधूमगतसमुदायत्वे तधूमवतोव्याप्यत्वंतत्तासहितसमुदायत्वेवातस्यभावात्रतदुपादेयम एवंहेतुमत्वविषयकज्ञाने धूमत्वतधूमगतद्वित्वावच्छिन्नानुयोगिताक. पर्याप्तिप्रतियोग्यवच्छेदकत्वकविषयत्वस्यापिनसम्भवः तथाहिताह. शपर्याप्तीयाप्रतियोगितानतज्ज्ञानीयविषयतावच्छेदकतात्वावच्छिन्ना तन्निरुपकपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वस्यसमुदायत्वएवसत्वा ना पितळूमातिरिक्तधूमावृत्यवच्छेदकतात्वावच्छिना वच्छेदकभेदेनाव च्छेदकताभेदस्याप्रामाणिकत्वात् नापितधूमधूमत्वान्यतरवृत्तित्ववि. शिष्टावच्छेदकतावावछिन्ना किञ्चिभिष्ठानरूपितत्वसम्बन्धावच्छि. मावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकतात्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नभेदनिष्ठाव. च्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिपितत्वस्यप्रतियोगित्वविशषणतया. विवक्षणीयत्वात अतएबजातिमद्धेतुकस्थलेधूमत्वगतैकत्वंबिशिष्टान्त. रविषयतावच्छेदकतापर्याप्यनुयोगितयच्छेदकमादाय वैयर्थ्यधारणा. यताशरूपावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिप्रतियोग्यवच्छेदकतायाभिर वच्छिन्नत्वोपादानभप्पयास्तम् धमत्वगतकत्वावच्छिन्नानुयोगिताक. पर्याप्तिप्रतियोग्यवच्छदकताकविषयताकत्वविरहा त्तादृशविषयताशू. न्यहेतुविषयकज्ञानविषयतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयागिता. बच्छेदकत्वस्यहेतुतनिरूपितीनरवच्छिन्नावच्छेदकतापर्याप्यनुयोगिताबच्छेदकेसत्वाश्च एवन्नीलधूमवर्ततुकेविशिष्टान्तरविषयतावच्छे. दकगतधूमधुमत्वगतसमुदायत्वस्यस्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्ति. प्रतियोगिनिरवच्छिन्नावच्छेदकत्वप्रसिद्ध धूमत्वगतैकत्वस्यव्याप्य. तावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्स्यनुयोगितावच्छेदकत्वविरहेणधारणासम्भवेपि वैयासम्भववारणाय व्याप्यतावच्छेदकतायाभिरकच्छिन्नत्वोपानमपिनकायमिचेदुच्यते ? स्वावच्छिन्नाधिकरणताकदृत्तित्वसम्बन्धेनधूमत्वविशिष्टद्रव्यहेतुके स्वाश्रयप्रतियोगिकत्वसम्बन्धनधमत्वविशिष्टप्रागभावहेतुकस्थलेच विशिष्टान्तरतावच्छेदकधूमत्वस्यहेतुतावच्छेदकसमानाधिकरणतया तद्तैकत्वमादायवैय. र्थ्यवारणाय हेतुविशेषणवैयर्यस्थलेव्यर्थविशेणघाटितत्वशरीरेसमानाधिकरणवृत्तित्वस्थानेहेतुत्वावच्छेद्यविशेष्यताबच्छेदकतावापच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वंविशेषणंदेय मेवञ्चहेतुतावच्छे
"Aho Shrutgyanam"

Page #112

२०४
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
दकविशेषणस्यनैल्यार्देनीलधूमवतोहेतुतायांवैयर्थ्यसम्शदनायायो दकतावच्छेदकत्वघटितत्वं व्यर्थविशेषणटितत्वम्बाच्य न्तत्रधूम त्वावशिष्टद्रव्यवतोहेतुतास्थले व्यविशेषणत्वस्यधूमत्वेवारणाय वि शिष्टान्तरावषयतावच्छेदकतावच्छेदकतायांहतुतावच्छेदकत्वावच्छ धविशष्यता वच्छेदकतासामानाधिकरण्यं विशेषणतयाविवक्षणीय न्तथासतिप्रकृतेपिवैयर्यसम्भवःसत्वाचवच्छिन्नप्रतियोगित्वादीना. मुक्तविशेष्यतानवच्छेदकत्वात् व्याप्यतावच्छेदकतावच्छेदकत्वेपि तारशविशेष्यतावच्छेदकतासामानाधिकरण्यम्बिशेषण मन्यथा नीलधूमविशिष्टवद्धतुकस्थलेधूमत्वगतैकत्वस्थधारणंनस्यादितितुन वाच्यं विशिष्टसत्तावताहेतुत्वेपिवैयर्थस्था द्वैशिष्टयनिष्ठावच्छेदक त्वेव्याप्यतावच्छेदकतानिपतउक्तसामानाधिकरण्यविरहा किन्तु व्याप्यतावच्छदकतायामुक्तविशेष्यताविशिष्टत्वम्बाच्यं वैशिष्टय चस्वावच्छेदकधर्मावच्छिन्नत्व स्वनिरूपितप्रकारतासमानाधिकर गावच्छेदकत्वानिरूपितत्वोभयसम्बन्धेनेत्यलम् ॥ * ॥
केचित्तुयजातिसमानाधिकरणोभयावृत्ति धर्मावच्छिन्नप्रतियोगित काभावएबहेतुःहेतुताच विलक्षणविषयितासम्बन्धेनस्वविशिष्टज्ञान त्तिकूटत्वावच्छिन्नवत्वसम्बन्धेन वृत्तिताचस्वाभाववदवृत्तित्वसम्ब न्धेन अवृत्तित्वघटकवृत्तित्वश्च स्वविषयतावच्छेदकतापर्याप्स्यधिकर णधर्मवत्वसम्बन्धेन तथाच नव्यभिचारोनवाजात्युपादानासङ्गति नापियर्यासङ्गतिश्चतिप्राहुः । परेतुविलक्षण प्रतियागितासम्बन्धेन स्वविशिष्टाभाववृत्तिकूटत्वावच्छिन्नवत्वसम्बन्धेनतादृशाभावस्यहेतु त्वं वृत्तित्वञ्चस्वाभाववदवृत्तित्वसम्बन्धेन अवृत्तित्वधटकवृत्तिताच स्वप्रतियोगिताधच्छेदकधर्मवत्वसम्बन्धेनेति नव्यभिचारोनवैया सङ्गतिरितिवदन्ति तन्नातिसमञ्जसं जात्युपादानवैयर्थ्यात् कम्बा ग्रीवादिमत्वघटिताभावविशिष्टाभावाप्रसिद्धर्घटत्वघटिताभावत्वस्यै व तदवच्छेदकत्वौचित्यादितिदिक् ॥०॥
व्यभिचारवारकस्येवेति, अत्र साध्यगमकत्वरूपं हेतुत्वं हि कि चिद्धर्मिण्येवसाध्यगमकत्वं निर्मिकानुामेत्यभावात् तथा च गों कतायां साध्यव्याप्तरिवपक्षधर्मत्वस्यापि प्रयोजकतया वैयर्थ्यशरी रेप्रकृत्तसाध्यव्याप्यतावच्छेदकत्वस्थव प्रकृतपक्षधर्मतावच्छेदकत्या स्यापि विशेषणत्वम्बाच्यमिति स्वरूपासिद्धिवारकस्यनवेयर्था
"Aho Shrutgyanam"

Page #113

सिद्धान्तलक्षणतयालोका
मितिमिश्राणामाशयः । अन्येषान्तुगमकताय व्याप्तिमात्रमुपयुकेहरे धूमस्यवह्निगमकत्वविरहेपिगमकतानहायते पर्वतेवतिगमकत्वाक्ष तेरिति पक्षधर्मतावच्छेदकत्ववैयर्यघटकमिति व्यभिचाराचार. कस्यवैयर्यम्बदतामाशयो बोध्यः। . अत एवशब्देनित्यत्वसाध्यकेत्यादि, एकमात्रगुणेतटीयरूपे व्यभिचारवारणाय विशेषगुणान्तरासमानाधिकरणति । स्वात्मक. विशेषगुणसमानाधिकणेशब्देऽसिद्धिधारणायाम्तरेति । आकाशमनः संयोगव्यभिचारधारणायैकमात्रवृत्तीति । एकमात्रवृत्तित्वं चोभयावृत्तित्वं वृत्तिताच तत्र समवायावच्छिन्नान्तर्भवतीतिमगनमनस्संयोगवसेव्याभिचारधारणायगुणेति मनः कर्मणिध्यभिचारवारणायवा गुणेति । नचमनोवेगेव्यभिचार इति वाच्यम् तस्यमीमांसकमतेगतिसन्तानएवान्तर्भावादिति तु ग्रन्थानुरोधिनःविशेपगुणान्तरासामानाधिकरण्योक्तिस्वारस्यादेवविशेषगुणसामानाधि. करण्यस्यापिहेतुघटकत्वलाभादगतीनव्यभिचारसम्भवः उक्तवं. सेव्यभिचारधारणायैषगुणत्वोपादानं दृष्टान्तताचनगगनपरिमा. माणस्यैवेति समयपरिमाणवदिति मूलग्रन्थाननुरोधिनः । ननुश. देतविशेषगुणासमानाधिकरणत्वविशेषगुणासमानाधिकरणत्वरूपामाबयाभदननवैयर्यसम्भव इति चेन्न? विलक्षणप्रतियोगितासम्वन्धत स्वात्रिशिष्टामावलम्बम्धेन शन्देतरविशेषगुणसामा. नाधिकरण्यस्यैवविशेषणत्येतात्पर्यादुपस्थितौलाघवादिति भाषः । चित्पुस्तकेशब्दो ऽनित्यः सामान्यवत्वेसतिविशेषगुणान्तरास. मानाधिकरणत्वेसतिवहिरिन्द्रियग्राह्यत्वादित्यनुमानमुपलभ्यते त. दप्रामाणिकं निःप्रयोजनगुणान्तरासमानाधिकरणत्वविशेषणशून्यस्यैताहशानुमानहेतोर्मूलप्रन्थे ऽदर्शनादिति । .थसिद्धिवारकविशेषणशून्यं कल्पान्तरमाहयद्वेत्यादि, अ. थकालिकस्ववृत्तिवाच्यत्षवत्वादिसम्बन्धावच्छिन्नसंयोगत्वनिष्ठाव. च्छेदकताकप्रतियोगित्वादिकमादाथस्वरूपासिविधारणाय समपायसम्बन्धावच्छिश्चावच्छेदकत्वसंयोगत्वसत्तात्वान्यतरावच्छिन्नप्रतियोगित्वसंयोगद्रव्यत्वाघुमयाभावप्रतियोगित्वादिकमादायस्व. रूपासिद्धिवारणाय यद्धातिरिक्तधर्मानवच्छिन्नत्वस्य यद्धविच्छिनयावत्यतियोगिस्वावच्छिन्नाभावस्य संयोगसामान्य
"Aho Shrutgyanam"

Page #114

सिद्धान्तलक्षणतरवालोकः ।
भावप्रतियोगित्वावच्छिन्नाभाष रूपस्य वृक्षे ऽसत्तास्वरूपासि arरणra प्रत्येकावच्छिन्नत्वस्यचनिवेशनीयतया ऽसिद्धि वारकाणामत्रापिसत्वमेवेति चेन्न ? यद्रूपविशिष्टप्रतियोगिताकूतत्रतद्रूपवृत्तिप्रतियोगिताकाभाववत्वमितिसामान्यव्याप्तेर
१०६
स्वंयंत्र
भ्युपगमात् वैशिष्ट्यञ्च स्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्यातीयायाकिशि
निष्ठनिरूपितत्वसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकताभिभाषच्छेदकतत्व
तद्वत्स
निष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपित प्रतियोगिता मवावसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकता कत्वसम्बन्धेन कूटवसाचस्यावच्छिन्नप्रतियोगिता का भाव बत्वसम्बन्धेन रूपवृत्तित्वञ्च स्थमि. रूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकता त्यावरिछन्नप्रतियोगि. ताकपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वसम्बन्धेनवोध्यम् पवचनासिद्धिवारकस्य व्यर्थविशेषणस्यात्रावकाशइति । केचिनभयावृत्तित्वाद्यप्रवेशेनलघुभूतं वाक्यान्तरमाह यद्वेति तेननासिद्धिरित्यादि, असिद्धिवारकतत्तद्विशेषणोपादानेननासिद्धिः असिद्धिवारकत्वादेवतत्तद्विशेषणानामव्यर्थतेत्यर्थ इति प्राहुः । परेतुयर्मा. वच्छिन्नप्रतियोगितात्वव्यापकत्वमेव हेतु व्यापकताच स्वनिष्ठा भावप्रतियोगितावच्छेदकत्वसम्बन्धेन तथाच व्यापकता रूपाभाववैलक्षण्याद्वैयर्थ्यासम्भव इति वदन्ति । अन्येतूभयावृत्तिधर्मावच्छिनत्वस्योभयावृत्तिधर्मसत्तात्वान्यतरावच्छिन्नप्रतियोगिताका
स्ववृष्टिवाच्यत्ववत्तासम्बन्धावच्छिन्नतयक्तित्वनिष्ठावच्छे
भावं दकताक - प्रतियोगिताकाभावञ्चादाय स्वरूपासिद्धिवारणाय स्व रूपसम्बन्धावच्छिन्नत व्यक्तित्वनिष्ठावच्छेदकत्वान्यावच्छेदकत्वानि: रूपितत्वार्थकत्वमिव यद्धर्मावच्छिन्नत्वस्यापिस्वरूपासिद्धिवाराणा
यसमवायसम्बन्धावच्छिन्नयद्धर्मनिष्ठावच्छेदकत्वान्यावच्छेदकत्वान निरूपितत्वार्थकत्वमस्तू भयावृत्तित्वस्याप्रवेशेन तदनुपादाननिव. धनासिद्धिर्भ तस्याप्रवेशादेवचनव्यर्थविशेषणतेत्यालपन्ति । अव
च्छिन्नत्वस्यातिरिक्तानवच्छिन्नत्वरूपस्य भेदवटितत्वेनावच्छिन्नक सापेक्षतया दुन्निरूपत्वेनविलछणस्यैववाच्यतया समवायसम्बन्ध वच्छिन्नावच्छेदकताकप्रतियोगितानिष्ठमितरामवच्छिन्नप्रतियोगिताः।
यतोना सिद्धिरतोनव्यर्थविशेषणत्वमि
निष्ठमिचविलक्षणमेवाङ्गी कार्यमित्यसिद्धिवारकविशेषणस्याप्रवेशेष तनुपादानप्रयुक्तासिद्धिर्भ
"Aho Shrutgyanam"

Page #115

सिद्धान्तलक्षणवयालोका । १०७ त्यर्थः नचप्रत्येकपदस्यासिद्धिधारकस्यप्रधेश इति वाच्यम् स्वावछिनप्रतियोगिताकाभाववत्वसम्बन्धेनताशप्रतियोगिताकूटरवहे. तुरित्यस्यैववक्तव्यत्वा दन्याशस्यप्रत्येकावच्छिन्नाभावस्य दुर्वचत्वादिति । अतपवयाचस्वस्थव्यापकत्वार्थकत्वोपगमेनसंसर्गको. राबुभयावृत्तित्वादेनिशेनचपूर्वकविल्पेपियथ्यपरीहारसम्भवा द. व्यर्थविशेषणत्वसम्पत्यैकल्पान्तरस्यानुस्तस्य यावत्वादेर्यापकत्वार्थकत्वोपगमादिनातत्फलकत्वसंपादनं सन्धर्भविरुद्धमित्यपिचिरस्त. मितितुवयं ब्रूमः ॥
अथयोयदीययावद्विशेषाभाववानित्यस्य-योयदीवानां यदभावप्रतियोगित्वानां यावतां विशेषाभाववान्प्रत्येकधर्मावच्छिन्नाभाव. घानिति सतत्सामान्याभाववानित्यस्य च सतदात्मकसामान्यामा पवानित्यर्थएव कुतोनाङ्गीकृतः असिद्धिवारकविशेषणस्यासम्भवा. ल्लाघवाच्चतित्वचिन्त्यं । ध्येयमिति, सामान्याभावप्रतियोगित्वस्यप्रतियोगितावच्छेदकरूपताया अतिरिक्ततायावा सिद्धान्तसिद्धतयासान्दग्धासिखेऔरत्वप्रसङ्गरूपास्वरसंसूचयितुमुक्तम् । - विशेषपदस्यन्यूनवृत्तिधर्मवदर्थकतामभ्युपेत्यव्याख्यानन्दूषयि.. तुमाहयोयद्धर्मन्यनवृत्तीत्यादि, न्यूनवृत्तित्वंच स्वसमानाधिकरणस्वेसतिस्वसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वं सत्तात्वस्व. न्यूमवृतिस्वकारणाच-स्वसमानाधिकरणति ननुन्यूनवृत्तिधर्मेपक्ष. तावच्छेदकविशिष्टान्यत्वम्बाच्यम् वैशिष्ट्यं च स्वाश्रयवृतित्व. स्वानाश्रयतिवृत्तित्वोभयसम्बन्धेन तथाचघटावृत्तिसंयोगत्वस्य वृक्षपटादिसंबोगद्यवृत्तित्वा दक्षसमवेतत्वस्यवृक्षतदितिरोभय.. इसिससासित्वानपक्षतावच्छेदकविशिष्टान्यत्वमित्यत आह वृक्षा वासमवेतत्वति, मचवृक्षान्यासमवेतत्वस्यवृक्षत्ववृक्षरूपावावेवस. स्खेननसंयोगत्वसामानाधिकरण्यामितिवाच्यम् वृक्षद्वबसंयोगान्तर्भा बेणतत्सत्वा त्तस्यवृक्षान्यासमवेतत्वात् । अथपक्षतावच्छेदकविशिष्याम्यस्वस्थवृक्षसंयोगनिष्टतत्तद्यक्तित्वेपिनसम्भवः तस्ववृक्षान्य. कप्यादित्तिवृत्तित्वा चवृक्षद्वयसंयोगनिष्ठतब्यक्तित्वएव तत्सम्मव. इति वाच्यम् तदृक्षत्वस्वपक्षतावच्छेदकत्वउक्ततद्यक्तित्वेपिपक्षतावच्छेदकविशिष्टान्यत्वासम्भवादितिचे वैशिष्ट्यस्यस्वविशिष्टवृसिकृ. तित्वघटितेनाविवक्षितत्वात् वैशिष्टयञ्चस्वानाश्रयत्वस्वानाश्रयवृत्ति
"Aho Shrutgyanam"

Page #116

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः।
বাশাগৰষাৰঘনঘন বখকাে বানাযষধি :: श्रयवृत्तिसंयोगरूपगुणानाश्रयत्वविरहेणवृक्षसंयोगनिष्ठतधक्तित्ववि. शिष्टान्यत्वसम्भवादिति । यद्वापक्षलमवेतविशिष्टान्यत्वमेव विशेष शं वैशिष्टयश्चस्ववृत्तित्वस्थामाश्रयवृत्तिवृत्तित्वोभयसम्बन्धेन त. थाचनकोपिदोषः । वस्तुतस्तुन्यूनवृत्तित्वस्यैधयधर्मसमानाधिक. रणत्वसतियद्धाश्रयविशिष्टान्यत्वार्थकत्वं स्वीकृत्य योयद्धर्मन्यूनवृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकयावदभाववान् सतधर्मावच्छि साभाववानित्येवं व्याप्तिरेववाच्या वैशिष्टयश्चानुपदोक्तोभयसम्ष. न्धन एवञ्चसामान्यव्याप्तिग्रहाध्याप्यसामान्याघटकपक्षतावच्छदकविशिष्टान्यत्वादिघटित विशेषहेतुकानुमित्यसम्भवेपि तक्षतिरितिएवं वृक्षपदस्य तत्संयोगवदर्थकतयातत्संयोगवदन्यासमवेतत्वेप. क्षसमवतरूपादिविशिष्टत्वसत्वेपि संयोगत्वाश्रयविशिष्टान्यत्वसस्वेन तत्सइन्हः तत्तदृक्षत्वं पक्षतावच्छेदकीकृत्योक्तहेतुनासंयोगसा. मान्याभावला_नेप्रागुक्तववक्ष्यमाणेपिनवृक्षान्यासमवेतत्वमादायदोषासम्भवात् वृक्षपदस्य तत्तत्संयोगवदर्थकतायाअभ्युपेयत्वादिति त्वभिनपन्थाः । केचित्तुवृक्षसंयोगनिष्ठतद्यक्तित्वेपक्षतावच्छेदकविशि ष्टान्यत्वसंपत्यर्थ स्वाश्रयावृत्तिवृत्तित्वस्यवैशिष्टयघटकत्वं वृक्षसमवेसत्वस्यन्यूनवृत्तित्ववारणायन्यूनवृत्तोपदार्थविभाजकावृत्तित्वस्यवि शेषणस्वं वृक्षान्यासमवेतस्याभाधादेःसमवायेनस्वाश्रयावृत्तर्वारजायस्वाश्यावृत्तौवृत्तिमत्वस्यसमवायावच्छिन्नस्यचविशेषणतांचव. दन्ति तन्नातिचारु तथासतिद्रव्यत्वान्यवृक्षसमवेतत्ववृक्षवृत्तिगुणावायर्वाचछन्नाभावमादायदोषसम्भवे वृक्षान्यासमवंतत्वावच्छिना. भावपर्यन्तानुधावनस्यवफल्यापत्तेः। यनुवृक्षवृत्तिसंयोगस्वावच्छि, भाभावमादायदोषसम्भवेनत्परित्यागोमोचितइति तदस चदादाय. सन्दिग्धासिद्धरेवसम्भवेननिश्चितासिद्ध्यनुरोधेनापितावरानुधा. बन सार्थक्यसम्भवात् अस्मत्कल्पेचवृक्षसंयोगत्वमादायदोषस्यनसं भधोपि तादृशसंयोगत्वेवृक्षसमवेतकपिसंयोगत्वविशिष्टत्वस्यस: त्वात् स्वानाश्रयपिपीलिकावृत्तिवृक्षसंयोगवृत्तित्वा नचयधर्मसमान नाधिकरणधर्मेन्यूनवृत्तित्वघटकस्वसानाधिकरणभेदप्रतियोगिताव. च्छेदकत्वम्विहाय सामान्यव्याप्तौयत्समवेतत्वविशिष्टान्यत्वं विशेष: णन्देय न्ताधतेववृक्षान्यासमवेतत्वावच्छिनाभावस्यापिधारणादितिः
"Aho Shrutgyanam"

Page #117

सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोका । १०९ वाच्यं तत्संयोगतद्धित्वान्यतरत्वावच्छिन्नाभाबमादायासिखेः पूर्वक ल्पापेक्षयागुरुत्वाश्चेति ।
वृक्षादौगगनादेरेकरवसंयोगोलाधवादिति, अथात्रवृक्षएवतत्तदवयवावच्छिन्नगगनसंयोगस्यभेदाभावाभिमतः किम्बावृक्षगगनसंयो. गाद्घटादिगगनसंयोगस्यापिभेदाभावइतिविमर्षे लाघवात्सर्वेषामप्यक्यप्राप्नोति तत्रकैश्चिदेकक्रिययैकत्रसंयोगनाशेनिःक्रियेप्यपरत्रसंयोगनाशापत्तिः वृक्षविनाशात्तत्संयोगनाशविद्यमानघटादिष्वपिसं. योगनाशापत्तिश्व क्रियाश्रयनाशाभ्यामपिलाघवानुरोधेनसंयोगवि. नाशकल्पन पाकाश्रयनाशादितोकपादिनाशस्याप्यप्रामाणिकत्वापत्यै करूपादिवादापत्तिस्यादिति वृक्षएयतत्तदवयवावच्छिन्नसंयोगभेदा. भावोजीकार्यः शास्त्रादौक्रियायांवृक्षेपिसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागजधि. भागोत्पत्यानिःक्रियदेशावच्छिन्नोपिसंयोगोनश्यत्येष निःक्रियदेशए. वयसंयोगःपरमवतिष्ठते खण्डवृक्षोत्पत्यानिस्थलेऽवस्थिताषयषसंग योगसत्वपित्तदवच्छिन्नसंयोगनाशवदिति समानोत्पत्तिध्वंसादिमतां समानक्रियाणाञ्चाक्षयविनामेकगगनसंयोगाभ्युपगमेपिनक्षतिरित्यु: च्यताति तदेवचतत्वं । अथसमवायेनतत्तत्संयोगंप्रतितत्तद्रव्यत्वेन कारणत्वकल्पना ससत्संयोगप्रतिनियतदेशनियमेपि अवच्छेदकदे. शनियमावावच्छेदकतासम्बन्धेतसंयोगप्रतितादात्म्येनावच्छेदकदेश कारणत्वमपिविशिष्वाच्यं तावच्छेवकतासम्बन्धेमतत्तत्संयोगं. प्रतितत्तद्देशत्वेनकारणत्वंयदिस्या सदागगमसंयोगस्य निखिलवृक्षावश्वावच्छिन्नतया तंप्रतिकारणत्वकल्पनायानिष्प्रयोजनवा व्यभि. चाराभावेनतदैक्यमप्रत्यूहस्या सदेवनमूलाद्यवयवावच्छिन्नसंयोगबतिमूलत्वादिनाकारणत्वस्यैवलाघवेनवाच्यत्वा समाचमूलावलि गगनसंयोगस्यशास्त्रापच्छित्वेशाखायांमूलस्यासस्वेनव्यभिचारस्यात रुपभिचारवारणायकार्यतावच्छरककोटौविभुसंयोगान्यत्वादिविशेषणन्तु तक्याषधारणम्विनागौरवेणापादातुमशक्य मभ्यर्हितच पदार्थलाघवगौरवापेक्षयाकार्यकारणभावलाघवगौरवमेव तेनैकसंयोगकल्पमालाघवमकिश्चित्करमिति गगनवृक्षसंयोगस्यावच्छेदकभेवा. छेदसिद्धिरित्यनुशयेनाह अतिप्रसंगभङ्गायेत्यादि।मनुगगनसंयोगस्यैकरवंध्याप्यवृत्तितयाऽवच्छेदकविरहेणमूलाधनपच्छिन्नत्वात्रव्यभि. . चारप्रसातः एवंप्राच्यांशाखायांशररिक्षसंयोगाश्यादिप्रतीतरेकस्यै
"Aho Shrutgyanam"

Page #118

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
অযথযাথম্যাৰিষান্ধাৱাৰাৰঃ ৰু स्वाद्यभिचारः नचोक्तप्रतीतौसंयोगद्वयावगाहित्वसम्भवः यत्रताप्यांमूलएकशरीरसंयोगः प्रतीच्यां शखायामपरशरीरसंयोगस्त. व प्रताच्या मुलेशरीरसंयोगइतिप्रतीत्यापत्ते' एवं सं. योगजसंयोगस्थलएकसंयोगरवावयवद्वयावच्छिन्नत्वेनव्यभिचारभेति मूलनिरूपितावच्छेदकत्वसम्बन्धावच्छिन्नत्सित्वविशिष्ट. संयोगप्रतिमूलादेकारणत्वम्वाच्य तथाचविशिष्टाधिकरणताया बैलक्षण्यान्मूलवृत्तित्वविशिष्टसंयोगाधिकरणत्वस्यमुलातिरिक्ताच. यसत्वा द्यथानोक्तस्थलयोव्यभिचारस्तथामूलशाखाद्यवच्छिमसं. योगव्यक्तीनांगगननिरूपितानामैक्यपिनव्यभिचारः नचोक्तव्याभिचा. रयोर्वारणाय स्वावच्छिन्नत्वस्वावांच्छन्नानुयोगिकत्योभयसम्बन्धेन. शाखावत्संयोगंप्रति शाखात्वेनकारणत्वं कार्यतावच्छेदकसम्बन्ध स्वस्वानुयोगितावच्छदकत्व मेचं स्वावच्छिन्नत्वस्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वोभवसम्बन्धेनशाखावत्संयोगप्रतिशाखात्वादिनाकारणत्वं कार्यतावच्छेदकसम्बन्धश्चस्वप्रतियोगितावच्छेदकत्वमितिषाच्यं गोरवेणैवेतस्यत्याज्यत्वा न्मेषद्वयादिसंयोगस्थलेचोभयारवावयवस्यप्र. तियोगितानुयोगितावच्छेदकत्धेनव्यभिचारतावस्यायेतिचे स्वा बच्छेदकत्वस्वावच्छदकशास्त्रादिसमवेतसमधायित्वोभयसम्बन्धन. संयोगप्रतितादात्म्येमशाखावादिनाकारणत्वपवतात्पर्यादुक्तव्यभिः चारयोरप्रसक्तः दिक्कालदेशेषुविलक्षणावच्छेदकत्वस्यस्वीकृततया. विजातीयावच्छेदातासम्बन्धेनप्राच्याघवच्छिन्नसंयोगप्रतिप्राच्या. दिदिकानकारणत्वकल्पमादिग्विशेषावच्छवकत्वनियमोप्युपपद्यत. एव नवमूलशाखानिष्ठावच्छेदकतासम्वन्धेनसंयोगप्रति मूलशाखा. स्वादिनाकारणत्वमेवलाघवायभिचारधारणायचवाच्य न्तथासतिग. गनसंयोगस्यैकत्वपिनव्यभिचारहतिवारुयं विशेषरूपेणसंसर्गत्वान भ्युपबमात् यशोक्तंव्याप्यवृतेरवच्छेवकत्वाभावान्नव्यभिचारइतित. दपिन शाखायांवृक्षेगगनसंयोगइत्याप्रितीतेाप्यवृतेरप्यवच्छ बकस्पाङ्गीकारादिति । अत्रमः अधोमुलेवृशेगगन संयोग: उपरिशामायांवृक्षगगनसंयोगः प्राच्यामेतच्छाखायांवृक्षगगनसंयोगः इत्यादिप्रतीतेमूलावच्छिन्नस्याधोदेशावाच्छन्नतया शाखाधवच्छिा बस्यचोपरिदेशाधवच्छिमतया मूलशाखाद्यवच्छिन्नगगनसंयोग
"Aho Shrutgyanam"

Page #119

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
१११
स्यभेदपवस्वीकरणीयः अभेदेचोपरिमूलेवृक्षेगगनसंयोगातिप्रती. स्यापतेः नचोक्तप्रतीत्यसिद्धि यनचप्रमाणेनसंयोगसिद्धिस्तेनैवोक्त प्रतीतेरपिसंपाद्यत्वादिति । अत्रेदम्बोध्यम् उक्तप्रतीतोवृक्षतिगगन. संयोगतत्तहिग्देशावच्छिन्नत्वभानस्यानुभविकत्वे वृक्षवृत्तितायास्वानुभविकत्वे भवेदेवसंयोगभेदः देशनिष्ठावच्छेदकतायामेव. दिगवच्छिनत्वभानस्थप्रामाणिकत्वेचनाङ्गीकार्यः। उक्तप्रतीत्यापतेरयोगा म्म्लनिष्ठावच्छंदकतायाउपरिदेशानवच्छिन्नत्वात् अतएव. दिग्भ्यभिचारंपरित्यज्यसंयोगजसंयोगेदेशव्यभिचारपवारतोभट्टा. चार्येण एवं वृक्षगगनसंयोगव्याप्यवृत्तिङ्गगनेऽव्याप्यवृतिप्रतिपादयतोयसुसंयोगमात्रेत्यादिगदाधरप्रन्थस्थापिदेशनिष्ठावच्छेदकताया. मेवदिगवच्छिन्नत्वे तात्पर्यम्वाच्य मन्यथागगनसंयोगनिष्ठगगनवृक्तितायामेकस्यामुपरिदिग्मूलेदेशावच्छिन्नत्वासंभवनभेवस्वीकारवृक्षेपिभेदस्यावश्यकत्वापत्तेः । यद्वागगनेवृक्षेसंयोगसत्सायांवृक्षस्यावच्छे. दकतयाऽभ्यागवृत्तितायांतात्पर्यम् अधोमूलेवृक्षेगनसंयोग इत्यादि. प्रतीतिरप्रमाणिक्येवेति । केचित्वतिप्रसंगभङ्गायेत्यादिप्रन्धमन्यथा. व्याचक्षते तथाहिदेशविशेषाधनवच्छिन्नसंयोगस्थानुपलम्भात्कारणा. नियम्यस्यदेशविशेषावच्छिन्नत्वस्यानियमप्रसाशविशेषस्यकारण. स्वम्वाच्यंतत्कार्यतावच्छेदकञ्चनसंयोगत्वंव्यभिचारापत्तेः तद्वारणायचतत्तद्देशावच्छिन्नत्वंकार्यतावच्छेदकमभ्युपेय मेवश्चानच्छिस्यव्याप्यवृत्तेर्गगनसंयोगस्योत्पत्यसम्भव उत्पादकसामग्रघभावा द्यस्किचिद्विशेषसामग्रीस्वनासामान्योत्यत्त्यसंभवेनविशेषसामग्रयाअघश्यापेक्षणीयत्वात् विशेषश्चावच्छिन्नपवक्लप्तोऽनवच्छिन्नस्यककल्त्यत्वावलप्तानुसारेणैवचकल्पनायाः कार्यत्वा दित्यव्याव्यत्तिगगनसंयोगसिद्धौनस्वरूपासिद्ध्यवकाशइति तनचारु वृशेव्याप्यवृत्तेरे। व गगनेऽव्याप्यवृत्तितयातदुत्पत्तिसम्भवादितिदिक ।। ०॥ . दीधितौयत्तदर्थयोरननुगमादिति, यत्तदर्थसंयोगघटत्वादीनाम. नुगतैकरूपाभावेनव्याप्तिकोटौप्रवेशासम्भवाद्धटसमान्याभावघटीयया. वद्विशेषाभावादीनांव्याप्तिग्रहश्चनसंयोगीययावद्विशेषाभाषालाकसं. योगसामान्याभावानुमित्युपयोगी तयोर्विशिष्यव्याप्तिश्चानिराक रणीया नचयत्तच्छब्दार्थत्वमेवानुगतोधर्मः तस्यप्रमेयत्वादिसाधारण्येनयत्वाश्रयलमानाधिकरणाभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नाभावकूटस्य
"Aho Shrutgyanam"

Page #120

११२
सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः ।
प्रायसोऽसत्वप्रसंगात् नचयत्वन्तत्वन्धर्मविशेषः मानाभावार यत्पदनैकधर्मोपादानेतत्पदेनापितस्यैबोपादानमिति नियमस्याश क्यनिर्वाह्यत्वाञ्चतिभावः । प्राचाम्मतेयत्तदर्थयोरनुगमादाहेति अनुग तत्वेसत्यननुगतकार्यकारीधर्मविशेषोयत्वतत्वमनुभवानुरोधात् उ. क्तनियमोपितत्स्वाभाव्यादेवोपपद्यते कथमन्यथास्वीयस्तनपाना दिगोचरप्रवृत्तेस्तनपानादिगोचरकार्यताज्ञानादिनाव्याप्तिमुपलभ्यः । योयत्रप्रवर्ततेसकार्यतयातज्जानातीति लामान्यतोव्याप्तिमुपादाय ग. वानयनप्रवृत्तितत्कार्यशानयोरगृहीतव्याप्तिकेनापितत्प्रवृत्यातज्ज्ञानम. नुमीयते यदिचलाध्यजातीयसाधनजातीययोः कयोरपिव्याभिचरस्या नुपस्थिताबुपस्थितनिखिलसाध्यजातीयसाधनजातयिव्याप्तर्विशिष्य ग्रहादेवागृहीत व्याप्तिप्रवृत्तिविशेषालिङ्गन. कार्यत्वविशेषज्ञानानुमा. नसम्भव इति सामान्यव्याप्त्यभ्युपगमोनिरर्थक इत्युच्यत तदाप्रकृतेपि तथैव संयोगसामान्याभावसिद्ध्याभिमतसिद्धिरिति प्राचामाशयः। इदन्तु बांध्यम् यत्वतत्वयोरननुगतत्वेपि न क्षतिः जातिर्जातिमतीजातिवादित्यनुमानादेवाभिमतसिद्धिः साध्यता च स्वतादात्म्यस्वसमानाधिकरणोभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नाभावकूटव्या. पकाभाव प्रतियोगितावच्छदकत्वाभयसम्बन्धेन । यद्वावृक्षाद्यवृत्ति. स्वसमानाधिकरणोभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताक यत्किञ्चिदभावकं यध सद्भेदकूटवान् योयः सवृक्षनिष्ठाभावप्रतियोगिताव. च्छेदक हति व्याप्त्यैवसामान्यव्याप्तिस्थलाभिषिक्तया भट्टाचाोक्तयाभिमतसिद्धिरिति * ॥
व्यादकत्वन्दुर्घटमिति, अथावच्छिन्नत्वैकानवच्छिन्नत्वोभयाभा. धवस्वमेवास्येकावच्छिन्नत्वमुभयाभावघटकञ्चकावच्छिन्नत्वं स्वसमा. नाधिकरणाधच्छिन्नताशाभावाधिकरणताकूटावच्छदकावच्छिन्न-- त्वरूप मेवश्च गुणनिष्ठाधिकरणत्वस्यावच्छिन्नत्वविरहणोभयाभाव. ववत्वात्तस्यसाध्यव्यापकत्वं वृक्षानष्ठेसंयोगविशेषाभावधिकरणत्वे. कुनापिनस्वसमानाधिकरणनिखिलतादृशाधिकरणतावच्छेदकावच्छिषत्वमित्युभयाभावविरहणसाधनाव्यापकत्वम् कापसयोगविशे षाभावाधिकरणत्वमात्रस्यैव स्वसमानाधिकरणनिखिलतादृशाव च्छेदकमूलाचच्छिन्नत्वसत्वेनोभयाभाववत्तयाकापसंयोगाभावरूप साध्यव्यापकत्वस्यापिसम्भवेन नचतथापीत्यायुक्तशाया अपि
"Aho Shrutgyanam"

Page #121

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
११३
मावकाशः भट्टाचार्यणचेदमेकावच्छिन्नत्वं कपिसंयोगांभाषरूपसा. ध्यव्यापकत्वसम्पत्तयउक्तम् नचाविशिष्टाभावमुपेक्ष्यकथमुभयाभाष उक्त इतिवाच्य मनिर्वाहा त्तथाहिजातिस्वरूपत्वादीनाम. पियत्पदार्थतयातदवच्छिन्नाभावरूपसाध्यव्यापकत्वस्योभयाभावविशिष्टताहविशेषाभावे ऽसम्भवः स्वसमानाधिकरणावच्छिन्न ताहशाभावाधिकरणत्वस्यतदवच्छेदकत्वस्यचाप्रसिद्ध र्जातिवि शेषाभावाधिकरणत्वमात्रस्यैध व्याप्यवृत्तित्वा तथाचे कावच्छिन्नत्वाप्रसिद्ध्यातद्धाटतोभयाभावाप्रीसः । तदुपपत्तयेचै. कावाच्छन्नत्यघटकाधिकरणत्वावशेषणावच्छिन्त्रत्वस्याव्याप्यवृत्यमावत्वावच्छिन्ननिरूपितत्वानवच्छिन्नत्वोभयाभावरूपस्यावच्छेदकस्वस्यचतद्धटकस्य स्वनिरूपितावच्छेदकत्वाभाववत्वसम्बन्धावच्छिन्नस्वाभाववत्वरूपस्यवाच्यतया विशिष्टाभावप्रवेशे जातिस्वरूपत्वादीनांयत्पदेनोपादानविशिष्टाप्रसिद्धया साध्योपाध्योः सा. मान्यव्याप्स्यनिर्वाहः यत्पदेनजातित्वस्योपादाने देशमात्रस्यैवप्रागुक्तताशावच्छेदकत्यवत्तया तदनाच्छन्नत्वावच्छिन्नत्वयोर्विरुद्धत्वादिति । यद्वायदीययावद्विशेषाभावत्वावाच्छन्ननिरूपितमेकमधिकर णत्वमेकावच्छिन्नत्वीवशेषितलघुभूतमुपाधिः एकावच्छिन्नत्वचाव. च्छिन्नत्येकानवच्छिन्नत्वोभयाभाववत्वमेव तद्घटकमेकावच्छिन्नस्वञ्चैकमात्रवृत्तिधर्मावच्छिम्नावच्छेदकताकत्व मेघञ्चाव्याप्यवृत्यभा. वसाधारणकूटत्वनव्याप्यवृत्यधिकरणत्वमप्यव्याप्यवृत्यवेति संयोगी श्यावद्विशेषाभावाधिकरणत्वेऽच्छिन्नत्वस्यानेकावच्छिन्नाभावकूटाम्यकरत्वस्यवृक्षावयवत्वेनैव देशावच्छिन्नतयैकानवच्छिन्नत्वस्यचसविनतस्यसाधनाब्यापकत्वं कपिसंयोगीययावद्विशेषाभावाधिकरणस्वस्यतन्मूलावच्छेद्यतयोभयाभावत्वनसाध्यव्यापकत्वमपिसम्भवति भत्रविशिष्टाभावनिवेशेनक्षतिः समानाधिकरणोभयत्वस्यैकविशिष्टा. परवरूपत्वात् । भट्टाचार्याणामुभयाभावोक्तिश्चात्रकल्पेस्वातन्न्येसमाहयते किन्तुप्रागुक्तोभयाभावघटकमेकावच्छिन्नत्वमेकप्रकारेणनिरूच्याधचेत्यदिनाप्रकारान्तरेण तस्यैवनिर्वचनेउभयाभावात्मकत्व हितिग्रन्थलाघवानुरोधेनापितथोक्तिसम्भवनवापूर्वपक्षानवकाशा. दितिचे दुपाधिसाध्ययोस्सामान्यव्याप्त्यानीहस्याकिञ्चित्करतया रबच्छिन्नत्वरुपकावच्छिमत्वनिवेशएव लाघवमित्याशयेनाह एका.
१५
"Aho Shrutgyanam"

Page #122

सिद्धान्तलक्षणसच्चालोकः ।
बच्छेदेनेत्यादिना, अधिकरणतामात्रस्याधिकरणवृत्यसाधारणधर्मा वच्छिन्नतया देशकालेत्युक्त एकधर्मावच्छिन्ननिरूपिताधिकरणत्व स्यैकत्वे गुणनिष्ठस्यद्रव्यादिनिष्ठस्यचाधिकरणत्वस्यावच्छिन्नत्यमे वस्या दनवच्छिन्नत्वमेववास्यादिति देशकालानवच्छिन्नत्वं वृत्तित्व विशेषणतयोपात्तं तथाचतादशाधिकरणत्वे गुणवृत्तित्वमनवच्छि अम्वृक्षादिवृत्तित्वञ्च सावच्छिन्नमितिनदोषइति ।
ननूपाधेर्व्यभिचारोन्नायकतयाव्याप्तिबुद्धावेवधिरोधितयासाध्य
११४
प्रकृतेसामान्यतएव व्याप्तेर्गृहीतत्वेन
तत्रसामान्य.
तपवसाध्योपाध्योर्व्याप्तिबुद्धेर्विरोधित्वम्बाच्य मन्यथाधूमाव्यापक महानसीयतृणादेर्महानसीयवह्निव्यापकता बुद्धेर्वह्नित्वेन धूमत्खेनव्याप्ति बुद्धविरोधित्वं स्यात्सामान्यतश्च साध्योपाध्योर्व्याप्तिर्भसम्भवति कपिसंयोगसामान्याभाववतिनिरवच्छिन्न कपिसंयोगीयविशेषाभावकू टवत्वस्यव्यभिचारित्वादित्याशयेनाशङ्कते नचतथापीत्यादिना । उक्त व्याप्तौसाध्यविधयाप्रवेशादिति, साध्यसाधनयोर्व्याप्ताव्यभिचारवा
साधनयोः
रणाय जात्यवच्छिन्नाभावप्रवेशस्योक्तत्वादित्यर्थः तेनसाध्यसाधनयोर्व्याप्तौजातिप्रवेशस्यप्रागेवकृतत्वेनोक्ताशङ्कायानसन्दर्भविरोधः एका वच्छेदेन तदीयथावद्विशेषाभावस्योपाधित्वादितिदीधितौ कपिसंयो
गाभावमादायोपाधिव्याप्तिभङ्गाशङ्कायां जातिप्रवेशस्यस्मारितत्वात्
अतएबोपाधिसंपत्यर्थजात्यवच्छिन्नाभावप्रवेशोनोचितइत्याशंकापि
निरस्ता व्यभिचारवारणायैव तत्प्रवेशस्यप्रागुक्तत्वादिति । जात्यवच्छिन्नाभावश्व, संयोगघटोभयाभावादिकमादाय सिद्धसाधनवारणाय जातीतरधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावरूप स्तजातिगतैकत्ववृत्तिप्र नातः संयोगत्वरूपजातेः कपिसंयोगा भावप्रतियोगितावच्छेदकत्वेपिदोषतादवस्थ्यमितिभावः ॥ ० ॥
तियोगिताकाभावपर्यवशायी
गुणविभाजकजातेरेवेति । अयमभिप्रायः यत्स्वतत्वघटित सामान्य व्याप्तौ तदेकविशेषसाध्यव्यापकत्व तादृशसाधनाव्यापकत्वयोरेकत्र होपिविरोध्यनुभवात् गुणविभाजकयजात्यवच्छिन्नाभावश्च यज्जात्य वच्छिन्नाभावत्वेनसाध्यविशेषः गुणविभाजकतज्जाति सामानाधिकर्स ग्योभयावृत्तिधर्माविच्छिन्नाभावकूटोपिचसाधनविशेषः यत्व तत्वघटि तस्थलवद्वह्निधूमादिस्थले महानसीयवह्या देर्व्यापकत्वाप्रतिभासनान शेषः एतेनसाध्यसाधनव्याप्तौजात्यवच्छिन्नाभाषप्रवेशवद्गुणविभा
"Aho Shrutgyanam"

Page #123

सिद्धान्तलक्षणतत्त्वा लोकः ।
जकजात्यवच्छिन्नाभावप्रवेशप्रयोजनविरहादुपाधिसंपत्यर्थन्तत्प्रवेश
श्वानुचितइतिनिरस्तम् । निरवच्छिन्नवृत्तिकत्वविशिष्टसंयोगीयया'वद्विशेषाभावस्याप्युपाधित्वं यद्यपि संभवति तथापिसामान्यव्याप्त्यनुरोधेन सामान्यएवोपाधिरुक्तः विशेषव्याप्तौचः विशेषोपाधिरग्रेवक्ष्यत• एवेति गुणविभाजकजातित्वञ्च गुणत्वव्याप्यत्वे सतिगुणत्वव्याप्याव्याव्यजातित्वं तदपिगुणत्वसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकजातिमदन्यजातित्वं जातिमत्ताचस्वसामानाधिकरण्यस्वसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वोभयसम्बन्धेनेति । वस्तुतस्तुगुणवि
११५
भागसूत्रजन्यवोधीयोद्देश्यतावच्छेदकत्वमेवगुणविभाजकत्वंवोध्यम् । अस्तुसामान्यव्याप्तौ सामान्यस्यैषोपाधेः प्रदर्शनीयत्व न्तथापिनक्षतिरित्याशयेनाह यस्विति, तथाचपरस्परानवच्छेदकानवच्छिन्नवृत्तिकत्वविशिष्टतदीययावद्विशेषाभावस्योपाधेः तत्सामान्याभावव्यापकत्वं
सामान्यतएवसम्भवतिकपिसंयोगसामान्याभाववत्यभिघातसामान्याभाववतिचवृक्षेमूलस्यान्तर्देशस्यचतदीयविशेषाभावमात्रावच्छेदक
त्वेनपरस्परानवच्छेदकत्वविरहेणपरस्परानवच्छेदकतत्तच्छाखाद्यनव
च्छिन्नमूलान्तर्देशाद्यवच्छिन्नवृत्तित्वविशिष्टतत्तदीययावद्विशेषाभावयो
रसत्वात्साधन व्यापकत्वन्तुन सम्भवतिसंयोगीययावद्विशेषाभाववतिवृक्षेतादृशवृत्तित्वविशिष्टस्यतस्यासत्वात् देशमात्रस्यैवतत्रपरस्परानवच्छेदकतयातदनवच्छिन्नत्वस्यनिरवच्छिन्नवृत्तित्व एव सत्वादितिभावः । नच परस्परत्वप्रबेशादननुगमः तदीयविशेषाभावत्वावच्छिन्नानुयोगिता
कपर्याप्तिप्रतियोगिकूटत्वविशिष्टाधिकरणत्त्वस्योपाधित्वेन विवक्षणात्
वैौशष्टयंच स्वावच्छिश्ननिरूपितत्व स्वविशिष्टानवच्छिन्नत्वोभयसम्बन्धे नस्वषैशिष्ट्रधंच स्वाश्रययत्किचिदभावाधिकरणतानवच्छेदकत्वसम्ब धेन । अथवातादृशाभावत्वविशिष्टाधिकरणता कूटवत्वमेवोपाधिः वैशिष्टयंच प्रागुक्तोभयसम्बन्धेनेति यत्किचित्त्वप्रवेशा त्संयोगविशेषाभावत्वाश्रयाभावाधिकरण तानवच्छेदकदेशाप्रसिद्ध्यादिप्रयुक्तोपाध्यसम्भवानवकाशः । अत्रपरस्परावच्छेदकंयद्यत्तदनवच्छिन्नत्वं तुनप्रवेश्यम् तस्यनिरवच्छिन्नत्वएव पय्र्यवसानेन पूर्वकल्पाविशेषादिति ॥ वृत्यनियामकस्यप्रतियोगितवच्छेदकत्वपक्षे ऽवच्छेदकतासम्बन्धे
नतदभाधिकरणीभूतदेशस्या वच्छेद्यतासम्बन्धेनाभाववत्व मेकाच्छिनत्वं व्याप्यवृत्तिरूपादिविशेषाभावकूटाधिकरणतायाअपि सं
" Aho Shrutgyanam"

Page #124

११६
सिद्धान्तलक्षणतचालोकः ।
ग्राहकं भविष्यतीत्याशयेन चिन्त्यमित्युक्तम् । बहुषुपुस्तकेषु ताहर शार्थप्रतिपादकः केचित्वित्यादिग्रन्थपवोपलभ्यते । अत्रावच्छेद्यत्व सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावनिवेशनञ्च सामान्याभावनिवेशः पक्षेलाघवानुरोधेनैवा वच्छेद्यत्वस्य प्रतियोगित्वे तंत्रस्वरूपसम्बन्धान वच्छिन्नत्वस्यप्रवेश्यत्वात् अवच्छेदकत्वसम्बन्धावच्छिन्नाभाववद्यद्यः तन्निष्ठावच्छेदकत्वानिरूपितत्वाभावनिवेशेच गगनादीनामपि यत्प
भावाप्रसिद्धिःस्यादितितन्निवेशः। वृत्त्यनियामकस्याभावप्रतियोगिता
दार्थतया तन्निष्ठाव्याष्यवृत्तितानियामकावच्छेदकत्वाप्रसिद्धयोक्ता
नवच्छेदकत्वेऽपि तत्सम्बन्धावच्छिन्नप्रकारतानिरूपित्तविशेष्यत्वाभा वणव प्रमीयविशेष्यत्वीयस्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताको निषेः श्यइतिवेोध्यम् ।
तदनवच्छेदकस्यात, । नन्वव्याप्यवृत्तिरूपाद्यभावाधिकरणतायाअव्यवच्छेदकत्वस्य संसर्गधर्म्मविशेषादौप्रसिद्धिसम्भवा तत्साधार णावच्छेदकत्वापादाने क्षत्यभावान्नदोषइति वाच्यम् धर्मसंसर्गादिनि ष्ठावच्छेदकत्वाव्याप्यवृत्तितानियामकावच्छेदकत्वादिसाधारणावच्छे दकतात्वस्यैकस्याभावादिति । यद्यवच्छेदकतात्वद्वयमन्यतरत्वेन नि घेश्य स्वनिरूपितान्यतरवदभाववत्त्वमेवा नवच्छेदकत्वंविवक्षित न्तः
दानकोऽपिदोषइतितुविभाव्यम् ।
तन्मतेसंयोगसामान्याभावस्य केवलान्वयितयेति, अथपरमाणुछ: यसंयोगस्याभावोन परमाणौसम्भवतितस्यानवयवत्वादिति कथं केव लान्वयित्वं तथासतिपरमाणाचे वव्यभिचारवारणाय हेतुविशेषणसा र्थक्यसम्भवात्कथंवैयर्थ्यमुक्तम् । भट्टाचार्येणच प्राचीनम तग्रन्थपववृक्ष त्वावच्छेदेनसंयोगसमान्यंव्यवस्थाप्य गगनादौ संयोगाभावसाधनपू रतांसामान्यानुमानस्यप्रतिपादितम् तद्ग्रन्थेसुतरामुक्ताशङ्का । य वृक्षत्वावच्छेदेनवृक्षद्रवद्रव्यत्वावच्छेदनपरमाणावपि द्रव्ये संयोगस मान्याभावसम्भवेन केवलान्वयित्वसम्भवइति तन्न तथासतिद्रव्य तत्सामान्याभावस्यापि त्तयोपाधिप्रदर्शना संगतः नचादिपदग्राह्यद्रव्यभिन्नत्वस्योपाधितास भवस्तस्याऽपिप्रमेयत्वावच्छेदेन द्रव्यवृत्तित्वसम्भवात्तस्मात्साधारण
त्वावच्छेदेननकस्यापिगुणस्यसंम्भवइति
धर्ममात्रावच्छेदेनैवस्वस्मिन्नभावसत्वमिदानीम्प्राचाम्मतेनवाच्यं
"Aho Shrutgyanam"

Page #125

सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः ।
११७
क्षत्वावच्छेदेनेत्यादौ वृक्षत्वपदस्यापितद्व्यक्तित्वपरत्वमेवबोध्यम् । ए वञ्च वृक्षत्वावच्छेदेनवृक्षइत्र परमाणुत्वावच्छेदेनापिनतत्रतत्सत्वसम्भव एवं द्रव्यत्वावच्छेदेन परमाणद्रव्येतत्स्वीकारे वृक्षेऽपितत्रतत्सत्वमवारितस्यादिति भट्टाचार्यस्यवृक्षपक्षकानुमान परित्यागोनिवीजस्स्यादिति तद्ग्रन्थासंगतिर्दुर्वारोत्तचेत्मैवं परमाणावपिदिग्वि शेषावच्छेदेन संयोगाभावसत्वसभवा दुक्तञ्च वैशेषिकसुत्रोपस्कारेशकरमिश्रपादैः 1 परमाणावपिदिग्विशेषस्यावच्छेदकत्वसम्भवइति चिन्त्यमिति, चिन्ताचतत्र दिग्विशेषस्यावच्छे कत्वाननुभवएव । यद्वा परमाणौसंयोगाभावः प्रलयावच्छेदेनवर्त्ततइति केवलान्वयित्व सम्भवः । नचैवमुत्पत्तिकालावच्छेदेन संयोगसामान्याभावसत्ववृक्षेऽ पिस्यादेवेति तत्साधनायासोवृथेतिवाच्यं समवायेनगुणंप्रतितादात्म्येनद्रव्यत्वेनकारणत्व एवात्पत्तिकाले संयोगाद्यभावसम्भव स्त त्रैवहिनमानं लाघवेन तत्तद्गुणविशिष्टावयविनंप्रति ततज्जातीयगुणविशिष्टावयवत्वादिना कारणत्वस्यैववाच्यत्वादितिचिन्यम् । भट्टाचाय्यैस्तु वृक्षे संयोगसामान्याभावसाधनपरित्यागस्तु प्रौदिप्रक दनाशयाकृतः तैरपि प्राचां मतेन वृक्षेयावत्संयोगाभावाभ्युपेयरवेति न संयोगाभाव केवलान्वयित्वप्रतिपादकस्य वैयर्थ्यप्रतिपादक. स्यचतग्रन्थस्यासङ्गतिरित्यलम् ।
ननु यद्यपि वृक्षसंयोगसामान्याभावस्य संदिग्धतयोपाधेर्न साध्यव्यापकत्वनिश्चयसंभवः नच साध्यव्यापकत्वसंशयादस्तु संदिग्धोपाधितेतिवाच्यं साध्यवत्तयानिश्चित उपाधिसंशयस्थलपवसंदिग्धोपाधेस्स्वीकरणीयत्वा दन्यथापक्षेतरत्वस्य सर्वत्रोपाधिताप्रसङ्गा तथा पिसाध्योपाध्योः साध्यसाधनयोश्चयत्रव्याप्तित्राहक साम्यं तत्रैवसन्दिग्धोपावेस्स्वीकारेण प्रकृतंव्याप्तिग्राहक वैषम्यस्यतर्करूपस्यविरहेणसन्दिग्धोपाधिस्संभवत्येवेति तत्फलेव्यभिचारग्रहणवाशंकामाविष्करोति अत्रयद्यपीदित्यादिना । वस्तुतस्तु संयोगत्वंयदिकिंचिदवच्छिन्नद्रव्यनिष्ठाभावप्रतियोगितावच्छेदकस्यात्किचिदवच्छिन्नद्रव्यो
त्यत्तिकावृत्तिस्स्यात्कपिसंयोगत्ववदिति तर्केणवाधोनीतपक्षेतरत्ववनिश्चित्तोपाधितैव वृक्षत्वस्यावच्छेदकत्वशं काचाग्रेनिराकरिष्यति । यद्वा संयोगाभावोर्यादिगुणाभावद्रव्यत्वाद्यभावव्यभिचारीस्या हुगादिव्यापक प्रतियोगिकोनस्या छुपाद्यभाववत् व्याप्याभावव्याप्यत्वनि
"Aho Shrutgyanam"

Page #126

११४
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
यमोब्यापकाभाबे गृहीतोऽत्रविपक्षवाधकः यस्यचनययापकप्रतियो. गिकत्वंनतस्यतदभावव्याप्यत्वं यथावन्ह्यभावस्यनधूमाभावइतिव्य. तिरेकस्यापिग्रहः नचविपक्षवाधकनियमेव्याप्यवृत्यभावत्वमुपाधिः कथमन्यथाकपिसंयोगाभावस्यनैतदक्षत्वाभावव्याप्यत्वमितिवाच्यं संयोगाभावतत्तहिन्देशस्यावच्छेदकत्वविरहात् वृक्षत्वादीनामवच्छेदकत्वस्यनिराकरिष्यमाणत्वादिति निश्चितोपाधिता ॥ अतएव तथा. पीत्यादि ग्रन्थासंगतिरापन अन्यथा वृक्षसंयोगसामान्याभावस्यसं. दिग्धत्वेन गुणाद्यभावस्यव्यापकत्वसंदेहेतद्याप्यत्वस्यापिसंदिग्धतया नानुमापकत्वसंभवः हेतुमत्वनिश्चयस्यैवानुमितिजनकत्वादित्यसंग. तिस्स्यादिति । अथवा स्वमतसिद्धव्याप्तिमतोविनानुकूलतकै संयोग यावद्विशेषाभावस्यहतुतयायथोपन्यासः तथास्वमतसिद्धगुणाभाव. व्याप्यत्वस्यहेतुतयोपन्यासस्संभवत्येव व्यभिचारसंशयस्य यथाभव. तांनप्रतिबन्धकत्वं तथास्माकमपि एकतरव्याप्तिग्राहकतावतारेतु. स्यवलत्वाभावानप्रतिपक्षता तेनपर्वतोवह्निमान् धूमादित्यत्र वह्निः पर्वतावृतिः पर्वतेतरत्वव्याप्यत्वादित्यस्यन प्रतिपक्षतेतिहृदयम् ।।
तथाचेति, आपसेरापाद्यव्यातरेकनिश्चयाधीनतया प्रसंगादित्यु तयाव्यभिचारलाभइतिभावः । नच वायुत्वादोरूपाधनवच्छेदकतया गृहीतेरूपाद्यभावावच्छेदकत्वस्यतत्तन्मूलशाखादौतत्तत्संयोगानवच्छे. दकतयाशातेतत्सदभावावच्छेबकत्वस्यचगृहीततयोक्तसामान्यव्याप्तरेव प्रमेयत्वेऽपिगुणाद्यभावावच्छेदकत्वंकुतोनसिद्धेदितिवाच्य मतिप्रसक्तेस्वरूपसंबन्धरूपावच्छेदकत्वाभावस्यानिर्णीततयोक्तावच्छेदकत्वाभावनिर्णयेनप्रतिबन्धात् देशकालादावेवोक्तव्याप्तेः प्रामाणिकतयातदितरप्रसनियमेमानाभावाश्च । दीधितावापत्ति दानंच पराभ्युपगतः व्याप्तिमाश्रित्य तात्पर्यचव्यभिचारपयसर्वव्याप्त्यभ्युपगमापत्तिस्स्थ ल इति वाध्यम् ॥
पक्षसमत्वादिति, इदंचसाध्याभाववत्वांशेनिश्चयरूपम् शेषांखें संशयसाधारण व्यभिचारज्ञानविरोधीतिमतेन बोध्यम् ।
घटपूर्ववर्तित्वेति, इदंचस्वरूपसंबन्धरूपकारणत्वस्योपलक्षकम् स्वरूपसंबन्धरूपतदवच्छेदकत्वस्य नातिप्रसक्तसंभवः । एतेननियत पूर्ववर्तित्वावच्छेदकत्वस्य कार्यपूर्वकालवृत्त्यत्त्यन्ताभावप्रतियोगितान बच्छेदकस्वरूपस्यपारिभाषिकस्यैरव्यवहसरवस्वीकारेऽपिनक्षतिः ॥
"Aho Shrutgyanam"

Page #127

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
वहिसामानाधिकरण्यसामान्येति, तथाचस्वरूपसंबन्धरूपावच्छे. दकत्वघटितस्यप्राचीनमतसिद्धसाध्यसामानाधिकरण्यावच्छेदकत्वरू पव्याप्यतावच्छेदकत्वस्यनानुपपत्तिरितिभावः ॥ अनुकूलतर्कविरहस्थलेसाध्याभाववत्वांशेसंशयात्मक व्यभिचारज्ञानमपि प्रतिवन्धक. मित्याशयेनाहकेचित्विति, यथाचेत्यादिग्रन्थस्योक्तावच्छेदकत्वसाध. कानुमान वाधनिरासपरतांदर्शयति वृक्षत्वेत्यादि ।।
व्यवहारेति, शब्देत्यर्थः संदिग्धाप्रामाण्यकमिति, आप्तोक्तत्वानिश्चयनत्यादिः। नन्वाद्यक्षणावच्छिन्नोघटो गुणसामान्याभाघवान् गुणसमवायिकारणस्वाव्यवहितोतरत्वशून्यत्वादित्यनुमानमेवास्तु मानमितिचेन्न द्रव्योत्पत्ताववयवद्वयसंयोगस्यासमवायिकारणतया. तत्सद्भावार्थमस्तुसमवायिकारणस्यप्राकृत्वापेक्षासमवायिकारणगुणजन्येगुणे समवायिकारणार्येणसहभावेनैवापेक्ष्यतइत्येतदर्थेनाप्रयोजकत्वर्शकाकवलितत्वादनुमानस्येतिभावः ॥
प्रलयत्वमेवव्याहन्यतेति, भावकार्यत्वं स्वाश्रयप्रागभावानधि. करणवृत्तिध्वंसप्रतियोगिवृत्ति स्थाश्रयानधिकरणस्वाश्रयप्रागभावासमानकालीनवृत्तिध्वंसप्रतिगिवृत्तिवा कायकवृत्तित्वा श्चत्रत्ववदित्यनुमानस्यैवप्रलयेप्रमाणतया तेनैव कार्यानधिकरणतयैवतत्सिद्धः तदभावप्रलयत्वस्यैवासिद्धिप्रसंगादिति भावः ।। ___ मानाभावादिति, स्वत्वस्याननुगततयादृष्टान्तपक्षयोरनुगतसाषाभावेनानुमानासंभवादागमस्यचतात्पर्यानिर्णयादिनासंदिग्धार्थत. वाप्रामाण्यानिर्णयादितिभावः ॥
अथोक्तरूपेणप्रतीतिविषयत्वस्यावच्छेदकत्वाभाववृत्तित्वाभावेवा कल्पने कुत्राप्यभावस्याव्याप्यवृत्तित्वंनस्या दित्यस्वरसादाहयदिबू: यादिति । सम्बन्धसत्तायास्सम्बन्धिसत्ताप्रयोजकतयाप्रयोजकविरहेप्रयोज्यविरहस्यावश्यकत्वमित्याशयेनाह तथाचेति । ___ यत्सम्बन्धाभाववानिति, अभावश्चतत्सम्बन्धेन तद्वत्ताबुद्धिर्येनसम्बन्धेनतत्सम्बन्धसत्तामपेक्षते तत्सम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताका तेन जलाधवच्छदेनकालिकेन वह्निसंयोगाभाववतिसमये तदवच्छेदे. नसंयोगसम्बन्धावच्छिन्नवह्नयभावासत्वेऽपिनव्यभिचारः ॥ अन्य. थेति, सम्बन्धसत्तायाः सम्बान्धसत्ताप्रयोजकत्वमभ्युपेत्योक्तस्य नियमस्यसप्रयोजकत्वोपगमइत्यर्थः । तुल्यन्यायेनेति, प्रयोजकाभा
"Aho Shrutgyanam"

Page #128

१२०
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
वस्य कार्य्याभावइवोक्तस्यासाधारणप्रयोजकस्य प्रयोज्यस्यापिनि यामकतयो दीव्यव्याप्तंरपिसप्रयोजकत्वमेवस्यादितितात्पर्यार्थः ॥
योयदीयेत्यादि, अन्त्ररूपसमवायवतिवायौ रूपासत्वेनव्यभिचारा समवायस्यनानात्वमभ्युपेत्यवद रादेरित्यन्त्रादिपदाद्वायोरप्यापत्तिविशेः यतांवास्वीकृत्य यन्निरूपितत्वविशिष्टस्य सम्बन्धस्यानुयोगितया व्याप्यत्वम्बोरी कृत्यवारणीयः रूपसमवायीवायुरित्यप्रत्यया श्नरूपनिरूपितत्वविशिष्टसमवायानुयोगित्वंवायौ कुण्डसंयोगी
वदरइतिप्रत्ययाद्धितत्र कुण्डनिरूपितत्वावेशिष्टसंयोगानुयोगित्वंचस्वीक्रियतएव नवसम्बन्धादिपदोत्तरमत्वर्थीयस्य प्रतियोगित्वः मर्थः सम्भवति । घटसमवायिरूपमित्यप्रत्ययात् । अथसम्बन्धिस तायाः सम्बन्धसत्ताप्रयोज्यत्वानभ्युपगमे हदादौनवह्निः पर्वतत्वस्ती' सम्बन्धसत्ताधीनत्वपक्षेऽपि.
त्येतनियमानस्यादितिचे त्सत्यम् सम्बन्धम्यासम्बद्धस्य नियामकत्वउक्तदोषताद्वस्थ्यात् सम्बद्धस्य तथात्वेचानवस्थापातात्सम्बन्धस्य क्वचित्स्वरूपतोनियामकत्वाभ्युपगमएवकार्य्यइति सम्बन्धिसत्तायाएव स्वरूपप्रये! ज्यत्ववाच्यं रूपान न्तरेण प्रयोज्य प्रयोजकभावयेोरेकत्राविरोधात् संयोगसमबायादीनांसं वन्धत्वन्तुविशिष्टः नुभववला तूलाघवाश्वाश्रीयतइत्येतदभिमानं ।
i
3
कुण्डादिमत्वापत्तिरिति इदन्तुचिन्तनीयं सम्बन्धिसत्तायां संं वन्ध सप्ताव्याप्यत्वेव्यभिचारदर्शनसामान्याभावेन निर्णीतेव्यापकाभा
वेनव्याप्याभावसाधनेतदुभयोर्व्याप्तसप्रयोजकत्वाङ्गीकारेपिनोक्तदोषः प्रयोज्यप्रयोजकभावाङ्गीकारपक्षेपूर्वोक्तव्याप्तेस्सप्रयोजकत्वाङ्गीकारेऽपि
तत्तनिरूपिततत्तत्प्रतियोगिकत्वविशिष्ट संयोगसमवायादेरनुयोगितयानियतस्यसंसर्गत्वस्वीकारात् संयोगातिरिक्तसंबंधवाचकपदोत्तर मत्वर्थीयस्यैवानुयोगित्वार्थकत्वात् संयोगपदोत्तरस्यचाश्रयत्वमात्रा** र्थकत्वात्कुण्डादिनिरूपितत्वविशिष्ट' नुयोगित्वस्यसत्वेऽपि तत्प्र तियोगिकत्वविशिष्टानुयोगिकत्वविरहा त्सम्बन्धान्तरस्थले विशिष्टानुयोगित्वभावेऽपि संयोगस्थलेतस्था स्वीकाराद्वोक्तदोषस्य न संभकर इति ।
नचैतत्कालेत्यादि । नचात्रविनिगमकाभावइतिवाच्यं स्वारस्ति कोक्तप्रतीतेः क्लृप्तेनतन्तुनिष्टघटाभावेनविषयपय्र्यवसानसम्भवेऽ
क्लृप्तविषयकत्वस्यान्याय्यतायाएवविनिगमकत्वादितिभावः । एत
"Aho Shrutgyanam"

Page #129

सिद्धान्तलक्षणतश्यालोकः ।
कालस्यतदवच्छेदकत्वेति, नचैवमिदानीमन्त्र घटोनास्तीत्यत्रोभयाधिकरणत्वावगाहित्वं भट्टाचार्य्योक्तङ्कथं संगच्छतइतिवाच्य मत्रेत्यस्यैतत्क पालइत्यर्थकस्या त्तत्रोभयाधिकणत्वस्यैवाव्याप्यवृत्तित्वादिति ॥ ● ॥ प्रतियोगिकुक्षावग्रहेपीति,
तथा
नच
नम्वेतत्कालवृत्तित्वस्यतन्तुविशेषणत्वेनायन्दोष इति चेत् मूलेवृक्षेनकपिसंयोग इत्यत्रापि वृक्षइतिसत - म्याअवच्छेदकत्वार्थकत्वमभ्युपेत्य वृक्षावच्छेदक मूलवृत्तिकपिसं - योगाभावविषयकत्वसम्भवादव्याप्यनृत्यभावोच्छेदप्रसङ्गः नवे दानीमेतत्कपालेन घटइत्यत्र कालवृत्तिकपाले कपालवृत्तिकालेवा घदात्यन्ताभावात्रेषयकत्वेऽव्याप्यवृत्यभावाङ्गीकार इतिवाच्यं प्येतत्कालावच्छिन्नैतत्कपालवृत्तित्वाभावस्यैव घटेविषयत्वात् । वृक्षावच्छेदकत्वस्यवृक्षसमवायित्वरूपस्यैव वाच्यतया शास्त्रयांरूपेनरूपत्वमित्यस्यापिप्रामाण्यापत्तिः नहितत्प्रतीतेष्कथंचिदपिप्रामाण्यं • रूपत्वस्यव्याप्यवृत्तित्वाङ्गीकारा दितिवाच्यं मूलावच्छिन्नवृक्षवृत्ति त्वाभावस्यैवतत्रापिविषयत्वाङ्गीकारात् अतएवै करूपताप्युक्तप्रती: तीनामुपपद्यते यदिचोपरिमूलेवृक्षेन तत्संयोग इति प्रतीतौ मूलावच्छिन्नोपरिदिगवच्छिन्नवृक्षनिरूपितवृत्तित्वाप्रसिद्धया तदभावस्य न विषत्वसम्भवो यस्यहिवृत्तिर्नयत्र सार्वदेशिकी नसार्वकालिकी त निरूपिततद्वृत्ति तायापवसावच्छिन्नत्वस्याभ्युपेयत्वादिति मूलावच्छेदेनोपरिदिगवच्छेदेनवृक्ष तत्संयोगाभावएव विषय भावसिद्धान्तस्य नहानिरित्युच्यते तदेदानीमस्ताचले प्राच्यां नज्यो तिरित्यत्र प्राचीदिगवच्छिन्नैतत्कालावच्छिन्नस्यास्ताचलवृत्तित्वस्या स्ताचलावच्छिन्नप्राची वृत्तित्वस्यचाप्रसिद्धिः
इत्यव्याप्यवृत्य
१२१
प्राचीदिगवच्छिन्नास्ताचलावच्छिन्नैतत्कालवृत्तित्वस्यापिहि नसंभव स्तादृशवृत्तिमतो ऽसम्भवादिति कालपवाभावो भ्युपगन्तव्यः । तत्कालसम्बद्धावस्ताचलप्राचीदिग्विशेषौच तत्काल निष्ठाधिकरणतावच्छेदकौसम्भवत इति कालवृत्तितावच्छेदकत्वन्देशस्यनाप्रामाणिकं
यैस्त्वव्याप्यवृत्तिपदा
थनाङ्गीक्रियते तैस्तु विशेषरूपेण संसर्गत्वमभ्युपेत्य वृत्तित्वविशेषीयस्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वाभावविषयकत्वेन सर्वप्रतीतिरुपपा
द्यत इति ॥ ० ॥
येनरूपेणेत्यादि, यत्संवन्धावच्छिन्नयद्धर्मावच्छिन्नाधिकरणता
वभिष्ठतत्संवन्धावच्छिन्नाभावप्रतियोगितानवच्छेदकतद्धर्म्मवत्वं तेन.
"Aho Shrutgyanam"

Page #130

सिद्धान्तलक्षणतश्यालोकः ।
१२२
सम्बन्धेनतेन रूपेणव्याप्यवृत्तित्वमित्यर्थः नित्यज्ञानानुयोगिकविपनि
त्यादिनाव्याप्यवृत्तित्वसम्पत्तयेच
तादशाधिकरणताब निष्ठाभावी यप्रतियोगितासामान्ये यत्संबन्धावच्छिन्नत्वयद्धर्मावच्छिन्नत्वोभया भाववत्वमेवविषक्षणीयमिति ।
द्रव्यत्वस्यसमवायेनेति, घंटे गुणे नद्रव्यत्वमित्यादौ गुणाव देमघटेद्रव्यत्वाभावोनविषयः किन्तु घटेद्रव्यत्वं गुणे तदभावः घटवृक्ति गुणेवाद्रव्यत्वाभावः तादृशप्रतीतिरेववाप्रामाणकी प्रामाणिकी व घटेद्रव्यत्वं नतुगुण इत्यादि नघटे द्रव्यत्वाभावसाधनायालम् ॥ इदा नीयद्रव्यत्वं तद्धटे नतुगुणइत्यादयः काले स्वरसतएवाभावसाधक न्ती तिकालिकेनाव्याप्यवृत्तित्वं नतुसमवायेनेत्याशयः ॥ ० ॥
नित्यगुणत्वादिति, गुणत्वाधिकरणे जन्ये कालिकेनकपिसंयोगा स्मकाभावस्य वृसित्वात्पतियोगिवैयधिकरण्योपादानं संभाव्येतेत्य तउक्तंनित्येति ॥ ० ॥ प्रयोजनविरहादिति, तद्विशेषणविरहेऽपि व्या तिज्ञानस्यप्रमात्वसंभवादितिशेषः ॥ ० ॥
द्रव्यत्वानतिरिक्तत्वादिति,
ननूक्ताभावस्यातिरिकत्वेऽपि त
स्प्रतियोगितावच्छेदकत्वस्य साध्यतावच्छेदके विरहादतिव्याप्तिसं भवेऽनतिरिक्तत्वानुधावनमफलमितिचे दत्रकेचित् पारिभाषिकाक च्छेदकत्वघटितकल्पेऽ तिरिक्तत्वेतस्या तिव्याप्त्यप्रसक्ते रनतिरि केति । यत्चत्रतस्थानतिरिक्तत्वेऽपि घटध्वंसाद्यात्मकाभावमादाय नदोषः तद्रूपभिन्नगुणत्वादित्यादाबापे विषयत्वस्यजन्यत्वे तद्ध्वंसा स्मकाभावं विषत्वस्यातिरिक्तत्वे नित्यत्वेऽपिचतस्य तत्स्वरूपाभावं तद्रूपभेदतद्रूपत्वप्रकारकय स्किचिज्ज्ञानान्यतरस्यविषयत्वस्वरूपान्य तरसंबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावादिकम्वादायनदोषइति तन्तु कछम् द्रव्यवृत्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिक स्वरूप सम्बन्धेनद्र ब्यत्वाभावसाध्यकस्थले नृत्यनियामकसम्बन्धस्यप्रतियोगितावच्छे
दकत्वे
यथाश्रुतसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगित्वस्यै वविवक्षिततयो क्ताभावस्यानतिरिक्तत्वेऽतिव्याप्तिवारणायोगात् ष दध्वंसाद्यभावाभावादीनां साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियो
गिताकानां केवलान्वयितयासाध्यवनिष्ठत्वादित्याहुः । परंतु सम• नियताभावयोर्भेदेऽपि तदधिकरणत्वमेकमेवेति हेत्वधिकरणत्वनिष्ठ
द्रव्यत्वस्वरूः
विशेषणत्वसम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणत्वनिरूपकत्वस्य
"Aho Shrutgyanam"

Page #131

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
१२३
पाभाषसत्वानातिव्याप्तिः नचसमवायावच्छिन्नत्वस्वरूपसम्बन्धावछिनस्वाभ्यामधिकरणताभेदहतिवाच्यं व्यासज्यवृत्यैकापच्छेदकस्व. पक्षेसावच्छिनत्वनिरवच्छिन्नत्वतत्तत्सम्बन्धावच्छिन्नत्वादीनामब्याप्यवृत्तित्यय त्राप्येकस्यामेवाधिकरणतायां तत्सनिरूपितत्वावच्छेदेमतरसम्वन्धावच्छिन्नत्वस्यापिस्वीकारेणाव्याप्यवृत्तित्वाभ्युपगमादिति. प्राहु: ॥ अवस्वभावसाध्यकेऽतिब्याप्तिमुक्त्वा द्रव्यभिन्नत्वप्रकारकममाधिशेष्यत्वरूपभावसाध्यकेपितामाह द्रव्यभिन्नत्वप्रकारकप्र. माविशेष्यत्वाभावस्यापीतिवदन्ति ।
साध्यतावच्छेदकसम्वन्धेत्यादि, घटत्वाभावस्यकालिकेनयोऽभा. वइत्युपलक्षण मभावाभावलाध्यकेऽपि द्रष्टव्यम् घटस्वाभावश्चस्यरूपा. दिसम्बन्धावच्छित्रप्रतियोगिताका समवायादिसम्बन्धावच्छित्रप्रलि. योगिताकस्य कालिकादिनाअव्याप्यवृत्तितया तदभावलाध्यकस्थलस्याप्यव्याप्यवृत्तिसाध्यकस्थलत्वादिति । तथापि साध्यतावच्छेदकसम्बन्धेनेत्यादि, प्रतियोगिताविशिष्टप्रतियोगित्वानवच्छेदकस्वमनव. छेदकत्वान्तार्थः वैशिष्टचच खतादात्म्य स्वविशिष्टप्रकारताशालिमहत्वव्यापकप्रतिवध्यतानिरूपितप्रतिबन्धकतावच्छेदकप्रकारता. घच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नहेत्वधिकरणमिरूपितवृत्तितावदभावीयत्वो. भयसम्बन्धेन स्ववैशिष्टयश्च स्वावच्छेदकधर्मावच्छिन्नत्व स्वाव. च्छेदकसम्वन्धावच्छिन्नत्वोभयसम्बन्धेन पवश्वसाध्याभावस्योत. स्थले घटत्वाभावरूपतया तदीयघटत्वनिष्ठ प्रतियोगितावच्छेदका. वच्छिन्नग्रहविरोधितावच्छेदकसम्बन्धत्वस्य स्वरूपेसत्वेऽपिनक्षतिः स्वावच्छेदकधर्मावच्छिन्नत्वम्विहायस्वसामानाधिकरण्यप्रवेशे - न्यधिकरणत्वकालिकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकप्रमेयाभावान्य. सरस्यस्वरूपेणसाध्यतायां धूमेसद्धेतौ साध्याभावप्रतियोगितासमानाधिकरणताटशप्रमेयाभावस्वाधच्छिन्नप्रकारताकग्रहबिरोधिताघटककालिकमादायाव्याप्त्यापत्तेः नचपातवध्यतायांतादृशग्रहत्वव्या. पकत्वासम्भवातिवाच्यं तादृशप्रतिवध्यताप्रसिद्ध्यर्थकिश्चिद्धम्र्मावछिन्नविशेष्यतानिरूपितस्वविशिष्टप्रकारतासमानाधिकरणभेदतियोगितावच्छेदकत्वन्नास्तीतिप्रतीतिसिद्धाभावरूपस्यैवव्यापकत्वस्य. प्रवेश्यत्वात् स्वाच्छेदकावाच्छन्नत्वञ्च स्वावच्छेदकतात्वावच्छिन. -प्रतियोगिताकपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपावच्छिनानुयोगिताका
"Aho Shrutgyanam"

Page #132

१२४ सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः। पर्याप्तिकावच्छेदकताकरव न्तनविषयितासम्बन्धेनवह्निधूमोभयसार ध्यकव्यभिचारिणि साध्याभावप्रतियोगिताविशिष्टप्रकारताकग्रहत्व व्यापकप्रतिबध्यत्वाप्रसिद्धावपिनातिव्याप्त्यापत्तिः नचप्रतियोगित ताविशिष्ट प्रकारत्वावच्छिन्नत्वमेवविवक्षणीयमिति वाच्यम् । कालि' कसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकप्रमेयाभावसाध्यकात्मत्वहेतुके प्रत मेयाभावज्ञानाधिकरणत्वोभयाभावत्वावच्छिन्नस्वरूपसम्बन्धावच्छिर अप्रकारत्वावच्छिन्नप्रतिवन्धकतानिरूपितां साध्याभावप्रतियोगिता वच्छेदकधर्मावच्छिन्नप्रकारत्वावच्छिन्नामुभयवसाझानसाधारणप्रति बध्यतामादायाव्याप्त्यापत्तेःस्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वनिवेशात् कालिकेनप्रमेयाद्यभाववत्ताबुद्धिप्रतिबन्धकताघटकस्वरूपसम्बन्धमा दायप्रमेयाभावसाध्यकस्थलेनाब्याप्त्यापत्तिः अथघटभिन्नंकपालत्वा दित्यत्र घटभेदाभावस्यघटत्वघटोभयात्मकत्व उक्तविरोधिताघटकसं मवायेनघटात्मकसाध्याभावधिकरणेकपालेहतोवृत्तित्वेनाव्याप्तिरिति चेत् घटभेदाभावस्यघटत्वमात्ररूपत्वाभ्युपगमा दाधाराधेयभावानुरो धात् उभयरूपत्वेऽपि समवायेनघटत्वावगहिनएव तादात्म्येनचघटाव गाहिनएव घटभेदाभावविषयकज्ञानस्य बिरोधितया विरोधितावच्छे दकप्रकारतावैशिष्ट्यस्य वृत्तितायाम्बिवक्षितत्वाद्वादोषस्यनसम्भव वैशिष्टयञ्च स्वसमानाधिकरण्य स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वोभ यसम्बन्धेनेति ननुकालिकसम्बन्धावच्छिनप्रतियोगिताकघटाभाव साध्यकपटाभावत्वेसद्धेतौ घटाभावाभावोघटाभाववानितिवुद्धिम्प्रति घटाभावाभावकालिकेनघटाभावाभाव इति बुद्धेः प्रतिबन्धकतयां तदवच्छेदकप्रकारतावच्छेदककालिकसम्बन्धावच्छिन्नाधेयतासम्बन्धेनसाध्याभावस्यहेत्वधिकरणवृत्तितयाऽव्याप्तिरिति चेन्न तादृशी प्रतिबध्यताविशिष्टप्रकारताविशिष्टवृत्तित्वस्य विवक्षणीयत्वात् प्रति वध्यतावैशिष्टयश्च स्वावच्छेदकविशेष्यतावच्छेदकासमानाधिकर ण्य स्वनिरूपितप्रतिबन्धकतावच्छदकत्वोभयसम्बन्धेन प्रकारता शिष्टयञ्च प्रागुक्तसम्बन्धेन नचकालिकेनाभाववान् वन्ह्यभाववान् का. लिकेनाभाववान् हद इत्यस्यापिप्रतिबन्धकतया तदवच्छेदकप्रकारतामादायवन्हिमान् धूमादित्यादावव्याप्तिरिति वाच्यम् शानवैशि ष्टयानच्छिन्नत्वेनप्रतिबन्धकत्वस्य विशेषणीयत्वात् नचैवमपित हथभावस्य कालिकेनयव्याप्यनलिकेनतद्वत्ताबुद्धरपिप्रतिबन्धक
"Aho Shrutgyanam"

Page #133

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
१२५
तया तदवच्छेदकवह्नयभावनिष्ठप्रकारताविशिष्टवृत्तित्वमादायाव्या प्तितावस्थ्यमितिवाच्यम् नमानिरुपितत्वस्य प्रकारताविशेषणत्वात् यदिचोक्तदोषवारणायसामानाधिकरण्यंविहाय स्वावच्छेदकध
विच्छिन्नत्वस्यसंसर्गत्वमुच्यते । तदाप्रतियोगिताविशिष्टप्रकारत्वा. वच्छिन्नत्वमेववाच्य भतु व्यापकत्व म्प्रयोजनाभावात् मच साध्यताबच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रकारत्वावच्छिन्नत्वमात्रम्बाच्यामिति वाव्यम् । स्वरूपणवह्नयाधिकरणत्वसाध्यके वह्नयाधिकरणत्वाभावस्य कालिकेनयोऽभावः स्वरूपेणतद्वानिति बुद्धि प्रति कालिकेन वह्नय. धिकरणत्वाभाववानितिबुद्धेः प्रतिबन्धकतयाऽव्याप्तःप्रतियोगितामा मानाधिकरण्यप्रवेशेन तद्वारणसम्भवे ऽप्युक्तयुक्त्याप्रमेयस्य घटा. धनुयोगिकस्वरूपेणसाध्यतायां सद्धेताचव्याप्तिः स्यात् । स्वावच्छेदकधम्मोवच्छिन्नत्वप्रवेशेनतस्यवारणे ऽप्यभावस्यघटानुयोगिकस्व. रूपेणसाध्यतायां सद्धता वभावाभावस्यकालिकेनाभाववत्ताबुद्धि प्रकारतायां प्रतियोगितावच्छेदकधर्मावच्छित्रत्वसत्वेनाव्याप्तिः स्यादिति प्रतियोगितावच्छेदकधम्मोतिरिक्तधम्मानवच्छिमत्वस्यापिनिवेश्यत्वात स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वश्च पर्याप्त्यघटितमेवोपादेयम् प्रयोजनविरहादिति प्रकारतावैशिष्टयघटक स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वञ्चस्वनिरुपितसंसर्गतावच्छेदकतापर्याप्त्यधिकरणधमनिष्ठावच्छेदकताकसंसर्गताकत्वन्तेन स्वरूपकालिकोमयसम्बन्धेन वह्नयभाववत्ताबुछेः प्रतिबन्धकत्वेन प्रकारतानिरुपितसंसर्गतावच्छेदककालिकत्वावच्छिन्नसंसर्गताकवृ. त्तिताया हेत्वधिकरणनिरुपिताया वह्नयभावेस त्वेऽपि नवहिमान्धूमादित्यत्राव्याप्तिः वृत्तितानिरूपितसंसर्गतावच्छेदकतापयाप्तिश्च ननिवेश्या प्रयोजनाभावादिति ।।०॥
घस्तुतोव्याप्यवृतित्वमत्रेत्यादि; अत्र स्वपदंसाध्यतावच्छेदका. वच्छिन्नपर न्तेनात्मवृत्तित्वविशिष्टसत्तासाध्यकस्यनव्याप्यवृत्तित्व हानिः । साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छित्वञ्च साध्यतानिरूपितसंसर्गतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोोगितावच्छेदकरूपावच्छि. नानुयोगिताकपर्याप्तिकावच्छेदकताकसंसर्गताकत्वम् । तेनात्मत्व. स्यसमवायस्वकालीनद्रव्यत्वोभयसम्बन्धेनसाध्यताया मात्मानुयोगिकसमवायेनद्रव्यत्वस्यसाध्यतायाश्च नव्याप्यवृत्तित्वहानिः । अथा.
"Aho Shrutgyanam"

Page #134

१२६
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
अहेवधिकरणवृत्तित्वं सम्बन्धसामान्येनै वाभिमतम् । कथमन्यथा सत्तावान् जातरित्यत्र प्रतियोगिवैयधिकरण्योपादानमुक्त मेवा हेत्वधिकरणसम्बन्धित्वप्रवेश व्याप्यवृत्तिसाध्यकऽसम्भवापत्त्या र सिस्वस्यैवप्रवेशमीयतया विषयितयागगनवद्भेदसाध्यकव्यभिचारि णि गगनस्वरूपसाध्याभावस्यहेत्वधिकरणवृत्तित्वविरहेणाभावाना रमादायातिव्याप्ति मंचसाध्यतावच्छेदकतदन्यकिञ्चिदन्यतरषिशि धाभावमादायदोषवारणसम्भवातिवाच्यम् उक्तभेदस्यस्वरूपताडशा भेदत्वावच्छिनाप्रतियोगिकस्ववृत्तिवाच्यत्वान्यतरसम्बन्धेनसाध्यता सांव्यभिचारिणितत्सम्भवादितिचेन्न हेत्वधिकरणनिरूपितसम्म धित्वे साध्याधिकरणनिरूपितत्ववृत्यानियामकसम्बन्धावच्छिन्नत्वो भयाभाववत्वस्यविशेषणीयत्वा दुक्तव्यभिचारिणित्वधिकरणानक पितसाध्याभावनिष्ठसम्बन्धितायां साध्यवाग्निरूपिवत्वविरहेणोभया भावसत्वानातिव्याप्तिः सद्धेतौचहेत्वधिकरणनिरूपितवृत्यनियामक सम्बन्धावच्छिन्नसम्बन्धितायामुभयस्यैवसत्वेमनाव्याप्तिरिति ।
तस्यसम्बन्धविशेषानियन्त्रितत्वादिति, तस्य, सर्वथाव्याप्या सित्वस्यत्यर्थः इदश्च तल्लाभार्थतायांहेतुः तथाचस्वाधिकरणेयस्या भावः कथञ्चिदपिनवर्ततेसएवयतः सर्वथाव्याप्यवृत्तित्वनव्यवडि यते ऽतस्सर्वथेतिपदसमभिव्यातव्याप्यवृत्तिपदादनुपदोक्तताशा प्रतियोगित्वमेवव्याप्यवृत्तित्वम्बोध्यतइतिभावः । यद्वोक्तपञ्चम्यन्ता स्यतेनेत्यत्रान्वयः तथाचयतउक्तव्याप्यवृत्तित्वस्यत्तित्वाशेनसम्का न्धविशेषावच्छिन्नत्वमतोव्यभिचारित्वादीनांवृत्यनियामकत्वेनैवनात्मा त्वादेाप्यवृत्तित्वहानि रन्यथातत्सम्बन्धानांवृत्तिनियामकत्वेऽप्य स्मत्वादीनांव्याच्यवृत्तित्वंस्यादेवेतिभावः । अथवानवृचिनियामक नवृत्तिनियामकोभ्युपयः अत्रैवोक्तपञ्चम्यन्तस्यान्वयः नचोक्तसम्बर न्धस्यवृत्तिनियामकत्वपवतत्प्रतिषेधोयुज्यतहतिवाच्य मिहहेतावु: पाधिरित्यादिनाव्यवहारेणव्यभिचारित्वस्यवृत्तिनियामकत्वस्याभ्युपे तत्वा चोक्तव्यवहारस्यकागतिरितिवाच्यं षष्ठयथेऽपिसप्तमीप्रयो गस्यशानेस्वीकरणीयस्वा दृश्यतेचैवमन्यत्रापि भ्रमतिगगनेरात्रीय भावखण्डकलश्शशीस्यादौ अतएवनवृत्तिनियामकइत्यस्यानुवादके पृस्वनियामकघटितस्यैवव्याभिचारित्वस्यवृत्तिनियामकत्वप्राप्त्या . स्वस्थामावादनांव्याप्यवृतित्वमनुभवसिरमवलुप्यतेत्यपिनिरस्तम्भि
"Aho Shrutgyanam"

Page #135

सिद्धान्तलक्षणतरवालोकः ।
ति क्वचिचतस्यसम्बन्धविशेषनियन्त्रितत्वादितिपाठः, तत्रस्वाधि. करणत्वांशइतिशेषः, पञ्चम्यन्तस्यनव्याप्यवृत्तित्वहानिरित्यत्रान्वयः तेनादिपदग्राहनित्यशानादीनांविषायितयाधिकरणे कालिकेनात्मत्वा. धिकरणे स्वाभावस्यसत्वऽपि नव्याप्यवृप्तित्वहानिरित्यर्थति ॥
नच विशिष्टसत्वस्येत्यादि, ननु व्यभिचारिणस्सर्बलक्षणालक्ष्य. तयाकथनातिव्याप्तिरिति चेदत्र केचिदन्याप्यवृत्तिसाध्यकस्थलीयलक्षणेसाध्यतावच्छे इकेऽव्याप्यवृत्तितावच्छेदकत्वस्यविशेषणतया. विशिष्टसत्तात्वेतद्विरहेणनातिव्याप्तिरित्याशय इति वदन्ति तनाति चारु अभ्रान्तस्यव्यभिचारिलिङ्गकानुामतिप्रसन्नरूपवक्ष्यमाणदोषस्थासङ्गते स्साध्यतावच्छेदकस्याव्याप्यवृत्तितानवच्छेदकत्वात् व्यभिचारप्रहकाले ऽनुमितिप्रसङ्गमात्रस्यवक्ष्यमाणतात्पर्याविषयत्वेतू कोत्तरस्यापि सम्भवएवेति । वस्तुतस्तुप्रकृतसाध्यहेत्वादेरनुगत. त्वेनाननुगत एव व्याप्यत्वव्यवहारप्रयोजकः तत्रव्याप्यवृत्तितस. त्साध्यनिरूपितव्याप्यत्वव्यवहारे लाघवेनप्रतियोगिवैयधिकरण्या. विशोषितस्वोद्देश्यतावच्छेदकावच्छिन्नसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितानवच्छेदकतत्तद्धम्र्मावच्छिन्नसामानाधिकरण्यमेव प्रयोजकमिति नजातित्वावच्छिन्नद्रव्यत्वत्वावच्छिन्नइव विशिष्टसत्वनिरूपितोव्या. ध्यत्वव्यवहार प्रयोजकस्योक्तसामानाधिकरण्यस्य तत्र सस्वा स्ल. तश्वप्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितसामानाधिकरण्यस्यतप्रयोजकत्वा. दित्यत्रतात्पर्य्यम् ।
जातो विशिष्टसत्वव्यभिचारप्रहेति, विशिष्टससात्ववृत्तिस्वप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिनानधिकरणजातिमद्वृत्त्यभावप्रतियोगिताव छेदकत्वघटकत्वग्रह इत्यर्थः इदचेष्टापसिवारणायोक्तम् दोषतावा. भ्रान्तस्य व्यभिचारिलिङ्गकानुमितित्वेनैवेति बोध्यम् ॥ अथव्या. प्यत्वव्यवहारस्वव्याप्यवृत्तिसाध्यकानुमितावपिप्रतियोगिवैयधिक. रण्याघटितव्याप्तिशानस्यैवलाघवेन कारणत्वकल्पना स्कथम्प्रतियो. गिवैयधिकरण्यघटितव्याप्तिशानावनुमितिप्रसनइति चेन व्याप्य. त्तिसाध्यकस्घलेऽप्यव्याप्यवृत्तित्वग्रहदशायामनुमित्युपपये प्रति. सोगिवैयधिकरण्यघटितव्याप्तिशानहेतुतायाव्याप्तिग्रनन्थेवस्यमाणसया तत्काल आपत्तिसम्भवात् नचैवनोपादेयश्शेत्यादिप्रन्यासन विरिति वाच्यम यथासलिकानमितेर्भान्तमानपरुषीयताया अ.
"Aho Shrutgyanam"

Page #136

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
सिद्धान्ततया तद्वारणायाव्याप्यवृत्तिसाध्यकानुमितौ प्रतियोगिवैया धिकरण्यघटितव्याप्तिमानस्यैवहेतुत्व तथाव्याप्यवृत्तिसाध्यके घ. प्रतियोगिवैयधिकरण्याघटितव्याप्तिशानस्यापि प्रमात्वसम्मा दित्याशयाव्यवहारप्रयोजकनिर्वचनपरत्वाद्धेति । .. व्याप्यत्वव्यवहारप्रसङ्गरूपसार्वत्रिकातिप्रसङ्गपदार्थम्प्रकृतेसम्ममा तुमा विशिष्टसत्त्वस्याप्युक्तति । अतिरिक्ततामत इति, विशे ध्यसम्बन्धविशेषणावगाहित्वरूपप्रमात्वस्यापारिभाषिकत्वसम्पत्या. धम्विशिष्टातिरिक्ततादरः । यद्वातिरिक्ताधिकरणत्वकल्पनापेक्षको विशिष्टातिरिक्तताकल्पनायायुक्तत्वात्सदादरः नचतप्राधिकरणत्वस्या क्लप्तद्रव्यत्वाधिकरणतारूपन्नगौरवमिति वाच्यम् । निरूपकत्वस्यो भयधमावच्छिस्यातिरिक्तस्यतथापि प्रसङ्गात् । तत्तत्क्षणविशिष्ट सत्वनिरूपितानन्ताधिकरणत्वस्याप्यतिरिक्तस्यैवकल्पनीयतयागौर.” वाच्चेति वोध्यम् । ... विशिष्टसत्वसाध्यकइति, इदमुपलक्षणं भूतत्वमूर्तत्वयोव्यक पयवृत्तिगुणात्मकत्वे साङ्कर्येणतयोिितत्ववारणनघटते स्वाश्रयेऽसा वैदिकवृत्ते तित्वस्येवाप्रसक्तेः तस्मात्स्पर्शवववृत्तित्वेसतिशब्दवदह सिधर्मशून्यत्व विशेषगुणवद्धृत्यात्मावृत्तिधर्मवत्वम्वाभूतत्व म वच्छिन्नपरिमाणवेगवदाद्यवृत्तिधर्मशुन्यत्वं वेगवद्वृत्तिगगनावृत्ति धर्मसमवायित्वम्वा मूतत्वमित्यवश्यमभ्युपेयमिति भूतत्वमूर्तत्वयोर पिनव्याप्यवृत्तित्वसम्भवइति ।। .. दीधितावुभयत्वन्नविशिष्टत्वादतिरिक्तमिति, नचनद्धयोक्ति विफलेतिवाच्यं तथासत्युभयत्वमात्रस्य विशिष्टत्वातिरिक्तत्वाला भात् तदुक्तीचाभावान्वयस्यानुयोगितावच्छेदकावच्छेद्यत्वनियमेनत. लाभादिति ॥ . वृत्तिमतीति, गगनादिहतोरव्याप्यत्वस्यसाध्यासामानाधिकर पयाधीनत्वादिदमुक्तं ।। : अनवस्थाभयेनेत्यादिरिति, पटाभावभेदस्यातिरिक्तत्वे भेदभेद. स्यतद्भदस्याप्यतिरिक्तत्वमित्यनवस्थापत्तिरित्यर्थः यद्यप्येवमपि प्र. तियोगित्वादिकल्पनानवास्थितिस्तदवस्था तथाप्यनन्तभेदाकल्प नालाघवम्भवत्येवेति-नचैम्पटाभावेऽपि पटाभावभेदसत्वप्रसर तभिन्नस्यघटाभावस्यसत्वादितिवाच्यं घटाभावस्यतादात्म्येनैव पं.
"Aho Shrutgyanam"

Page #137

सिद्धान्तलक्षणतन्त्रालोकः ।
१२९
टाद्यभावभेदव्यवहारप्रयोजकत्वाभ्युपगमात् अभावप्रतियोगि काभावाधिकरणकाभावस्याधिकरणात्मकत्वेऽपि नाभावात्यन्ताभावोऽधि
करणात्मा अनवस्थितेरभावात् तथाहिसमानाधिकरणसम्बन्धावच्छि अप्रतियोगिताकाभावस्य स्वरूपेणाभावः प्रथमाभावः प्रथमाभावप्रतियोग्यात्मा तदभावश्च प्रथमाभावः व्यधिकरणसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियो गिताकाभावस्य स्वरूपेणाभावो ऽसिद्धपवा भावस्यव्यधिकरणसम्ब न्धावच्छिन्नप्रतियोगिता कसर्वोप्यभायोगगनाभावएव नित्याभावस्यकालिकेन सर्वोभावः कालिकेनघटत्वाद्यभावात्मक एव स्वरूपेण तदभावश्चतत्प्रतियोगिरूप एवम्विशेषरूपेण संसर्गताचनस्वीक्रियतइत्यधिकरणात्मकताचाभावभेदमात्रस्यैवेदानीग्रन्थकर्तुरभिमता
वाभावाभावस्यप्रतियोनिरूपतामेवावलम्ब्य
वच्छिन्नपदाभावात्मकतयात्यन्ताभावत्वनिरूपित पदाभावनिष्ठप्रतियो
त्यादिनात्रास्वरसम्वक्ष्यति
।
अतए
सम्प्रदायइत्यस्वरसा
पवश्वघटाभावस्यकालिकसम्बन्धाव
गितावच्छेदकावच्छिन्नसमानाधिकरणत्वादव्याप्तितादवस्थ्यमितिनिरस्तम् तादृशाभावस्य घटाभावानात्मकत्वा
त्सम्प्रदायइत्यस्वरस
इत्यादिनावक्ष्यमाणदोषतुल्यत्वेनेष्टत्वाश्चेति || परेतुकालिकसम्ब
न्धावच्छिन्नपटाभावाभावस्वनिरूपितप्रतियोगितावारणाय
स्वप्रति
योगिमत्वग्रहविरोधिताघटकसम्बन्धावच्छिन्नहेत्वधिकरणनिरूपितवृतितावच्छेदकत्वमत्यन्ताभावत्वरूपानुयोगिताँविशेषणन्देय न्तथाचोक्कात्यन्ताभावत्वस्यतादृशावच्छेदकस्यविरहान्नदोषः यत्त्वत्यन्ताभावत्वनिरूपित प्रतियोगितायां साध्यवच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्नत्वाविशेषण नचैवमेवभेदत्वनिरूपितप्रतियोगितावारणेनात्यन्ताभावत्वनिरू
"Aho Shrutgyanam"
पितत्वम्व्यर्थमितिवाच्यं स्वरूपकालिकोभयसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावमादायदोषवारणाय साध्यतावच्छेदकसम्बन्धातिरिक्तसम्बन्धानवच्छिन्नत्वरूपस्यैव तस्यवाच्यतया भेदत्वनिरूपित प्रतियोगितायसम्बन्धानवच्छिन्नत्वपक्षेतत्सार्थक्यसम्भवादिति तन्तुच्छं कालिकेनघटसाध्यकतत्क्रियात्वे संद्धतावव्याप्त्यापत्तेः तत्रात्यन्ताभावत्वनिरूपित प्रतियोगितायाः कालिकसम्बन्धावच्छिन्नाया भावनिष्ठाया स्साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वादितिवदन्ति तन घदभिन्नंनित्यत्वादित्यत्रा व्याप्तितादवस्थ्या देवंघटाभावस्य पूर्वक्षण. विशिष्टपटाभावाभावस्यचकतया घ‌टाभावनिरूपिताया हेत्वधिकर
गगना
१७

Page #138

सिद्धान्तलक्षणसम्यालोकः ।
निरूपितवृत्तितावच्छेदकतारशाभावत्वनिरूपितायाः प्रतियोगिता
या अवच्छेदकीभूतधम्मविच्छिन्नाधिकरणत्वस्यैवहेत्वधिकरणसत्वे'
नाम्बासितादवस्थ्यात् नचापरक्षणावच्छिन्नमात्रवृत्तेरुक्ताभावस्य टाभावनिष्ठस्यकथं घटाभावात्मकतेतिवाच्यं घटभेदस्य स्वरूप पटत्वावच्छिन्नप्रतियोगित्वान्यतरसम्बन्धेन साध्यतायसद्धेतीपटाभावत्वेऽ
व्याप्तेः पदाभावान्याभावस्यैवप्रतियोगिव्यधिकरणतयातस्यचपूर्वक्ष णावच्छिन्नपटाभावत्वाभावेनस्वनिष्ठेनाभिश्नतयातादशाभावत्वस्थहेत्वधिकरणनिरूपितवृत्तितावच्छेदकस्वेनतन्निरूपित प्रतियोगित्वमा. बायाव्याप्तेरुद्वारासम्भवादिति ॥
अग्रेविवक्षणीयस्येति, ननुवह्निमान्धूमादित्यचाप्यव्याप्तिस्सम्भ घटाभावस्य स्वनिष्ठेन वह्नितदभावाऽननुयोगिक स्वरूपेणपटाभाववद्भिन्नभेदेनघटाभावत्ववद्भिन्नभेदेनचैकतयातत्प्रतियोगिताव
बत्येव
च्छेदकावच्छिन्नस्यवह्नेस्संयोगेनाधिकरणत्वस्य पर्वते सत्वादितिचेना
1
भावमात्र प्रतियोगिकाभावस्याधिकरणत्वरूपत्त्राभ्युपगमात् शेषरूपेण स संर्गत्वाभ्युपगमाच्च । यद्वाविषयितयारूपत्ववदभावमादायाव्याप्तिवारणाय साध्यतावच्छेदकता घटक सम्बन्धावच्छिन तियोगितावच्छेद कनिष्ठावच्छेदकताकनिरूपकताकाधिकरणतावदम्य.
वि
स्वस्यैववाच्यतयामोक्तदोषसम्भवः नचवह्नित्वप्रतियोगिकसमवायस्यसाध्यतावच्छेदकताघटक सम्बन्धत्वेऽव्याप्तिवारणाय पारिभाषि कस्यैव साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्यवाच्यत्वा दुक्तदोषतादवस्थ्य मितिवाच्यं नावच्छेदकताकनिरूपकताकाधिकरणत्वीय स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्न.
साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धाव
प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वाभावस्यैवविवक्षितत्वात्पा
रिभाषिकतद्विवक्षायाम्प्रयोजनाभावा
नचैवमपिवहित्वाधिकरणस्वविशिष्टस्यसाध्यतायान्तथाप्यव्याप्तिरिति वाच्यं प्रतियोगितायांसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावन्नित्वे स्वप्रतियागितावच्छेदकसम्ब
श्वेनप्रतियोगिवैयधिकरण्यस्यसाध्यावच्छेदकसम्बन्धेनप्रतियोगिवैय
धिकरण्यपर्यवसायितया ग्रेविवक्षणीयेत्यादेरत्रैव तात्पर्येण संयोगेन - साध्यतास्थलेप्रतियोगितायां भेदवनिरूपितायसाध्यतावच्छेदकस
म्बन्धावच्छिन्नत्वविरहेणदोषासम्भवादित्यन्येप्रलपन्ति लग्नसाधु साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्यभावरूपत्वे भेदत्वनिरूपित.
"Aho Shrutgyanam"

Page #139

सिद्धान्तलक्षणतरवालोकः।
प्रतियोगित्वमादायदोषासम्भवना त्यन्ताभावत्वमिरूपितत्वस्यय
ऱ्यांपत्तेः अभावरूपस्वेच वहिषाधिकरणत्वविशिष्टसाध्य केपिदो षतादवस्थ्यात् अव्याप्यवृत्याधिकरणतायाअव्याप्यवृत्तिम्व तादृशा. धिकरणस्वाभावस्यधिवाक्षसुमशक्यस्वा द्भेदस्यवह्नित्वप्रतियोगिक समवायनवामित्वविशिष्टसाध्यकस्थलेऽप्रसिद्धत्वात् अवच्छेदकता यांसाध्यतावच्छेदकनिष्ठत्वस्यनिरूपकत्वेसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धा. वच्छिनत्वस्यविशेषणत्वे घटभिकपालत्वादित्यादावपिघटभेदमादायलक्षणसम्भवाति ॥ ०॥
अभावसाध्यकाव्याप्तितादवस्थ्यमिति, यद्यपिपूर्वक्षणविशिष्टय. दाभावाभावसाध्यकधूमे घटाभावस्यप्रतियोगिव्यधिकरणस्यसाध्याभावात्मकत्वेनसाध्यतावच्छेदकेतत्प्रतियोगितावच्छेदकत्वनिवन्धना. प्यव्याप्तिःप्रदर्शयितुमुचिता तथापिप्रतियोगिव्यधिकरणाभावप्रसिदाववोक्तरीत्याऽव्याप्तिस्सम्भवति तत्प्रसिद्धिश्चनकथञ्चिदप्येतत्कः ल्पातितपेक्षाकृता।
नचदैशिकेत्यादि, अथदैशिकविशेषणतयागोध्वंसविरोधिनोसमवायसंयोगसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभवयो साध्यतावच्छदकसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकत्वविरहा त्ताशप्रतियोगिताकस्थकालिकसम्बन्धावच्छिन्नगवास्यन्ताभावस्यलक्षणघटकस्यप्राचांमः तेकालिकसम्बन्धावच्छिन्नध्वंसाद्यभावात्मकत्वेन स्वप्रतियोगितावच्छदककालिकेनस्वप्रातयोगितावच्छेदकावच्छिन्नध्वंसविरोधिस्वसम्भषा साध्यतावच्छेदकसम्बन्धेनप्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितकल्पसमवा यसम्बन्धावच्छिन्नगवाभावस्यप्रतियोगिवैयधिकरण्यस्यैवासत्वेमत. स्यकालावृत्तित्वसम्पत्तयेस्वरूपेणगोध्वंससत्वोपपादानस्यव्यर्थत्वाचे. दमसङ्गतमितिचे न्मैवं सामान्यतोहिस्वसत्तायानस्वप्रतियोगिता. वच्छेदकसम्बन्धेनस्वप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नविरोधित्व तथा सतिगगनाभावस्यकेवलान्वयित्वानुपपत्तेः कालिकसम्बन्धावच्छिखा. स्वाभावस्थापिस्वप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नरवादिति सम. दभावत्वेनस्वसत्तायां तत्सदभावत्वनिरूपितप्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेनतनिरूपितप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वस्यैबविरोधित्वम्वाच्य तथाचगवास्यम्ताभावत्वेनसत्तायांकालिके नगोवंसवत्वस्यनविरोधित्वमुक्तविरोधितावच्छेदकरूपामानान्तत्वात
"Aho Shrutgyanam"

Page #140

सिद्धान्तलक्षणतश्वालोकः ।
वैशिविशेषः
तत्तत्प्रतियोगिकाभावत्वेन स्वसत्तायां तत्तत्प्रतियोगिकध्वंसम् स्यातिरिक्तविरोधित्वञ्चनकालि केन कपालेपिसमवायेनगवात्यन्ताभार वासत्वप्रसङ्गा दितिस्वरूपेणैव तस्य वाच्यतया णतयाकालेतत्सत्वएव गवात्यन्ताभावस्यासत्वमुपपद्यतइतिनासंगतिः नचोक्तविरोधितार्यां स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नगवात्यन्ताभावस्य गोध्वं सविरोधित्ववारणाय प्रतियोगितायांसम्बन्धविशेषाव च्छित्वस्यः प्रवेशनीयतया समवायादिसम्बन्धावच्छिन्नगवात्यन्ताभावेस्कः रूपेणतस्यविरोधित्वेपि कालिकसम्बन्धावच्छिन्नाभावकालिकेनवि रोधित्वे नक्षतिरितिवाच्यं लाघवानुरोधेन केवलान्वयि भिन्नत्वस्यैवत प्रवेश्यत्यात् भट्टाचाय्यैणकालिके नध्वंसविरोधित्वप्रतिपादनञ्च ततः स्प्रतियोगिकत्वविशिष्टाभावत्वेनस्वसत्ताया स्तत्तत्प्रतियोगिनेवप्रति
१.३२
त्
योगितावच्छेदकसम्बन्धेनतत्तत्प्रतियोगिकध्वंसप्रागभावाभ्यामपिप्र: तियोगिभ्यामनुभवानुरोधेनविरोधित्वमाहत्येतिवोध्यम् ॥ नचयुज्यते चायमेवपक्षो ऽन्यथास्वरूपेण ध्वंसासत्वाने बन्धन पूर्वपक्षस्य स्वरूपेण तत्सत्वप्रतिपादनेनैवसमाहिततया समवायादिसम्बन्धावच्छिन्नप्र
तियोगिताकस्य तेनसम्बन्धेनकालावृत्तिजन्याभावस्यापिकाला वृत्तित्वप्रसंगादितिवाच्य मिदानीन्तदाशङ्कनस्य कालिकसम्बन्धाव च्छिन्नगवात्यन्ताभावस्यकालावृत्तित्वप्रसङ्गेनोत्तरग्रन्थप्रतिपाद्येनस
मानत्वात्
किश्चिदस्वरूपेणध्वंससत्वङ्कालेप्रतिपादितवतोभट्टाचा
यस्यग्रन्थेप्युक्त पर्यनुयोगस्य समानत्वाच्च नचैतदस्वरसेनैवाथवेत्या दिना प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितकल्पाभिप्रायकत्वं संसर्गाभावमा मथवेत्यादावेवनिर्भरत्वक
sोक्तावपीत्यादिग्रन्थस्यवक्ष्यतीतिवाच्य
र्णने ऽथयदेत्यादिदीधर्तिशङ्काग्रन्थस्य देशिक विशेषणतया वृत्तित्वक टितलक्षणाभिप्रायकतायावर्णिततया शङ्कोत्तरग्रन्थस्यभिनालम्बन
स्वापत्यान्यूनतापत्तेः अथाथवेत्यादिग्रन्थस्यसम्यक्पर्य्यालोचनेऽथ यदेत्यादि पूर्वपक्षाशयस्य संसर्गाभावमात्रोक्तावपीतिमध्यमपक्षाशय: यच तत्रैवप्रकाशमानतया तस्य संसर्गाभावमात्रोक्तावपीतिमध्यमपक्षव्याख्योक्तस्वरूपसम्बन्धेन यं सवृत्तित्वकल्पापेक्षया नकल्पान्सरख मपित्वथयदेत्यादिग्रन्थसमुदितध्याख्यापेक्षयैवेतिनन्यूनतावसरः अ
तरवाथ यदेत्याद्याशङ्कायाः प्रतियोगिवैयधिकरण्याघटितकल्पाभिप्रायकउत्तरप्रन्थे . तच्छून्ये चेत्यादिप्रतियोगिवैयधिकरण्य सद्भावप्रतिपा
"Aho Shrutgyanam"

Page #141

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
१३३
दनप्रन्थासङ्गतिरपिनेतिचे दस्त्वेनग्रन्थस्थातिरमणीयत्व तथापिजगदीशग्रन्थस्यायुक्तताचनप्राप्ता भवतिचसैवपरिहरणीयेति परिहतेदानींतदाशङ्कनेत्यादिनाअतएवेत्यादिनानुपदोक्तासङ्गतिश्चपरिहरि.. प्यतइत्यलम् ॥ ० ॥
विरोधाभावादिति, ध्वंतस्य विशेषणतयाप्रतियोगिसमवायिनि यतत्वा त्कालस्यातथात्वादिति भावः।।
भूतलादिदेशस्येवेति, भूतलेघटोनष्ट इत्यादि प्रतीतेः कालिका विशेषणत्वावगाहित्वस्य जलेघटोनष्टइत्यादिप्रतीत्यापत्तेर्वक्तुमशक्यत्वा विशेषणत्वस्यदैशिकस्य तद्विषयतायावाच्यतया प्रतियो. ग्यसमवायिनिभूतलयथाध्वंसस्यदैशिषविशेषणत्वं संसर्गस्तथेत्यर्थः।।
कालस्यापीति, नचेदानीघटइत्यत्रे वेदानीघटोनष्ट इत्यत्रापिकालिकविशेषणवास्तुसंसर्गो दैशिकसम्बन्धस्वीकारेमानाभाव इति वाच्य माश्रयनाशाधीनद्रव्यगुणादिनाशस्यप्रत्यक्षतोपपत्तये कालेदै. शिकविशेषणत्वस्यावश्यंस्वीकरणीयत्वा दिन्द्रियसम्बद्धकालविशेष णतामात्रस्य तत्र सत्रिकर्षत्वसम्भवान्नहितत्रकालिकविशेषणत्वस्य सन्निकर्षत्वसम्भव स्तथासतिकालपरिमाणाद्यभावस्यापि कालेप्रत्यक्षापत्तेः अथकालानुयोगिकविशेषणताकालिकीत्युच्यते केयन्तदतिरिक्ता कालानुयोगिक्यापिदैशिकावशेषणतत्युच्यतहातचेदु: च्यते विशषणताहित्रयी इदानींघटइति प्रतीतौभासमानोपाध्यव. च्छिनकालानुयोगिकीकालिकी प्राच्यांघट इत्यादिप्रतीतौभासमानोपाधिविशेषावच्छिन्नादिगनुयोगिकीदिक्कृता स्वासाधारणधर्माव. च्छिन्नानुयोगिकीदैशिकी कालिकदैशिकविशेषणतयोश्चकालानुयो. गिकयोरपिभेदःप्रतीयतएव यदिदानींसमवायसम्बन्धावच्छिन्नकालपरिमाणाभाबइतिजायते कालेताहशाभाव इति तुनजायत इति
शब्दानित्यतायामिति, नचप्रतियोगियोग्यत्वस्यतन्त्रत्व वायुस्पशध्वंसोपि प्रत्यक्षः स्यादितिवाच्य माश्रयनाशजन्यस्यतस्यग्राहके. न्द्रियसनिक(भावादिति शब्दानित्यताचिन्तामणेरालोके ग्राहकेत्युप. लक्षण झालेगृह्यतएवेतीष्टापत्तिरपिद्रष्टव्या नचसमयेऽपि किञ्चिद्दे शावच्छेदेनग्राह्यः अत्रेवासमवायिनोपितहेशत्वसम्भवादितिग्रन्थन प. क्षधरमित्रैरुक्त इतिद्रष्टव्यम् ।।
तथापिप्रतियोगिवैयाधिकरण्याघटितस्येति, इवञ्चनप्रतियोगि
"Aho Shrutgyanam"

Page #142

१३४
सिद्धान्तलक्षणतरवालोकः ।
•बधिकरण्यघटिततिव्याप्त्यभावाभिप्रायकं
किन्तु प्रलयस्य गोध्वंस
तः
स्यप्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितातिव्याप्त्यभिप्रायकत्वे ध्वसंरूपप्रति
वत्वेन गवान्यन्ताभावानधिकरणत्वादितिदधितिग्रन्थसङ्गमनाथै
योगिसत्वमात्रमुच्यते, तद्धेतुकगवात्यन्ताभावानधिकरणत्वप्रतिपाद नमफलंस्यात्तत्र एवञ्च प्रतियोगिवैयधिकरण्यघाटतेप्यतिव्याप्तिस. स्भवेतदुपेक्षानिरर्थकेतिनिरस्तम् नच प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटिते. तिब्याप्तेः सम्भवपवनेति वाच्यं गवात्यन्ताभावप्रतियोगिध्वंसाधिकर. पणत्वस्यैव हेत्वधिकरणे सत्वात् इत्थमेवातिव्याप्तिरथषेत्यादिनाश्रन्थेन ट्टाचार्येण प्रतिप्रपादिता नचस्वप्रतियोग्यनधिकरणवृत्तित्वविशिष्टस्य हेत्वधिकरणवृत्तित्वघटिते प्रतियोगिवँयधिकरण्यघटितेपि गवात्यन्तः भावस्यप्रलयावृत्तित्वप्रयुक्तपवातिव्याप्तिसम्भवः तस्यस्वप्रतियोग्यनः धिकरणात्मादिवृत्तित्वात् अवश्यञ्चात्र हेत्वधिकरणवृत्तित्वं सम्बन्धविशे पेण वाच्यम् अन्यथागुणवृत्तेरपि कपिसंयोगाभावस्य कालिकेनवृक्षवृषि त्वसम्भवादिति प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितलक्षणातिव्याप्तिपरताप रित्यागानोचितइति वाच्यम् स्वयंप्रतियोग्यनधिकरण हेत्वधिकरण वृतित्वस्यैवनिष्कर्षितत्वेन तत्रवृत्तित्वे सम्बन्धविशेषावच्छिन्नत्वनि. वेशस्य निष्प्रयोजन तयाऽनिव्याप्तिसम्पत्यर्थंगवात्यन्ताभावानधिकरणस्वप्रतिपादनमफलंस्यादिति तत्परता परित्यागस्यैवोचितत्वात् य. द्यापाततस्तदुक्तार्थावलम्बमेनापितद्ग्रन्थव्याख्याभवत्युचिता तदा प्रतियोगिवैयधिकरण्याघटितस्येत्याद्युक्तिरुपलक्षणविधयेतिबाध्यम् ॥
नख शङ्काग्रन्थस्य प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितकरूपाभिप्रायकत्वेत कछ्रन्येवाद्युत्सरग्रन्यासङ्गतिरिति वाच्यम् प्राचीनमसखण्डनेनव्या
प्रतियोग्य सामा
व्यवृतिसाध्यकस्थलीयलक्षणातिव्याप्तिवारणेपि
नाधिकरण्यघटितकल्पेकथंतद्वारणमित्याशङ्कायान्तद्व्रन्थावतारणस्यवक्ष्यमाणत्वात् । वस्तुतस्तुकालेतच्छ्रन्ये सतिप्रतियोग्यनधिक रणकालवृत्तित्वादित्यर्थे हेतुसमानाधिकरणत्वमात्र पर्यवसाविस्वात् तथाहि कालस्यगे। शून्यस्वेभवतिप्रतियोग्यनधिकरणत्वम् ध्वं सादीनामप्रतियोगित्वात् यतः प्रतियोग्यनधिकरणत्वमतो भावोहे स्वधिकरणकालवृत्तिरित्येवव्याख्येयम् ॥ अन्यथा प्रतियोगिवैधि करण्यघटितकल्पातिव्याप्तिवारकत्वाभिप्रायकत्वेपि धिकरणत्वादित्यस्यैवच वतुमुचितरखा प्रतियोग्य सामानाधिकरण्य.
कालस्यतदव
"Aho Shrutgyanam"
:

Page #143

सिद्धान्तलक्षणतश्वालोकः ।
घटितकल्पाभिप्रायकत्वे प्रतियोग्यसमानाधिकरणत्वादित्येवश्रूयादिति । केचित्तु स्वप्रतियोग्यधिकरणावृत्तित्वरूपप्रतियोग्य सामानाधिकरण्यघटिते घटाद्यभावस्यतादृशावृत्तित्वसम्पत्यर्थम् वृत्तित्वस्यसम्बन्धविशेषेणवाच्यतया गवात्यन्ताभावस्यनासंमहइति ततकल्पोपेक्षाभवत्युचितेतिप्रलपन्ति तत्र संयोगसाध्यका तिव्याप्त्यातदर्थस्यपरित्यक्तत्वेनतद्विषयत्वमुक्तग्रन्थस्याङ्गीकृत्य समाधानस्यानुचि
१३५
तत्वात् । अन्येतु प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेनप्रतियोग्यनधिकरणत्वकल्पेनातिव्याप्तिः अत्यन्ताभावनिरूपितध्वंसनिष्ठप्रतियोगिता
यांस्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्यैवानुमितिग्रन्थेप्रतिपादिततया ध्वंस
निष्ठप्रतियोगितायाम् साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिनत्वाविरहादितिवदन्ति तदद्भ्यसत् प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितेकस्मिश्चिदपिक
ल्पेऽतिव्याप्तिसम्भवेप्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितकल्पातिव्याप्युपेक्षाकथंकृतेत्येवंपूर्वपक्षस्या समाहितत्वात्
किमुसाध्यतावच्छेद
कसम्बन्धेनप्रतियाग्यनधिकरणत्वघटिते सिद्धान्त कल्पे / वाघटितस्यैवप्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितस्य सव्र्वथासिद्धान्ततया तत्रनातिव्याप्तिसम्भव इति तदुपेक्षायुज्यत इति तदपिनमनोरमं यद्यपीत्यादिग्रन्थालोचनेकृतेऽभावघटित कल्पस्यैवेदानीमङ्गीकारविषयत्वप्रतिभासात् । वस्तुतस्त्वभावघटितकल्पस्य स्वनिरूपितयाहशप्रतियेोगितावच्छेदकावच्छिन्नानधिकरणत्वधिकरणवृत्यभावीयताहशप्रतियोगितानवच्छेदकत्व घटितस्यैव निष्कृष्टतयातत्रनातिव्याप्तिः
यस्वभा
गवात्यन्ताभावस्य लक्षणघटकत्वादित्यत्रैवयद्यपीत्यादेस्तात्पर्धाअकोपिदोष इति ।
सृष्टिकालवृत्तित्वविशिष्टगोत्वात्यन्ताभावेऽति, नचतत्प्रतियोगिमेतन्मतेसद्धेता
तायानिरवच्छिन्नावच्छेदकताकत्वविरहइतिवाच्य
"Aho Shrutgyanam"
वपि तादृशाभावस्यैवलक्षणघटकतया तत्प्रतियोगितायान्तत्संपत्य
थे
साध्यतावच्छेदकनिष्ठसावच्छिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितत्वार्थक स्वस्य तस्य वाच्यत्वादिति ॥ ० ॥
गोत्वावच्छिन्नत्वस्वीकारेपीति, यद्यपिध्वंसस्य तद्व्यक्तिप्रतियोगिकत्वस्यैवानुभविकतया प्रतियोगितातिप्रसक्तस्यगोत्वस्य न प्रतियोगितावच्छेदकत्वसम्भवः नच गौर्नास्तीतिप्रतीतिरिव गौर्नष्ट इत्यविप्रतीतिश्यत इति तत्र सामान्यावाच्छन्नप्रतियोगिताकात्यन्ताभाव

Page #144

१३६
सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः ।
विषयकत्वमिव सामान्यावच्छिन्नप्रतियोगिताकध्यसविषयकस्वमत्रा. पिस्यादिति वाच्यम् भवदेतदेवं यदिहिप्रतियोगित्यंशे भासमानधर्मस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वनियमोऽकारणकृतस्स्या नास्त्येव तारशः स अत्यन्ताभावस्यच तत्वम्बाधबुद्धिविरोधित्वानुरोधेनाभ्युपेयते गो. रस्तीतिवुद्धिकालेप्यत्रगौनष्ट इति बुद्ध्युत्पत्तेर्वसस्यच तत्वन्नाभ्यु. येय तथाप्येकजातीयेषुचरमव्यक्तिध्वंस समये तजातीयसामान्यध्वंसप्रतीतेरानुभविकत्वे तस्य तज्जातीयव्यक्तिमात्रबुद्धावेव विरो. धितया तदनुरोधेनैव सामान्यावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वंध्वसेभ्यु पेय न्तत्प्रतियोगिताया अतीतनिखिलंव्याक्तिसाधारणतया नागत. स्य तज्जातीयस्याविद्यमानतया च सामान्यन्नतदतिप्रसक्तमित्या. शयः। अपिनोक्तसामान्यध्वंसप्रतीतेः प्रामाणिकत्वे विवादाभिः व्यक्तिः कृतेति ।। ० ॥ ... सम्वन्धानवच्छिन्नस्यैवेति, तादृशसम्बन्धानवच्छिन्नत्वञ्चपारि भाषिकमेवबोध्य न्तेननतादात्म्येनघटाभावसाध्यकसद्धेती हेतुसमा. नाधिकरणसंसर्गाभावीयतादृशसम्बन्धानवच्छिन्नप्रतियोगित्वाप्रतिसिद्धिः । नच विषयत्वध्वंसमादायलक्षणसङ्गतिरितिवाच्यम् ता. इशसाध्यकव्यभिचारिण्यतिव्याप्तेरिति ।। . साधारण्यादिति, इदश्चभेदभिन्नाभावत्वस्थ संसर्गाभावत्वात्मक त्वमभ्युपेत्य संसर्गारोपजन्यप्रतीतिविषयाभावत्वपक्षे ध्वंसीय प्रतियोगितायांसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्यस्वाकृतयातत्प्रयोगितायामुक्तसम्ब. न्धानवच्छिन्नत्वस्यासंभवादिति ।।
मानाभाव इति, नच प्रलयएव मानाभावइति वाच्यम् समयसमवायिभिन्नवृत्तिध्वंसप्रतियोग्यवृतिकार्यद्रव्यत्त्वं कार्यद्रव्यप्रागभाव समानकालीनारम्भकातिरिक्तकार्यद्रव्यानधिकरणवृत्ति ध्वंसप्रति योगिवृत्तिकायमात्रवृत्तिधर्मत्वा च्छब्दत्वव दित्यनुमानस्यैवमान त्वादिति ।
मानत्वादिति, इदमुपलक्षणम्-सर्गान्तरीययणुकोत्पत्त्यनुरो नापिप्रलयेस्पन्दःस्वीकरणीय इति ॥ . । तृतीयक्षणइति-महापवनजलवर्षानलादिभि रदृष्टसहकृतैः सर लेषु विनष्टेषु प्रसरणुनाशार्थ परमाणु क्रयाजायते ततोविभागल दनन्तरं पूर्वसंयोगनाश स्ततउत्तरदशेन क्षणकस्थायिनात्रसरेणु
"Aho Shrutgyanam"

Page #145

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।,
१३१
संयोगो घणुकनाशश्च ततः क्रियानाश सासरेणुनाशश्च ततउत्सर संयोगनाश स्सएवक्षणोनिखिलजन्यानाधारस्वान्महाप्रलयइत्युच्यते तरक्षणमादायपूर्वेतृतीयक्षण इत्यर्थः । - कार्यद्रव्येणसहैवेति, एवकारेण गगनादिभिस्संयोगोव्यवच्छिद्य. ते ननुमूर्तसंयोगानुगुणक्रियातएवविभुसंयोगाभ्युपेयोविभुमात्रसं. योगानुगुणक्रियायाःप्रयोजनविरहेणानभ्युपेयत्वा त्तथाचात्राप्युत्तरदेशसंयोगानुगुणक्रियया विभुसंयोगस्पादेवे त्येवकारार्थासंगतिरित्यतआह ननित्यत्वमिति, तथाच भावकार्यत्वस्यानित्यत्वव्या. सतयातदानींगगनादिसंयोगस्वीकारेनाशकाभावेननित्यत्वापत्याव्या. पकविरहेणभावकार्यत्वप्रतिक्षेपेतत्स्वरूपप्रतिक्षेपः प्रयोगश्च महाप्र. लयपूर्वतृतीयक्षणोत्पन्नसंयोगो ननित्यैकवृत्तिः नाशातिरिक्तनाशकपूर्ववानधिकरणत्वेसतिभावकार्यत्वा धन्वन्तन्नैवं यथासृष्टिका. लीनगगनपरमाणुसंयोगः शब्दध्वंसेव्यभिचारवारणायविशेष्यदलं तस्यकालेपिद्रव्यातिरिक्तेविशेषणत्वस्वीकारेतर्कस्फुरणायैवतदितिबोध्यम् विपक्षवाधकश्चात्र भावकार्यस्यानित्यत्वव्याघातानचकारण. सत्वेनियमक्षतिर्नकार्य्यवारणायालमिति गगनसंयोगःस्यादेव एव. मुक्तनियमोप्यप्रयोजकएव भावकार्यस्याविनाशित्वेक्षत्यभावात् तस्मानाशकपूर्ववर्तितैवाविनाशित्वेप्रयोजिका नतुभावकार्यत्व मन्यथा कार्य्यत्वमात्रस्यविनाशित्वप्रयोजकत्वमभ्युपेत्यनाशस्यापिविनाशित्वं स्या देवश्चाविनाशिनोपिगगनसंयोगस्य स्वीकारेनकापिहानिरिति. वाच्यम् प्रलयप्रयोजकादृष्टस्यैवगगनसंयोगप्रतिबन्धकत्वाभ्युपगमेनतदभावात्मककारणविरहा द्भावकाय्योनधिकरणस्यैवप्रलयत्वेनोक्त. संयोगोत्पत्तोप्रलयत्वव्याहतेः नचोपभोगयोग्यभावकार्यानधिकरणस्वमेवप्रलयत्वम्प्रलयेभावकार्यसत्वनिर्णयएवो पभोगयोग्यभावकार्यत्वत्वेनपक्षतायांगौरवस्यप्रलयसाधकानुमानसह्यत्वा दन्यथा द्वयणुकस्यापिकस्यचित्सत्वेक्षत्यभावेनतत्सत्वस्याप्यापत्तेः एवम्भावकार्येषु. सर्वेषपलब्धबिनाशित्वम्भावकार्यत्वव्यापकतयैवगृहीत नचतन्नित्यभावकार्यसम्भावनामात्रेणहातुमुचितमतदतुरोधेन तदभावस्यैवव्यव. स्थापनीयत्वात् नचभावत्वमकिञ्चित्करं ध्वंसध्वंसेप्रलयेसर्वभावोन्मजनप्रसङ्गा दनन्तध्वंसस्वीकारप्रसङ्गेनगौरवप्रसङ्गाच्च नचप्रलयविभा. गावस्थानसम्भवः तस्योत्तरदेशसंयोगेनैवप्रायोविनाश्यत्वा दन्यथा
"Aho Shrutgyanam"

Page #146

सिद्धान्तलक्षणतश्चालोकः ।
प्रहरादिपूर्वोत्पन्नविभागाबनुत्पन्नविभागौचघटावालोचयताञ्जायमानविभक्तप्रतीतिस्समानाकारत्वेनानुभूयमानैकत्रविभागविषयिणीपरत्र
१३८
संयोगाभावविषयिणीतिस्या त्सतिविभागेकुत्रापिनतद्विषयिणीतिवक्तुमशक्यत्वा नचेष्टापत्ति रनुभूयमानसमानाकारत्वभङ्गापत्तेः नच. संयोगाभावेनैवविभक्तप्रतत्तिर्गतार्थता भावत्वेनानुभूयमानत्वा द्विनिगमनाविरहेणसंयोगप्रतीतेरेव विभागाभावविषयत्वप्रसंगाच्च किलोत्तरसंयोगस्यानाशकत्वे गिभक्तयोर्ययोर्न संयोगोनित्ययोस्तयोर्विभागस्याविनाशित्वप्रसङ्गः नचभावकार्य्यस्याविनाशित्वमिष्यतइत्यलमप्रस्तुत विचारवाहुल्येनेति ॥ ० ॥
स्वमतेद्यणुकस्याभावादिति, तस्य मेरुसर्षपयोः साम्यप्रसंगवारणा यावयवधारायाविश्रामस्य वाच्यत्वेलाघवात्त्रुटावेवविश्रामोवाच्यस्तदपकृष्टमहत्त्वस्यच नित्यत्वाङ्गीकारा दपकृष्टमहत्वं प्रत्यनेकद्रव्यत्वस्यप्रयोजकतया सप्रयोजकत्वेनाभिमत न्त्रसरेणु स्सावयव श्राक्षुषद्रव्यत्वादित्यादिद्व्यणुकादिसाधकमनुमान मप्रयोजकमेवा शुत्वव्यवहार• श्वापकृष्टपरिमाणैरेवोपपादनीयइति नद्व्यणुकादिस्वीकारेप्रयोजनमि
त्याशयः ॥ ० ॥
बलवत्तरमाणाभावादिति, ब्राह्मचं वर्षशतमित्यस्येदानीमागमत्वानुपलब्धे रागमत्वेनप्रसिद्धेरैतिह्यतया तत्रप्रामाण्यासम्प्रतिपत्तेः अविधित्वेनान्यार्थतात्पर्यकत्वसंदेहाच्च सर्गान्तरीयद्व्यणुकोत्पत्यर्थम्
प्रामा
णिकत्वपवतस्यचसविवादत्वादितिभावः ॥
क्रियाभ्युपगमोऽपिप्रलयाव्यवहितोत्तरक्षणएवहिद्वयणुकोत्पत्तेः
तांच्चन्त्यमिति, परंप्रत्युद्भावितस्यदोषस्य परमतेनासम्भावित्वएवादोषत्वमत्युचितं स्वमतेनतस्यादोषत्वन्तु नदोषतयाऽनुद्भावन• प्रयोजकमिति महाप्रलयस्य पराभ्युपगततया महाप्रलयान्तर्भावेणातिव्याप्तिवारणमेव स्थलान्तरानुसरणवजिमतिसुन्दरं नतुस्वमतेद्वयणु. कासम्भवेनस्थलासम्भवः प्राचीनैस्तु चसरेणुनित्यताया स्सन्दिग्धतचाक्षुषद्रव्यत्वेऽनित्यत्व.
याव्यभिचारसंशयस्यचाप्रतिबन्धकतया सावयवत्वादिव्याप्यत्वेनिश्चिते त्रसरेणुपरिमाणस्य नित्यत्वासम्भवात् द्वद्यणुकादिसाधकमनुमान नाप्रयोजकं नचमहदारम्भकारम्भकत्वात्परमाणुत्वेनाभिमतस्याप्यस्तुसावयवत्व मनवस्थाभयेन कुत्रापिविश्रामस्यवाच्यत्वे परमाणाविषतत्रैवास्तुविश्राम इतिवाच्यं महदारम्भ
"Aho Shrutgyanam"

Page #147

सिद्धान्तलक्षणतच्वालोकः ।
१३९
कस्यावयवत्वे यथामहतोघटस्यमहत्वानुपपत्तिः कपालस्यानेकत्वाभावेनघटस्यानेकद्रव्यत्वाभावा नतथा महदारम्भकारम्भकस्यानवयवत्वे महत्वानुपपत्तिरिति तस्याप्रयोजकत्वा त्कपालिकादीनामपि महदारम्भकत्वादेव सावयवत्वमिति नपरमाण्ववयवप्रसङ्गात्येवन्द्रयणुकस्याभ्युपेतत्वादिति चिन्तावीजम् ॥ ० ॥
इतिमतइति, प्रलयोप्यदृष्टाधिकरणं जन्यस्य नित्य सुख साक्षात्कारस्यसत्वादितिशेषः सुखमात्रस्यपरमपुरुषार्थत्वभ्रममूलक मेवचतन्म. तम्बोध्यं दुःखाभावस्य पुरुषार्थताम्व्यवस्थाप्यविस्तरेणतन्मतखण्डनस्यभट्टवार्तिकएवोपलब्धत्वादिति ।
कार्य्यमात्रम्प्रत्यदृष्टस्येति, अयमाशयः नहिप्रयोजननिमित्ताभ्याम्विनाकस्यचित्काय्यैस्योत्पतिरिति सामान्यतोनियमे प्रयोजनस्य चेतनसम्वद्धस्या नियमवारणाय तत्तच्चेतनादृष्टनियम्यतायाः स्वीकरणीयतया महाप्रलयस्यापि मोक्षविरोध्यात्मविशेषगुणादिभावविरोधितया सप्रयोजनस्य तत्वज्ञानद्वारा मोक्षप्रयोजकाहरेवोत्पादनीयत्वा ददृष्टजन्यत्वम् अतएव महाप्रलयस्य सुखदुःखाद्यजनकतया कथमदृष्टजन्यत्वा श्रचानातोत्पत्तिविनाशवता मंकुरादीना मध्यप्र प्रोजनत्वे प्यदृष्टजन्यत्ववदितिवाच्य म्परमकारुणिकानां योगिना उत्पन्नयोगजधर्माणा मेवान्ततः सांसारिकजन्तुसुखजननयोग्यतथावेधानाम्विनाशेदुःखस्य दुःखजननयोग्यतथाविधानाम्बिनाशे सुतस्य सम्भवात् तत्तदङ्कुरक्लेदादिना क्रिस्याद्युत्पादकतयावा संसारे कथञ्चित्सर्वेषामेव प्रयोजनवत्वादित्यपिनिरस्त म्भविष्यन्महाप्रलसाक्षात्कारेण योगिनामेव वा सुखाद्युत्पत्तिसम्भवेन कथञ्चित्प्रयोतनत्वाच्चेति । केचित्तु लाघवेन कार्य्यत्वावच्छिन्नंप्रत्यदृष्टस्यकारणत्वे व्यभिचारवारणायैव प्रलयेप्यदृष्टोत्तरत्वस्य कल्प्यत्वादिति वदन्ति ।
तदानीमसम्भवादिति, नित्यत्वप्रसङ्गादितिशेषः अविदितेप्रमागाभावादिति कचित्पाठः तस्याऽयम्भावः प्रलय प्रयोजकारष्ट्रादिवेनाश्य न्तदानीं दुःखमास्ता मितियदिब्रूया तदपिनसम्भवत्यविदेते ऽसाक्षात्कृते मानाभावादिति इदमुपलक्षणं शरीराद्यनवच्छि प्रेतस्योत्पत्तेरप्यसम्भवोवोध्यः ।
बाधनिश्चयादीति, गोमन्त्ताबुद्धौ गौर्नास्तीतिबुद्धे र्नगोप्रतियोगेकाभावावगाहित्वेनविरोधित्व न्तस्यतद्गवात्यन्ताभावधीसाधार
"Aho Shrutgyanam"

Page #148

१४०
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
णत्वा नापिगोत्वसमनियतप्रतियोगिताकाभावावगाहित्वेन यावद्गौ
र्नास्तीतिबुद्धेर्विरोधित्वापातादिति गोत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभा वावगाहित्वेनैव तद्वाच्यतया त्यन्ताभावप्रतियोगितायां सामान्यधर्मावच्छिन्नत्वसिद्धिरितिभावः । ननु भ्रमसाधारण्यानुरोधेन प्रतियोगि त्वसम्बन्धावच्छिन्नगोत्तरधर्मानवच्छिन्न प्रकारतानिरूपिता भाव त्वावच्छिन्नविशेष्यत्वाभिन्न प्रकारताकनिश्चयत्वेनैव बिरोधित्वम्वानप्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावानुरोधेनतत्सिद्धिरतआहादीति
च्यमिति तथाच प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावस्यविषयविरोधाधीनतया गोप्रतियो गिकाभावादीनान्नतत्वमिति गोमात्रावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावस्यै वतद्वाच्यतया सामान्यधर्म्मविच्छिन्नत्वसिद्धिः नचकेवलगोत्वावच्छिन्नस्यविलक्षणमेवप्रतियोगित्वं संसर्ग स्तेनचतत्सत्वन्नतद्गवाद्यभाव इति प्रतियोगित्वमात्र पवधर्म्मावच्छिन्नत्वे मानाभावः भवतापि- गोत्वमात्रावच्छिन्नत्वस्यविलक्षणस्यैवस्वीकरणीयत्वा दन्यथातस्याभा वघटितत्वेनानवस्थापातादितिवाच्यं यावलक्षयितुं शक्यन्तावद्वैलक्षण्याभ्युपगमस्यानुचितत्वा त्प्रतियोगित्वञ्च तत्तद्धर्मावच्छिन्नत्वेनलक्षयितुंशक्यत इतितत्त्यागस्यानुचितत्वेना वच्छिन्नत्वाभ्युपगमात् तन्मात्रावच्छिन्नत्वमपि तदतिरिक्तानवच्छिन्नत्वत्वेनलक्षयितुंशच्यमिति तदपिलक्षणीयमेव अनवस्थितिश्च तत्वाद्यनुगतधर्मघटितत्वेन सामान्यतोशानेनदोषाया स्तुवातद्विलक्षणमेव कानोहामि रित्येवानि बेचनीयतावाद्यतिरिक्तानामबमच्छिन्नत्ववादिनांनिष्कर्षइति
एकसम्बन्धेनेत्यादि, अथतगौर्नास्तीति बुद्धिस्साक्षात्सम्बन्धेनगोमत्ताबुद्धिमात्रस्यैवविरोधिनी गवावयवेगोमति चत्वरादीच तदनुसत्तेः कालिकेन गोमत्ताबुद्धिश्च हदत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यिका इदानीङ्गौरस्तीत्येव तत्प्रतीतेः भवतिचतद्विरोधिनी सम्बन्धविशेषानवगाहिनी दानीङ्गौर्नास्तीतिप्रतियोगितायां सम्बन्धावच्छिन्नत्वे मानाभावः नचगोसमवायिनी संयोगेन गौर्नास्तीतिबुद्ध्युप्तत्तेः सम्बन्धावः -च्छिन्नत्वमावश्यकम्प्रतियोगितायामितिवाच्यम् गोसंयोगाभावस्य क्लृप्तस्यैवतत्रविषयत्वात् ॥ संयोगविशिष्टगो प्रतियोगित्वेनोलेखेपि शिखोविनष्ट इति वद्विशेषणस्य प्रतियोगित्वसम्भवात् नचा' त्रतत्रैववाधकस्यचिरेहणकथम्भासमानत्यागइति वाच्यम् लाघकस्यै.. उक्तप्रतीतिवलात्सम्बन्धविशेषेण-:
-वप्रयेोजकस्यबाधस्यैवसत्वात्
"Aho Shrutgyanam"

Page #149

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
बगोमत्वविरोध्यभावस्येवसाक्षात्सम्बन्धेन गोमत्वमात्रविरोध्यभावस्यापिगौर्नास्तीतिप्रतीतिसिद्धस्य सत्वम्बाभ्युपेयम् एवमपितादृशा
त्यन्ताभाववंसबुद्धिसाधारणैकप्रतिबन्धकत्वानुरोधेनध्वंसप्रतियोगितायां धर्मावच्छिन्नत्वमावश्यकमितिचेद्धन्ता
नुभविकमपीदम्म संन्यायसिद्धान्तपक्षपातादपोद्यतं तथाहि संयोगेनगौर्नास्तीति बुद्धिः प्रतियोगितयागामुल्लिखन्तीगोप्रतियोगिकत्वांशेबाधमनासादयन्तीनलाघवमात्रेण गोसंयोगं प्रतियोगित्वेनस्वीक क्षमतेऽनुभवापलापकस्यलाघवस्याकिञ्चित्करत्वा त्सन्देह एवलाघवस्यवस्तुव्यवस्थापकत्वा गोप्रतियोगिकत्वेन संयोगानुपस्थितावपि संयोगेन गौंर्नास्तीतिबुवृध्युत्पादाच्च एवञ्च साक्षात्संबन्धेन गोमन्मात्रे गौर्नास्तीति बुद्धिर्नजायतएवेतिकेन तुभ्यमभ्यधायि संयोगादिसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावातिरिक्तस्यतद्विषयस्यानभ्युपगमा त्संयोगसम्बन्धावाच्छनप्रतियोगिताकाभावावगाहिनसिाप्रत्यक्षबुद्धि
स्समवायेनगोमति
१४१
समवायावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावावगाहिनीचसंयोगादिनागमिति
जायतएव योग्यानुपलब्धिरूप सामग्रीवशान्नजायते इतोविपरीता नचैवंसंयोगादिनागोमत्युपलब्धगवात्यन्ताभावः परत्रस्ववोधसंक्रान्तयेऽत्रगौर्नास्तीति कथन्नाभिलपतीतिगौर्नास्तीतिप्रत्ययवेद्य स्तेननगृहीतइति कल्प्यत इति वाच्यम् समवायेनगौनास्तीत्याद्यभिलापस्य स्पष्टप्रत्यायनेच्छानिबन्धनत्वेनार्थापत्तेस्पक्षीणव्यापारत्वा त्सं
म्बन्धानवच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावविषयकत्वेन प्रत्यक्षस्यानुव्यवसी
नुभवस्याविवादत्वेतादृशाभावनिराकरणममर गुरूणामप्यशक्यमित्य
सम्बन्धविशेषमन्तर्भाव्यैवेति, ननु संयोगसमवायादिसंबन्धेनगोमत्ताबुद्धाबुभयसम्बन्धेन गवात्यन्ताभाववत्सा बुद्धेरविरोधित्वेन संयोगत्वाद्यतिरिक्तधम्र्म्मावच्छिन्नसंसर्गत्वानिरूपितत्व
यमानतायास्सन्दिग्धत्वेन नततस्तादृशाभावसिद्धि
लम् W
तद्वारणाय
स्तारशा
स्यैवबिरोधित्वघटक तायावाच्यतया ध्वंसवत्तांबुद्धिसाधारण्यन्दुवीरमितिचेन्न ध्वंसीय प्रतियोगितायामपिसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्वीकारात् । यद्वाभेदप्रतियोगित्वस्य सम्बन्धानवच्छिन्नत्वतग्रहस्यप्रतिब
वबाच्यतयानध्वंसबुद्धिसंग्रहइति यदिचतगौर्नास्तीत्यादिबुद्धिरत्य.
"Aho Shrutgyanam"
न्धकत्ववारणायतद्धर्मातिरिक्तधर्म्मानवच्छिन्नसंसर्गतानिरूपितत्वस्यै

Page #150

१४२
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
न्ताभावत्वरूपानुयोगित्वावगाहिनी तदात्यन्ताभावध्वंसादिबुध्योर्ने. करूपेणप्रतिबन्धकत्वसम्भव इति चिन्त्यम् ॥
विभावनीयमिति, इदानीं गौर्नास्तीति बुखेस्सर्वानुमताया अप. लापरवचिन्तावीजम् नचतकालिकेनाभाववत्वंविषयः तदोबिद्यमा. नतादशायामपीदानीन्तद्रौर्नास्तीतिप्रत्ययापत्तः नचसमवायादिस. म्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावोविषयः प्रतियोग्यभाधान्ययस्यतु. ल्ययोगक्षमत्वेनेदानींगौरित्यत्रकालिकेनगोमत्वस्यप्रतीतत्वेननसात. संबन्धावच्छिन्नाभावबोधस्यैवानुभविकत्वादिति । _नन्विदानीमश्वइत्यादि। अत्रकालवृत्तितावच्छेदकत्वंदेशेभ्युपे. स्येदानींकालेऽश्वेचस्वरूपतएवगोत्वाभावस्याभ्युपगम्यतयाश्वश्वका. लेपिस्वरूपतएवतत्सत्वमङ्गीकृत्यकालाश्वोभयवृत्तित्वकोत्वाभावबिष. यस्तामितिचे देवन्देशवृत्तितायांकालस्याप्यवच्छेदकत्वन्नस्यादिदानींगेहेगौ स्तीत्यत्राप्युक्तयुक्त्यावृत्तित्ववयस्यैवविषयत्वसम्भवा अचेष्टापत्ति रनुभवविरोधा दन्यथागोस्तद्गेहेविद्यमानत्वदशायामिदानींगेहेगौनास्तीतिप्रतीतिरपिस्यात् ॥ गेहेकालान्तरावच्छे. देनतत्कालेचदेशान्तरावच्छेदेनगवात्यन्ताभावस्याभ्युपगततयावृत्ति. त्वद्वयावगाहित्वेऽवाधितत्वात् तस्या अपीष्टत्वेभवतिभवतांमतिर्जा. नातुतथैवभवाकिमनुरोधेनचरणपातेनापिवयन्देशकालादीनामवच्छे. दकत्वमझीकारयामइत्याखण्डलार्थः॥
प्रतियोग्यारोपस्तजन्येति,। आरोपस्यजनकताचोपलभ्येतेत्येव. मापत्तिद्वाराबोध्यति ।
पूर्वोत्तरकालावेवेति, अयमिदानींयदिस्वाश्रयोत्तरकालकत्वसं. सर्गेणघटवान्स्यात् घटवत्वेनोपलभ्येत इतिध्वंसप्रत्यक्षे अयमिदा. नीस्वाश्रयपूर्वकालकत्वसम्बन्धेनघटवानस्यात्तत्वेनोपलभ्यत इति प्रागभावप्रत्यक्षेकारण मित्युत्तरकालपूर्वकालयोः सम्बन्धघटकत्वात् सम्बन्धत्वमित्याशयः ॥
चक्रकादिप्रसङ्गति, स्वग्रहसापेक्षग्रहसापेक्षग्रहसापेक्षग्रहविष. यत्वेनस्वभित्रत्वप्रसङ्गइत्यर्थः स्वमत्यन्ताभावत्वं तद्ग्रहसापक्षोनिय. मग्रह स्तत्सापेक्षस्संसर्गाभावत्वग्रह स्तत्सापेक्षत्वस्यात्यन्ताभावत्वप्रहेसत्वा दापादकसत्वं चक्रकप्रसनव्याप्यावात्माश्रयान्योन्याश्रयः समावितिनतौदर्शितावितिबोध्यम् ॥
"Aho Shrutgyanam"

Page #151

सिद्धान्तलक्षणतश्वालोकः ।
कथञ्चिदिति, उक्तारोपम्बिना जायमानप्रत्यक्षस्थलेपेितादृशारोपंप्रकल्प्येत्यर्थः ॥
स्वीकारेपीति, अपिनात्यन्ताभावप्रत्यक्षेप्रतियोग्युपस्थितिसद्दकृतयोग्यानुपलम्भस्य प्रागभावप्रत्यक्षेप्रतियोगिजनकसामग्युपलम्भसह
१४३
कृतस्यध्वंसप्रत्यक्षेनाशकोपलम्भसहकृतस्य कारणत्वादेव सर्वत्र निर्धा हान्नप्रतियोग्यारोपस्य कारणत्वमितिसूचितम् नचनाशकोपलम्भसइकारोव्यर्थः असमवायिकारणमात्रनाशाधीन कार्यनाशस्थलेऽनुप
लब्धासमवायिकारणनाशस्यध्वंसप्रत्यक्षापत्तेः नच
कपालखण्डा
छुपलब्धिस्थलध्वंस बुद्ध्यनुपपत्तिरानुमनिकत्वात्कपालध्वंसमनुमायघटध्वंसस्यप्रत्यक्षसम्भवादिति ।
निरुक्तसंसर्गाभावत्वविरहेति, संसर्गारोपजन्यप्रतीतिविषयवृत्यभावविभाजकोपाधिमत्वस्य संसर्गाभावत्वरूपत्वेनातिव्याप्तिरिति चिन्तनीयम्० ॥
सदातनत्वविशिष्टमिति, नचघटाभावाभावस्य घटरूपतयाऽनित्य नरवेसदातनत्वविरहादत्यन्ताभावत्वानुपपत्तिरितिवाच्य मतिरिक्तत्वाभ्युपगमाद्घट कालविशिष्टस्यैव संसर्गत्वाभ्युपगमेन घटाभावदशायान्तत्सत्वासम्भवात् I यद्वाभावत्वस्य भावभेदरूपतयाघटस्वरूपेतश्रतद्विरहेणात्यन्तभावत्वविरहेपिनदोषइति ॥
अनुयोगिताविशेषोवेति, इदन्तुबोध्यं भेदत्वस्यानुयोगिता विशेषस्वेऽत्यन्ताभावत्वस्यापितद्रूपत्वमेवेति ॥
सास्ना दावव्याप्तीति, साध्यतावच्छेदकस्बन्धावच्छिन्नत्वस्य पारिभाषिकत्वेनदोष सम्भवदति तु विभावनीयम् ● ॥
इदमप्यभावेत्यादि, ननु धर्मिभेदधर्म्मात्यन्ताभावयोरैक्ये Sव्यातिविरहेऽप्यभावाधिकरणकाभावस्याधिकरणस्वरूपत्वे गोभेदस्यापि
हेतुसमानाधिकरणात्यन्ताभावरूपतयातत्राव्याप्तिरस्त्येव
नचाभा
वाधिकरणकोप्यभावोभावप्रतियोगिकपवाधिकरणस्वरूपइतिवाच्यम् तादात्म्येनाभावसाध्य के तथाप्यव्याप्तेरितिचेन्न हेत्वधिकरणनिरूपितवृत्तितावच्छेदकानुयोगितानिरूपित संसर्गाभावीय प्रतियोगित्वविवक्षायान्दोषाभावात् नचात्यन्ताभावीयत्व प्रवेशेप्रयोजनाविरहोत्राप्यस्त्येवेतिवाच्य मिष्टत्वात् ● ॥ यथायादृशप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नानधिकरणत्वं हेतुमतस्त
" Aho Shrutgyanam"

Page #152

सिद्धान्तलक्षणतश्वालोकः ।
त्प्रतियोगितामवच्छेदकत्वघटितलक्षणेसंसर्गीभाषीयत्वप्रवेशे प्रयोजन. विरहणवनतथाव्याप्यवृत्तिसाध्यकस्थलीयलक्षणेपि
तत्राण्याप्तेरपि
सम्भवादित्यत्र तात्पर्य्यादिति ॥
सहजत पत्र प्रतियोगिव्यधिकरणत्वादिति, इदानीं प्रतियोगिस म्वन्धित्वप्रवेशे प्रयोजन विरहेण प्रतियोग्यधिकरणत्वाभावस्य हेत्वधिकरणेसत्वसम्भवादिति भावः ।
अव्यावर्त्तकत्वादिति, सावयवत्वस्य तत्प्रयोजकत्वा
विभूनामपिव्यावर्त्तकत्वापतेः ॥
२४४
वन्यथा
नवस्त्ववच्छिन्नपरिमाणवत्वमेव
व्यावर्तकत्वेप्रयोजकमित्यत्र
सिद्धान्तभंग रूपदण्डमाह कालोपाधीति, नचदिगुपाधितायामवकिछनपरिमाणवत्वम् कालोपाधितायाञ्चजन्यत्वंप्रयोजकमिति नदोप इति वाच्यम् परमाणूनांच्यावर्तकत्वस्यानुभावकत्वेद्दिप्रयोजकभे. दकल्पनायुज्यते नचासन्दिग्धन्तद्स्तीत्युभयत्रापिसावयवत्वस्यैव प्रयोजकत्वौचित्यादिति ।
प्राचाम्मत इति, प्राच्याम्घट इति बुद्धिर्भदिङ्मात्रमधिकरण. तयाविषयाकरोति प्रतीच्यां घट इति प्रत्ययापत्ते र्नाप्युपाधिमात्रम् । वृक्षो घट इति प्रत्ययापत्तेः किन्तूपाधिविशेषविशिष्टान्दिश' न्तत्रोपाधेरवच्छेदकत्वमेवनत्वधिकरणत्व मित्येके । विशिष्ट बुद्धे. विशेषेणविशेष्योभयसम्बन्धावगाहित्ववद्विशिष्टानुयोगिक बुद्धेर्विशेपण विशेष्योभयानुयोगिक सम्बन्धावगाहितया दिशीवदिगुपाधावव्यधिकरणत्व नवघटेरूपमित्यादिविशिष्टबुद्धिः कथमितिवाच्यं त स्योलपक्षितानुयोगिकत्वस्यैवस्वीकारादित्यर इति विवादप्रदर्शनायमतइत्युक्तम् ।
पवमवच्छेदकतासम्बन्धेनेति, ममान्तष्करणेकोपो ममचेतसिरा. गइत्यादिप्रामाणिक व्यवहारदर्शनादूद्वेषेच्छाद्यात्मविशेषगुणावच्छेदकत्वस्य मनोनिष्ठस्यवृत्तिनियामकत्वमभ्युपेत्य । यत्तु चेष्टात्वावच्छिन्नंप्र तिकृतेरयच्छेकतासम्बन्धेनकारणत्वमितितदनुरोधेनवृत्तिनियामक
तस्येति तदपिकारणत्वघटक प्रतियोगितायांकारणतावच्छेदकसम्ब धावच्छिन्नत्वस्य प्रवेशपक्षेवृत्यनियामकस्य प्रतियोगितानवच्छेदकतयाकारणत्वासम्भवा दत्रतादात्म्यादीनामपिवृत्तिनियामकत्वप्रसङ्गा मातीचादरोविधेयः ।
" Aho Shrutgyanam"

Page #153

सिद्धान्तलक्षणतस्वालोकः ।
दिक्कालयोरीश्वरानतिरिक्तत्वादिति, तयोरीश्वरानतिरिक्तत्वेऽ पिसूर्यपरिस्पन्दावच्छिन्ने तत्रेदानीं घटइत्यादिबुद्धि विषयत्वमुदयादिलनिधानाद्यवच्छिन्ने प्राच्यां घटइत्यादिबुद्धिविषयत्वंघटादीनान्तुनोपाधि त्वं तेनोपधेयोपाधेरेकत्व नेदानीं घटष्प्राच्यांद्यटइत्यनयोरेकत्रप्रसङ्गः । घटादीनामुपाधित्वस्यानुभविकत्व उक्तप्रसङ्गवारणायतयोर्भे दोन केनाप्य पलपितुं शक्यइतिमन्तव्यम् I मतमिदन्दीधितिकृतोनात्यादरणीय न्यायविद्भिरुक्तयुक्त्यातत्तदन्तस्करणशरीराद्युपाधिभेदकल्पनयासर्व - दोषपरीहारेणैकचेतनवादरूपौपनिषदमतप्रवेशापत्तेरिति ॥ ० ॥
स्वप्रतियोगित्वं याहशसम्बन्धावच्छिन्नमिति, अत्र स्वप्रतियो. गिताविशिष्टनिरूपकताकाधिकरणत्व वनिरूपितवृत्तित्वन्नास्तीति प्रा. तोतिको भावोलक्षणघटकः वैशिष्ट्यं च स्वावच्छेदकधर्मावच्छि स्वनिरूपितसंसर्गतावच्छेदकधर्मावच्छिन्नसंसर्ग ताकत्वो. भयसम्वन्धेनेति - प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिनत्वञ्च - प्रतियोगितत्रम्यू
शत्व
नवारकपर्याप्तिनिवेशफल म्बिशिष्टसत्तावाञ्जातेरित्यत्रप्रन्थे कृतैवोक मितरवारकपर्याप्तिनिवेशफलन्तु वाह्नमान्महानसीयवह्निमद्विषयकज्ञानत्वादित्यत्रातिव्याप्तिवारणम्-नचास्य सद्धेतुत्वमेवेति वाच्यं
तावच्छेदकतापर्याप्त्यधिकरणधम्मपर्याप्तावच्छेदकताकत्व
१४५
शु.
अवहित्वावच्छिन्नस्य शुद्धवाहत्वावच्छिन्नानरूपितविषयित्वस्य संसवर्गतया महानसीयवदिशा ने तस्य सत्वेन तेन सम्बन्धेन साध्यतायांस खेतुत्वेपि प्रकारितासम्बन्धेन साध्यतायांव्यभिचारित्वात् । नचतज्ज्ञानस्यवह्निप्रकारकतयातत्सम्बन्धेन तत्र कुतो नवाह्नसत्वमितिवाच्यं शुद्धवहित्वावच्छिन्नस्य शुद्धवह्नित्वावच्छिन्ननिरूपितप्रकारित्वस्यैव संसर्गत्वा तादृशीचप्रकारिता नतज्ज्ञाने महानसीयत्वस्याधिकस्य
निरूपकतावच्छेदकत्वात् उभयधम्मविच्छिन्ननिरूपितप्रकारित्वश्च नप्रत्येकधमावच्छिन्नस्य संसर्गः । विशिष्टसत्तात्वावच्छिन्ननिरूपितसमावायस्य तत्रतत्र प्रतिपादितसत्तात्वावच्छिन्नासंसर्गत्ववत् । तस्यापिवप्रकारित्वस्यसंसर्गत्वे महानसीयवह्निमदितिज्ञानानन्तरं व. हिमत्वेनजानामीत्यनुव्यवसायापत्तेः महानसीयवह्निमानित्यनुमित्यनन्तरंर्वाह्नमनुमिनोमीत्यनुव्यवसायापत्तेश्च नचतदिष्यते तथासतिवह्नि. त्वमात्रावच्छिन्नविधयताकानुमिती प्रमाणाभावप्रसङ्गात् । वह्निजानामीत्यनुव्यवसायश्चन प्रकारितासम्बन्धेनशानांशेव न्यवगाद्दीव
१९
" Aho Shrutgyanam"

Page #154

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
ह्निविशेष्यकशानानन्तरमपितदुत्पादा त्किन्तु विषयित्वमात्रेणेवि एवं प्रतियोगितासम्बन्धेनवाहसाध्यकमहानसयिह्न्यभावने त्वहेतुकातिव्याप्तिवारणमपि महानसीयवह्निसाध्य कवह्निमहानसीबा विषयकज्ञानत्वहेतुकातिव्याप्तिश्च वह्नित्वमहानसीयत्वगत द्वित्वम नसीयत्ववह्नित्वगत द्वित्वयोर्भेदे सहजतएववारणीया
तदभावएक
१४६
स्वादेः पयर्थ्याप्त्यनभ्युपगमेच समवायेननमहानसीयत्वविशिष्टत्वे' शिकालिकेनवहित्वावशिष्टसाध्य के धूमव्याभिचारिणे समवायावच्छ नवह्नित्वनिष्ठाचच्छेदकता निरूपितकालिकावच्छिन्नमहानसीयत्वनिष्ठां वच्छेदकता निरूपित निरूपकतामादायातिव्याप्तेर्व्वारणायच प्रतियो. गिताविशिष्टनिरूपकत्वमेवादरणीयं वैशिष्ट्यश्च स्वनिरूपितावच्छे वकताविशिष्टान्यावच्छेदकत्वानिरूपितत्व स्ववृत्तित्वोभयसम्बन्धेम
वृत्तिताच स्वनिरूपितावच्छेदकताविशिष्टान्यावच्छेदकत्वानिरूपित' त्वसम्बन्धेन वैशिष्ट्यचोभयत्र प्रसिद्धचतुष्येषुयावदादेयन्तैश्चबो ध्यम् एवञ्चप्रतियोगितावच्छेदकानिरूपकतावच्छेदकयो
स्वानवच्छेद कानवच्छिन्नत्वसम्बन्धेम
स्वावच्छेदकसम्बन्धाक
विशिष्टाः
वि
वच्छेदकत्वपक्षेभिन्नतया प्रतियोगितावच्छेदकता वैशिष्ट्य स्यनिरूपकतावच्छेकताया दहा द्विशेषसम्बन्धस्यावच्छेदकत्वपक्षे चिन्नत्वविरहेणत द्वौशष्ट्य विरहाश्नमहानसीयवह्निसाध्यकव्यभिचा रिष्यतिव्याप्तिः 4 अथविशिष्टस्यानवच्छेदकत्वे सम्बन्धविशे षस्यानवच्छेदकत्वे च कागतिरितिचेन्न रक्तदण्डवानितिप्रती तौस्थलभेदेनयथाविलक्षणावच्छेदकताद्वयस्वीकार स्तथामहान• सोयवहिमानितिज्ञानम्बह्निमहानसीयवदितिप्रतीतेर्वारणाय महान सी. यवह्निमदिति प्रतीत्युपपत्तयेच महानसीयविशेषणतापने वह्निविशे पणतापन्नेच वह्नित्वइवाच्छेदकत्वद्वयस्य विलक्षणस्यस्वीकरणीयतया स्ववृत्यच्छेदकतात्वव्याप्यधर्म्मवत्वस्यापिवैशिष्ट्य घटकत्वाङ्गीकारे.: णातिव्याप्तिवारणस्यकर्तुं शक्यत्वादितिमादृशामपरः पन्थाः
" Aho Shrutgyanam"
11°
भेदकविशिष्टत्वधिकरणेति, हेत्वाधिकरणनिरूपितवृत्तितावच्छ दक कूटस्वप्रतियोगिकपर्व्याप्तीयानुयोगिता निरूपितपरम्परावच्छेक त्वयत्वन प्रतियोगित्वस्यात्र लक्षणघटकत्वम्बोध्यम् ।
तादात्म्यसम्बन्धेनापीति, अत्रतादात्म्यसम्बन्धन कस्यचिदकिं नप्रागुक्तव्याप्यवृत्तित्वमितियोजना व्याप्यवृत्तित्वस्य साध्यतावच्छेद

Page #155

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
सम्वन्धेनाधिकरणत्वघटितत्वा भ्युपगमेनसङ्गमनीया तत्रतादात्म्येमात्मसाध्यस्थले प्रतियोगिवैयधिकरण्याघटितव्याप्तिज्ञानस्यापिप्रमात्मकतया तस्यव्याप्यवृत्तिसाध्यकत्वस्य समुचिततया तन्निर्धाहाथ सम्बन्धित्वनिवेशस्यावश्यकत्वे सङ्गतिब्बध्या तादात्म्य सम्ब न्धेनापि कस्यचिज्जन्यस्य नप्रागुक्तव्याप्यवृत्तित्वमितियोजनातुरमणीयैवेति ॥
१४७
यथाश्रुतमेवसम्यगिति उक्तव्याप्यवृत्तित्वस्य पारिभाषिकस्यै वालस्यतानियामकत्वेन तादात्म्यसम्बन्धसाध्यकस्थलस्यापिलक्ष्यत्त. या वास्तविकव्याप्यवृत्तित्वसं [स्यैवेदानीन्तादात्म्येनकपिसंयोगादिमतः
स्वीकरणीयतया भेदकूटनिवेशेप्रेयाजनाभाव इतिभावः ॥
योहेतुस्तदधिकरणेति, अत्रहेत्वधिकरणत्वएव तादृशवृत्तित्वाभावस्यविशेषणत्वे तात्पर्य न्तेन विषयितयाबह्नेर्हेतुत्वेवह्निज्ञानत्वस्यसाध्यत्वेवह्निशानेवह्नौ वह्निज्ञानत्व सामानाधिकरण्यंनतूक्तसामानाधिकर व्याभावविशिष्टबाह्रज्ञानइतिवह्निज्ञानत्व सामानाधिकरण्याभावविशिष्ट वहन्यधिकरणेतादृशवहिज्ञाने साध्याभावस्य सत्वीपनाव्याप्तिः नापिचहित्वावच्छिन्ननिरूपितविषयितयावहे र्हेतुत्वे तेनसम्बन्धेनविशिष्टवहित्वाधिकरणत्वाप्रसिद्धावप्यव्याप्तिः नचसामानाधिकरण्याभावउप लक्षणं कपिसंयोगसाध्यकवृक्षवृत्तित्वविशिष्टसत्वे सद्धेतोगुणावच्छेदे
नप्रतियोगिसामानाधिकरण्याभाववत्सत्तानतिरिक्तविशिष्टसत्ताधिक.
रणवृक्षवृत्तित्वात्कपिसंयोगाभावस्येत्यव्याप्तेरिति ॥
मूलस्वरसेनेति, यद्यपितादृशमूलस्य संयोगाभावदे तुकव्यभिचारिण्यतिव्याप्तिवारणपरतासंभवति तथापिप्रसिद्धसत्व हेतुकव्य
भिचातिव्याप्तिवारणपरतापरित्यागम्यानुचितत्वेनाभावविशेषण
त्वलाभइति ॥ ० ॥ ० ॥
अवच्छेकत्वाभावेति, अत्रैवम्मूलेवृक्षेनकपिसंयोगइत्यत्रापिवृक्षवृत्तेः कपिसंयोगनिष्ठाया अवच्छेदकत्वाभावस्यैव विषयत्वसंभवेन प्रतियोगिवैयधिकरण्यस्यैव व्यर्थत्वंस्था दत्रावच्छेकत्वाभावस्य तन कपिसंयोगाभावस्यैवविषयत्वमानुभविकमितिनास्माकश्चिन्त मोहक
न्दतीतिचिन्त्यम् ।
हेत्वधिकरणइति सप्तम्यावच्छेदकत्वार्थकत्वमाहत्याह प्रतियोगिवैयधिकरण्याचच्छेद केति, हेत्वधिकरणइति सप्तम्यानिरूपितस्था
"Aho Shrutgyanam"

Page #156

१४८
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
थंकत्वे प्रतियोग्यनधिकरणनिरूपितं यद्धत्वधिकरणनिरूपितवृत्तित्वं सदभावे हेत्यधिकरणयुत्तित्व म्प्रतियोगिव्याधिकरणहेतुस माना. धिकरणत्वान्तस्य यथाश्रुतमेवार्थ स्तन्त्र व्याप्यवृत्तरवच्छेदकत्या. भावेऽपि नदोषइत्यरुचराह गुरुतरंचति, तस्यकेवलान्वयितयेति, घटादीनांकालोपाधित्वकालवदेवाभावसत्वं तस्यानुपाधित्वे नित्यवदेबतन्त्रताहशाभावइति भावः ।।
दीधितोप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नस्य यस्यकस्यचिदित्या. दि, प्रतियोगितावच्छेदकसमानाधिकरणनिरूपकत्वनिष्ठावच्छेद। कताभित्राधिकरणतात्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपिता. धिकरणत्वनिष्ठावच्छेदकताभिनावच्छेदकत्वानिरूपितप्रतियोगिता. कभेदयत्वं निरूपितत्वसम्बन्धावच्छिनप्रतियोगित्वनिष्ठावच्छच्दक. कताभित्रा वच्छेदकत्वानिरूपितावच्छेदकत्वनिष्ठावच्छेदकताभित्रा बच्छेदकत्वानिरूपितधर्मनिष्ठांधयत्वसम्बन्धावच्छिन्नावच्छदकताभिनावच्छेदकत्वानिरूपितावच्छेदकत्वनिष्ठावच्छेदकत्वभित्रावच्छेदक स्वानिरूपितनिरूपकत्वनिष्ठावच्छेदताभित्रावच्छेदकत्वानिरूपिताधि. करणत्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितप्रतियोगिताकभे. दधत्वं प्रतियोगितावच्छे दकतासमानाधिकरणाधेयत्वसम्बन्धावच्छिजावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितावच्छेदकत्वनिष्टावच्छेदक- . ताभित्रावच्छदकत्वानहीपतीनरूपकत्वीनष्ठावच्छदकताभिन्नावच्छेद कत्वानिरूपिताधिकरणत्वनिष्ठावच्छेदकत्वभित्रावच्छेदकत्वानिरूपि. सप्रतियोगिताकभेदवत्वम्बोक्तमित्यर्थः ।
अनतिरिक्ततयेति, अयमाशयःविशिष्टसत्तावावान् गुणइतिहाना नन्तरं सत्वानामीत्यनुव्यवसायादर्शनात्सत्वस्यद्विधाभानाननुभवा द्विशिष्टसत्वंसत्वादनतिरिच्यते नचतत्रसत्वस्यविशेष्यत्वमात्रं प्रका. रत्वन्तुविशिष्टस्येत्यभ्युपगमेप्युक्तानुव्यवसायोपपत्तिरिति वाच्यम् । सारशविशेष्यत्वस्यप्रकारतानात्मकत्वे तज्ज्ञानस्यसमूहालम्बनत्वापत सत्तानास्तीतिबुद्धिप्रतिबध्यत्वाचनुपपत्तेश्च नचविशिष्टमात्रस्यप्रकार रत्वेपिप्रकारतावच्छेदकत्वस्यवैशिष्टयसत्तात्वोभयवृत्तितयासत्तात्वा. वच्छिन्नप्रकारताशालिबुद्धित्वरूपप्रतिवध्यतावच्छेदकसत्वानानुपप. तिरिति वाच्यम् प्रकारेभासमानस्यैवप्रकारतावच्छेदक्कतया सत्ता स्वस्यविशिष्टावृत्तित्वे तज्ज्ञानस्यभ्रमत्वापातात् वृत्तिवेधनतिरिक
"Aho Shrutgyanam"

Page #157

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
वाभ्युपगमः नचसत्तात्वमुभयसाधारणोधर्मइति वाच्यम् केवलस्थविशिष्टव्यावृत्तधर्मान्तरानुपलम्मा कैवल्यत्वनेकविधेविलक्षणे प्रमाणाभावात् नचविशिष्टस्यानतिरिक्तत्वगुणेतत्प्रतिष्प्रमास्वमिति वाच्य विशिष्टाधिकरणत्वस्यप्रमात्वनियामकत्वाभ्युपगमात् नचाधिकरणत्ववलक्षण्यापेक्षयाविशिष्टस्यवकुतोनवैलक्षण्यमितिवाच्यम् विशिष्टस्यातिरिक्तस्यस्वीकारोपितन्निरूपिताधिकरणत्वस्यकेवलनिरू. पिताधिकरणत्वातिरिक्तस्यनिरूपकभेदेनस्वीकारणीयत्वा दियास्तुविशेषोस्माकमवच्छदकंवैलक्षण्यप्रयोजकं भवतान्तुनिरूपकमेवेति । अथविशिष्टांधिकरणत्वस्यप्रतीतिनियामकत्वेसर्वेषामेवाभावानामैक्य. प्रसङ्गः घटवतिघटाभाववत्ताबुद्धघटप्रतियोगिकत्वविशिष्टाभावत्वाव. छिन्त्राधिकरणत्वस्याविलक्षणस्यासत्वादेववारणादितिचे रसत्यं विशेषणानुपरक्तस्यसत्वस्यप्रतीतिसिद्धतयातस्यसर्वत्रविशिष्टप्रती. तो विशेषणोपरागोयुक्तः प्रतियोग्युपरागम्विनाभावबुद्धेरप्रसिखत. धा केवलाभावसावेप्रमाणाभावा स्कस्यविशिष्टबुख्यनुसारः स्या. द्विशिष्टबुद्धयोहितप्सत्प्रतियोग्युपरक्तत्वेनभित्रमूर्तिकानेवाभावान्विष. योकुर्वन्ति केवलमभावत्वमाप्रश्चानुगताकारानुरोधादेकम् एवम्बि. शिष्टाधिकरणत्वं यदस्माभिः क्वचिदङ्गीक्रियते कचिच्चन नतत्रवा. इमात्रस्य सहायता किन्तुवैशिष्टयेविशेषणाधिकरणत्वं येनसम्बन्धेननिविशिष्टेतेनावशेषणवत्वावशेष्यवत्वोभयसद्भावस्य नैतस्याभावाधिकरणत्वसत्वासत्वप्रयोजकत्य मसम्भवात् अनीलघटवतिनीलधि. शिष्टघटत्वावच्छिन्नाधिकरणत्वासस्वप्रयोजकन्तूक्ताधिकरणतानिरूप. कस्यानीलाघ्यावृत्तत्वन्तदिवाभावाधिकरणत्वस्थलेस्वीकारेघटप्रतियोगिकाभावस्याघटप्रतियोगिकाभावव्यावृत्तावेकाभावकथापिदरापेता .कदाचिद्रक्तस्यदण्डस्यारक्ततादशायरिक्तविशिष्टदण्डाधिकरण. त्वासस्वप्रयोजकंहिविशेष्यसम्बन्धविशेषणेनसहविशेष्याधिकरणस्यै. ककालत्वं तदपिन प्रकृतेसत्वप्रयोजक विशेषणस्यघटस्यभूतलेनसहककालत्वात् कालविशेषणस्थलीयाधिकरणत्वप्रयोजकस्य कालाधिकरणसम्बन्धस्य प्रकृतविषयानन्तभावादिति । अतएवाभावस्थलेऽननुभविकधिकरणत्ववैलक्षण्यमभ्युपेत्य कयोश्चिदभावयोरभेदोपगमे सर्वेषामेवाभावानामैक्यप्रसङ्ग इत्युक्तं जलादिवृत्तिस्वविशिष्टः गोत्थायभावेत्यादिदीधितिब्याख्यावसरे विशिष्ट्रस्यातिरिक्तत्वे प्रमा.
"Aho Shrutgyanam"

Page #158

१५०
सिद्धान्तलक्षणतन्त्रालोकः ।
स्वस्यापारिभाषिकत्वमनुगुणमितियत्प्रागुक्त न्तस्वेतास्वनतिरिक्त• तासाधक युक्तिष्वकिञ्चित्करमित्यलं प्रसङ्गागत विचार वाहुल्येनेति ॥ ० ॥ असम्भवइति, यद्यपि स्वप्नतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेन साध्य'
तावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नस्वप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नसामा..
न्यानधिकरणत्वविवक्षायानासम्भवः तथापिस्वरूपसम्बन्धेनसाध्यः तायसद्धेतावव्याप्तिभवत्येवेति बोध्यम् ॥
स्वप्रतियोगित्वमित्यादि, स्वत्वस्थानुगतत्वे स्वप्रतियोगिता निः रूपित संसर्गतावच्छेदकतासमानाधिकरणाधेयत्वसम्बन्धावच्छि
बच्छेदकतानिरूपितावच्छेदकत्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपित संसर्गत्व
निष्ठावच्छेदकतानिरूपित निरूपकत्वनिष्ठावच्छेदकत्तानिरूपिताधिकरणत्वनिष्ठावच्छेदकताक प्रतियोगिताकभेदत्वेननिवेशः भवति चलं. योगस्वनिष्ठावच्छेदताक संसर्गताकघटाभावप्रतियोगितावच्छेदका
वच्छिन्ननिरूपकताकाधिकरणत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदोहेस्वधिकरणवृत्तिरितिनासम्भवः स्वत्वस्याननुगतत्वेवा भावविशिष्टाभावीयसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगितानवच्छेदकत्वं वि वक्षणीयं वैशिष्टषञ्च स्वतादात्म्य स्वविशिष्टनिरूपकताकाधिकरण त्वसम्बन्धावच्छिन्नस्वनिष्ठावच्छेदकताकप्रतियोगिताकभेद वद्धेत्वधिकरणवृतित्वोभयसम्बन्धेन स्ववैशिष्टयञ्च स्वप्रतियोगितानिरूपि तसंसर्गतावच्छेदकतासमानाधिकरणावच्छेदकताकसंसर्गताकत्व स्वप्रतियोगितावच्छेदकतासमानाधिकरणावच्छेदकताकत्वोभयस
स्वम्धेना त्रोभयत्वावच्छिन्नसंसर्गतानिरूपितावच्छेदकत्वनिष्ठावच्छे. दकतायां संसर्गतावच्छेदकत्तासामानाधिकरण्यनिष्ठावच्छेदकता
मिरूपितत्वमात्रनिविशिष्टं तेन स्वनिरूपित प्रतियोगिताकसंसर्गतावच्छेदकतासमानाधिकरण संयोगत्वनिष्ठा वच्छेदकत्वघटितविशेषसंसंगणस्वविशिष्टनिरूपकताकाधिकरणत्वरूपविशेष सम्बन्धावच्छिन्नस्वनिष्ठ / वच्छेदकताक प्रतियोगिताकभेदवत्वस्य हेत्वधिकरणेसत्वाभासम्भवः स्वत्वस्य परिचायकत्वान्नाननुगमः । अथ पूर्व्वक्षणवृत्ति स्वविशिष्टघटाभावाभावस्य साध्यत्वे धूमे घटाभावप्रतियोगितावच्छे दकसंयोगेन स्वप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नानधिकरणपर्व्वतवृत्ति
घटाभावात्मकसाध्याभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वा त्साध्यतावच्छेद कस्येत्यव्याप्तिः नचस्वीययत्प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेन स्वप्रतिः
"Aho Shrutgyanam"

Page #159

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
योगितावच्छेदकावच्छिन्नानधिकरणत्वं हेतुमतस्तद्वृत्तिसाध्यतावच्छे. ब्रुकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावीय तत्प्रतियोगित्वं प्रतियोगिताविशिष्टप्रतियोगितात्वेनानुगत निवेश्यं वैशिष्टयश्च
स्वतादात्म्य स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिनत्वस्वनिरूपकाभावीय प्रतियोगितावच्छ्रेदकावच्छिन्नत्योभयसम्बन्धेनस्वविशिष्ट निरूपकताकाधिकरणतावस्त्वसम्बन्धावच्छिन्नस्वनिष्ठावच्छेदकताक प्रतियोगिताकभेद वद्धेत्यधिक
१५१
रणवृत्तिसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावीयस्वोभयसम्बन्धेनेति नदोष इति वाच्यम् घटवान्तत्क्रियत्वादित्यत्रकालिकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्यत्तत्क्रियासमानकालनिपः. दार्थाभावस्य पूर्वक्षणावशिष्टस्वाभावाभावात्मकतयास्वप्रतियोगिता
वच्छेदकावच्छिन्नसामान्यान्तर्गत पूर्वक्षणवृत्तित्वविशिष्टस्वाभावस्थस्वप्रतियोगितावच्छेद केनकालिकेनस्वरूपेण वा हेतुमतिसत्वेनाव्याप्तेरितिचेन्न स्वविशिष्टप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वस्यैव संसर्गन्वात् वैशिष् शष्ट्यश्च स्वनिरूपकाभावीयत्व स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिनत्वोभयसम्बन्धेन तथाच तद्व्यक्तिनिष्ठकालिकसम्बन्धावच्छि
अप्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नस्वनिरूपकाभावप्रतियोगिताघच्छेदकावच्छिन्नत्वस्यतदूव्यक्तिनिष्ठनिरूपकत्वएवसत्वेननाव्याप्तिः ।
नचैवमपिप्रमेयवान्वाच्यत्वादित्यत्र समवायसम्बन्धावच्छिन्नप्रमेयनिष्ठ प्रतियोगिताविशिष्टत्वस्य स्वस्मिन् सत्वेनाव्याप्तिरिति वाच्यम् लाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियागिताकाभावयित्वं विहायलाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्यविशिष्टप्रतियोगितायाएव
नचघटनिष्ठसंयोगसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिता
विशेषणत्वात् यां स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नत्वविरहेणतादृशप्रतियोगिताप्रसिद्ध्ज्यातिव्याप्त्यसम्भवात् ग्रन्थासङ्गतिरिति वाच्यम् । स्वरूप सम्बन्धेनसाध्यतायां सतावुक्तयुक्त्याऽव्याप्त्या साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावेच्छिन्नत्वस्य पारिभाषिकस्यैवविवक्षितत्वादिति ।
सताद्रव्यत्त्वयोरिति, द्वित्वंविवक्षितम् सत्तामात्रेणैव समवेतव्यचहारोपपत्तीद्रव्यत्वादीनामननुगतानांनतथात्वम् नच विनिगमकाभायः एकमेवहिविनिगमकः द्रव्यत्वादिषुमध्येनैकमपिहितादृशम् यत्सर्वश्रसमवेतव्यवहारप्रयोजकं तस्यैकस्यतथात्वेऽपरस्यापितथात्वमित्यनेकस्यतादृशाभावत्वे गौरवम् । सत्वस्यतथात्वेच तेनैक्सर्वत्रस
"Aho Shrutgyanam"

Page #160

सिद्धान्तलक्षणतचालोकः ।
मवेतव्यवहारोपपत्तेर्ना परस्य तथात्वमितिभावः ।
नियमाच्चेतिभावइति, ननुगुणसामान्याभावाभावस्याप्येकत्वस्वर पत्वमेवास्तु कपिसंयोगादीनांतु नतथात्वम् इत्यात्मत्वहेतावपि नदोष सम्भवइतिचेत् अत्रकेचित् स्ववृत्तिपदार्थविभाजकी भूतधर्मानधिक रणवृत्तिप्रतियोगिताकाभावावृत्तिस्त्वम् स्वप्रतियोगित्वविशेषणम्वा व्यम् तथाचात्मत्व हेतीकपिसंयोगात्मकाभावस्य कपिसंयोगान्यक पिवृत्तिगुणान्यगुणसामान्याभावाभावस्यैकतया तदीयतादृशगुणसा मान्याभावनिष्ठप्रतियोगत्वस्ये दशाभावावृत्तितया संग्राह्यत्वाद्भ त्यवाव्याप्तिः वृक्षत्वहेतुकेच तादृशगुणसामान्याभावनिष्ठप्रतियोगि स्वस्य तादृशत्वेन संग्राह्यत्वेऽपि तत्प्रतियोगितावच्छेकावच्छिन्नाषि करणत्वस्यवृक्षादावुत्पत्तिकालावच्छेदेनसत्वात् । कपिसंयोगान्यकर
१५२
पिवृतिसमवेतान्यसमवेताभावाभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्ना:
धिकरणत्वसत्वेपि तत्प्रतियोगित्वस्य कपिसंयोगवृत्तिपदार्थविभाजकी भूतधर्म्मानधिकरणघटत्ववृत्तिप्रतियोगिताकाभाववृत्तित्वेन धारणा
सम्भान्नाव्याप्तिरितिग्रन्थासंगतिः नचांक्तसमवेताभावाभावमादायैववृक्षत्व हेतावव्याप्तिरितिवाच्यम् अनुयोगिताविशिष्टानुयोगिता नि रूपितप्रतियोगितानवच्छेदकत्वस्य विवक्षितत्वात् वैशिष्ट्यंच स्व. तादात्म्य स्वावशिष्टप्रतियोगितावच्छेदकयत्किञ्चिद्धर्मविच्छिन्नाधिः
करणत्वधिकरणवृत्यभावनिष्ठत्वोभयसम्बन्धेन वैशिष्ट्यश्च स्वाश्रय निरूपितत्व स्वाश्रयवृत्तिपदार्थविभाजकीभूत धम्मानधिकरणवृत्ति, प्रतियोगिताकाभाबावृत्तित्वोभयसम्बन्धेन तथा च तादृशसमवताभावाभावत्वरूपानुयोता विशिष्टानुयोगिता निरूपितत्वस्य कपिसंयोगाभावनिष्ठप्रतियोगित्वे विरहानाव्याप्तिरति अथात्र समवायः सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकप्रमेयाभावसाध्यकभावत्वे साध्याभावरूपानुयोगित्वस्य निखिलपदार्थवृत्तित्वेन स्वसमानाधिकरणपदार्थ, विभाजकी भूतधर्मानधिकरणत्वाप्रसिद्ध्या नुयोगित्वान्तरमादायाति व्याप्तिः तस्यसत्तामात्रवृत्तित्वे स्वविशिष्टसत्ताभावनिष्ठप्रतियोगित्व. मादायातिव्याप्तिवारणे प्युक्तप्रमेयाभावस्य स्वरूपविषयित्वान्यतरस म्बन्धेन साध्यतायां सत्ताभावविषयक ज्ञानत्वेऽनिव्याप्तिदुर्वारा प्रमेः याभावनिष्ठप्रतियोगितायामुक्तावृत्तित्वरूपविशेषषण विरहात् स वाभावनिष्ठ प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नानधिकरणत्वस्य हेत्वधि
"Aho Shrutgyanam"

Page #161

सिद्धान्तलक्षणतवालांकः ।
करणेविरहाच | पटवृत्तित्वविशिष्टघटात्याभावसाध्यव्यभिचालिक साध्याभाववृत्तिपदार्थविभाजकी भूतधर्मानधिकरणघटत्वनिष्ठव्रतियो गिताकाभाववृत्तित्वस्यैव साध्याभावत्वरूपानुयोगित्वाश्रथनिरूपितप्रतियोगितायां सत्वेनाभावान्तरानुयोगित्वमादायातिव्यवापासव अतिव्याप्तिवारणाया चितकल्पेऽतिव्याप्तेरिष्टाप सेर योगादिति. चेन्न. अनुयोगितावैशिष्ट्य स्यप्रतियोगिताथां स्वाश्रयनिरूपितत्व स्ववृत्तित्वोभयसम्बन्धेनवाच्यत्वात् वृत्तित्कस्यनिरूपकत्वस्वाश्रयप्रतियोगिय किश्चित्रवृत्ति पदार्थविभाजकीभूतधमनविकरणप्रतियोगिकाभावाभावावृत्तित्वान्यतरसम्बन्धेन ! तथाचव्यभिचारिणेसा ध्यनिष्ठप्रतियगितैवानुयोगिताविशिष्टा कपिसंयोगाभावसाध्यकस दे तौताद्दशगुणसामान्याभावनिष्ठापीतिमा सङ्गतिरितिध्येयम् । यतु गुणसामान्याभावस्य यदेकत्वमात्रस्वरूपम्तत्रनानुगतत्वप्रयोजकम् द्र व्यत्वादिवदनुगतस्यैकत्वस्याभावा दमनुगतस्यापि स्वायगुणसामान्याभावाभावव्यवहारोत्पादकत्वेन तत्स्वरूपत्वेच विनिगमकाभाबान्निखिलगुणात्मकत्वमिति तत्तुच्छम् संख्यारूपत्वचा परिमाणरूप त्यम्बा पृथक्त्वरूपत्वम्वेत्यत्र विनिगमकाभावेऽपि संयोगादिरूपतायांलाघवस्यैव विनिगमकत्वात् एकत्वेन चै केनैवत सद्रव्ये गुणसामान्याभावाभावव्यवहारोपपत्तेः संयोगादिभिस्त्वनन्तैरिति ।
दीधितौयादृशप्रतियोगितेत्यांदि; यादृशप्रतियोगिता निरूपिताव
१५३
च्छेदकतावद्धर्म्मनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितनिरूपकताकाधिकरणतावान्नतिप्रतीतिसिद्धस्य प्रतियोगितात्व समानाधिकरणेोभयावृत्तिधमावच्छिन्नावच्छेदकता भिन्नावच्छेदकत्वानि रूागितावच्छेदकत्वनिष्ठाबच्छेदकताभिश्नावच्छेदकत्वानिरूपितधर्म्मनिष्ठावच्छेदकताभिन्नाव
च्छेदकत्वानिरूपितावच्छेदकत्वनिष्ठावच्छेदकता भिन्नावच्छेकत्वानि?
रूपितनिरूपकत्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपिताधिकर
णत्वनिष्ठावच्छेदकता भिन्नावच्छेदकत्वानिरूपित प्रतियोगिताकभेदस्यहेत्वधिकरणवृत्तेर्निरूपितंयत्प्रतिययोगत्वन्तनिरूपिताधिकरणत्वनिष्ठा
वच्छेदकतानिरूपितनिरूपकत्वनिष्ठावच्छेकतानिरूपितावच्छेदकत्व
क्षितं
निष्ठाबच्छेदकतानिरूपित धम्र्मनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितावच्छेदकत्वनिष्ठावच्छेदकतारू पित्तावच्छेदकताचत्प्रतियोगिता नवच्छेदकत्वम्बियनच महानसीयाभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छ्त्रित्वे सति
२०
" Aho Shrutgyanam"

Page #162

सिद्धान्तलक्षणतस्वालोकः ।
वन्ह्यभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्ननिरूपकताकाधिकरणतावाने ति भेदस्यापि तादृशभेदत्वेनलक्षणाक्रान्ततया तनिरूपित्तप्रतियोगिः तानिरूपितपरम्परावच्छेदकतावत्वस्य वन्ह्यभावप्रतियोगित्वसत्वादव्याप्तिरिति वाच्य मवच्छेदकत्वनिष्टवच्छेदकताविशिष्टनिरूपकत्वनिष्ठावच्छेदकत्वस्यविवक्षितत्वात् वैशिष्ट्यं च स्वभिन्नावच्छेदकत्वानिरू पितत्वसम्बन्धेन । यद्वैकत्ववृत्तित्वनिरूपकत्वनिष्ठावच्छेदकतायां विशेषणं वाच्यम् वृत्तित्वञ्च स्वनिरूपितपरम्परयोभयावृत्तिधर्मनिष्ठावच्छेदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताक पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वसम्बन्धेन तथाचनदोष इति तत्र एकत्वादेः यर्थ्याप्त्यनभ्युपगमे. निवेशासम्भवात् । वस्तुतस्तु निरूपकत्व निष्ठावच्छेदकतायाश्रकि. मपिविशेषणादिकंदेयं निरूपकत्वस्ययादृशप्रतियोगितावच्छेदकता
१५४
त्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपवृतित्वेन यादृशप्रतियोगि ता विशिष्टत्वेन वानिशनीयतया निरूपकत्वनिष्ठावच्छेदकताव - च्छेदकतयाप्रतियोगित्वव्यक्तिद्वयस्य प्रवेशासम्भवात् । किन्तु व न्ह्यभावप्रतियोगित्वव्यक्तिविशिष्ट निरूपकताधिकरणतावत्वे सति
प्रतियोगिता
महानसीयाभावप्रतियोगिताविशिष्टनिरूपकताकाधिकरणतावद्भेदवारणाय तादृशाधिकरणत्वनिष्ठावच्छेदकताविशिष्टत्वं यान्निवेश्यं वैशिष्ट्यश्च स्वभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितत्वसम्बन्धेन । यद्वाधिकरणत्वनिष्ठा वच्छेदकताद्वयानिरूपितत्वं प्रतियोगितावृत्यु
विशेषणत याप्रतियोगित्वस्योपादेय मितिनकस्याचेद्दाषेस्यसम्भवः । इदचा
भयावृत्तिधर्म्मानेिष्ठावच्छेदकताद्वयानिरूपितत्वम्बा
धिकरणत्वप्रतियोगित्वावच्छेदकत्वानामधिकरणप्रतियोग्यवच्छेदका. नां भेदेऽपि नभेदइतिमते ऽन्यथा धूमवान्वह्नेरित्यत्रातिव्याप्तेः धूमाभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छ्निनिरूपकताकाधिकरणतावद्भेदस्य प्र
मधिकरणत्वद्वयादिनिष्ठावच्छेदकतानिरुपितत्वस्य
तियोगिताया सत्वेना वच्छेदकताद्वयस्याधिकरणत्वादिनिष्ठस्य निरूपितत्वसत्वेनच धूमत्वावच्छिन्नप्रतियोगित्वस्यलक्षणाघटकत्वा देवं साक्षात्पा रंपरासाधारणावच्छेदकत्वनिरूपितत्वमभ्युपेत्यैवेदं समुचित मन्यः थावह्निमान्धूमादित्यत्राव्याप्तेरनुपदोक्ताया अनुद्धारादित्यवध्येयम् ॥
अधिकरणतानिरूपित स्वरूप सम्बन्धेनेति, नचाधिकरणत्वीयस्वरूपोपादाने प्रतियोगितावच्छेदकतयाऽधिकरणतात्वप्रवेशोव्यर्थ इति
"Aho Shrutgyanam"

Page #163

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
वाच्यम् वाच्यम् प्रमेयत्वत्वादित्यादौ प्रतियोगितावच्छेदकावच्छि म्ननिरूपकत्तानिरूपितप्रमेयत्वनिष्ठाधेयत्वस्य स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्न
निरूपकताकप्रमेयत्वनिष्ठाधिकरणत्वस्यचप्रमेयत्वात्मकतयैकत्वेनप्र
१५५
तियोगिव्यधिकरणाभावाप्रसिद्ध्याऽव्याप्तिप्रसङ्गात् अधिकरणतत्वाव च्छिन्नतियोगिक स्वरूपस्यविवक्षणेच
वह्नयभावप्रतियोगित्वस्यापि - प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्ननिरूपक
लक्षणघटकत्वापत्तेः
तानिरूपितत्वावच्छिन्नस्य तादृशाधिकरणतत्वावच्छिन्न प्रतियोगिकस्वरूपेण सत्वासम्भवादिति अनुगमस्तु प्रतियोगिताविशिष्टप्रतियोगिताकाभावत्वेन वैशिष्ट्यञ्च स्वावच्छेदकावच्छिन्ननिरूपकताकाधिकरणतात्वावच्छिन्नत्व स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणत्वीयस्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नत्वोभयसम्बन्धेनेति ॥
तेनायः पिण्डस्यापीति, सम्बन्धसामान्येनप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिनत्वविवक्षायामेवैतद्दोषस्यप्रदर्शिततया कथंतत्सम्भवः प्रतियोगिव्यधिकरणाभावाप्रसिद्धोरतिचेत् तदयोगोलक संयुक्तासमानकालीनतयक्त्यवच्छिन्नाभावस्यैवप्रतियोगिव्यधिकरणत्वसम्भवा तत्प्रतियोगितैवलक्षणघटिका स्ववृत्तिवाच्यत्वादिकन्तु न संसर्गः अत एव वह्निमा. न्धूमादित्यादावव्याप्तिसम्भवेऽतिव्याप्तिदानमनुचितमितिनिरस्तम् ।
नचैवमपिद्रव्यमात्मत्वादित्यादावव्याप्तिः विषयितयाज्ञानस्याभावमात्रप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वादिति वाच्यम् । विषयित्वस्येदाअधिकरणतानिरूपकतावच्छेदकसम्बन्ध
नींसंसर्गत्वानभ्युपगात् ।
समान्येनैवप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नंत्वस्यवावाच्यत्वात् । नच
तथाप्यात्मनिवस्तुमात्रसमानकालीनस्य कस्यचिद्विशेषगुणस्य सर्व
दैवसत्वादव्याप्तितादवस्थ्यमिति वाच्यम् । चरमध्वंसावच्छिन्नाव. च्छिन्नाभाषप्रतियोगित्वस्यैवलक्षण घटकत्वसम्भवादिति ध्येयम् ॥०॥
यदवच्छेदकत्वतन्निरूपित स्वरूपेति, अत्रावच्छेदकतात्वावच्छि अप्रतियोगित्वप्रवेशफलमधिकरणतात्वावच्छिन्नतियोगित्वप्रवेशफ
लवदेव वोध्यम् ।
अत्रयादृशप्रतियोगितावच्छेदकधर्म्मइत्यादि, अत्रैतत्कल्परिष्कारश्च हेत्वधिकरणत्व परिष्कारवत् तत्रसद्धेतावेवप्रायोऽहेत्वधिकरणस्यहेत्वधिकरणत्वापत्याव्याप्तिपरिहारः फल मंत्रप्रायव्यिभिचारिणिसाध्याभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वस्यहेत्वधिकरणे.
"Aho Shrutgyanam"

Page #164

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
प्रसङ्गेनातिव्याप्तिपरिहारः द्रव्यानुयोमिकसमवाय विशिष्टस तात्कावच्छिन्ननिरूपित्तप्रकारितान्यतरसम्बन्धेन सत्तासाध्यकविशिष्टसत्त्वप्रकारकज्ञानत्वहेतुके ऽतिव्याप्तिवारणश्च द्रव्यत्वसाध्यकउक्तान्यतरसम्बन्धेनसत्वे सद्धेतौ हेत्वधिकरणत्वपरिष्कारप्रदर्शिता व्याप्तेः प्रदशितवारणरीत्या कार्य समवायेनघटत्व पटत्वोभयसाध्यकव्यभिचारिण्यतिव्याप्तिश्च साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न सम्बन्धितावच्छेदसाध्यतावच्छेदकाविशेषणतामभ्युपेत्यवारर्णाया । यत्तु प्र
कत्वस्य
मीयप्रकरतावच्छेदकत्व विशेषणेन तद्वावारणं कार्यमिति तन्न तथासति: प्रतियोमित्तावच्छेदकावच्छिन्न प्रकारतानिरूपित विशेष्यत्वस्य प्रमीयविशेष्याताप्रतियोगिक स्वरूपेणाभावस्य लक्षणघटकत्वोपेक्षायानिर्वीजत्वापत्ते रस्मत्कल्पेच प्रमीयत्वप्रवेशेन गौरवस्यैवत दुर्पक्षावजित्व. सम्भवात्---तचोक्तविशेष्यत्वाभावश्वतादृशविशेष्यतात्वेतरधर्म्मानवच्छिन्नताहशविशेष्यतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकएवविवक्षणीयः-स
१५६
चोक्तविशेष्यतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिक स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियो गिताकः केवलान्वयोति प्रतियोगितामात्रस्य लक्षणघटकत्वापत्तिरिति च्यम् संसग्मीयप्रतियोगितायामुक्त विशेषतात्वावच्छिन्नत्त्वस्याप्रवेश्य'वात्वात् नचवह्रीय संयोगेन साध्यतायांसंद्धतौ प्रतियोग्यधिकरणाप्रसि द्धिः-स्वाश्रयाधिकरणत्वस्यावश्यसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धेनवाच्य
स्वात्-अन्यथाधूमवान्वह्नेरित्यत्र धूमाभावस्यप्रतियोगिवैयधिकरण्यानुपपत्त्याऽतिव्याप्तिः स्यादिति वाच्यम् । प्रतियोगितावच्छेकतात्वावच्छिन्न पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपविशिष्टाधिकरणत्वस्य साध्य
स्वावच्छिन्नानुयोगिताक पर्याप्तिप्रतियो.
तावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणत्वीय स्वरूपसम्बन्धेनाभावस्य विवक्षितत्वात् वैशिष्टयश्च ग्यवच्छेदकताकत्व स्ववृत्तित्वोभयसम्बन्धेन वृत्तिताच स्वाभाववत्त्वसम्बन्धेना भावश्च स्वसमानाधिकरणसाध्यतावच्छेक सम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणतानिरूपकतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगि
स्वकालीनसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नाधि
करणतानिरूपकतावच्छेदकतात्वावच्छिन्न पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वोभयसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकोबोध्य इति ॥ ० ॥
सर्वत्रासम्भव इति, इदमिदानीं प्रकारित्वादिनाव्याप्यव्यापकभा न्यथाप्रकारितासम्बन्धेन घटसाध्यकतज्ज्ञानत्वेऽव्या
वीकारेणा
तानवच्छेदकत्व
" Aho Shrutgyanam"

Page #165

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः।
प्स्यसम्भवेनासम्भवासङ्गत्यापत्तेरिति
अतिप्रसङ्गादिति, नचप्रमेयवदभावप्रतियोगित्वस्यत्तत्प्रतियोस्वाभिन्नतत्तद्धर्मस्वरूपत्वेन तत्प्रतियोगित्वाभिन्नतया ऽसम्भवएकाप्रापिसम्भवतीतिवाच्यं स्वाभिन्नस्वावच्छेदकत्वस्यविवक्षणेऽसम्भ. वासम्भवानचकालिकोऽपिसम्बन्धोघटाद्यभाप्रतियोगताघटक स्ते नचघटत्वाद्यवन्छिन्नाधिकरणत्वमेवहेत्वधिकरणमिति वाच्यम् । तस्पर्वतासमानकालीनव्यक्तयभावप्रतियोगित्वस्येवलझणघटकत्वस. म्भवात् नचकालिकेनताहशतद्यक्तित्वविशिष्ट्राभावप्रतियोगित्वस्य. तत्प्रतियोगित्वेनसहक्या स्वावच्छेदकताघटककालिकेनप्रतियोगिः सावच्छेदकतव्यक्तित्वस्यपर्वतसमानकालीनेऽपिसत्वादप्रसिद्धिरितिचाच्यम् तद्यक्तित्वस्यतयत्तयात्मकत्वा तद्यक्तिविशिष्टाभावस्यल. सणघटकत्वा प्रतियोगित्वस्य प्रतियोगितावच्छेदकताघटकसंस. रंग प्रतियोगितावच्छेदकोभयात्मकत्वाभ्युपगमन तत्प्रतियोगित्वलो. रैक्यासम्भवाच्च नचप्रतियोगितावच्छकसम्बन्धात्मकत्वं सं. योगेनरूपाभावप्रतियोगित्वस्यरूपेऽसत्वप्रसङ्गादिति भावः। । यदभावीययत्प्रतियोगितेति; यदभावीयत्व यत्प्रतियोगितात्को. भयधर्मावच्छिन्ननिरूप्यतानिरूपितनिरूपकतावदवच्छेदकतावत्सम्बन्धेनयभावीयत्वयत्प्रतियोगितात्वोभयधर्मावच्छिन्ननिरूप्यतातिरूपितनिरूपकतावदरच्छेदकतावद्धर्मावच्छिन्नानधिकरणत्वमित्यर्थः।।
प्रतियोगिमत्त्वादिति, प्रतियोगित्वस्योभयत्वरूपत्वे प्युभयत्व. त्वेनैवतदवीच्छन्नांधिकरणत्व म्प्रत्येकवहेशावृत्ति नतुप्रतियोगिता. त्वेन प्रत्येकवद्देशेप्युभयाभावप्रतियोगिमदिति प्रतीतेरितिभावः।
बिरोधस्यसाक्षादनुमितावेवाविरोधित्वमतमालम्वाहयविचेति, अतिप्रसङ्गभङ्गादिति, विरोधस्थलइति शेषः तेनप्रवेशादेवेत्यत्रने बकारव्यवच्छेद्यासम्भवः । साध्यसामानाधिकरण्यस्यसम्बन्धवि. शेषनियन्त्रितस्यापिसाधारणहेतुसाधारणत्वादिति ।
मानामावस्येति, अत्यन्ताभावप्रतियोगितायां सम्बन्मावच्छि. नत्वसाधकस्य प्रतिवध्यप्रतिबन्धकभावाद्यनुपपत्याद दस्थलेकितारासम्भवात् । सम्बन्धस्यैकप्रतियोगिकत्वापरानुयोगिकत्वनियमेन तादात्म्यस्यसम्बन्धत्वाभावाच्च-घटोद्रव्यमित्यादिशाब्दस्वच प्रधमार्थतादात्म्यप्रकारकत्वं सम्बधानवच्छिन्नप्रकारकत्वम्दाभ्युये.
"Aho Shrutgyanam"

Page #166

१५८
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
यं प्रकारतात्वादिकन्तुविषयतात्वव्याप्यधर्म्मविशेषएवेति सम्बन्धानवच्छ्रित्वेऽपि तत्र प्रकारतात्वक्षतिः ।
अस्तुवासम्बन्धावच्छिनैवतत्प्रकारता तथापि प्रतियोगितायाः तदभ्युपगमोऽप्रामाणिक एवेतिभावः । तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावत्वमेवभेदत्व न्नत्वनुयोगिताविशेषः प्रमाणाभावादितिमतेऽप्याह एवमिति, स्वामि त्वादिसम्बन्धस्य प्रतियोगितावच्छेकत्वे मानाभावादितिशेषः ॥
सम्बन्धान्तरावच्छिन्नतत्तदनन्तेति, ननुप्रतियोगितावच्छेदक.
त्वस्योपलक्षकतयैवनिवेश्यत्व मन्यथाप्रमेयधूमहेतुकस्थले गुरुधर्मस्यप्रतियोगितानवच्छेदकत्वपक्षे ऽव्याप्तेश्चेतिकथं गौरवमितिचे दत्रत्प्रतियोगितायां साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वप्रवेशे कम्बुग्रीवादिगुरुधर्म्मभेद स्यनप्रवेशो -ऽन्यथाविषयित्वादिसम्ब न्धावच्छिन्नप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्य कम्बुग्रीवादिमत्वेऽपिसत्वेन तद्भेदस्यप्रेवेशनीयतयाँ गौरवमितिवदन्ति । अत्रब्रूमः च्छेदकतात्वावच्छिन्न पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपावच्छेदेन पर्य्या
साध्यताव
कवि
घटत्वादिभेदस्यलक्षणघटक
प्तिसम्बन्धावच्छिन्नतादृशप्रतियोगितावच्छेदकत्वनिष्ठावच्छेदकताकप्रतियोगिताकभेदकूटस्य साध्यतावच्छेदकनिष्ठस्य चक्रवर्त्तिलक्षणोक्तत्वेन दीधितकृत्सम्मतस्य लक्षणघटकतामभ्युपेत्य गौरवोद्भावनंकृतं तच्चस्फुटमेव तत्तत्सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगित्वस्य स्वप्रतियोगितावच्छेदक घटकतयाभिन्नस्य त्वात् नचोक्तप्रतियोगितावच्छेदकत्वावच्छिन्नभेद निवेशनमप्रयो जन म्महानसीयवन्ह्यभावप्रतियोगित्वस्य साध्यतावच्छेदकतदितरो. भयानवच्छिन्नत्वविशेषणेनैववारणादितिवाच्यं तद्विशेषणोक्तेशि ब्यबुद्धिवैशद्यार्थतायाष्प्राक् प्रपञ्चित्वात् । पूर्वतद्विशेषणमव्याख्यानरूपग्रन्थेशङ्कोत्तरक्रमेणाभिहित मिदानींदीधितिव्याख्यानेतत्सम्मतविशेषानुरसणमेवयुक्तमित्यस्यापिवक्तुं शक्त्यत्वाच्च ।
अतएव सं
बन्धान्तरावच्छिन्नतत्तदनन्तप्रतियोगितावच्छेदकभेदकूटेत्यादि लिखनमपिसङ्गच्छते - अन्यथाप्रतियोगितागतानन्त्यम्विहाय धर्मगतान. न्त्यमेवोच्येतेति ॥ ० ॥
अथस्वावच्छेदकावच्छिन्ननिरूपकताकाधिकरणतावान्नेतिप्रती.
तिसिद्धोयोहेत्वधिकरणवृत्तिभेद स्तदीयप्रतियोगितानिरूपितपरम्प
रावच्छेदकतावत्प्रतियोगितावच्छेदकतावन्नितिसामान्यभेदएव निवे.
"Aho Shrutgyanam"

Page #167

सिद्धान्तलक्षणतश्वालोकः ।
श्य स्तत्रनगौरवःप्रसरः ष्ठभेदतत्प्रतियोगित्व घटाधिकरणत्वनिष्ठावच्छेदकत्व घटत्वावच्छिन्ननिरूपकत्वनिष्ठावच्छेदकत्व घटत्वनिष्ठावच्छेदकत्वनिष्टावच्छेदकत्वघटत्वात्मकधर्मनिष्ठावच्छेदकत्व घटत्वनिष्ठावच्छेदकत्वनिष्ठावच्छेदकत्वघटनिष्ठप्रतियोगितानिष्ठावच्छेदकत्व घटनिष्ठप्रतियोगित्वघटत्वनि
अत्रहेत्वाधिकरणवृत्तिघटाधिकरणत्वावशि
१५९
ष्ठावच्छेदकत्वादि घद्रितविशेषावच्छेदकावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदानवच्छेदकघटोभयभेदञ्चादायातिव्याप्तिवारणाय तत्तदवच्छेदक निष्ठाव च्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितत्व न्तद्यक्तेः स्वरूपतोभानेऽतिव्याशिवारणाय तत्तन्निष्ठावच्छेदकतानिरूपितत्वञ्चनिवेश्य मेवमेवभट्टाचार्येण सामान्यभेदनिवेशः कृतः
तत्रस्वावच्छेदकावच्छिन्नवत्व
सम्बन्धस्य परम्परात्मकस्य यद्धेत्वधिकरणवृत्तिभेद प्रतियोगितावच्छेदकत्वेनोपादानम् तल्लाघवलोभेन नतु प्रकारविधयाप्रवेशस्यासम्भवेन हेत्वधिकरणवृत्तिभेदप्रतियोगित्वस्य स्वावच्छेदकाघटकशेषनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितत्वावशेषता
त्वनिष्ठावच्छेदकतानां
वच्छेदकतानिरूपितस्योपादेयत्वेऽपि
प्रतियोगित्वत्वसामानाधिकरण्येनोपादेयत्वेनो नुगमस्याभावादि चेन्न हेत्वधिकरणवृत्तिसामान्यभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वेनानुगतरूपेण प्रतियोगित्वस्यानुपादेयताया म तभेदेनप्रागुक्तत्वात् । अतएव नहेत्वधिकरणवृत्तितावच्छेदक कूटत्वप्रतियोगिक पर्याप्त्यनुयोगितानिरूपित परम्परावच्छेदकतावत्वेनप्रतियोगित्वानुगमश्शक्यः । एवश्च तन्मतावलम्वनेनापिपरम्परासम्बन्धानुधावनंभट्टाचार्यस्येत्यपियुज्यते वाचोयुक्तिः । अथवैतग्रन्थस्यताहशावच्छेदकत्वावच्छिन्नभेदनिवेशाभिप्रायकतायाष्प्रागुक्ततया सामान्यभेदनिवेशेधूमवान्वहेरित्यादिव्यभिचारिण्यतिव्याप्तेः
उक्त..
तत्कोटयैतत्तत्प्रतियोगि
" Aho Shrutgyanam"
।
वच्छेदकतावत्प्रतियोगितावच्छेदेकतात्वेन तादृशावच्छेदकतायाव्यासज्यवृत्तित्वा नचभट्टाचार्याणां सामान्यभेदेोक्तिरसंगता स्वावच्छे. दकता पर्याप्त्यधिकरणत्वरूप परम्परायास्संसर्गतामभ्युपेत्य तादृशप्रतियोगिताविशिष्टान्यत्व निवेशे तस्यतात्पर्यादितिध्येयम् ॥ ० ॥
ध्येयमिति, अन्योन्याभावत्वस्यानुयोगिताविशेषरूपत्वेनवैयर्थ्यसम्भवइतिचिन्ताबीजम् ।
इत्यपिवदन्तीति, व्याप्तेरेकरूपत्वाभावप्रसङ्गसूचनायापीति ॥

Page #168

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
अनुमितिरप्यनुपपन्नेति, तथाचगोविधेयकानुमितेरप्यम्युपगमे
१६०
मवेतरावृत्तित्वरूपायानिरवच्छिन्नगोस्वविधेयकानुमितिप्रयोजकव्यातेरुपस्थितिध्रौव्ये गोविधेयकत्वेनाभिमतानुमितावपि गोत्वविधेयकत्वस्यसम्भवेन गोस्साध्यत्वमप्रामाणिकमेवेतिभावः । ननुमोत्वत्वघटकगवेसरावृत्तित्वस्य समवायसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वप्रतियोगिकत्वा त्सास्नानिष्ठस्थ व्याप्तिरूपस्य समवेतत्वसम्बन्धावच्छि भवृत्तित्वप्रतियोगताकत्वा दुभयोर्भेदे गोत्वत्वोपस्थितेः कथंव्याप्युपस्थितिरूपत्वमितिचे दोस्तादात्म्येनसाध्यत्वे समवायेनैवसास्नायाइहहेतुत्वं गोपदश्चपृथिवीपरं तथाचव्याप्तेर्गोत्वम्व घटकत्वनिरावाधमितिना सङ्गतिरिति केचित् । परंतु साध्यवदन्यावृत्तित्वरूपव्याप्तिपरामर्षस्य तादृशव्याप्त्यवच्छिन्न प्रकारताशालिनिश्चयत्वेनैवकारणत्व तत्रव्याप्तिधर्मितावच्छेदकतात्मकविषयत्वस्यप्रवेशो ऽनावश्यकत्वात् । तथाचगवतरासमवेतत्वोपस्थितौ तदवच्छिन्नगोरुपादेः रूपत्वमविषयीकृत्य परमर्षा दनुमिते गत्वविधेयकत्वसम्भवाश्वासङ्गतिः । अतएव तद्विशिष्टस्यन यत्र पक्षधर्म्मताधीरित्येववक्ष्यति नतु तद्विशिष्टस्य सास्नादेरितीति प्राहुः ॥ ० ॥
व्यापकत्वंवाच्यमित्याशयइति । इदमुपलक्षणं गोत्वत्वानुपस्थि. वावापेनिरवच्छिन्नगोत्वनिष्ठावच्छेदकताकविधेयताशाल्यनुमिते स्साव्यविशेष्यकहेतुमन्निष्ठान्योन्याभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वरूपव्या
पकत्वज्ञानादपिसम्भवोवोध्यः नचैवव्यापकत्वज्ञानकारणत्वपक्षे स्व रूपतोज्ञानत्वादिप्रकार कानुमित्यनुपपत्तिरूपदोषप्रतिपादक केवलान्व. यिग्रन्थविरोधइतिवाच्य मुक्तव्यापकत्वस्यावच्छेदकतानवच्छेदकधर्मावच्छेदोनावच्छेदकत्वाभावस्य सत्वश्वतत्तत्साध्यवद्भेदप्रतियो गितावच्छेदके निर्वाह्यतया प्रतियोगितानवच्छेद कधम्मविच्छेदेनप्रति
तियोगित्वाभावस्येवावच्छेदकत्वाभावस्याप्यनभ्युपगमे तद्व्याप•
कत्वस्यासम्भवेन तदभिप्रायकत्वात्केवलान्वयिग्रन्थस्येत्यसङ्गतेरभावादिति ।
तच्चिन्त्यमिति, सम्बन्धधर्मिक व्यापकताग्रहस्थ सम्बन्धिविधेयः कानुमितेरपहेतुत्वे कदागोतादात्म्य वानित्यनुमितिः कदायोरित्यनुमितिरितिनियमाभावप्रसङ्गेन तस्याकारणत्वे ख्यानस्यानुचितत्वमिहचिन्तावीजम् ।
तदवलम्बनेन व्या.
"Aho Shrutgyanam"

Page #169

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
इत्यपिवदन्तीति, धम्मिभदधर्मात्यन्ताभावयोरकतयाभेदबुद्धौरवात्यन्ताभावबुद्धरपिविरोधित्वमानुभविकमिति गोत्वत्वावच्छिन्नाभावनिश्चयदशायां तादृशानुमित्यसम्भवएवास्वरसोऽपिनासूचितइति । कचिस्पुस्तकेप्रतियोगिताधर्मिमकोभयाभावघटितलक्ष. णाभिप्रायेण गोत्वस्वाद्यग्रहदशायामित्यादिग्रन्थव्याख्यानमस्ति त. स्यायमाशयः अनुव्यवसायानुरोधेनोल्लेखमानस्यापिजातनिरूपि. तत्वादिसम्बन्धेनस्वरूपतोभाने प्रकारित्वइवावच्छेद्यत्वेपिनिरूपित. त्वसम्बन्धेनस्वरूपतोभानस्वीक्रियत इतिगोत्वत्वाद्यनुपस्थितावपि गो. विधेयकानुमित्युपयोगिव्याप्तिग्रहस्यसम्भवइति नचैवं केवलान्धयिनन्थस्वरूपतोशानत्वादिप्रकारकानुमित्यनुपपत्तापकताज्ञानकारणत्वपक्षउद्भावितायाअसङ्गतिरितिवाच्य मवच्छेद्यत्वेनिरूपितत्वसं. बन्धेनस्वरूपतोभानानभ्युपगमेनतदुक्तेस्सङ्गतत्वसम्भवादिति । . वस्त्वन्तरइति, विभुरूपइत्यर्थः । विभुदयसंयोगस्यानङ्गीकारा. दितिभावः । गगनासंयुक्तपृथिव्युत्पत्तौ पृथिवीत्वादीत्यत्रगगनसंयु. कमात्रवृत्तिधम्मोपग्रहायादीत्युक्तमिति ।।
दीधितौकिमपिव्यापकन्नस्यादिति,। अथात्रमहाकालत्वसमाना. धिकरणप्रतियोगिव्यधिकरणाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वरूपव्या. पकतावच्छेदकत्वाभाव: कालिकसम्बन्धावच्छिन्नाव्याप्यवृत्तिताघच्छेदकापाद्यते । आपादकञ्च महाकालवृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छे. दकाधिकरणतानिरूपकतानवच्छेदककालिकसम्बन्धावच्छिन्नाव्या. प्यवृत्तावच्छेदकत्वम्महाकालवृत्तिभेदीयप्रतियोगितानिरूपितपरम्परा. वच्छेदकतावत्प्रतियोगितानवच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नाव्याप्यवृत्तितावच्छेदकत्वम्चा सचनसम्भवति आपाधाप्रसिद्धः। नचस्वसमा. नाधिकरणप्रतियोगिव्यधिकरणाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वसम्ब. न्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकमहाकालत्वाभावापाद्यः उक्तसम्बन्ध. स्यतक्रियावादे प्रसिद्धत्वेनतेनमहाकालत्वाभावोनाप्रसिद्ध इतिवाच्य मिष्टापत्तेः । नचप्रतियोगिवैयधिकरण्यपदार्थत्वेनप्रबेशेनेष्टापत्तिरितिवाच्यं तथापीदानीम्प्रतियोगिवैयधिकरण्यान्तरस्याशायमानतया पाद्यष्यतिरेकनिष्ठस्यासम्भवेना पत्तिकारणस्याभावादिति चेन्न व्यापकत्वशब्दार्थताम्पक्षीकृत्य साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिस्वप्रतियोगिताबच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणत्वादिरूपप्रतियोगिवैया
"Aho Shrutgyanam"

Page #170

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
धिकरण्यघटितवृत्तित्वेनापाद के नोकनिरूपकतानवच्छेदककालिकसम्बन्धावच्छिन्नाव्याप्यवृत्तितावदूत्यवृत्तित्वमेवह्यापाद्यते घटादिसाध्यकमहाकालत्वादेः स द्धेतुत्वनिश्चयादेव घटादौमहाकालत्वव्यापकत्वस्य निश्चयेनापाद्यष्यतिरेकनिश्चयसम्भवात् । उत्तरग्रन्थे. नप्रतियोगिवैयधिकरण्यान्तरस्यव्यापकत्व घटकस्यप्रतिपादनेनापादकासत्वप्रतिपादनमेव करिष्यतइति । यद्वामहाकालत्वलिङ्गकघटादिविधेयकानुमितिर्यदि निरूप्यनिरूपकभावापन्नविषयताकमहाकाल
१६२
त्वसमानाधिकरणप्रतियोगिव्यधिकरणाभावप्रतियोगितानवच्छेदकघटत्वावच्छिन्नसमानाधिकरणमहाकालत्ववानयमितिपरामर्षजन्या
स्या दभ्रान्तपुरुषवृत्तिस्यादित्यापादने तात्पर्य | उत्तरग्रन्थेप्रतियो गिधैयधिकरण्यान्तरप्रतिपादनेन तद्वदितव्यापकताज्ञानस्यकारणत्व प्रतिपादनापाद का सत्व सूचनेनापत्तिर्निराकरिष्यतइति । केचित्तु वि धेयतावच्छेदकत्वस्यव्यापकतावच्छेदकत्वनियतत्त्वेन तदभावप्रति
यादनेनोक्तनिरूपकतानवच्छेदककालिकसम्बन्धावच्छिन्नाव्याप्यवृ· ; चितावच्छेदकघटत्वे महाकालत्वलिङ्गकप्रमानुमितीयकालिक सम्बन्धा वच्छिन्नविधेयतावच्छेदकत्वाभाव एबोक्तानुमितित्वावच्छिन्न जन्यतानिरूपितजनकतावच्छेदकव्यापकत्वविषयतानिरूपित विषयत्वस्यप्रमोषविषयत्वीय स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताका भावेनापाद केनापाद्यते व्यापकतावच्छेदकत्वविषयताच निरूपयनिरूपकभावापन ब्राह्येतिनाप्रसिद्धिः उत्तरग्रन्थेनकारणीभृतज्ञानस्यविषयसिद्धिद्वागः
प्रमात्वप्रतिपादनेनापत्तिनिराकरिष्यतइतिवदन्ति ।
तदनधिकरणदेशेति, देशपदोपादाना दधिकरणत्वस्यावच्छेदको दैशिक साक्षात्सम्बन्धोलभ्यते तेनदेशस्यकालिकेनाधिकरणत्वेपि नक्षति वा देशपदवैयर्थ्यमिति ।
देशाप्रसिद्ध्यातदवच्छेदेनेति वाच्यत्वत्वयतोनकिञ्चिनिष्ठाधि करणतानिरूपकतानवच्छेदक मतोनमहाकालनिष्ठाभावप्रतियोगि तावच्छेदकमितितात्पर्य्यार्थः तेनाप्रसिद्धस्यावच्छेदकत्वासम्भवेपि नक्षतिः ।
महाकालान्यत्वविशिष्टघटाभावेति, ननुघटवान्महाकालत्वादि स्यत्राव्यतिरेव पूर्वमुक्ततया तत्स्थल एवाव्याप्तिवारणाशंकायुक्ता चासम्भाविनी उक्तप्रतियोगित्वे साध्यतावच्छेदकतदितरोभा
"Aho Shrutgyanam"
7

Page #171

सिद्धान्तलक्षणतचालोकः । नवच्छिन्नत्वरूपविशेषणविरहात् तस्यलक्षणघटकत्धेच तवच्छेददकत्वस्यवसाध्यतावच्छेदकेसत्वादितिचेन्न कालोघटवान्महाका. लत्वादित्यादावित्यत्रादिपदस्यप्रागुक्ततया महाकालान्यत्वविशिष्ट. घटाद्यभावत्यत्राप्यादिपदस्योक्ततयाच घटसाध्यकेमहाकालान्यत्व. विशिष्टपटाभावं पटसाध्यकेमहाकालान्यत्वविशिष्ट घटाभावश्चादा. याव्याप्तिवारणपवग्रन्थतात्पर्यात् । पृथिवीत्वव्याप्यघटत्वविशिष्टसाध्यके महाकालान्यत्वविशिष्टतेजस्वव्याप्यघटत्वविशिष्टाभाव. मादायाव्याप्तिवारणेवाग्रन्थतात्पर्यादिति । . . सुलभाति, नचमहाकालान्यत्वविशिष्टघटस्य महाकालावृत्तित्व. पचा भावःप्रतियोगिब्यधिकरण स्तस्यचतत्वे महाकालस्य जग. वाधारस्वरवादव्याकोपइतिवाच्यम् विशिष्टस्यानतिरिक्ततया कालिकेनविशेषणविशेष्योभयाधिकरणतयैवसर्वाधारत्वोपपत्तेरितिभावः ।
तथासतिकालमात्रवृत्तिधम्मस्थति, मांत्रपदोपादानात् काल. वृत्युभयावृत्तिधर्मस्यहेतुत्वं धम्मपदोपादानाच्च येनसम्बन्धेनतन्मा. प्रवृत्तित्वं तेनैवसम्बन्धनहतुत्वश्च लभ्यते तथाचकालवृत्युभया. सिधर्ममात्रस्यैवविशेषणताविशेषणस्वाश्रयमिकपितविशेषणतया. किमपिव्यापकन्नस्यादित्यर्थः तत्रधर्मस्थविशेषणताविशेषेणेत्युक्ती विशेषणतानिष्ठस्यप्रकृतहेत्वाश्रयनिरूपितत्वरूपस्य विशेषणस्यैवला भेन कालस्वाश्रयनिरूपितविशेषणतया घटादिसाध्यककालत्यादि। हेतोरप्युद्देश्यतया तत्राव्याप्तिविरहेणन्यूनतास्यादितिकालमाप्रवृत्तीति । प्रकृतहेत्वाश्रयनिरूपितत्वपरिशेषस्यैवविवक्षितत्वे ऽष्टद्रव्याति. रिक्तद्रव्यात्मककालमात्रवृत्तिधर्मस्यहेतुतायां महाकालनिरूपितवि. शेषणत्वमेवलभ्यत इत्याशयेनविशेषणताविशेषपदेनमहाकालीय. विशेषणतोक्ता। एवञ्चमहाकालीयविशेषणतयाऽव्याप्यवृत्तिकिमपि. ध्यापकस्यादिति कथनोक्तमित्याशङ्कायपास्ता, महाकालीयविशेषणतात्वेनशब्दानुपादेयत्वेनयथाश्रुतवैयथ्याभावादित्याशयः। - सन्दर्भविरोधापत्तेरिति, तथाचविशेषरूपेणसंसर्गत्वानभ्युपगमाभिप्रायकत्वमनुसृत्य विशेषणतानिष्ठस्यकालिकत्वस्यैवविशेषपदार्थतायावाच्यतया कालिकविशेषणत्यासाध्यतायांनाव्याप्तिरितिभावः।
अद्रव्यातिरिक्तद्रव्यात्मककालमात्रवृत्तिधर्मेत्यन्तं विशेषपदस्यमहाकालीयत्वरूपविशेषतारपर्यग्राहकामतिनवैयर्थ्यसम्भवानिय
"Aho Shrutgyanam"

Page #172

१३४
सिद्धान्तलक्षणतरवालोका ।
दिब्रूया त्तदाप्याह स्वरूपसम्बन्धेनेति ।
पूर्वपक्षस्यैवेति, सम्बन्धधम्मिकोभयाभावघटितकल्पस्यैवेत्यर्थः।
स्वरसताति, महाकलत्वावच्छिन्नविषयकत्वेनानुव्यवसीयमा मतयेत्यर्थः।
पटध्वंसविशिष्टइति, इदानींपटध्वंसइतिप्रतीते स्तत्तत्क्रियावि शिष्टमहाकालेऽधिकरणबावगाहिन्याविशेषणेऽधिकरणत्वानवगा. हित्वइत्यादिः ।
एक व्यक्तिमात्रवृत्तिसाध्य केऽप्यव्याप्तिंग्राहयितुमाह उभयत्वेनेति, यतु महानसीयत्वस्यमहानसवृत्तित्वरूपतया तदच्छिन्नप्रति. योगितायां साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धानवच्छिन्न.वच्छेदकस्वानिरूपितत्वविरहेण लक्षणाघटकत्वादाह वह्निघटोभयत्वेनेति, नचोभयत्वमपिपर्याप्तिसम्बन्धेनैवावच्छेदक मितितदवच्छिन्नाभावो. नलक्षणघटकातिवाच्यं धर्मत्रयस्यावच्छेदकत्वस्थले समवायेनोभयत्वस्यावच्छेदकत्वेपि क्षत्यभावादिति तत्तुच्छ महानससंयोग. विशिष्टवह्नयभावस्यापिमहानसीयवह्नयभावत्वेनतदधारणादिति।
यत्रसमवायेनघटत्वादिविशिष्टस्येति इदञ्चकिमपिव्यापक स्थादित्यत्र किंशब्दस्य समवायादिसम्बन्धेनधर्मविशिष्टार्थतामभ्युपेत्य तेनस्वरूपसम्बन्धेनकिश्चिर्दिशिष्टसाध्यकस्थलेऽव्याप्त्यभा. चेपिनक्षतिः॥
स्वरूपसमवायाभ्यामेवतथात्वादिति; अथमहाकालान्यावातीशघटत्वावच्छिन्ननिरूपकतायाअपि साध्यतावच्छेदकताघटकसमवायसम्बन्धावच्छिन्नघटत्वनिष्ठावच्छेदकताकतयाकथन्तद्वारणमितिचे दत्रकोचे वह्नित्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितासती महानसीयत्व: निष्ठावच्छेदकताकनिरूपकताया बयभावप्रतियोगितावच्छेदकाका च्छिन्नतया तद्वारणाय साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्ना स्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितासती प्रतियोगितावच्छेदकतासमाना धिकरणाधेयत्वसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपिता या वच्छेद. कता तद्भिननिरूपकत्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकतानिरूपि. तत्वेन भेदः प्रतियोगितानिरूपितनिरूपकत्वनिष्ठावच्छेदकताया 3. पादेयतया महाकालान्यत्वनिष्ठावच्छेदकताया अधिकावच्छेदक. स्वेन' ताहशनिरूपकताकाधिकरणतावद्भेदस्य लक्षणाघटकत्वात्।
"Aho Shrutgyanam"

Page #173

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
नवनिरूपकतात्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकताप्रतियोगितावच्छे
दकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्वनिष्ठावच्छेदकता निरूपितावच्छे रक
ताभिन्नत्वेनाप्युपादेया तथाचमहाकालान्यत्वनिष्ठावच्छेदकतानि
ष्ठावच्छेदकतायाउक्तभेवत्वविरहेणमहाकालान्यत्वावशिष्टघटत्वावच्छिन्ननिरूपक नाकाधिकरणत्तावद्भेदस्यलक्षणघटकत्वसम्भवः
यहा
साध्यतावच्छेदकता घटक सम्बन्धावच्छिन्नत्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपित्तावच्छेदकतानिरूपितत्वं स्वातन्त्र्येणवनिरूपकत्वनिष्ठावच्छेदकताविशेषणत्वेनोपदेय नतु प्रतियोगितावच्छेदकतानिष्ठ वच्छेदकतायां भेदप्रतियोगित्वेनोपात्ताया मितिमहाकालान्यत्व किशिष्टघटत्वावच्छिन्ननिरूपकताकाधिकरणतावद्भेदस्य लक्षणघटकत्वसम्भवइति वाच्यम् । कालिकेन रूपत्वविशिष्टसाध्यकपृथिवीत्वे विषयितया रूपत्वविशिष्टाभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्ननिरूपकतायाः कालिकसम्बन्धावच्छिन्न रूपत्वनिष्ठावच्छेदकता निरूपितविषयित्वसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपिताया हेत्वधिकरणवृत्त्युक्तभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वेनाव्याप्तेः । अथ प्रतियोगितावच्छेदकता
स्वावच्छिन्नपय्र्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपवृत्तिनिरूपकतायां
१६५
मन्यथा
ध्यतावच्छेदकताविशिष्टान्यसाध्यतावच्छेदक निष्ठावच्छेदकत्वानिरूपितत्वं विशेषणम्बाच्य घटान्यत्वविशिष्टवाच्यत्वसाध्यकद्रव्यत्वे साध्याभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्ननिरूपकतात्वस्य सामानाधिकरण्यसम्बन्धावच्छिन्नवाच्यत्वत्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपित स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्न घटान्यत्वनिष्ठावच्छेदकता निरूपितनि रूपकतायामपिसत्वेन तादृशनिरूपकताकाधिकरणतावद्भेदस्य हे त्वधिकरणे सत्वायोगादतिव्याप्स्यापत्तेः । नचेोक्तरूपवृत्तित्वनिष्ठाव च्छेदकतानिरूपितासती साध्यतावच्छेदकता घटकसम्बन्धावच्छि ज्ञावच्छेदकता कत्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपित्तनिरूपकत्वनिष्ठावच्छेद
च्छेदकत्वानिरूपितप्रतियोगिताकत्वेनैव
""
कताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपिताधिकरणत्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नाव
तथाचोक्तरूपवृत्तिसामानाधिकरण्यसम्बन्धावाच्छश्नघटभदेनिष्ठाष
तानिरूपितनिरूपकताकाधिकरणतावद्भेदस्याप्युक्तभेदत्वावच्छिन्न
भेद
" Aho Shrutgyanam"
सा
उपादेयः
t
च्छेदकतानिरूपित स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नवाच्यत्यत्वनिष्ठावच्छेदक
तयात्वधिकरणवृत्तित्वाश्नातिव्याप्तिरिति वाकथम् । स्वरूपेणघर

Page #174

सिद्धान्तलक्षणतरवालोकः । . भेदविशिष्टत्षेसति सामानाधिकरण्यसम्बन्धनाच्यत्वत्वविक्षित साध्यकद्रव्येत्वेसद्धेतौ साध्याभावप्रतियोगितावच्छेदकगत रूप त्तिसामानाधिकरण्यसम्बन्धावच्छिन्नघटभेदनिष्ठावच्छेदकतानिषि सस्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नवाच्यत्वत्वनिष्ठावच्छेदकताकनिरूपकता-: काधिकरणतावद्भेदस्यहेत्वधिकरणेसत्वेनाव्याप्त्यापत्तेः । पवश कालिकेनरूपत्वविशिष्टसाध्यकसद्धेतौ कालिकसम्बन्धावच्छिन्नरूप सषनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितविषयित्वसम्बन्धावच्छिन्नरूपत्वनिष्ठावबच्छेदकतानिरूपितनिरूपकतायाः साध्यतावच्छेदकताविशिष्टान्यविषयित्वलम्बन्धाधच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपितत्वेनातादृशतयाऽव्या. तिधिरहेण साध्यतावच्छेदकताघटकसंसर्गतावच्छेदकतात्वावच्छिअपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपवृत्तित्वंनिरूपकतावच्छेदकतायाशिरूपकतायाम्बा नमिवेश्यम् तथाच घटवान् महाकालत्वादित्यत्रनाब्याक्षिसम्भवः । यतु समवायेनबहित्वविशिष्टत्वेसति कालिकेनवहित्वविशिष्टस्य प्रकारितया साध्यतायां समवायेन बह्नित्वविशिरविषयकक्षानत्वे व्यभिचारिणि समवायसम्बन्धावच्छिन्नवह्नित्वमि. छावच्छेदकताकमिरूपकत्वमादायातिव्याप्तिवारणायो क्तरूपवृत्ति त्वमेवावश्यन्निवेशनीयमेव नतु भेदप्रतियोग्यवच्छेदकतायां विशेष. गत्वेन प्रागुकं साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नत्वनिष्ठाव. च्छेदकतानिरूपितस्पपीति तल उक्तातिव्याप्तिधारणायताशरूपावच्छिमानुयोगिताकपाप्तिकावच्छेदकताकसंसर्गताकत्वमात्रस्थोपा देवस्वा नचकालिकसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकताकसमवायसम्ब. धावच्छिन्नावच्छेदकताकनिरूपकतावच्छेदकतायाअपिनोक्तसंसर्ग: ताकत्वसम्भव इति वाच्यं ताशरूपवृत्तित्वस्याधच्छदकतायोमेक. विशेषणत्वात् वृत्तित्वश्च स्वनिरूपितसंसर्गतावच्छेदकताप्रतियोगिकपर्याप्स्यनुयोगितावच्छेदकत्वसम्बन्धनेति चेन्न साध्यतावच्छेदकताविशिष्टान्यावच्छेदकत्वानिरूपितत्वस्य निरूपकत्वविशेषणत्वा. ननुसन्धामेनैव समवायेनघटत्वविशिष्टसाध्यकमहाकालत्वेऽव्या. स्थभिधानात् तथासति समवायेनवह्नित्वविशिष्टस्य प्रकारित. या साध्यतायां समवायेनवतित्वविशिष्टत्वेसति कालिं. केनवन्हित्वविशिष्टविषयकशानत्वहेतौ साध्याभावप्रतियोगिताअच्छेहकावच्छिन्ननिरूपकतात्वस्य कालिकसम्बन्धावच्छिक
"Aho Shrutgyanam"

Page #175

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।।
१६७
समवायसम्बन्धावच्छिन्नवाहित्वनिष्ठावच्छदकताकनिरूपकतायामपि. सत्वेना तिव्याप्तेवारणाय साध्यातावच्छदकताकसंसर्गताव-. उछेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छदकरूपवृत्तित्वस्थविवक्षणत्यित्वात् वृत्तित्वश्च व्यासज्यवृत्त्यवच्छेदकतापक्षे स्वः निरूपितसंसर्गतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदक. त्वसम्बन्धावच्छिन्नमवच्छेदकत्वनिष्ठ मितरथा स्वावच्छेदकताघ. टकसंसर्गतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वसम्ब न्धावच्छिन्न निरूपकत्वनिष्ठमेवबोध्यम् । य समवायेनवाहित्वधिशिष्टसाध्यके तत्तद्वयनुयोगिकसमवायेन वतित्वावशिष्टविषयकज्ञानत्वहेतौ तद्वयनुयोगिकसमवायनवह्नित्वविशिष्टनिरूपकत्वमादायातिव्याप्तिवारणाय रूपवृत्तित्वनिवेशनीयमिति तन्न एतत्कल्पेविशेषरूपेणसंसर्गत्वास्वकिारा दन्यथा वह्नित्वप्रतियोगिकसमवायेनवह्नित्वविशिष्टसाध्यकसद्धेतो प्रतियोगिव्यधिकरणाभावाप्रसिखे रव्याप्स्यापत्तेः । नचैवं घटान्यत्वविशिष्टवाच्यत्वसाध्यकेप्रागुक्तातिव्याप्तः कागतिरितिवाच्य प्रतियोगिताविशिष्टनिरूपकत्वस्यैवप्रतियोगितावच्छेदकगतरूपवृत्तित्वम्विहायविवक्षितत्वात् वैशिष्टयन स्वनिरूपितावच्छेदकसाविशिष्टान्यावच्छेदकत्वानरूपितत्व स्वतित्वोभयसम्बन्धन वृत्तित्वा स्वनिरूपितावच्छेदकताविशिष्टान्याधच्छेदकत्वानिरूपितत्वोभयसम्बन्धन चैशिष्टयचोभयत्र स्ववृत्ति. स्वविकलचतुष्टयसम्बन्धेन तत्रचकालिकेनरूपत्वविशिष्टसाध्यके वि. बयितयारूपत्वविशिष्टत्वसति कालिकेनरूपत्वविशिष्टाभावमादायाव्या तिवारणाय साध्यतावच्छेदकताघटकसंसर्गतावच्छेदकतात्वावच्छि. अपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपवृत्तित्वम्बिवक्षणीयम् । एतेन म. हाकालान्यत्वविशिष्टघटत्वावच्छिन्ननिरूपकतायां समवायेनवहित्यविशिष्टस्य विषयितयासाध्यतायांसद्धतौ तद्ववचनुयोगिकसमवायेनवह्नित्वविशिष्टाभावमादायाव्याप्तिवारणाय विवक्षितस्यरूपवृत्ति त्वस्यसम्पत्तये स्वनिरूपितसाध्यतावच्छदकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपितसंसर्गतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वसम्बन्धेनवतद्वाच्यं निरूपकतावच्छेदकतायामेववातद्विशेषणम् । घटकञ्चलाध्यतावच्छदकताघटकसम्बन्धावछिमत्वन्नपाप्तिगर्भमितिनिरस्त मुक्तदोषतावस्थ्यात् विशेषरूपे.
"Aho Shrutgyanam"

Page #176

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोक ।
r
णसंसर्गत्वानभ्युपगमात् । व्यासज्यवृत्यवच्छेदेकत्वपक्षे महाकालाम्यत्वघटत्वोभयवृत्ये कावच्छेदकतायाः सम्बन्धद्वयावच्छिनतया निरूपकत्वे रूपवृत्तित्वासम्भवाश्च साध्यतानिरूपितावच्छेदकताविशि. ष्टान्यावच्छेदकत्वानिरूपितत्वस्यैवविशेषणत्वेच कालिकेनघटत्ववि शिष्टसाध्यक महाकालत्वेऽव्यासिबध्या तत्रतादृशप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्ननिरूपकतात्वस्य कालिकसम्बन्धावच्छिन्नमहाकाला'न्यत्वनिष्ठावच्छेदकता निरूपितकालिकसम्बन्धावच्छिन्नपटत्वनिष्ठावच्छेदकता निरूपित निरूपकत्वेऽपिसत्वेन तादृशनिरूपकताकाधिकरणतावद्भेदस्य हेत्वधिकरणेविरहादिति ॥ इदन्तुचिन्तनयिम् महाकालान्यत्वविशिष्टघटाभावस्य लक्षणघटकत्व संपत्यर्थमेत्र प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिनत्वं प्रतियोगितावच्छेदकता घटकसम्बन्धेनवाच्यं प्रतियोगितावच्छेदकतायाः पारिभाषिकसाध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावच्छिनत्वंच निवेशनीयं नचसाध्यतावच्छेदकता घटकसस्बन्धावच्छिन्नत्व मपारिभाषिकं निरूपकतावच्छेदकतायामेवनिवेशनीयं लाघवादितिवाच्यं फलमुखगौरवस्यादोषत्वात् विशेषरूपेणसंसर्ग:वास्वीकारे पारिभाषिकताने घेशे प्रयोजनाभावाच्च वानुपदमेवाविशिष्टसाध्य केऽपिकालोघटवान् महाकालत्वादित्यत्राव्याप्तिवारणार्थमेव गुरुभूतस्य प्रतियोगितावच्छेदकविशिष्टाधिकरपणत्वस्य प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटकतया निवेशनंवक्ष्यति नच साध्यतावच्छेदकता घटकसम्बन्धेन प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वघटित. - कल्पाभिप्रायेणैवाव्याप्त्यनुधावनमितिवाच्यं तथापिप्रतियोगितावच्छेदकता घटकसम्बन्धेनप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वविवक्षयाऽव्याप्तिवारण सम्भवेप्रयासान्तरस्य सन्दर्भविरोधास्कन्दितत्वापतेरित्यलम् ॥
अतप
विशिष्टनिरूपितसमवायानभ्युपगमादिति, तादृशप्रतियोगिताव
च्छेदकताघटकतयेत्यादिः तथाचमहाकालान्यत्वविशिष्टपटाद्यभावप्रतियोगितावच्छेदकंयदि सामानाधिकरण्य घटित सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन महाकालान्यत्वविशिष्टपटत्वस्या त्स्यादेव समवायः प्रतियोगितावच्छेदकताघटकः सचविशिष्टनिरूपितएव विशिष्टस्यप्रतियो गितावच्छेदकत्वात् संसर्गताचतस्य विशिष्ट निरूपितसमवायत्वेन समवायत्वमात्रेणवेत्यन्यदेतत् परन्तु विशिष्टस्य प्रतियोगितावच्छे
१६८
" Aho Shrutgyanam"

Page #177

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः । इकत्वमेवनस्वीक्रियते गौरवात् तदनुपस्थिताक्प्यभायमस्या शश्च । तथासतिनकेवलस्समवायः प्रतियोगितामच्छेबाकताब का स्वरूपस्यसमवायस्यच तथात्वादित्याशयः । जवस्तु विशि स्यप्रतियोगितावच्छेदकत्वे तनिरूपित समवायएवप्रतियोगिता बकताघटकस्संसर्ग स्सचनस्वीक्रियते इतिमहाकालान्यत्वविशिष्ट. प्रवत्ववदभावमादायनप्रसिद्धि सम्भवरतिवदन्ति तत्र सिद्धान्तभूतो भयाभावघटितकल्पेविशिष्टप्रतियोगिकसमवायाभ्युपगमस्यप्रतीयमा मत्वात् तादृशाभावपदेनमहाकालान्यत्वविशिष्टपटत्ववादभावस्यषि प्रक्षितत्व अतइत्यस्यानन्वयापतेश्च अनभ्युपगमादित्यस्यैवप्रसिद्धिसम्भवे हेतुत्वसम्भवा त्पूर्वव्याख्यानेऽनभ्युदगमादित्यन्तस्थ स्वर पसमवायाभ्यामेवे त्यत्रतुत्वा दतइत्यस्योपसंहारार्थत्वा मासंगतिरिति । ०॥ .. गौरवस्याकिञ्चित्करत्वादिति, नचाविशिष्टसाध्यके प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिषवैयधिकरण्यप्रवेशे घटवृत्तित्वोपलक्षितसत्ता. साध्यकसद्धेतौ विशिष्टाभावमादायाव्याप्तिर्दोषइतिवाच्यं पृथिवी समवेतत्वासमनियतस्यापीत्याद्यवच्छेदकत्वनिरुक्तिग्रन्थव्याख्याना. घसरेप्रसंगात्तद्वारणस्यवक्ष्यमाणत्वादिति ॥०॥०॥
संयोगसामान्यस्यचेतीति, नच सत्वाधिकरणनित्यगुणेसंयोग. स्यवृत्तिनियामकेनसम्बन्धेनसत्वायोगात् कथमतिव्याप्तिरितिवाच्य मेकार्थसमवायेनतत्रापिसत्वा देकार्थसमवायस्यवृत्तिनियामकताया प्रागेवाङ्गीकृतत्वात् । यत्तु नित्यान्यत्वविशिष्टसत्व आदिपदमाहोति. व्याप्तौतात्पर्यात्तत्रकालिकेनसर्वत्रैवहत्वधिकरणेसंयोगस्यसत्वादिति तन्त्र तथासति ज्ञानसाध्यकेऽपितथातिव्याप्तस्संभवेन तत्परित्यागस्थानौचित्यात् यदिचाव्याप्यवृत्तिसाध्य केषु संयोगसाध्यकस्यप्रसि. खत्वेन तत्रातिव्याप्तेम्संभविन्या अनुपादानेन्यूनतास्यादितितदुक्त. रीतिर्विभाव्यते तदैतस्यैवावतरणत्वेनप्रतिपादयितुमुचितत्वादिति ॥
खण्डनादिति, द्वित्वावच्छिन्नप्रतियोगित्वस्यव्यासज्यवृत्तिस्वाछे त्यपिद्रष्टव्यम् नचपूर्वविशिष्टसाध्यकस्थलातिव्याप्तिपरिभवमनसिनि. धायविशिष्टसाध्यकस्थलोत्तरमुभयसाध्यकस्थलोत्कीर्तन मिदानीन्तविपरीतमितिसंदर्भविरोधइतिवाच्यं शिष्यबुद्धिवैशद्यायमतभेदेनतथाक्तरदुष्टत्वादिति यद्भाट्टाचार्येणद्वन्द्धस्थलेऽल्पाचः पूर्व निपा.
૨૨
"Aho Shrutgyanam"

Page #178

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
म्याय्यत्वमस्वरसोऽभिमतस्तर्कालङ्कारस्येति
सनियमेनोभयसाध्यकस्थलातिव्याप्तौ प्राधान्य सत्ये ऽप्युत्तराभिधान. स्याशक्यत्वादुपेक्षणमित्युक्तम् तत्संदर्भ सौष्ठवातिलोभादितिवेदित. व्यम् तत्रासमासेन संदर्भशुद्ध्यर्थमुभय साध्यकस्थलस्यपश्चादुक्तेरेवध्येयम् ॥ ० ॥ विशिष्टधर्म्मावच्छिन्नाधेयत्वस्यातिरिक्तित्वेऽति, तथा च वि. शिष्टसत्वसत्वयोरनतिरिक्तत्वेन गुणनिरूपिताधेयत्वस्य सत्तात्वावच्छेदेनतत्रसत्वेऽपि गुणनिरूपिताधेयत्वस्य विशिष्टसत्तात्वाव च्छिन्नाधेयत्वातिरिक्ततया नवच्छेदकविशिष्टसत्तास्वावच्छेदेन दभावस्तत्रवर्ततपत्र तयोरतिक्तत्वे मानञ्च सत्वं गुणवृत्तिनविशिष्ट. सत्वमितिप्रतीतिरिति प्रतियोगितावच्छेद की भूतधर्म्मावच्छेदेन स्वप्रतियोगित्वसमानाधिकरणाभावाप्रतियोगियत्किंचिद्धेत्वधिक
१७०
त
रणनिरूपितवृत्तित्वाभाव ऋत्व रूपानुपदोक्त प्रतियोगिवैयेधिकरण्यपर्य नवाग्रन्थासङ्गतिरित्याश
बसितार्थघांटतलक्षणेनातिव्याप्तिसंभवो यः । नचप्रतियोगितावच्छेदकावच्छेदेनेत्यनुक्तौ सत्तावान् जातेरित्यत्रविशिष्टसत्तात्वावच्छेदन सप्ताभावप्रतियोगिनि गुणवृत्तित्वाभावसत्वेन तस्यलक्षण घटकत्वाव्याप्तिसम्भवेतत्परित्यागोनोचितइति वा च्यम्, स्वप्रतियोगिवृत्तित्वस्यनिरवच्छिन्नविशेषणतयाविवक्षायां
भेदगर्भब्यापकतापाआदरेऽव्याप्ति
फलाभावेन व्यापकत्वासंभवात् परिहाराय वृत्तिभिन्नत्वर वस्यैव वि व्याप्यतयाविवक्षितत्वादिति । केचेतुकि शिष्टभ्रमविच्छिन्नाधयत्वस्यातिरिक्तत्वोक्त्या स्वप्रतियोगितावच्छेद
कावच्छ्रिद्मवृत्तित्वसामान्ये हेत्वधिकरणयत्किचिद्व्यक्तिनिरूपितत्वा. भावस्य लक्षण घटकत्वमभिमतमितिवदन्ति, तदसद जात्या दिसाक कातिव्याप्तेिर्वक्ष्यमाणाया अलग्नकत्वापत्तेः । यन्तु यत्किञ्चिद्धत्वधिः करणनिरूपितवृत्तित्व सामान्यं स्वप्रतियोगितावच्छेदकानवच्छिन्न मिति तद्यथाश्रुताननुगुणं तत्रसामान्यपदस्य प्रतियोगिनासम्बन्धाव्याख्यानेतु रमणीयमेवेति ॥ ● ॥
विशिष्टनिरूपितेति, 'विशिष्टधम्र्म्मावच्छिन्नेत्यर्थः, गुणेविशिष्टसत्वश्वेतिप्रतीतेः गुणेऽसमवायित्व भ्रमकालोत्पन्नायाः विशिष्टसत्वा भावविषयकत्वावश्यकत्वे भ्रमविगमदशायामपि तदभावविषयकत्व स्यैवयुक्तत्वा द्विशिष्टसत्वन्न गुणवृत्तीत्यत्रापिहि विशिएसन्तात्वावच्छे देनगुणः नरूपितवृत्तित्वाभावस्याविषयत्वा द्विशेष्य वृत्तित्वे विशिष्टश
"Aho Shrutgyanam"

Page #179

सिद्धान्तलक्षणतत्त्वालोकः । त्तित्वस्य गुणवृत्तित्वेऽसम्भवाद् गुणवृत्तित्वन्नविशिष्टसत्त्वावृत्तीतिप्र. त्ययविरहा नचकपिसंयोगोवृक्षावृत्तिरितिप्रत्ययाधरदेऽपि प्रतियो. ग्यनवच्छेदकदेशावच्छेदेनयथातदभाव स्तथाप्रकृतेऽप्यास्त्वति. वाच्यम् विशिष्टसत्तात्वस्यान्यूनानतिप्रलक्ततया सत्तात्ववदवच्छेदकत्वेनानवच्छेदकत्वविरहा नचविशिष्ट सत्वनगुणवृत्तीत्यस्यकागतिरिति वाच्य मस्वीकारस्यैवगनित्वा नअर्थात्यन्ताभावस्थगुणवृत्तिनासहाभेदान्वयम्य वा व्युत्पत्तिवैचियेणाङ्गीकारात प्रत्यक्षादावनियन्त्रितविषयताके स्वतरामेव सम्भवात । __ समवायेन कोऽगिनजातिवृत्तिरितिप्रतीत्यनुरोधेनोक्तविषयकत्व. रीतरङ्गीकरणीयत्वात् । विशिष्ट्रसत्वंयदिगुणवृत्तिस्याद् गुणवृतिसत्वमिन्नं स्यादिति सत्वाभेदेनगुणवृत्तित्वस्यैवप्रत्युतसिद्धे विशिष्टसत्तावानजातेरित्यत्रातिव्याप्तिरितिभावः विशेष्यवृत्तर्विशिः धानुयोगिकाभावमनभ्युपेत्यविशिष्टधर्मावच्छिन्नाधेयत्वस्यातिदि. क्तत्वमभ्युपेत्यचो प्रतीतेर्विशिष्टसतात्वानवच्छिन्नगुणवृत्तित्ववि. षयकत्वेनोपपतिविधाय विशिष्ठस्यानतिरिक्तत्वादितिग्रन्थो य. हाचायणऋजुमार्गणव्याख्यात स्तदनेनविशष्यवृत्तेर्विशिष्टानुयोगिकाभावानभ्युपगमस्यायुक्तिकस्याङ्गीकारानहत्वमालोवाच्य तालंकारेणतत्परित्यक्त न्तत्रयुक्त्यनुसरणे विशिष्टधमविच्छिन्नाधे. यत्वस्यानतिरिक्ततायामेवपर्यवसानमितिगृहाण ॥०॥ __ अतिरिकत्वोपगमाति, । इदमुपलण मनतिरिक्तत्वेऽपि त्वधि. करणयत्किञ्चिद्व्यक्तिनिष्टाधिकरणत्वसामान्यउभयाभावविवक्षायादोषामावइति । अथयत्किञ्चिद्धवधिकरणनिरूपितसामान्यइत्येवो. च्यतामलंवृत्तितात्वनिवेशनेनतिचेन संयोगेनघटसाध्यकसंयोगस. म्बन्धावच्छिन्नघटाभावत्वहेतुकव्यभिचारिण्यतिव्याप्ते घंटाभाव. निरूपितप्रतियोगित्वे घटाभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्व सं. योगसम्बन्धावच्छिन्नत्वयोस्सत्वा नचावच्छिन्नत्वस्याविलक्षणत्येन वृत्तितानिष्ठस्यैवप्रवेश्यतयाप्रतियोगित्वेतदभावोक्षतपवेतिवाच्यं प्र. तियोगित्वाधेयत्वादेः प्रतियोग्याधेयस्वरूपत्वे ऽवच्छेदकरूपत्वेवा. घटत्वावच्छिन्नप्रतियोगित्वाधेयत्वयोरैक्येना धेयतानिष्ठयोरपितयो. न भावः प्रतियोगित्वइत्यतिव्याप्ते राधेयतात्वोपादानेचा धेयतात्वावच्छिन्ननिरूप्यतायाएवनिविष्टत्वेन प्रतियोगित्वेतद्विरहानातिव्या.
"Aho Shrutgyanam"

Page #180

१७२
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
तिरिति ॥०॥
ननु वृत्त्यनियामकसम्बन्धेनसाध्यतायांसद्धेतौ हेत्वधिकरणनि. कपितवृत्तित्वसामान्ये साध्याभावप्रतियोगितावच्छेदकावबिच्छन्न. स्थ साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वयोरभावसत्येनाव्याप्रेत. कल्पेसम्भवितया सदुपेक्षायानि:जत्वापत्ति यदिचसम्बन्धि. त्वनिवेश्यते तदाप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नयत्किश्चिद्धत्वधिकरणनिरूपितसम्बन्धित्वसामान्ये साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नस्वाभावस्यैवास्तुलक्षणत्वमिति चेन्न विभिन्नकालीनयोः स्ववृत्तिधाच्यत्वादानामपिसम्बन्धत्वाभावे तदुघटवान्तक्रियावादित्यत्रा. तिव्याप्तेः तेषांतत्सम्बन्धत्वे त्वेतस्यलक्षणान्तरत्वमेवायसेयमिति ॥ · नचोभयाभावमुपेक्ष्यविशिष्टाभाववचनमेवोचितमितिवाच्यं व्य. धिकरणसम्बन्धेनंव्यापकत्वापते रुभयोरेकत्राधेयत्वविरहेण वैशिराधासम्भवेन साध्याभावभ्यलक्षणाघटकत्वात् वहीयसंयोगेनसा. प्यतायां प्रतियोगितावच्छेकावच्छिन्नत्व साध्यतावच्छेदकसम्बन्धाचच्छिन्नस्वयोरेकत्राधेयत्वेविरहेण वैशिष्टयाप्रसिध्याभावाप्रसिद्धरव्या. तेरिति ॥ ०॥
अप्रसध्यतावच्छेदकसम्वन्धावच्छिन्नवृत्तित्वसामान्ये हेत्वधिक रणयत्किचियक्तिनिरूपितत्व यादशाभावप्रतियोगितावच्छेदकाव. च्छिन्नत्योभयाभावस्य यादृशाभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्न. निरूपकत्वसामान्य हेत्वधिकरणयत्किचिनिष्ठसम्बन्धितानिरूपितत्व साध्यतावच्छेदकसंम्बन्धाधच्छिन्नत्वोभयाभावस्यच लक्षणान्तरत्वं बोध्यम् ॥ ०॥
एवंहेत्वधिकरणयत्किचिभ्यक्तिनिरूपिततित्वनिरूपितवृत्तितान.. धन्दकत्वं यादृशप्रतियोगितावच्छेकावच्छिन्नत्वसाध्यतावच्छेद. कसम्बन्धावछिन्नत्वोभयत्वे लक्षणान्तरघटकतयावगन्तव्यमिति॥०॥
नव्यास्तु साध्यतावच्छेदकसम्वन्धेनेत्यादि, अनहेत्वधिकरणत्वव्यापकाधिकरणतानिरूपकतावच्छेदकधमाधच्छिन्नप्रतियोगिताभि नत्वेन प्रतियोगितानिधेशःपर्यवसितः स्वावच्छेदकधम्र्मावच्छिन्नाधिः करणतावस्वसम्बन्धेन हेत्वधिकरणत्वव्यापकप्रतियोगिताभिन्नत्यः नया संयोगादिसम्वन्धेन रूपादीनां पृथिवीत्वव्यापकत्ववारणायच ताप्रतियोगितानवच्छेदके साध्यतावच्छेदकसम्बधावच्छिन्न
"Aho Shrutgyanam"

Page #181

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
सम्बन्धितावच्छेदकत्वं विशेषणंवाच्यं यद्यपि हेत्वधिकरणत्वसमानाधिकरणावच्छेदकतानिरूपितवृत्तितात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभाव
१७३
वान्नेतिप्रतीतिसिद्ध सामान्यभेदवत्त्वस्य कावच्छिन्नाधिकरणत्वे निवेशे नकोऽपिदोष त्वव्यापकत्वनिवेशापेक्षया नपर्यवसाने लाघवमितिबाध्यम् ॥ नचैवमिति, एवमित्यस्य यथाश्रुतार्थत्यागइत्यर्थः ।
समवायेन घटाद्यभावोऽपिप्रतियोगिव्यधिकरण इति, नचैत लक्षणस्याभावाघटिततेयदमसंगत मितिवाच्य मेतस्योदक्षरत्ववारणाय स्वप्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेन यत्प्रतियोगितावच्छेदकाव
यादृशप्रतियोगितावच्छेदस्तथापिहेत्वधिकरण
च्छिन्नाधिकरणंहेत्वधिकरणं तत्प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धान्य साध्यतावच्छेदकसम्बन्धेन तत्प्रतियोगितावच्छेदकसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्नसामानाधिकरण्ये तात्पर्यस्यवाच्यतया प्रतियोगिव्यधिकरणाभावघटितत्वेनासङ्गत्यभावात् प्रतियोगिवैयधिकरण्यकोटौ प्र
तियोगितावच्छेदकत्वेनसाध्यतावच्छेदकस्यानुपादानत्वेन
प्रतियोगिव्यधिकरणाभावत्वस्य पटाद्यभावेसम्भवेन घटाभावोऽपीत्यहयनासङ्गतिः यत्पदन्तत्पदञ्चाभावपरंबोध्यम् यत्प्रतियोगित्वप्रवेशस्यवैयर्थ्यांतुनाशंकनीयम् यथाश्रुतेऽपियद्धर्मावच्छिन्नानधिकरणं हेस्व
"Aho Shrutgyanam"
धिकरणं तद्भिन्नत्वस्यलक्षणत्वसम्भवे धर्म्मस्याभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वेनोपादाने वैयर्थ्यशङ्कायादुर्निवारस्वात् । अनुगमस्त्वभावविशिष्टा. भाववदन्यसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धधम्मविछिन्ननिरूपकताकाधिकरणतावद्वृत्तित्वनिवेशन वैशिष्टयञ्च स्वतादत्स्य स्वप्रतियोगिताव च्छेदकावच्छिन्नत्व प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वोभयसस्वन्धेन स्वविशिष्टनिरूपकताकाधिकरणतावदन्यहेत्वधिकरणवृत्तित्वोभयसम्बन्धेना भाववत्ताच स्वप्रतियोगितावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्नत्व स्वप्रतियोगितावच्छेदकधर्मावच्छिन्नत्वोभयसम्बन्धेन । य
तस्वरूप
द्वासम्बन्धवदन्यसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नसामानाधिकरण्यमनुगतम्ब्याप्तिः
त्म्य स्ववृत्त्यभावीयसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगितावच्छेदकत्वोभयसम्बन्धन स्ववृत्तित्वञ्च हेत्वधिकरणवृत्तिभेदप्रतियोगिताव
च्छेदकतावच्छेदकस्वप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्ननिरूपकतावच्छेदकत्वसम्बन्धेनंति । केचित्तुसम्पातायातंघटाभावः प्रतियोगिव्य
सम्बन्धवत्ताच
स्वतादा

Page #182

सिद्धान्तलक्षणतचालोकः ।
धिकरणइतिवदन्ति । अन्येत्वेतल्लक्षणस्यनलक्षणान्तरत्व मपितु प्रति· योगिव्यधिकरणाभावघटितलक्षणस्यैव तात्पर्य्यार्थत्वमितिसुचायेतु प्र
१७४
तियोगितावच्छेदकघटत्वावच्छिन्नानधिकरणम्महाकालइतिवक्तव्ये
घटाभावोऽपिप्रतियोगिव्यधिकरणइत्युक्तमितिप्राहुः । परेतुघटत्वाव छिन्नानधिकरणम्महाकालइत्येवयुक्तः सचपाठःक्वचित्पुस्तकेऽस्त्यपी
त्याहुः ॥
घटवृत्तित्वविशिष्टद्रव्यत्वेति, घटपदन्तद्धटपर न्तेनविशेषरूपेण संसर्गत्वाभ्युपगमेऽपिनाव्याप्त्यसम्भवः तद्धरवृत्तित्ववैशिष्टयमपि विशेषरूपेणस संर्गत्वाभ्युपगमपव सार्थकम् || तादात्म्यस्यसंस गत्वे सम्बन्धित्वप्रवेशेच तद्दधिवृत्तित्वविशिष्टप्रमेयवान्तदधित्वादित्यत्राव्याप्तिः तद्दधिवृत्तिताच तादात्म्यसंयोगाद्यन्यतरसम्बन्धा. वच्छिन्ना साध्यतापि तदन्यतरेरेववोध्या । इदञ्च तत्सम्बन्धावच्छिन्न वृत्तित्वविशिष्टस्य तेनैवसम्बन्धेनतत्रैव सत्वन्नान्येनतादारम्यभिन्नेन नान्यत्रच विषयित्वादीनान्तुन संसर्गत्वमितिमतेन ते. नमहाकालानुयोगिककालिकादिना विषयित्वादिनाच साध्यानधि
करणत्वस्य हेत्वधिकरणेप्रसिद्धिमादाय नाव्याप्त्यसम्भवइति वस्तुतोविशेषरूपेणसंसर्गतामनभ्युपेत्य विषयित्वादीनाञ्चासंसर्ग
1
तामङ्गीकृत्य पटत्वान्यप्रमेयवान्घटत्वादित्यादावेवाव्याप्तिर्दातुमुचिते. तिबोध्यम् ॥ ० ॥
यद्यपि स्ववृत्तित्राच्यत्वादीनां संसर्गत्वे संयोगादिनावह्नयादिसा ध्यकसद्धेतुमात्रेऽभावाप्रसिद्ध्याऽसम्भवपवसम्भवति तथापिसाध्य ·
तावच्छदेकत्वोपादानेऽपि स्ववृत्तिवाच्यत्वादिसम्बन्धेनंसाध्यकससद्धेतौ दोषस्यदुरुद्धरतया तेषामिदानीं संसर्गत्वानभ्युपगमस्यैवयुक्तत्वा दसम्भवम्विहाय धूमवान्वह्नेरित्यादावतिष्यातीति,
नचस्ववृत्तिवाच्यत्वादीनां संसर्गस्वेऽपि
लक्ष्य व्याप्यवृत्तिसाध्यकतया प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितलक्षणालक्ष्यत्वा न्नदोष इतिवाच्यं तथापितेषां संसर्गश्वमनुपगम्यातिव्या तिरुक्तेत्युक्तेस्सम्भवादिति ॥
इतितुफलितार्थइति, साध्यताघटकसंसर्गतावच्छेदकतात्वाव
"Aho Shrutgyanam"
तत्सम्बन्धसाध्यकस्थ.
च्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपविशिष्ठावच्छिन्न सामान्ये सं. सर्गतावच्छेदकभेदमात्रेणैव संसर्गताभेदे साध्यताघटकसंसर्ग.

Page #183

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
ताविशिष्टसंसर्गतासामान्येवेतिविवक्षणीय न्तेनपर्वतीयसंयोगेनवहस्साध्यतायां धूमेव्यभिचारिणि कालिकसंयोगोभयसम्बन्धेनधूमसाध्यकवन्हौ चव्यभिचारिणि साध्यतानिरूपित संसग्र्गतावच्छेदकसंयोगत्वावच्छिन्नत्वस्य महानसानुयोगिक संयोगेकालिकेऽपिचस
त्वेन वह्नद्यभावस्यलक्षणाघटकत्वेननातिव्याप्तिः ॥
प्रथमं सामान्यपदमिति, अत्रसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धनिरूपितवृतितानवच्छेदकत्वमेवतादृशोभयत्वेविवक्षणीय नतुतादृशोभयाभावे साध्यतावच्छेदकसम्बन्धत्वव्यापकत्व ङ्गौरवादितितुचिन्त्यम् ॥
तथैवाव्याप्तिरतइति, नचसर्वत्रासम्भवसम्भवेऽव्यातिदानमनुचितमितिवाच्यं विशिष्टधीनियामकस्यैव संसर्गत्वे संयोगसम वायदेशिककालिक दिक्कतविशिषणतानामेव संसर्गत्वंन तत्सम्ब न्धावच्छिन्नवृत्तिताविशिष्टस्य तं नैव सत्वाभ्युपगमेनच सत्तावृत्तित्वविशिष्टप्रमेयत्वसाध्यकसत्तात्वेऽव्याप्त्यभावात् । सत्वानुयोगिकत्वस्यसाध्याभावप्रतियोगिकत्वस्यच स्वरूपमात्र एवसत्वेन तन्निष्ठत दुभयाभावस्य स्वरूपेविरहात् । केचित्तुवहिधूमोभयवान्धूमादि त्यत्राव्याप्तेनप्रसक्ति रुभयत्वावच्छिन्नप्रतियोगिकत्वस्य सम्बधनिष्ठस्याप्रसिद्धोरेतिवदन्ति ।
वह्निधूमोभयसाध्यकसद्धे तावव्याप्त्यभावम्मनसिनिधायाह,
न
१७५
द्वेतौनाव्याप्तिरिति-सद्धेतुत्वरूपलक्ष्यतावच्छेदकसामानाधिकरण्ये.
लक्षणासत्वमत्र नाव्याप्तिपदार्थ स्सद्धेतावित्यस्यानन्वयापत्ते रपितुलक्षणा सत्व न्तत्रसद्धेतावित्यस्यावच्छेदकावच्छेदेनान्वयो
स·
ऽसतिबाधकेऽवच्छेदकावच्छेदेनान्वयस्यैवव्युत्पन्नत्वादित्यसम्भवपरतैववोक्तग्रन्थस्येत्यपिकश्चित् ॥
अभावान्तरेति, तद्वदाभावेत्यर्थः तद्वदप्रतियोगिकत्व तदूर्घटानु योगिकत्वयोस्तादात्म्यसम्बन्धे सत्वेन विशिष्टप्रसिद्धेरितिभावः ॥०॥
कालिक तादात्म्यान्यतरसम्बन्धेनसाध्यतास्थले
स्याप्रसिद्धिरिति । सामान्याभावमपहायेति,
प्रकृताव्याप्तिवारणासंम्भवः स्यादिति ॥ नचमहाकालाभावमादायैवाव्याप्तिवारणंसम्भवति महाकालप्रतियोगिकत्व महाकालानु योगिकत्वोभयोस्तादात्म्येसत्वेन तयोर्वैशिष्ट्यप्रसिद्धेरितिवाच्यं
"Aho Shrutgyanam"
ऽभावस्यतादृश
ननूभयाभावापेक्षयायदिविशिष्टाभा

Page #184

१७६
सिद्धान्तलक्षणतश्वालोकः ।
तियोगिकत्वस्यावच्छेदकत्वे
बेलाघवस्या त्स्यादपितस्योपादेयत्वं मव्याप्त्याहेयत्वञ्च तदेवना स्ति सामानाधिकण्यात्मकगुरुसम्बन्धस्यावच्छेदकताघटकत्वा स्म नाधिकावच्छेदकत्वस्य द्वित्वेविरहान चेतिचेन्न अद्रव्ये द्वित्वस्यापेक्षा बुद्धिविशेषविषयत्वरूपतया तस्या* वच्छेदकत्वे वहुष्व वच्छेदकत्वप्रसङ्गेन गौरवा दवच्छेदकत्ववाद्दुः ल्ये संसर्गतायाअपिवाहुल्येन सामानाधिकरण्यत्वावच्छिनैकगुरुसंसर्गताप्रवेशस्य गौरव सम्पादकत्वादिति ॥
द्वित्वस्यप्रतियोगितावच्छेदकतयाऽ प्रवेशेनलाघवमनुसृत्याशङ्कते नचेति, नचाभावलाघवमनुसृत्योक्तमितिवाच्यं सिद्धान्तेव्यापकस्व. पूर्वपक्षेव्यापकतारूपाभावस्य प्रतियोगितावच्छेदकः कोटौ तादृशप्रतियोगिकत्वत्वस्य प्रवेशेन साम्यादिति ॥
रूपाभावस्य
धूमवान्व न्हेरित्यादावतिव्याप्तिरिति, - ननु कालिक संयोगाभ्यां घटस्य तादात्म्येन च महाकालस्य साध्यतायाम्महाकालत्वे गगनादिप्रतियोगि के संयोगे तादात्म्येवा कालिकेनमहाकालवृत्तित्वसत्त्वेना भावाप्रसिद्ध्याऽव्याप्तिसम्भवेऽति व्याप्त्यभिधानमनुचितमिति चेत्सत्य मतिव्याप्तेष्प्रकारान्तरेणावार्यत्वमालोच्याभिधान मव्याप्तिस्तु साध्यतावच्छेदकसम्बन्धस्य संसर्गतानियामकोयस्संसर्गः तदतिरिक्त: सम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य साध्यवनिरूपितत्वोभयाभावस्य वृत्तित्वनिष्ठ. स्य विवक्षयापिवारयितुं शक्यत इत्येतद्विशेषमालोच्यतदनभिधानमितिनसन्दर्भविरोधः । यद्वातिव्याप्तेस्साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नप्रति योगिक साध्यतावच्छेदकसम्बन्धधम्मिको भयाभावघटितकल्पेऽपि सम्भवोऽव्याप्तेस्तुनेत्येतद्विशेषमालोच्यातिव्याप्त्यभिधाने न सन्दर्भ
विरोध इति ।
5
संसर्गतानियामकइति ॥ साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्र. कारतानिरूपितविशेष्यतासम्वन्धावच्छिन्नप्रमात्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपितसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धनिष्ठकारणतावच्छेदकइत्यर्थः । यद्वा
साध्यतावच्छेदकसम्बन्धनिष्ठ संसर्गताप्रयोजकवृत्तितावच्छेदकइत्य..
र्थः सचसमवायस्स्वरूपश्चेतिबोध्यम ॥
ननुपर्वतानुयोगिकस्वरूपाभावस्य स्वरूपेण साध्यातायां पर्वतत्वे साध्यतावच्छेदकसम्बन्धसामान्यान्तर्गते पर्वतानुयोगिक सम्बन्धत्ववतिस्वरूपेसाध्याभावात्मकत्वेन तत्प्रतियोगितावच्छेदकाभूतधर्म्माव
"Aho Shrutgyanam"

Page #185

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
च्छिन्नप्रतियोगितामिरूपकेतदुभयस्यैवसत्वेन साध्याभाषस्यलक्षणा. घटक्कतया ऽभावान्तरमादायातिन्याप्तिः एवंप्रतियोगिताया प्रतियोगिः स्वरुपत्वे संयोगेनवह्निसाध्यके संयोगाभावत्वेव्यभिचारिणि वह्निप्र. तियोगिकसम्बन्धत्ववातसयोगे संयोगाभावनिष्ठानुयोगितानिरूपितत्वस्य सत्वेनाभावान्तरमादायातिव्याप्ति रनुयोगितायाअनुयोगिस्वरूपत्वे संयोगेनवह्निसाध्यकसंयोगनिरूपिताधयतास्वेऽपिव्याभिचारिण्यतिष्याप्ति रतआहनिरुक्तप्रतियोगिकसम्वन्धत्वहत्वधिकरणय. स्किश्चिध्यक्त्यनुयोगिकसम्बन्धत्वोभयेति । - यत्रैकसंयोगव्यक्त्येति, । यत्रोपर्यधोभाषेनसंयुक्तौघटपटाधुपर्य। धोभावविनिमयेनान्योन्यमाधाराधेयभावम्भजेते तत्रोभयत्रैषोभयोविशिष्टबुद्धप्रमाणिकतया तस्यैकस्थापिसंयोगस्योभयानुयोगिकत्वमुभयप्रतियोगिकत्वञ्चाङ्गीकरणीयमिति तयोरेकस्यसंयोगेनसाध्य. त्वे तदुभयान्यतरत्वव्यभिचारिण्यतिव्याप्तिरत्रबोध्या न सूपर्यधोभा. यविरहेणसंयुक्ताङ्गल्याधुभयघटकैकसाध्यकतदुभयान्यतरस्व ताह. शसंयोगे प्रतिगित्वानुयोगित्वनिरूपकत्वावरहा दाधाराधेयभाबस्थ. लपवतत्त्वस्यभट्टाचार्यादिभिष्प्रदर्शितत्वादितिभावः ॥ अत्रयद्यपिसं. योगेनस्वस्यस्वस्मिन्विशिष्टयनुत्पत्या स्वनिष्ठप्रतियोगित्व स्वनिछानुयोगित्वयोःनिरूपयनिरूपकभावासंभवात्साध्यतावच्छेदकसंसर्ग तावच्छेदकधर्मावच्छिन्नसंसर्गताकानुयोगित्वेन यारशाभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वहेत्वधिकरणयत्किञ्चिद्यक्तिनिष्ठत्वोभयाभावविवक्षणे संसर्गस्यैक्येऽपि संसर्गतायानिरूपकभेदेनाभनत्वे संसर्गताधम्मिकोभयाभावविवक्षणेवानातिव्याप्ति स्तथाप्यतएवेत्यादिग्रन्थासंगते स्साविवक्षानाहता । अतएवा नुपदमेवा. धिकरणताधामकोभयाभावआशय परित्वक्तः । यदिचसमवायसम्बन्धसाध्यवक्ष्यमाणातिव्याप्तियथाश्रुताभिप्रायणा तएवेतदस्वरसाद भयसाध्यकातिव्याप्तिम्बक्ष्यतीतियद्युच्यते तदाविवक्षणीयमेव तदिति। . ताशसम्बन्धेनघटादाप्यवृात्ततयेति, इदमत्रावध्ययम्-य. धपिनित्यज्ञानानुयोगिकविषयितयाघटादेाप्यवृत्तित्वमस्ति तथापिविषयितयाघटादेः प्रागुक्तपारिभाषिक व्याप्यवृप्सित्वन्नास्तीतिभवत्येवप्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितलक्षणलक्ष्यत्वमिति नचैवमव्यासः कागतिरितिवाच्यं स्वरूपसम्बन्धनगगनादेवृत्तित्वपक्षे घटसाध्य
૨૨
"Aho Shrutgyanam"

Page #186

१७८
सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
कमहाकालत्वहेतुकाव्याप्तिसमत्वेनेदानीमिष्टत्वात-वारणीयत्वेतु स्वप्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धसामान्ये तादृशोभयाभाववत्वस्य प्रतियोगिताया म्पारिभाषिकसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य च विवक्षणयित्वात् । तस्य च प्रतियोगिताविशिष्टप्रतियोगितानबच्छे. दकसाध्यतावच्छकावछिन्नसामानाधिकरण्यम्पर्यवसितार्थः वैशिष्ट्यञ्च स्वतादात्म्य स्वावच्छेदकसम्बन्धत्वव्यापकाभावप्रतियोगिता. निरूपितपरम्परावच्छेदकत्वोभयसम्बन्धेन, तथाचपारिभाषिकसा. ध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्ववत्समवायादिसम्बन्घावच्छिन्नपटस्थावच्छिन्नप्रतियोगितैव प्रतियोगिताविशिष्टाभवतीति काव्याप्ति. शंकापीति, एवंयथाश्रुतार्थपरित्यागेन साध्यतावच्छेदकावच्छिमप्र. तियोगिकसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धसामान्ये तादृशोभयाभाववत्वस्या वक्ष्यमाणतया तत्रैतहोपस्यापिनसम्भवइति ।
अप्रवेशादिति, ननुप्रतियोगिवैयाधिकरण्याघटितलक्षणे साध्य. तावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य प्रतियोगिताविशेषणतयोक्तस्थले। ताशप्रतियोगित्वाप्रसिधाऽव्याप्तिरितिचेन्न पारिभाषिकस्यतस्यप्र. वेश्यत्वात् हेतुसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावस्य साध्यताबच्छेदकसम्बन्धावच्निप्रतियोगितावच्छेदकत्वीयस्वरूपस. म्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्य विवक्षणीयत्वाद्वा, स्ववृत्तिवाच्य स्वादीनांससंग्र्गत्वे तेनसम्बन्धेनसाध्यतायामत्रा व्याप्तिर्दुरुद्धरैवेति बोध्यम् ॥ .. प्राचांमतेप्रकारित्वादेरिति, अयमाशयः यस्यचसम्बन्धत्वं तेन विशिष्टबुद्धिरवश्यजन्यते सचमत्वार्थीयैरभिलभ्यते-यथावह्निमान्। पर्वतोरूपवान्घटइत्यादि, नहिवह्निमज्ज्ञान स्वह्निमानभावइत्यादिप्रामा. णिकानामभिलापइति विषयित्वप्रतियोगित्वादिः संसर्गोऽपिनास्ती तिज्ञायते दृश्यतेचवह्निजानामिवह्निर्नास्तीत्याद्यभिलापः नचतेनतेषां सम्बन्धत्वसिद्धि द्धितीयाप्रथमयोः सम्बन्धाभिलापकत्वाभावाद झानाभावादिप्रत्यक्षादिकञ्च विषयित्वप्रतियोगित्वादिकं प्रकारतयैव गृहातीति ॥
प्राचामित्यस्वरससूचनाय, सचविषयित्वप्रतियोगित्वाद्यनु पलिद ति दशायामपि विषयविशिष्टज्ञान प्रतियोगिविशिष्टाभावादिप्रत्याशी धुत्पत्तनिर्वाहः तेषांसंसर्गत्वेच कार्यकारणभावादिलाघव मन्या
"Aho Shrutgyanam"

Page #187

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
महित्वेवर धर्मानवच्छिश्नप्रकारता कज्ञानत्व मणित्वमात्रावच्छिन्नप्रतियो गिताकाभावत्यादिना कारणत्व इतरधर्मानवच्छिन्नत्वस्याधिकस्यप्रवेमनौवरं दुर्वचत्वंच स्यात् संसर्गत्वेच विलक्षणस्यैवसंसर्गत्वात्, शु. महित्वविशिष्टस्य तनिनिरूपितविषयितैव शुद्धमणित्वविशिष्टस्यच विरूपितानुयोगितातदवच्छिन्नप्रतियोगितैवहि संसर्गः-उक्तश्चैतत्
१७९
बिद्धान्तलक्षणव्याख्याने भट्टाचार्येणापीति ॥ ● ॥ : यद्यपि साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताका भावत्वावच्छिन्ननिरूपितसाध्यवनिष्ठाधिकरणताभिन्नहेतुमन्निष्ठाधिकरणताकत्वस्य.
मूलोकसामानाधिकरण्यान्तार्थतास्वीकारे नकोपिदोष स्तथाप्येतदस्य सर्वथा मूलाक्षरालभ्यत्वमालोच्य विशेषरूपेणसंसर्गतामभ्युपेबाप्याह अत्रब्रूमः साध्यतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्नेत्यादि, अत्रलाध्यतावच्छेदकावच्छिन्नत्वं पर्याप्तघटित प्रतियोगितावच्छेदकावछिनत्वञ्च प्रतियोगितानिरूपितावच्छेदकता विशिष्टावच्छेइकतानिरूपितत्वमात्रं वैशिष्टयश्च, प्रसिद्यचतुष्टयेषुयस्ययस्योपादेयत्वं तेन संबन्धेन एवंचमहानसीयवाहुमान्महानसीयवद्द्न्यभावत्वादित्यत्र
वहन्यभावमहानसीयाभावौ वह्निमहानसायाभावञ्चादायना
व्याप्तिः नवामहानसीयवङ्ग्न्यभावमादायवह्निमान्धूमादित्यादावव्याप्तिः न च गोत्ववान्कालत्वादित्यत्र सृष्टिकालवृत्तित्वविशिष्टघटत्वाद्यभावस्य लक्षणाघटकत्व संभवोयेमप्रतियोगितावच्छेदकावच्छि श्रत्वं पर्याप्तिसहितं निवेश्यंस्यादितिबोध्यम् । इदमुपलक्षणम् प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेनप्रतियोगिवैयधिकरण्यं प्रतियोगितावच्छे
इतिविवक्षायामपि
एवंयाद्दशप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नेत्यादि, अत्रसमवायिन
साध्याभावप्रतियोगि
दकत्वाभावश्च साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रप्रतियोगितावच्छेदकत्वीय स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताक कालोघटवान्महाकालत्वादित्यत्रनाव्याप्तिरिति ।
स्संयोगनसाध्यतायांजातिमत्वेव्यभिचारिणि तावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिकसमवाये साध्यतावच्छेदकत्व हेत्व.
धिकरणीभूतयत्किञ्चिद्व्यक्त्यनुयोगिकत्वोभयोस्सत्वेनातिव्याप्तिःस्थादिति साध्यतावच्छेदकसम्बन्धत्वेतिकथंनोक्तेति । नन्वत्रयथाश्रुतो भयाभावनिवेशापेक्षया किंलाघवमस्ति येनतादृशप्रतियोगिताकथंनोक्तेत्युक्तमितिचे दत्रब्रूमः यद्यपिप्रकृतसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धवू.
"Aho Shrutgyanam"

Page #188

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
तिभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावरूपव्यापकत्वापेक्षया
तियोगितावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिकसम्बन्धवृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावरूपव्यापकत्वे यथाश्रुते गौरवमेव तथापिप्रकृतानु. मितिविधेयतानिरूपित संसर्गतावच्छेदकावच्छिन्नवृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेदकतात्वस्य संयोगवृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेदकतास्वापेक्ष या गुरुत्वेन द्रव्यानुयोगिक संयोगेनसाध्यतास्थले द्रव्यानुयोगिकसंयोगवृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेदकतात्वस्यच संयोगवृत्तिभेदप्रति. योगितावच्छेदकतात्वापेक्षया गुरुत्वेन तत्तदवच्छिन्नाभावाप्रसिद्ध्या
Sव्याप्तेर्वारणाय तादृशप्रतियोगितावच्छेदकंयद्यत्तत्तद्वघक्तिभेदकूटपवयथाश्रुतलक्षणेप्रवेश्यः अत्रचप्रमेयवान् भावत्वादित्यत्र विषयित्वा • दीनामसंसर्गत्व प्रमेयाभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगि.
१८०
यादृशप्र
कसम्बन्धवृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेदकतात्वस्य सम्बन्धवृत्तिभेदप्र तियोगितावच्छेदकतात्वापेक्षयागुरुत्वन घटाद्यभावप्रतियोगिताच. च्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिक सम्बन्धवृत्यभावप्रतियोगितावच्छेदकता
त्वस्यच घटत्वावच्छिन्नप्रतियोगिकसम्बन्धवृत्यभावप्रतियोगिताव: च्छेदकतात्वापेक्षयागुरुत्वेन तदवच्छिन्नाभावाप्रसिखा दोषवारणाय तादृशावच्छेदकभेदकूटः प्रवेश्यः तत्रयथाश्रुतलक्षणे यादृशप्रतियो गितावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिकत्वभेदस्यप्रविष्टत्वेनगौरवम् एकः
मुभयाभावोयथाश्रुते यादृशाभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नप्रतिः
योगिकत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताको असांसर्गिकविषयताविशेषव्य क्तिश्वावच्छिन्नप्रतियोगिताक इतिस्फुटमेव यथाश्रुतलक्षणेयथाश्रुतः पवतदशेगौरवम् घटाभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगि कत्वघटित्तोभयत्वस्य घटत्वावच्छिन्न प्रतियोगिकत्वघटिताभयत्वाफक्षयागुरुत्वेन तदवच्छिन्नाभावाप्रसिद्ध्यादोषः स्यादिति तादृशाभा चप्रतियोगितावच्छेदकं यत्तदवच्छिन्नप्रतियोगिकत्वंनिवेश्य न्तत्रवह्नेः साध्यतावच्छेदकतास्थले साध्याभावस्य लक्षणघटकत्वापत्या व्याक्ति त्प्रतियोगिकत्वस्यविशिष्योपादाने समवायनिष्ठप्रतियोगिक त्वमादाय वह्निमान्धूमादित्यत्राव्याप्तिस्स्यादिति प्रतियोगितावच्छेदका वच्छिन्नप्रतियोगिकंयद्यत्तावदन्यान्यत्वमेव प्रतियोगितयोपादेय स्वयंस्वतरांगौरवम् । एतेनहत्वधिकरणभूतया किञ्चिद्य क्त्यनुयोगिकस म्बन्धसामान्ये साध्यतावच्छेदक सम्बन्धत्व . यादृशाभावप्रतियोगि
स्या
" Aho Shrutgyanam"

Page #189

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
१८१
तावच्छदकावच्छिन्नप्रतियोगिकसम्बन्धत्वाभयाभाव स्तारशप्रतियोगितोपादेयत्येवकुतोनोक्तमितिकथनोक्तमित्याशंकानिरस्ता । एवं. यथाश्रुतोभयाभावत्वस्यै ताशोभयाभावत्वापेक्षयागुरुत्वेन व्यापकताशरीरे तादृशोभयाभावत्व तदितरोभयानवच्छिन्नत्वप्रवेशनापि दीधित्युक्तलक्षणे गौरवम्बोध्यमित्यलम् ॥०॥ . प्रवादमनुसृत्याहेति, गगनस्यकालासम्बन्धित्वेतुच्छत्वंस्यात्, कालसम्बन्धस्यैवसत्वरूपत्वात् एवंशब्दादिकंप्रत्यकारणत्वमपिस्या कालासम्बन्धित्वेतस्यपूर्वकालसम्बन्धघटितत्वा दित्याद्यपियद्यपि गगनस्यकालसम्बन्धसाधकमस्ति तथापिप्रामाणिकत्वमेवसत्वं य. स्थचव्यतिरेकेयस्याभावस्तत्वमेवचकारणत्वमितिपक्षे तस्यासम्भवा त्प्रवादानुसरणङ्कतमितिबोध्यम् ।। .. धर्मसम्बन्धयोरुपादानमिति, अथधर्मविधयायत्साध्यतावच्छेद. दकन्धर्मविधयातदवच्छिन्नत्वस्य संसर्गविधयायवच्छेदकंसंसर्गवि. धयातदपच्छिन्नत्वस्यनिवेशनमभिमत न्तत्रसमवायिनस्संयोगेनसाध्यतायांसद्धेतावव्याप्तियारण मेकतरनिवेशेनापिसम्भवा दपरनिवेशनम्व्यर्थमिचेन्न, विषयितयाघटसाध्यकतज्ज्ञानत्वहेतुकसद्धतौ विषयितयाविषय्यभावीयप्रतियोगितायां संसर्गविधयायदवच्छेदकंयद्विषयित्वंसंसर्गविधयातदवच्छिन्नत्वस्य साध्यतावच्छेदकविषयित्वावछिन्नत्वस्यच द्वयोः सत्येनाव्याप्तधर्मविधयायदवच्छेदकमित्या स्यविवक्षणीयत्वात् विषयिणस्तादात्म्येनसाध्यतायां घटज्ञानत्वे वि. षयिणो विषयित्वसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकताहशाभावप्रतियोगितायां धर्मविधयासाध्यतावच्छेदकंयद्विषयित्वन्धर्मविधयातवाच्छ. सत्वस्य साध्यतावच्छेदकविषयित्वावच्छिनत्वस्यच द्वयोःसत्वेनाव्यासेरिणाय संसर्गविधयायदवच्छेदकमित्यस्यचप्रवेश्यत्वात् एवञ्च समवायिनस्संयोगेनसाध्यतायांसद्धती संयोगिनः समवायेनाभावमादाव्याप्तिवारणाय धर्मविधयातदवच्छिन्नत्वं संसर्गविधयातदव. च्छिमत्वम्वाप्रवेश्यमित्यत्र विनिगमकाभावेनोभयोरेवप्रवेश्यत्वा . दिचसंसर्गविधयावच्छिन्नत्वं सम्बन्धानवच्छिन्नावच्छेदकत्वं धर्मविधयावच्छेदकत्वं सम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकताकत्वं तथाचलाघव. मेवविनिगमकं निर्वचनसम्भवलक्षण्यस्याखण्डस्याप्रामाणिकत्वा त्तदा तदेकमेवनिवेश्यताम् । बस्तुतस्तु वह्निमान्धूमादित्यत्रमहानसी.
"Aho Shrutgyanam"

Page #190

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
१८२
यवह्नद्यभावं
णाय साध्यतावच्छेदकधर्मातिरिक्तधर्मानवच्छिन्नत्व साध्यातावच्छे दकसम्बन्धातिरिक्तसम्बन्धानवच्छिन्नत्वोभयाभावस्य प्रवेशनयितया तत्रसम्बन्धत्वधर्म्मत्वयोः सार्थक्यस्यातिसुलभत्वमेवेति यदि महानसीयवहृषभावप्रतियोगितावारणाय साध्यतावच्छेदकतदितरोभयानवच्छिन्नत्वमेवप्रतियोगिताविशेषण न्तदापिसमवायिनः संयोगसमवायोभयसम्बन्धेन साध्यतायां घटत्वे संयोगिनउभयसम्बन्धेनाभावमादायाव्याप्तिवारणाय
संयोगसमवायोभयसम्बन्धेनवह्नयभावञ्चादायाप्तिबार
धर्म्मविधयावच्छिन्नत्वंप्रवेशेनीयमेव एवं
समवायिनः संयोगविशिष्टस्य संयोगेनसाध्यतायां घटत्वे साध्यस्यसमवायेनाभावमादायाव्याप्तिवारणाय सम्बन्धविधयावच्छिन्नत्वस्याव्यापाततः सार्थक्यंवोध्यमितिध्येयम् ॥ ० ॥
मेव
दधित्वविशिष्टप्रमेयवान् स्थूलदधित्वादिति, दधित्वविशिष्टेत्यव्याप्यवृत्तित्वसम्पत्यर्थे साध्यतावच्छेदक तादात्म्येनप्रमेयस्यव्या व्यवृत्तित्वा द्वैशिष्टयञ्च दधित्वाधिकरणसमवायनवृत्तित्वरूप ञ्चस्थूलपदन्दधिव्यणुकेव्यभिचारवारणार्थे । घटवृत्तित्वविशिष्टति सकपातायातं पूर्वतादृशद्रव्यत्वसाध्यकस्थललिखनात् अन्यथा विशे. षरूपेणसंसर्गत्वमन्तरेण तत्सार्थक्यस्यासम्भवेन तदभ्युपगमे दधिस्वविशिष्टप्रमेयवान् स्थूलदधित्वादित्यत्रा व्याप्तेरनुत्थानप्रसङ्गात् ।
विभावनीयमिति, भावनाषीजन्तु विशेषरूपेण संसर्गत्वाभ्युपगमेऽपि स्थलविशेषेऽव्याप्तिः साचयद्यत्सम्बन्धेनयद्धम्मविच्छिन्नान
धिरणमित्यादिलक्षणखण्डनव्याख्यानावसरेऽभिहितैवेति ॥ ० ॥
व्यापकतालक्षणातिव्याप्तिमपिपरिहरति यद्धम्मैत्रत्येति, नचला
ध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तितावच्छेदकत्वमेवलघुभूतम्बिशेवणमस्त्विति वाच्यम् । विशिष्ट धर्मावच्छिन्नाधेयत्वस्यानतिरिक्तत्वे गुणानुयोगिकसमवायेनगुप्णान्यत्वविशिष्टसत्वस्य द्रव्यत्वव्यापकत्वा
पत्तेरिति ॥
यद्वास्थावच्छेदकताघटकसम्बन्धेनेत्यादि, अथतादशप्रतियोगि तानिरूपितावच्छेदकतासामान्ये यत्सम्बन्धावच्छिन्नत्वं यद्धम्र्म्माक च्छिन्नत्वो भयाभावइत्येवलाघबाद्विवक्षणीयमितिचे नमेवं विशिष्टससा वान्जातेरित्यत्र म्पत्यर्थ स्वावच्छेदकतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताक पर्यापत्य.
विशिष्टसत्तावदभाषस्यप्रतियोगिवैयधिकरण्यसं
" Aho Shrutgyanam"

Page #191

सिद्धान्तलक्षणतरचालोकः ।
१८३
नुयोगितावच्छेदकरूपवृत्तिनिरूपकताकाधिकरणतावदन्य-त्वस्यैव.. धिवक्षणीयतया वह्निमत्पर्वतत्ववदभावस्यलक्षणघटकत्वेन त. दायप्रतियोगितानिरूपितवन्हित्वावच्छिन्नावच्छेदकतायामुभयोःसत्वेनाव्याप्त्यापत्तेः । नचवहिमत्पर्वतत्ववदभावप्रतियोगितावच्छेदकतारवावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपवृत्तिनिरूपकत्वाप्रसिद्धिः वहित्वपर्वतत्वत्वोभयधर्मावच्छिन्ननिरूपकताया उभयत्वानवच्छिन्नाया अलीकत्वादिति वाच्यम् वहिमत्पर्वतयिवदभावमादायाव्याप्तेः वहित्वपर्वतीयत्वोभयधर्मावच्छिन्नानिरूपकत्वस्यप्रसिद्धत्वा नचप्र. तियोगिताधम्मिकोभयाभावविवक्षायामपितहोषतावस्थ्यम् वह्नित्व. गतैकत्ववृत्त्यवच्छेदकताकताकत्वस्यतत्प्रतियोगितायां सत्त्वादिति घाच्यम् साध्यतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपवृत्तित्वस्येवोभयाभावप्रतियोगित्वेनविवक्षितत्वात् वृत्तित्वञ्च स्वावच्छेदकतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदक. . त्वसम्बन्धेन वहिमत्पर्वताभावीयप्रतियोगिताया मुक्तरूपवृत्तित्वस्य. सत्वेऽपि तदभावस्यनिरुक्तप्रतियोगिवैयधिकरण्यविरहान्नाव्याप्तिः । अतएवप्रतियोगिवैयधिकरण्यमत्रस्वप्रतियोगिभिन्नत्वमेवलाघवाद्विवक्षणीयमित्यापिनिरस्तम् वह्निमत्पर्वताभावस्य स्वप्रतियोगिभित्र हेत्वधिकरणकतया तमादायाव्याप्तेः। किञ्च समवायेनद्रव्यत्वसाध्यकगगनत्वहतो समवायेनद्रव्यत्ववतस्समनायेनाभावस्यापिलक्ष. णघटकत्वा त्तत्सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगित्वस्यतत्सम्बन्धप्रतियोगिन्येवाभ्युपगमपक्षे तत्प्रतियोगिभिन्नत्वस्यगगनेसत्वादव्याप्तेः । अ. थस्वनिरूपितावच्छेदकतावदन्यत्वमेवप्रायोगिवैयधिकरण्यघटकम्बा. च्यमवच्छेदकतावत्ताच स्वावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपवृत्तिनिरूपकताकाधिकरवणतावत्वसम्बन्धेन । यद्वा स्व. प्रतियोगितावच्छेदकताविशिष्टनिरूपकताकाधिकरणतावदन्यत्वं वि. वक्षणीयं वैशिष्टयंच स्वावच्छेदकावच्छिन्नत्व स्वावच्छेदकसम्बन्धाव. च्छिन्नत्वोभयसम्बन्धेन एवञ्च वह्निमत्पर्वतीयवदभावस्यलक्षणाघटकत्वेनाव्याप्त्यभावेनावच्छेदकताधर्मिकाभयाभावपरित्यागोनोचि. तः नचोक्तपरम्परायाःसंसगत्वाभावेचोक्तनिवेशासम्भवः स्वनिरूपि. तयत्किञ्चिदवच्छेदकतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छे दकरूपवृत्तिनिरूपकताकाधिकरणतावदन्यत्वं पर्वतीयत्वावच्छिन्नाव
"Aho Shrutgyanam"

Page #192

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
च्छेदकतामादायहेत्वधिकरणमहानसादावस्त्येवेतिवाच्यम् स्वनिरूपि तावच्छेदकतात्वसमानाधिकरणनिरूपितत्वसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदक त्तानिरूपितावच्छेदकतात्वनिष्ठावच्छेदकताकप्रतियोगिता निरूपकप· र्याप्त्यनुयोगितावच्छेद करूपवृत्तिनिरूपकताकाधिकरणता वछेदस्यैवनिवेशनीयत्वात् एवञ्चवह्नित्वगतैकत्वस्यापिताडशरूपत्वेन तदृतिनिरूपकताकाधिकरणतावत्वसत्व उक्तभेदासत्वा नचस्वावच्छेदकताघटकसंबन्धावच्छिन्नत्यप्रवेशादननुगमद्दतिवाच्य मुक्तपरम्परयाः संसर्गत्वाभावेतस्यतुल्यत्वात् इतिचेन्मैवं महानसीयवह्निमान्धूमादित्यादी महानसीयवह्निमदभावप्रतियोगितावच्छेदकनिष्ठां रूपित
स्वसम्बन्धावच्छिन्नवह्नित्वनिष्ठावच्छेदकता निरूपितवृत्तित्वविशिष्टमहानसीयवह्निमद्भावप्रतियोगितावच्छेदकता विशिष्टावच्छेदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिता निरूपितामवच्छेदकता मादायवहित्यगतैकत्वस्थताहशावच्छेदकरूपत्ववत्वेन तद्वृत्तिनिरूपकताकाधिकरणत्वस• तभेदस्य हेत्यधिकरणेविरहेणा तिव्याप्तिवारणाय स्वनिरूपितावच्छेदकताकत्व समानाधिकरणोभयावृत्तिधर्म्ममात्रावच्छिन्न
त्वेनो
*
निरूपितत्वसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपितत्वेन प्रतियोगितायाः प्रवेशनीयतया प्रतियोगिताधर्हिमकोभयाभावकल्पे ऽवच्छेदकस्वैकाधिकरणप्रवेशापेक्षया वच्छेदकताधर्मिकोभयाभावकल्पे प्रतियोगिवैयधिकरण्यशरीरउभयावृत्तित्व प्रवेशपवगौरवस्यापत्तेः । यतुगुरुधर्मस्य प्रतियोगितानवच्छेदकत्वे तादृशाधिकरणत्वावच्छिन्नसामान्यभेदस्य निवेशयितुमशक्यत्वमिति तन्न भवत्कल्पश्वात्रापि ताद
शाधिकरणसमानाधिकरणोभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदत्वत्वेना नुयोगितावच्छेदकमनुगमथ्य तदवच्छिन्नानुयोगि• ताकपर्याप्तिप्रतियोगि कूटत्वावच्छिन्ननिवेशे दोषाभावादिति अत्रो. क्तपरम्परायास्संसर्गत्वमभ्युपेत्य तादृशप्रतियोगितावच्छेदकताव· दन्यत्वादे कुटत्वाद्यघटितत्वेन लघुभूतस्य प्रतियोगिवैयधिकण्य. घटकताम्मनसिनिधायभट्टाचार्येणावच्छेदकताधर्मिक उभयाभावआ
वह्निमत्पर्वतीयवदभावमादायव्यातेरेव यत्सम्बन्धावच्छिन्ना.
दृतः
वच्छेदकताकत्वविवक्षापिनिरस्ता उक्ताव्याप्तिवारणाय
साध्य
तावच्छेदकतात्वावच्छ्चिपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपवृत्तित्वस्य स्वनिरूपितसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकतावच्छेदक
" Aho Shrutgyanam"

Page #193

सिद्धान्तलक्षणतरवालोकः । तात्वावलिछापाप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वस्यधिवक्षणेपि... .. पर्व तानुयोगिकसंयोगेनपर्वतीयवाहमदभाषमादायाव्यातदुरुद्धरतया खाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकताकत्वस्थपृथग्रेवनिवेश.. नीयत्वादिति - ॥ . . केचित्तुगुरुधर्मस्यप्रतियोगितानवच्छेदकर वे .. प्रमेयवहिमान् . धूमादित्यादौसंयोगेनप्रमेयवह्निमदभाव. प्रतियोगिताबच्छेदकत्वस्यबहाववकल्पनीयतया प्रमेयवाहित्वावच्छिमसंयोगसम्बन्धावचित्रावच्छेदकत्वाप्रसिध्याऽज्याप्त्यापत्ते सिद्धान्तेच. विषयित्तयाप्रमेयवाहमदभावप्रतियोगितावच्छेदकतायां तत्प्रसिद्धिरितिवदन्ति-तनातिसमञ्जसम् गुरुधर्मसाध्याकव्यभिचारिण्यतिव्याप्तिबारणाय यद्धर्मत्वस्यपारिभाषिकस्यैवविवक्षणीयतया दोषाभावादिति यद्यष्यत्रोकरीलाप्रतियोगिवैयधिकरण्यस्यपरिष्कारउभयावृत्तित्वस्यप्रवेशेऽपि प्रतियोगितावच्छेदकतयो भयत्वस्याप्रवे. शेन गौरवाभाव स्तथापि यथाश्रुसेवह्निमत्पर्वतीयबदभावमादायाव्याप्तिवारणायो भयाभस्वनिवेशसार्थक्यं तत्रोभयावृत्तित्वप्रवेशे ते. नोभयाभावनिवेशपक्षस्यागुरुत्वेऽपि पूर्वपक्षधीजस्यलाघवस्याभाव. श्चेति ॥ वस्तुतस्तु स्वरूपसंयोगसमवायान्यतमसंबन्धनप्रमेयस्य. साध्यत्वेवाच्यत्वहेतौ साध्यतावच्छेदकसंबन्धेनप्रमेयवभेदस्याप्र. सिद्धत्वात् प्रमेयवतः संयोमेनसमवायेमवाभाबस्यप्रतियोगितामा च्छेदकताया द्रव्यत्वेसत्वेवाकल्पनीयत्वात् स्वरूपेणतदभावस्था. प्रसिद्धत्वात प्रमेयवद्धटाद्यभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्यघटस्वा. दिष्वेवकल्पनात् प्रमेयावच्छित्रसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नाबच्छेदकत्वाप्रसिद्ध केवलान्वय्यतिरिक्तपारिभाषिकयद्धमत्वस्यापि विरहात् साध्यवनिष्ठप्रतियोगिन्यधिकरणाभावप्रतियोगितानिरूपितसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्मिावच्छेदकतावच्छेदकस्वा केव. लान्वयिधर्ममात्रस्यचप्रमेयतुल्यत्वाद व्याप्तिस्यादित्युभयाभावनिवेशआवश्यकः । अतएवयधर्मावच्छिनावच्छेदकताकत्वविशिः टयत्सम्बन्धावच्छिनावच्छेदकताकत्वाभावनिवेशो ऽप्यपास्तः ।। कचित्तुभेदप्रतियोगितानिष्ठतदुभयस्येवलाघवेनाभावप्रतियोगित्वेनप्रविष्टतया तत्रविशिष्टाभावप्रवेशे प्रमेयसाध्यकेऽव्याप्तिस्स्यादित्याहुन ऋजवस्तुयत्सम्बन्धावच्छिन्नयद्धमावच्छिमावच्छेदकत्वाभावनिवे.. शपवतात्पर्यः मन्यथाधूमवान्वढेरित्यत्रातिब्याले . धूमपदभावप्रति.
૨૪
"Aho Shrutgyanam"

Page #194

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
योगितायामवच्छेदकतानिरूपितत्वत्रयविरहादिति वदन्ति तदसत्धूमवत्संयोगेन घटषदभावादिप्रतियोगिताया मुभयस्ययथाश्रुत
स्थापित्वा द्विवक्षितस्य रूपवृत्तित्वद्वयस्य धूमवदभावप्रतियोगितायामपी त्यतिव्याप्तिविरहा दुक्तयुक्त्याप्रमेयसाध्यकाव्याप्तेश्चेतिदिक् । अत्रापिस्वप्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेनयत्प्रतियोगिताथच्छेदकानधिकरणत्वं हेतुमतो यद्धर्मावच्छिन्नावच्छेदकताकतस्प्रतियोगितासामान्ये यत्सम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकत्वाभावविवक्षाऽपि
दधित्वविशिष्टप्रेमयादिसाध्यकस्थलाव्याप्त्या पूर्ववदेवनिरस्तावे दि.
तव्या ॥ ● ॥ ० ॥!
. अन्यथादण्डिमानित्यादाविति, सर्वेषां दण्डानां हेतुमनिष्ठतत्तद्दण्डावच्छिन्नाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वेन तदभावस्य तत्तद्दण्डानधिके शुद्धदण्डे सत्वायोगा दव्याप्तिप्रसंगेपि तत्ताविशिष्टदण्डावचिछन्नत्वस्य शुद्धदण्डावच्छिन्नत्वस्यच विलक्षणत्वेन साध्यतावच्छेकशुद्धदण्डावच्छिन्नत्वघटितोभयाभावस्य प्रतियोगित्वसामान्ये सत्वेन नाव्याप्तिसम्भव इत्याशयः नचैवंतद्दण्डवतः साध्यतायांव्यभिचा. रिण्यतिव्याप्तिः प्रतियोगित्वसामान्ये शुद्धदण्डावच्छिन्नत्वघटितोभयाभावसत्वेन परम्परयातदवच्छेदकत्वस्य शुद्धदण्डे सत्वे विशिष्टेपिसत्वादितिवाच्यम् । यादृशधर्म्मावच्छिन्नविधेयकानुमितिः फलं तादशधम्मविच्छेद्यत्वघटिताभावस्यैव व्याप्तिघटकत्वेन तद्दण्डावच्छेद्यस्वघटितोभयाभावस्य प्रतियोगित्वसामान्येविरहा दतिव्याप्त्यभावात् । यद्यप्यबच्छेदकताघटितलक्षणेपि यादृशधम्र्मेऽनवच्छेदकत्वविवक्षायांनदोषः तथापि पय्यतेरख्याप्यवृत्तितायानिराकृतत्वेन साध्यतावच्छेदक धर्मिक व्यापकतावच्छेदकत्वग्रहस्य व्यापकतावच्छेदकतावच्छेदकत्वग्रहस्येदानीमनुमित्यजनकत्वस्याभ्युपगमा दवच्छेदकत्वगर्भनिरुक्तिपरित्यागः । तस्यानुमितिजनकत्वेच यद्रूपावच्छिन्नं याद्दशरूपावच्छिन्नमित्यादिविशेषव्याप्तौवक्ष्यति । अवच्छेद्यतागर्भेतु तत्तद्दण्डावच्छिन्नविधयेकानुमिती तादृशप्रति योगितात्वव्यापकतद्दण्डावच्छिन्नत्वघटिताभावप्रतियोगितानिरूपितपरम्पराऽवच्छेदकत्व रूपव्यापकतावच्छेदकत्वग्रहस्य भ्रमत्वात् शुद्ध दण्डविच्छेद्यत्वघटितोभयाभावस्य प्रतियोगित्व सामान्यनिष्ठस्य
प्रमात्वासम्भवा
प्रमात्वा
१८६
प्रतियोगितावच्छेदकत्वरूपव्यापकतावच्छेदकत्वग्रहस्यच
"Aho Shrutgyanam"

Page #195

सिद्धान्तलक्षणतरवालोकः ।
१८७ नदोषइतिध्येयम् ॥
ननुसाध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धेनप्रतियोगितावच्छेदकशि ष्ट्योक्तौ तस्यक्तित्वविशिष्टप्रमेयत्वप्रतियोगिकस्वरूपेण ताहशप्रमेय. त्वविशिष्टसाध्यकतदधित्वेऽव्याप्त्यापत्या प्रतियोगितावच्छेदकताघट. कसम्बन्धेनैवतद्वाच्यम् तथासति रूपत्वविशिष्टाभावमादायाव्याप्ति. वारणाय साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धावटिजनयद्धमानष्ठाव. च्छेदकताकत्वमेव यद्धमावच्छिन्नत्वम्बिवक्षणायामति घटाभावाद्य नुयोगिकस्वरूपेण प्रमेयत्वविशिष्ट स्य साध्यतावच्छेदकसम्बन्धेनाभावप्रतियोगितायां प्रमेयत्वावच्छिन्नत्वस्य तादृशस्य न प्रसिद्धिसम्भ. वः । न च तादृशाभावोगुरुधम्मीवच्छिन्नाभाव इत्यप्रसिद्ध इति वाच्यम् समवायसम्बन्धेनाभावप्रतियोगिताया म्प्रमेयत्वावच्छिन्न प्रसिद्धिम्बदता गुरुधर्मस्यावच्छेदकताभ्युपगमस्येदानींदर्शितत्वा देवञ्च साध्यतावच्छदकसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगितायामेव प्रमयत्वावच्छिनत्वप्रसिद्धिसम्भवे सम्बन्धान्तरावच्छिन्नप्रतियोगिताया न्तत्प्रसिध्य नुधावनम्वृशेत्यपिनिरस्तमित्याशयेनाह प्रमेयत्वावच्छिन्नत्वाप्रसि. द्धरिति । अत्र विषयित्वप्रतियोगित्वादीनांसंसर्गत्वे साध्यतावच्छेदकताघटकसम्बन्धन प्रतियोगितावच्छेदकवैशिष्ट्योक्तौ दोषाभावा यद्धमनिष्ठावच्छेदकतायां सम्बन्धविशेषावच्छिन्नत्वप्रवेशस्यानाव. श्यकतया साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगित्वेऽपिप्रसि. द्धिम्भवत्येवत्यवध्ययम्।
__ उभयसाधारणेकेति, शाननिरूपितत्वाभावनिरूपितत्वाभ्यां वै. लक्षण्यनेत्यादिः॥
प्रकृतसाध्यीयसाध्यतावच्छेदकलम्बन्धसामान्यति; इदमुपलक्षणं साध्यताबनछेदकसम्बन्धसामान्ये साध्यतावच्छेदकाचच्छिनप्रतियोगिकत्वघटितत्रितयाभावोपि निवेशयितुयोग्यइति । अत्रविषयित्वादिसम्बन्धेनव्यायव्यापकभावस्याभ्युपगमे तेनप्रमेयसाध्यकस्थलस्याव्याप्यवृत्तिसाध्यकस्थलत्वेपिच नप्रमेयवनित्यत्वादि. त्यत्राव्याप्तिसम्भवः . प्रमेयत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकविषयितातो घटत्वाचवच्छिन्नप्रतियोगिताकविषयित्वस्यवैलक्षण्याद . न्यथाघटइतिज्ञानात् प्रमेयइतिज्ञानस्यापिवैलक्षण्यानुपपत्ते रितिप्रमेयत्वाबाच्छन्नप्रतियोगिकविषयित्वे. घटत्वावच्छिन्न प्रतियोगिकत्वविरहेण
"Aho Shrutgyanam"

Page #196

१४८
सिद्धान्तलक्षणसवालोकः ।.
घटाभावस्यलक्षणघटकत्वात् । यत्त्वत्रनित्यशालानुयोगिकप्रमेयधसस्वामिभविषयित्वे घटत्यामच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वसत्वा · नातिव्याप्तिवारणम् नचप्रतियोगितावच्छेदकमात्रावच्छिन्नप्रतियोगि. ताकत्वंविषक्षणीयमितिवाच्यम् केवलघटत्वविशिष्टसाध्यक प्रमंय. घटज्ञानत्वेसशेती हेत्वधिकरणानुयोगिकविषयित्वे साध्याभाव. प्रतियोगितावच्छेदकघटत्वमात्रावच्छिनप्रतियोगिताकत्वविरहेण साभ्याभाषस्यलक्षणघटकतया व्याप्तः । नचहेत्वधिकरणानुयोगिकसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धस्य - साध्यतावच्छेदककेवलघटत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकत्वविरहे कथंसद्धेतुत्वं सचेतुत्वे कथमव्याप्तिरिति वाच्यम् विषयित्वरूपसंसर्गप्रतियोगित्वस्यैव विषयतारूपतया प्र. मेयघरझाने केवलघटत्वविशिष्टस्याविषयत्वे तज्ज्ञानानुयोगिकवि. पयित्वस्य केवलघटत्वावच्छिनप्रतियोगिताकत्वविरहात् तद्धर्मवि. शिष्टस्य तहमविशिष्टप्रतियोगिकविषयित्वादिसंसर्गानुयोगिन्यपि सत्वाभ्युपगमात् तद्धर्ममात्रविशिष्टप्रतियोगिकत्वं नहितन्त्रं गौरवा दिति सखेतुत्वस्यापिनिर्वाहा दिति भट्टाचार्यैरुक्तम् तनातियुक्तम् ताहाधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताफेवसंसर्गेण तादृशधा. वच्छिन्नसत्वस्य युक्तत्वात् यदिविशिष्टधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिकसं. सर्गशुद्धधर्मविशिष्टबोधेभासत भवेदपिसशुद्धस्यसंसर्ग स्तथात्वेत. शोधास्य विशिष्यम्र्मविशिश्वैशिष्टयावगाहिरवापतेः प्रकारतावच्छेदकधर्मन्यूनाधिकस्यभासमानसंसंग प्रतियोगितावच्छेदकत्वे ऽतिप्रसजप्रासाच अतएव यपविशिष्टत्युक्तेः फलप्रपञ्चे भट्टाचायणावशिष्टससात्त्वावच्छिन्नप्रतियोगिकसमवायस्य हेतुतावच्छेदकसम्वन्धत्वे सेनसत्तात्वावच्छिमस्याससया यपविशिष्टपदस्यवैयर्थ्यमाशकि. संमा अन्यथाविशिष्टसत्तात्वावछिप्रतियोगिकसंसर्गस्य सत्तास्वा. बच्छित्रप्रतियोमिकतया तेमसम्बन्धेन सत्तात्वावच्छिनस्यापिसत्कप्रसङ्ग तन्थासङ्गतेः नचविषयिस्वादिष्वेडशनिमइति वाच्यम् । नियमभेदकल्पनायामतिगौरवात्-अन्यथाघटत्वावच्छिमप्रतियोगिसाकवियित्व प्रमेयत्वावच्छिन्नप्रतियोगिकविषयित्वयो लक्षण्येऽपि प्रमेयविषयकशाने घटस्याषिसत्वस्या द्विषयित्वसंसर्गास्थले उन्मर्मविशिष्ठस्य तदाश्रयप्रतियोगिकसम्बन्धेनसत्वमित्यस्यैव साधनाभ्युप्यत्वात् । नचप्रमेस्वापच्चिसप्रतियोगिकविषयित्वस्य घटत्वावि.
"Aho Shrutgyanam"

Page #197

सिद्धान्तलक्षणसश्यालोकः ।
शिष्टसंसर्गश्वे प्रमेयामानन्तरं घंटं जानामीत्यनुव्यवसायापत्तिरितिवाच्यम् सुल्पम्यायेन घटत्वमात्रविशिष्टविषयकज्ञानसाधकानुव्यवसायस्य घटजानामीत्येतद्भिवस्याभावा तस्य व केवलवत्वविशि टविषयकज्ञान प्रमेय घटत्वविशिष्टविषयकज्ञानयोः शुद्धघटत्वविशिष्टवैशिष्टधावगाहित्वेऽपि प्रमात्व प्रमेयघटशान विलक्षण शुद्धघटज्ञानग्राहकत्वानुपपत्ते स्तस्यचतदभावे ग्राहकान्तराभावन तज्ज्ञानस्यैवालीकत्वापत्ते रितिविशिष्टघटज्ञानेशुद्धघटत्वविशिष्टस्याप्य सत्वमभ्युपेयंस्यात् भवतिचेत्सत्व विशेष्यविधवा शुद्ध घटत्वविशिष्टस्य तत्रविषयत्वादेवेतिगृहाणे त्यलमप्रस्तुतजल्पनेन ॥
व्याप्यवृत्तितयेति । ननु तत्क्षणान्यवृत्तित्वविशिष्टप्रमेयस्य कि भुत्वविशिष्टप्रमेयस्यवा नधिकरणदेशस्य प्रसिद्धतया तस्याव्याप्यवृत्तित्वेन तत्साधकस्यै तल्लक्षणलक्ष्यतया तत्राव्याप्तिस्सम्भवत्येवेतिचेन्न तत्सम्बन्धावच्छिन्नवृत्तिताविशिष्टस्य तेनैवसत्व धान्येनेतिमते स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नवृतित्वस्य साध्यविशेषणत्बे कालिकेनसाध्यत्वासम्भवा त्कालिकसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वस्यतथात्वेच स्वरूपेण तदनधिकरणत्वस्य वस्तुमात्रेसत्वेन तादृशानधिकरणस्य कालनिष्ठाभावावच्छेदकत्वासम्भवा दन्यथासंयोगेनरूपानधिकरणघटादेरपि कालनिष्ठावच्छेदकत्वापत्तेः- कालस्यचकालनिष्ठाभावाधिकरगतायामवच्छेदकत्वानभ्युपगमेन तत्क्षणस्यतत्क्षणान्यवृत्तित्वविष्टप्रमेयाभावावच्छेदकत्वासम्भवादित्याशयः । यद्वायादृशप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्न प्रतियोमित्व सामान्ये साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नत्व साध्यतानिरूपित संसर्गतावच्छेदकधर्मावच्छिन्ननिरूपितस्व हैत्वधिकरणीभूतयत्किश्चिद्यक्तानुयोगिकसंसर्गनिरूपितत्वे दतिया-: भाव स्तादृशप्रतियोगित्वस्य लक्षणघटकत्वमभिमत इति घटत्वा वच्छिन्नप्रतियोगित्वस्य प्रमेयत्वाद्यनवच्छिन्नतया घटाभावप्रतियो गित्वस्य लक्षणघटकत्वसम्भवइतिभावः ॥
अतएवेतीति, ननुसमवायस्य भिन्नत्वे ऽपि कालिकसमवायोभयसम्बन्धेनसत्तासाध्यके समचायेनव्यभिचारिणिसत्वेऽप्रतिव्याप्तिः साध्यतावच्छेकसम्बन्धसामान्यान्तर्गत समवाब भयाभावविरहा दितिसमवायैक्यमतानुसरण निर्वाजमितिवेश संसर्गतावच्छेदकमाअभेदेवसंसर्गताभेदे संसर्गताधर्मिकोभयाभावविवक्षायान्दोषाभा
"Aho Shrutgyanam"
१८९.

Page #198

सिद्धान्तलक्षणतरवालोकः । वात् । यहासाध्यतावच्छेदकसम्बन्धेनसाध्यवदनुयोगिकसाध्यताव च्छेदकसम्बन्धसामान्य उभयाभावोविवक्षणीयः-तथाचजन्यानुयोगिकसमवाये कालिकेवा गगनादियत्किश्चिद्वयक्त्यनुयोगिकत्वघटि. तोभयाभावसत्वा नसमवायभेदमतेऽतिव्याप्तिरिति-अत्रवह्निधू मोभयवान्वतरित्यादावित्यादिग्रन्थस्यो भयसाध्यकाव्याप्तिवारणाय प्रतियोगितावच्छेदकाश्रयप्रतियोगिकत्वे विवक्षितेऽतिब्याप्तिरित्येत त्परतया व्याख्यान न सम्भवतीत्यवगन्तव्य मिति भावः ॥०॥ - अथवहिधूमोभयवान् वढेरित्यादावित्यादिग्रन्थेन दीधितिका रोक्तदोषस्य कृतोभट्टाचार्येणपरिहार स्संक्षेपादिहप्रदर्यते तथाहि घटद्वयवानितीयंबुद्धि द्धित्वेनोपलक्षितवैशिष्टयावगाहिनी विशिष्ट वैशिष्ट्यावगाहिनीवा नाद्यः, एकघटवत्यपितत्प्रसङ्गात् । नचोपल क्षितवैशिष्ट्यावगाहिरवेऽप्यु भयवैशिष्ट्यावगाहित्वमेवेति वाच्यम् , प्रविरलशाखे एकस्मिन्नपिवृक्षे दूराद्भेदभ्रमे द्वित्वप्रकारेणबुद्धिदर्शना त्तदभावबुद्धयविरोधत्वप्रसङ्गाच्च द्वितीयेऽपि संयोगस्यसंसर्गत्वे तस्यभिन्नत्वेनोभयप्रतियोगिकत्वासम्भवेन तद्बुद्धेः प्रभात्वानुपप. त्तिः । प्रकारतावच्छेदकीभूतधम्मावच्छिन्नप्रतियोगिक संसर्गानुयोगि न्येव तेनसम्बन्धेनवुद्धेः प्रमात्वात् , तस्मादुभयत्वावच्छिन्नैकनिरू. पकतानिरूपित संयोगावच्छिन्नाधारतैव संसर्ग स्तस्यचोभयत्वावच्छिन्नप्रतियोगिकतया प्रमात्वनिर्वाहः । एवञ्चोभयसाध्यकस्थले तस्यैवसाध्यतावच्छेदकसम्बन्धत्वेन नदोषसम्भवः । वस्तुतस्तु कु. त्रापिनसंयोगस्यसंसर्गता अपितु तदवच्छिमाधारत्वाधेयत्क्योरेव, अन्यथापर्वतोवहिमानिस्यत्रसंयोगः पर्वतेवह्निरित्यत्राधेयत्व म्पर्वते. वह्रिरित्यत्रसंयोगः पर्वतोवह्निमानित्याधारत्व मित्यत्रविनिगमकाभावा दुभयत्रैवसंयोगस्यसंसर्गतायावाच्यतया तबुद्धथोरविशेषप्रसेंङ्गः । नचैकंसंसर्गावगाहित्वेऽपि प्रकारविशेष्यभावभेदाभेदइति वाच्यम् पर्वतोवह्निमान् वन्होपर्वतइत्येतयोः पर्वतेवह्निः पर्वतान् वह्निरित्येतयो स्तथाऽप्यविशेषप्रसङ्गात् । नचसंयोगएवाधारता “अनुयोगित्वन्तुतन्नियामकमिति संयोगस्यद्विनिष्ठरवेऽपिनाधेये, आधारस्वप्रसङ्गनवापर्वतधाम् वह्रिरित्येतस्यप्रमात्वप्रसङ्गः पर्वते वह्निरित्यत्र. च स्वनिष्ठसंयोगप्रतियोगित्वंसंसर्गहतिवाच्य माधाराधेयोभयनिष्ठसंयोगसमवायातिरिकाधेयव्यावृत्तानुयोगित्वस्वीकारे । तस्यैवसं.
"Aho Shrutgyanam"

Page #199

सिद्धान्तलक्षणतत्वालोकः ।
१९१
योगिप्रतियोगिकत्वेन संयोगातिरिकाधारत्वरूप संसर्गत्वापगमा दन्यथाऽधेयपवसंयोगआधारस्य संसर्गः प्रतियोगित्वंनियामकं वहिमान पर्वतइत्यत्र स्वनिष्ठसंयोगानुयोगित्वंसंसर्गइतिवास्वीकरणीयं प्रागुक्तम्बेत्यत्र विनिगमकाभावा दुभयत्रसतः संयोगस्यबुद्धिबलक्षन्यायकल्पनीयत्वं नुयोगित्वप्रतियोगित्वयोराधेये ऽनुयोगित्वमाधारे प्रतियोगित्वमाधेयविशेष्यक बुद्धौ संयोगस्संसर्गानुयोगित्वनियामक माधारविशेष्यक बुद्धीच स्वनिष्ठसंयोग प्रतियोगित्व मित्येतस्यापि विनिगमकाभावेन वक्तुं शक्यत्वाच्च । नचैवं समवायस्यापिसंसर्गत्वानुपपत्तिरिति वाच्य माधारत्वस्यसमवायानतिरेका नचघटेरूपमित्यस्यरूपवान् घटइत्यतोवैलक्षण्याया धेयत्वरूपातिरिक्तसंसर्गऽतिरिक्ताधारत्वसं
विषयत्वं रूपवान्घटइत्यस्यत तोवैलक्षण्यायवा सर्गविषयकत्वमित्यत्र विनिगमनाविरह इति वाच्य मुक्तबुद्धघोवैलक्षन्यायह्यवश्यं विलक्षणसंसर्गविषयकत्वं तथाधारमात्रनिष्ठ आधारविविशेष्यक बुद्धिविषयस्समवायखेन परिभाष्यते नत्वाधेयनिष्ठसतुसमवेतत्वत्वनैवेतिपरिभाषायां कः पर्यनुयेागाव सरइत्यलम् ॥ यद्वासंयो गस्यभिन्नत्वेन तत्प्रतियोगितायाः प्रत्येकमुभयत्वावच्छिन्नत्वासम्भवेऽपि प्रतियोगिताद्वयत्वावच्छेदेनो भयत्वावच्छिन्नस्यसम्भवा द्यत्रनुयोगिन्युभयसंयोगस्तदनुयोगिक एव प्रत्येकेऽपि तादृशप्रतियोगिताकत्वाभ्युपगमाच्च नोभयसाध्यकस्थलीय दोष सम्भव इति ॥
सम्बन्धधर्मिकोभयाभावघटितकल्पे लौहित्यस्ययत्रस्वसमवायि.
संयोगेन साध्यता जपासंयुक्तस्फटिकव्यक्तित्वस्यहेतुता तत्राव्याप्तिः स्फटिकानुयोगिकसंयोगस्य लौहित्यप्रतियोगिकत्वविरहा परम्परास म्बन्धस्थलेसम्बन्धघटकस्य विशेषणस्यप्रतियोगित्वा द्विशेष्यस्यचानुयोगित्वादेव सम्बन्धत्वोपपत्तौ विशिष्टप्रतियोगित्वानुयोगित्वयोर्म्मानाभावात् ॥ साक्षात् परम्परासाधारणप्रतियोगिताकत्वस्य दुर्वचत्वा
दयोगोलकानुयोगिकसंयोगस्यापिधूमयिपरम्परासम्बन्धघटकत्वस
स्भवेन धूमप्रतियोगिकतया धूमवान्वहेरित्यत्रातिव्याप्तिः । नचसम्बन्धभेदेनापिभिन्नमेवव्यापकत्वं तंत्र परम्परासम्बन्धस्थले स्वप्रतियोगिकसमवायवत्प्रतियोगिकत्वमेवनिवेश्यते नतुप्रतियोगिकत्व मितिनाव्याप्तिरितिवाच्यं यत्रकालिकघटितसामानाधिकरण्येनघटादेः साध्यता महाकालवृत्तित्वस्य हेतुत्वं तत्रगगनाभावस्यापिलक्षणघट
" Aho Shrutgyanam"

Page #200

सिद्धान्तलक्षमतवालोकः।. कत्वानुपपत्तिा गगनप्रतियोगिककालिकविशेषणत्वाप्रसिया..त. स्प्रतियोगिकत्वाप्रसिद्ध, मचपरम्पराषटकाविशेषणस्य स्वप्रतिवामिकसम्बन्धम्बेवास्पादयतया. गगनप्रतियोगिकविपयिषादिमसिन तहस्पतियोमिकत्वप्रसिद्ध व्याप्तिरितिवाच्यं स्वसमवापिसमवेत: त्वसम्बन्धेवनटलाध्यकपटसंयुकजलरूपत्वेग्यभिचारिणि रूपानुयोर मिकसमवेत घटप्रतियोपिकसंयोगात्मकसम्बन्धवालप्रतियोगिता त्वसत्वेनासिव्यात, एवमेवानुयोगिकत्वस्य परम्परात्मकस्य परम्प रासम्बन्धघटकनिशेषणनिष्ठाभावप्रतियोगितयाधिवक्षणेऽपिदोषडाः संसर्गतापिपरम्परालम्बन्धस्थलेडनेकैवेति संसर्गताधर्मिकोभयाभा धविवक्षाऽन्यशक्या नमसंयोगत्वेनसंयोगस्यलोहित्यप्रतियोमिनास्थल रहेऽपि स्वसमवासियोगस्वेन सोहित्यप्रतियोगिकत्वस्वीकाराबदो. पतिवाच्यं स्वत्वस्यसंसर्गानिविशिष्टतया किञ्चित्समवायिसंयोगा. स्मकेम साक्षासम्बन्धन लौहित्यबुखेः प्रमात्वापत्तेः तत्सम्बन्ध. स्वपरम्पसात्मकत्वेन लौहित्यप्रतियोषिकत्वात् प्रकारप्रतियोगिक. विशेष्यानुयोगिकसम्बन्धाबगाहिबुद्धरेवप्रमात्वादित्यवधेयम् । प्रति. योगिताधर्मिकोभयाभावधटिसकल्पेतुनदोषः समवायिसंयोगात्मक. परम्परासम्बन्धन लौहित्याभावस्य समवायिसंयोगात्मकसाक्षात्स. मबन्धेन लौक्षित्याभावस्याथ परस्परं लक्षण्योपपतये परम्परास. म्बम्धावच्छिनपवियोमिवावच्छेदकत्वस्य परम्पराघटकनिखिलपदा थैपर्याप्तिः साक्षात्सम्बन्धावच्छिमप्रतियोगितावच्छेदकतायाध वि. शेषणमात्रेतद्विशेषणस्थावच्छेदकतापण्छेदकत्वमित्यस्यस्वीकरणीयतया साक्षातसम्बम्धावच्छिन्नलौहित्यामावप्रतियोगित्वे साध्यताव. ज्छेदकतापर्याप्त्यधिकरणपरम्परासम्बन्धघटकाशेषपर्याप्ताबदकताकत्वधिरहेषोभयामावस्यविद्यमानतया प्रागुकलौहित्यादिसा. ध्यकस्थलेसदेतीमाव्याप्तिः भवापरम्परासम्बन्धलाध्यकेध्यमिथा. रिण्यतिव्याप्ति: साध्यतावच्छेदकसम्बन्धपर्याप्तावच्छेदकताकनिरू. पकताकाधिकरणस्वस्यहरवधिकरणेविरहेण परम्परासम्बन्धाबाछि नप्रतियोभिस्वस्यसक्षमघटकत्वादिति ॥०॥ . सम्बन्धित्वस्यापस्वमिखादि, मुपलक्षणम् साध्यवरसंयुक्त. त्वस्यन्याक्षित्वे तस्यसाध्यवदनुयोगिकसंयोगप्रतियोगित्वरूपत्वेन सं. योगत्वेनतत्प्रवेशा दोरजनिति तदपेक्षया साध्यवदनुयोगिकत्वेनाम
"Aho Shrutgyanam"

Page #201

सिद्धान्तलक्षणतच्चालोकः ।
वेशो लाघवादुचितो विराधेस्यहेत्वाभासताच साक्षादनुमितिविरो. धित्वादेव सम्वन्धत्वमपि तदनुयोगिकत्वप्रतियोगिकत्वविशेषणवेत्यपि बोध्यम् ॥
प्रकारताविशेष्यताभिन्नविषयत्वेति, इदश्च तज्ज्ञानभासमानसम्ब न्धलक्षणं तादात्म्येन सम्बन्धत्वसामान्यलक्षणम्वा तत्प्रतियोगिक सम्बन्धत्वञ्चनेद न्तथासतिसंयोगेन द्रव्यत्वप्रकारकज्ञानीयतादृशविषयताश्रयस्य संयोगस्य द्रव्यत्वसम्बन्धत्वापत्तेः, नचप्रमीयत्वस्विषयताविशेषणं प्रमात्वस्यतत्सम्बन्धानुयोगिकविशष्यकत्वावच्छेद्यतत्प्रकारक त्वरूपत्वेत्र सम्बन्धत्वघटिततया त्माश्रयप्रसंगात् प्रमात्वस्यनिश्चयत्ववदव्याप्यवृत्तिजातिविशेषत्वे तत्सम्बन्धत्वलक्षणत्वमपि तस्यसम्भवत्येन । यद्वातद्व्यक्तिनिरूपिततादृशविषयताविशिष्टविषयत्वम्परम्परायाः संसर्गत्वमंगीकृत्यविवक्षणीयं वैशिष्टय स्वावच्छेदकावच्छिन्नत्वसम्बन्धेनेत्यपिवोध्यम् ।
१९३
दीधितौस्वरूपसम्बन्धविशेष इति, अभावस्वरूपसम्बन्धविशेष. इत्यर्थः । नचाभावत्वस्यस्वरूपसम्बन्धत्वेऽ ननुगततयाऽनुगतप्रत्ययानुपपत्तिरितिवाच्यं तद्गतधर्मान्तरस्यानुयोगितात्व रूपस्या नुगतस्य स्वीकाराद तिरिक्तानुयोगित्वस्वीकारेऽपि निरूपकभेदेनसम्बन्धान्तरव तद्भेदस्यावश्यकतया ऽनुगमकधर्मान्तरस्यस्वीकरणीयत्वादितिभावः ।
दीधितावतिरिक्तएवपदार्थाइति, यथाचविषयत्वादीनामतिरिक्त त्वन्तदालोचनीयंभट्टाचार्यकृतविषयतावादइति ॥ ० ॥ ० ॥
गुरूणामुपदेशेन ग्रन्थार्थानाम्विचारणात् ॥
तर्कसाराभिधग्रन्थे पूर्णः सिद्धान्तसारकः ॥ १ ॥ श्रीधर्मदत्त (१) कृतिनारचितनयत्ना देतेनमामुदमुपैतुजनोऽपिविद्वान् । चालोपकारकृतमेनमवैत्वसूया तीतोमुदम्भजतुच्चाच्छमयूखच्चूडः ॥२॥ स्वश्वारिचञ्चलद्दगञ्चलचञ्चरीक सञ्चारिचारुचरणाब्जरसश्चरन्तु ॥ चेतोमधुप्रणयिनः परिचिन्तनैक लभ्यम्विनिन्दितसुधारसमद्रितुत्र्याः ३॥ इति सर्वतन्त्र स्वतन्त्रमिथिलामण्डलमण्डनपण्डित कुलपतिझोपाख्यधर्मदत्त ( वच्चा ) सूरविरचितसिद्धान्तलक्षणजागदीश्या. क्रोडपत्रं समाप्तम् ॥
(१) प्रसिद्धझोपाख्यश्रीवच्चाशर्म्मणा ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #202
جم . : بود ) د ا ین اور او . اور عمه : با مان به جمهوری کره ای منسجه . ب م عه می کنید که دل علی بن عبد العام الدنيا والك 1 بالا ا ااااااا و با به ایران - - و ه ی "Aho Shrutgyanam