Book Title: Pallival Jain Jati ka Itihas
Author(s): Anilkumar Jain
Publisher: Pallival Itihas Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010432/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "pallIvAla jaina jAti kA itihAsa" ye . lekhaka DA. anila kumAra jaina ema.esa-sIpI eca. sasammAna samIkSArthAsammati hetu maitt| prakAzaka zrI pallIvAla itihAsa prakAzana samiti 332 skIma naM - 10, ilavara (rAja.) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzake zrI mahAvIra prasAda jana sayojaka - zrI pallIvAla itihAsa prakAzaka samiti, 332, skIma na - 10, alavara- 301001 ( rAjasthAna ) ( sarvAdhikAra lekhaka ke prAdhIna surakSina) prathama saMskaraNa - 1000 mUlya - 20 rupaye prApti sthAna niHzurU ka (1) mahAvIra prasAda jaina 332 skIma na 10 alavara - 301001 ( rAjasthAna) ( 2 ) DA anila kumAra jaina ema esa sI pI eca DI 21 / 194 dhaliyA gaja, AgarA ( u pra ) mudraka - rAja phinTarsa, manI kA vaDa, alavara Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aadhaaratahatakshettratstitdasattakiatan samarpaNa dehatesashabaddahatsataatasthansthassisatastestostsantdataatastratdehatsetdatest shi pUjya pitAjI zrI rAmasiha jaina ko sAdara samarpita -anila kumAra jaina PPPPRPFREPPPPPPPR Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAkistAna rAjasthAna gujarAta, batAI araba PIDIT 'kAyUsaiida hArepA ajame maisUra kA ma zra mahArASTra bhopAla AMdhra pradeza madrAsa laka hindU mahA sAgara nepAla himAlaya parvata uttara A bhArata vana me ballI pAla H / " pradeza lahAra + + 11 # + nagAla vartamAna nirAla taau saMsArahI jAta janasa pUrNa inst h sAbha lagAna kI gADI aDamana nikobAra sdtna kr Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya 'pallIvAla jaina jAti kA itihAsa' pustaka pAThako ke hAtho me dete hue mujhe bahuta prasannatA kA anubhava ho rahA hai / pallIvAla jana jAti ke niSpakSa itihAsa kI bahuta samaya se AvazyakatA mahasUsa kI jA rahI thii| isa kArya ko samAja ke yuvA vidvAna DA0 anila kumAra jaina ne pUrA kiyA hai| prata ve badhAI ke pAtra haiN| pallIvAla jAti kA jaina jAtiyo me pramukha sthAna hai| yaha eka aisI jAti hai jisake sabhI sadasya jaina dharmAnuyAyI haiN| isa jAti ne apane bahuta hI utAra-caDhAva dekhe hai aura samaya-samaya para use apane sthAna bhI badalane paDe haiM / isa kAraNa isakA itihAsa likhanA baDA hI zrama sAdhya thaa| pallIvAla jaina jAti ke itihAsa lekhana ke vigata 25-30 varSoM meM lagAtAra prayatna kiye jA rahe the| kucha varSa pUrva isa jAti kA eka itihAsa bharatapura se bhI prakAzita huA thA, kintu usame jAti ke itihAsa ko sahI rUpa me prastuta nahIM kiyA jA skaa| merI bhI itihAsa paDhane evam likhane me vizeSa ruci rahI hai / mai bhI isalie itihAsa lekhana ke kArya ko san 1981 se kucha-kucha kara rahA thaa| kintu jaba mujhe patA calA ki DA0 anila kumAra jaina, jo svaya pallIvAla jAti ke hai isa kArya ko kara rahe hai ata maiMne yaha kArya Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (F) una para hI choDa diyaa| unase bAta karane para patA calA ki ve isame 1978 se lage hue haiN| aba 1988 meM yaha kArya pUrA kiyA gayA hai / mujhe isakI atIva prasannatA hai ki inakA yaha kArya 10 varSa me hI sahI lekina aba pUrA ho gayA / jahA~ taka merI jAnakArI hai pallIvAla jAti kA sambandha kucha kimvadantiyo ke AdhAra para pAlI se mAnA jAne lagA thA / kintu itihAsa ne isa mAnyatA ko galata siddha kara diyA hai / " dakSiNa bhArata me jaina dharma" nAmaka apanI pustaka me pa0 kailAza candra jI siddhAnta zAstrI ne pRSTha 46 para likhA hai, " tAmila deza ke zilAlekho meM prAya' pallI cadama zabda milatA hai| zrI vI pI desAI ne likhA hai ki pallI zabda jaina mandira yA jaina maTha yA jaMna sasthA kA sUcaka hai / aura cAndama kA sarala rUpa candam hai / yaha saMskRta ke svatantra zabda se banA hai prata pallIcandam kA artha hotA hai - jisa para kevala jaina mandira vaigarah kA svAmitva ho / jaise jamIna, gA~va vagairaha / " unhoMne yaha bhI siddha kara diyA hai ki pallI tAmila bhASA ke zabda koSa meM unako kahate the ki jo jaino ne jaMgala kATa kara pahADI kI jaDa meM choTe gA~va basAye the| vaise bhI pallI zabda tAmila bhASA kA hI hai / prastuta itihAsa meM ina palliyo se hI pallIvAlo kI utpatti siddha kI gaI hai / isake bAda bauddho zaivo ne rAjanIti se prerita hokara ina logo para atyAcAra kie| aisI bahuta sI kaiphiyata milatI haiM jinase yaha siddha ho gayA hai ki jaino para amAnuSika atyAcAra kie gaye tathA unheM aneka prakAra se taMga kiyA jAne lagA / ata vahA~ se unhone apanA sthAna choDanA hI ucita samajhA tathA Adhra, gujarAta, mahArASTra, madhya bhArata, uttara pradeza va rAjasthAna me grAkara basa gye| jaisA ki nakze meM akita kiyA gayA hai / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (G) prastuta itihAsa meM pallIvAlo ke viziSTha vyaktiyo kA tathA svatantratA senAniyo ke paricaya bhI diye gaye haiN| isase yaha prastuta itihAsa vartamAna samAja se bhI jur3a gayA hai| aura yaha adhika mahatvapUrNa ho gayA hai / mujhe yaha pUrNa vizvAsa hai ki yaha itihAsa kA sahI citra prastuta karegA, jisako paDhakara samAja meM eka nayA vizvAsa jAgRta hogA tathA ve eka juTa hokara dharma, samAja evam anya sabhI kAryoM me Age baDhege tathA apane gaurava meM aura bhI vRddhi karege aura pallIvAla jAti ko sahI dizA pradAna karege tathA jAti ke saMgaThana ko majabUta krege| itihAsa ke prakAzana ke lie gata dIpAvalI (di 22 akTUbara 1987) ko 'zrI pallIvAla jaina itihAsa prakAza samiti' kA gaThana karane kA nizcaya kiyA gayA, jisame kula 7 sadasya rambe gaye, jo nimna hai - (1) zrI mahAvIra prasAda alavara (2) zrI gulajArIlAla jI jaina alavara (3) zrI sumeracanda jI 'bhagata' AgarA (4) zrI bRjendra kumAra jaina AgarA (5) zrI hukamacandra jI eDavokeTa phirojAbAda (AgarA) (6) zrI surendra kumAra jI jaina pharIdAbAda (hariyANA) (7) chaganalAla jI jaina pAla bIsalA ajamera prastuta prakAzana ke lie jina 2 sAthiyo ne samiti ko mArthika sahayoga eva apanA amUlya samaya diyA unake lie maiM samiti kI ora se prati AbhArI huuN| sabase prasannatA kI bAta to yaha hai ki isa sambandha me hame jaba prAgarA, phirojAbAda, pharIdAbAda, alavara yA jahA~ bhI gaye samAja ke sadasyo ne khule hRdaya se Arthika sahayoga dekara hamAre kArya ko sarala kara diyA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (H) aura jarA bhI kaThinAI nahI paaii| kucha sajjano ko to jaba yaha patA calA ki pallIvAla jAti ke itihAsa ke prakAzana ke bAre meM candA ho rahA hai to ve svayam cala kara hamAre binA kahe hI candA de gye| yaha spaSTa rUpa se isa bAta kA dyotaka hai ki samAja itihAsa ko kitanA mahatva de rahA hai / hama itihAsa lekhaka DA anila kumAra ke atyadhika AbhArI haiM jinhone lagAtAra 10 varSa taka itihAsa lekhana meM kaThora zrama karake ume mUrta rUpa diyA hai tathA pallIvAla jaina jAti ke vikAsa eva yogadAna para bahuta hI mArmika rIti se prakAza DAlA hai / AzA hai ve bhaviSya meM isI taraha apane lekhana kArya meM Age baDhate rahege / deza evam samAja ko unase bahuta prAzAe~ hai| hama deza va samAja ke jAne mAne vidvAna DA0 kastUra canda kAsalIvAla ke bhI bahuta prAbhArI hai jinhone samasta itihAsa lekhana me DA0 anila kumAra jaina ko samaya-samaya para apanA mArga darzana diyA hai tathA apanI mahatvapUrNa bhUmikA likhakara itihAsa kI garimA baDhAI hai| anta me hama una sabhI mahAnubhAvo ke AbhArI haiM jinhone hame Arthika sahayoga pradAna kiyA hai| itihAsa prakAzana me jisa kisI bandhu ne bhI pratyakSa va parokSa rUpa se jo bhI anya sahayoga pradAna kie haiM unake prati bhI hama apanA AbhAra vyakta karate hai / di. 31-5-88 bhavadIya mahAbora prasAda jena sevA mukta pulisa upa-nirIkSaka sayojaka 'zrI pallIvAla itihAsa prakAzana samiti 332 skIma na0 10, alavara (rAjasthAna) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta pustaka ke prakAzana hetu Arthika sahAyatA pradAna karane vAle mahAnubhAvoM kI sUcI alavara 1 zrI pavana kumAra jaina mai0 koTasansa ileTrikalsa prA0 li0 F - 182 MIA alavara pho0 22416 2 zrI phUlacanda jI jaina, jaina buka Dipo, hopa sarakasa Rs 501-00 dehalI daravAjA, alavara 5 zrI mahAvIra prasAda jI jitendra kumAra jI jaina 455 lAjapata nagara pho0 229907 alavara 3 zrI mahAvIra prasAda jaina eDavokeTa (saMthalI bAle) 255 Arya nagara, alavara 4 zrI chaganalAla jI jaina ( baDera vAle) 6 zrI gulajArIlAla jI pramoda kumAra jI jaina 5, vikAsa patha. phona 21333 7 zrI mahAvIra prasAda pramoda kumAra jaina 332 skIma na0 10 alavara Rs 500-00 Rs 151-00 Rs 101-00 Rs 101-00 Rs 101-00 Rs 101-00 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 zrI zivadayAla jI hukamacandra jI jaina keDala gaja alavara pho0 20580 Rs 101-00 9 zrI rAmalAla jI maDAvara vAle c/o rAkeza ejensIja munzI bAjAra, alavara Rs. 101-00 10 zrI narendra kumAra dIpacandra jaina 4-ga-18 hAusiga borDa manu mArga alavara Rs 101-00 11 zrI nemIcanda vijaya kumAra jaina (vRndAvana vAle) dAUdapura, alavara Rs 101-00 12 zrI hajArIlAla jI ananta kumAra jI jaina (baDera vAle) kAlA kutrA, hAUsiMga borDa alavara Rs. 101-00 13 zrI zAntisvarUpa rohitAza kumAra jaina dIvAna jI kA bAga alavara pho0 21043 Rs 101-00 14 zrI cA~dakumAra jI jaina 122 Arya nagara, alavara Rs 101-00 15 zrI kuzala kumAra jI (DIga vAle) jaina maiDikalsa sivila lAina alavara pho0 22318 Rs. 101-00 16 zrI dIpacanda jI jaina munzI bAga alavara pho0 21753 Rs 101-00 17 zrI hIrAlAla jI rAkeza kumAra jI (rAmagaDha vAle) sivila lAinsa alavara pho0 22318 Rs 101-00 18 zrI moharacanda jI kamaleza kumAra jo jaina 3 sivila lAina alavara Rs. 101-00 pharIdAbAda (hariyANA) Rs 251-00 1 zrI surendrakumAra azoka kumAra pharIdAbAda (hariyANA) 2, zrI mahezakumAra akSaya kumAra pharIdAbAda (hariyANA) Rs 251-00 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (K) 3 zrI premacanda jI zikhara canda jI pharIdAbAda (hariyANA) Rs 101-00 4 zrI surendra kumAra jaina zaileza kumAra 861/14 pharIdAbAda (hariyANA) Rs 101-00 5 zrI mahendra kumAra jaina 1221/1 pharIdAbAda (hariyANA) Rs. 101-00 6 zrI bAbUlAla jI rAkeza kumAra jI pharIdAbAda (hariyANA) Rs 101-00 phirojAbAda (mAgarA) 1 zrI kapUracanda vimala canda phirojAbAda (AgarA)Rs 251-00 2 zrI upendra kumAra jaina choTI capeTI phirojAbAda (AgarA) Rs. 250-00 3 zrI raNajIta prasAda puSpendra kumAra phirojAbAda (AgarA) Rs 291-00 4 zrI kanhaiyAlAla navIna candra jaina nagara deDA phirojAbAda (prAgarA) Rs. 201-00 5 zrI amIracanda jI jaina kapaDe vAle naI bastI phirojAbAda (AgarA) Rs 151-00 6 zrI hukama canda jI lakSmI narAyaNa jI durgA nagara phirojAbAda (AgarA) Rs 101-00 7 zrI gopAla prasAda jaina kapaDe vAle jalesara roDa Rs 51-00 8 zrI pyArelAla jI zatIza candra jI(mahAvIra jI vAle) mohana nagara jalesara roDa phirojAbAda (grAgarA)Rs 251-00 prAgarA 1 zrI harizcandra jI azoka kumAra jI jaina raga vAle 20/104 DyoDI begama dhUliyA gaja AgarA Rs 500-00 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (L) 2 zrI harizcandra rAkeza kumAra jaina aMgUThI vAle ___ jayapura hAusa, AgarA Rs. 201-00 3 zrI surezacandra anila kumAra bAroliyA kamalA nagara, AgarA Rs 100-00 4 zrI bRjendrakumAra hemanta kumAra jaina DyoDI begama, AgarA Rs. 100.00 b, zrI sumeracandra mukeza kumAra jaina 'bhagata' r3ayoDI begama AgarA Rs 101-00 6 zrI mohanalAla nUtana kumAra jaina dhUliyA gaja, AgarA Rs 101-00 7 zrI amIracanda rikhabacanda bajAja belana gaja, pAgarA Rs 101-00 8 zrI dharmapAla pavana kumAra jaina gudaDI masUra khaoN AgarA Rs 101-00 9 zrI mahAvIra prasAda pavana kumAra jaina sakatapura vAle dhUliyA gaja, AgarA Rs. 101 00 10 zrI kapUracandra mahAvIra prasAda jaina lohA maDI, AgarA Rs 201-00 11 zrI sureza candra devendra kumAra jaina lohA maTA, AgarA Rs 101-00 12 zrI omaprakAza zazikumAra jaina lohA maDI, AgarA R, 101-00 13 zrI bagAlImala magana kumAra jaina lohA maDI, AgarA Rs 101-00 14 zrI svarUpa candra kAlI caraNa maina rUI maDI zAhaMgaja, prAgarA Rs 101-60 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rs 100-00 Rs 100-00 15 zrI subhASa candra ramezacanda jaina DyoDI begama. AgarA 16 zrI lakSmIcandra dhra pada kumAra jaina dhUliyA gaja, AgarA 17 zrI jJAnacandra pavana kumAra cUne vAle dhUliyA gaja, AgarA sIkara / zrI ke sI jaina Rs 100-00 Rs, 201-00 1 zrI jagadIza candra zItala prasAda jI M/s vijaya sTIla koraporezana bambaI Rs 501-00 ajamera 1 zrI kapUra candra haraNacandra jI s/o sva zrI cA~damala jI ____ Arya nagara, ajamera Rs 50 -00 2 dho phalacanda sudhIra kumAra pallIvAla ____483 kokila kuJja pAla bIsalA ajamera Rs 101-00 3 zrI prema candra mahAvIra prasAda Arya nagara ajamera Rs 101-00 4 zrI mAsTara sumeracandra amRza kumAra jaina ajamera Rs 101-00 5 zrI lakSmIcanda pradIpa kumAra lokarsa gaja Arya nagara, ajamera Rs 101-00 6 zrI padama canda S/o sva0 mAnaka canda jaina pAla bIsalA ajamera Rs 101-00 7 zrI prakAzacanda mahezacanda jaina 4 4 pAla bIsalA ajamera Rs 10 -00 8 zrI bhAgacanda jI vakIla azoka kumAra jaina mArya nagara, ajamera Rs 61-00 9 zrI chaganalAla jI jaina pAla bIsalA, ajamera Rs. 101-00 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (N) ballabhagar3ha (hariyANA) 1 zrI surezacandra vinodakumAra jaina dehalI Rs 500-00 1 zrI prabhUdayAla premacanda jaina DipTI gaja dehalI Rs 500-00 2 gupta dAna dehalI Rs 500-00 3 prema zakara vijendra kumAra jaina naI dehalI pahADa gaja, 4 zrI padamacanda atula kumAra jaina pahADa gaja naI dehalI Rs 100-00 Rs 100-00 kula yoga Rs 11052-00 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka kI ora se mere dvArA pallIvAla jaina jAti kA itihAsa likhe jAne kA yaha prayAsa prathama nahI hai| isase pahale bhI isa jAti kA itihAsa likhA jA cukA hai| san 1922-23 me 'laghu pallIvAla itihAsa' satanA (rIvA) se prakAzita huyA thaa| san 1963 (vi0 saM0 2019) me 'pallIvAla jaina itihAsa' (lekhaka-zrI daulata siha loDhA) kA prakAzana bharatapura (rAjasthAna) se huA thaa| bharatapura se prakAzita itihAsa kAphI vivAdAspada rahA hai| isake sambandha me zrI amara canda jI nAhaTA likhate hai-'pallIvAla jAti ke loga jaina dharma ke zvetAmbara tathA digambara dono sampradAyo ko mAnane vAle hai| bharatapura ke svargIya nandanalAla jI pallIvAla ne mere ko pallIvAla jAti kA itihAsa taiyAra karane ke liye bahuta jora diyA to maine apane nirdezana me sva0 daulatasiha loDhA 'aravinda' se pallIvAla jAti kA itihAsa taiyAra krvaayaa| usame zvetAmbara pratimA lekho, prazastiyo, grantho Adi kA vizeSa AdhAra liyA gayA thaa| AvazyakatA thI digambara sampradAya kI sAmagrI kA bhI vaisA hI upayoga karake usa itihAsa kI pUrti karane kii| para kheda hai usake bAda isame koI pragati nahI huii| __usa itihAsa me aura bhI kaI kamiyA~ thii| use likhane meM zrI kajoDIlAla 'rAya' se prApta hastalikhita 'prArthanA-pustaka' kA vizeSa AdhAra liyA gayA thA, lekina isa pustaka kI bhI kaI bAto ko choDa diyA gayA, anyathA yaha itihAsa utanA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) zruTipUrNa tathA vivAdAspada na rahA hotA / ina saba kAraNo se hI paralIvAla jAti ke isa itihAsa ko likhane kI preraNA milii| digambara prAmnAya meM aisI mAnyatA hai ki prAcArya kundakunda jo ki vi0 sa0 49 meM hue the, pallIvAla jAtyutpanna the| pUjya pitAjI mA0 rAmasiha jaina ko preraNA se likhA 'bhagavAna kundakandAcArya' nAmaka mega eka lekha 'pallIvAla jaina patrikA' (pharavarI san 1978) meM prakAzita huA thaa| isa lekha meM maiMne prAcArya kundakunda ko pallIvAla jAti kA batAyA thaa| isa lekha ko lekara baDA vivAda huaa| use paDhakara AgarA ke vayovRddha zrI zyAmalAla jI vArauliyA ne mujhe pallIvAla jAti kA itihAsa naye sire se likhane ke lie prerita kiyaa| mere ukta lekha ke prakAzita hone ke do mAha bAda hI mere pitAjI kA di0 28 apraila san 1978 ko dehAnta ho gyaa| taba mere sAmane prazna thA ki aba mai kisase mArga darzana prApta karUM / anta meM maine pallIvAla jAti ke itihAsa kI sAmagrI ke sakalana kA kArya prArambha kara diyaa| samaya-samaya para zrI vArauliyA jI mujhe isa kArya ke lie baDhAvA dete rhe| isake pariNAma svarUpa kucha samaya me hI kAphI mAmagrI ekatrita ho gii| mai itihAsa likhane kA kArya prArambha karane hI vAlA thA ki san 1982 me zrI vArauliyA jI kA nidhana ho gyaa| aba mujhe preraNA dene vAlA koI bhI nahIM thA, lekina isa samaya taka itihAsa ko likhane kI pUrI-pUrI ruci mujhame jAgrata ho cukI thii| phalata mai isa itihAsa ko likha sakA huuN| vaise to itihAsa kabhI pUrA nahI ho pAtA hai| yaha nirantara gahana khoja kA viSaya hai, jitanA khojege utane hI naye-naye tathya sAmane aayege| ava taka mujhe pallIvAla jAti se sambandhita jitanI bhI sAmagrI milI hai usakA maiMne yathAsambhava pUrA-pUrA upayoga kiyA hai| isake vAvajUda bhI kahI koI truTi raha gaI ho Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Q) to prabuddha pAThaka use prakAza meM lAye, jisase usakA upayoga bhagale saskaraNa meM kiyA jA sake / maiM jaina samAja ke do mahAn itihAsajJa - DA0 kastUracanda jI kAsalIvAla, jayapura tathA DA0 jyoti prasAda jI jaina, lakhanaU kA bahuta-bahuta prabhArI hU~ jinhone mujhe samaya-samaya para bahumUlya mArga darzana pradAna kiyA / DA0 kAsalIvAla jI kI mujha para vizeSa kRpA rahI hai / unhone aneka vyastatAoM ke bAvajUda bhI mujhe apanA bahumUlya samaya diyA / jaba bhI maiM Apase milane gayA, Apane bahuta prasannatA ke sAtha vicAra-vimarza kiyA tathA apane sujhAva diye / Apa mujhe niratara protsAhita karate rhe| Apana "do zabda likhakara prastuta itihAsa ko na sirpha mAnyatA hI pradAna kI hai, balki isake mahatva ko bhI dugunA kara diyA hai / isa sabake lie maiM ApakA sadA RNI rahU~gA / maiM una sabhI mahAnubhAvo kA AbhArI hU~ jinhone mujhe sAmagrI ekatrita karane va sajAne meM parAmarza va sahayoga diyA hai, vizeSa rUpa se mai AgarA ke vayovRddha bAbU pratApacaMda jI jaina tathA alavara ke riTAyarDa thAnedAra zrI mahAvIra prasAda jI jaina kA AbhArI hU~ / maiM 'svAvalambI kaoNleja praoNpha ejyUkezana, vardhA' ke prAcArya zrI vidyAdhara jI umAThe kA bahuta AbhArI hU~ jinhone mujhe nAgapura kSetra ke pallIvAlo ke bAre me vistRta jAnakArI pradAna kii| maiM zrI svarUpacanda jI jaina tathA zrI manoharalAla jI jaina (AgarA ) kA AbhArI hU~ jinhone mujhe kacauDAghATa ke pallIvAlo ke bAre me jAnakArI dI tathA zrI rAmajIta jaina eDavokeTa (gvAliyara ) kA prabhArI hU~ jinhone mujhe saurIpura se prApta prAcArya paTTAvalI ke bAre me jAnakArI dii| isa itihAsa ko likhane me jina mahA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (R) nubhAvo ko pustako/lekho kI sahAyatA lI hai, unakA bhI maiM bahuta AbhArI huuN| prastuta itihAsa ke prakAzana me svAdhyAya premI pramukha sAmAjika kAryakartA zrI mahAvIra prasAda jI jaina (riTAyarDa thAnedAra, alavara) kI pramukha bhUmikA rahI hai| unake athaka parizrama ke phalasvarUpa bahuta thoDe samaya me hI isakA prakAzana sambhava ho sakA hai| bRddhAvasthA ke vAvajUda bhI unhone alavara, jayapura, dillI, pharIdAbAda, AgarA tathA phirojAbAda me svaya jAkara vibhinna mahAnubhAvo se samparka kiyaa| unhone itihAsa ke prati logo me ruci paidA kI tathA prakAzana ke lie Avazyaka dhana ekatrita kiyaa| unake isa kArya ke lie bho mai unakA bahuta AbhArI huuN| sva0 zrI agara canda jI nAhaTA ke nimna zabdo ke sAtha mai apanA nivedana samApta karatA hU~-- 'apane pUrvajo ke gaurava se hame bahuta praraNA milatI hai| hame unakA anusaraNa karate hue kucha vizeSa kArya karane cAhie tathA unhona apanA jo gorava sthApita kiyA ha usame kamI nahI Ane denA caahie| koI barA yA galata kArya hamame aimA na ho jAya ki purkhAgro ke muyaza ko baTTA lage / isa taraha kI preraNA jAtIya itihAsa se milatI rahatI hai / ata usakI khoja karake prakAza me lAne kA prayatna avazya karanA caahie|' mUla nivAsI -DaoN0 anila kumAra jaina (21/194, liyA gaja, sahAyaka nidezaka AgarA-282003 ( u0 pr0)| tela eva prAkRtika gaisa Ayoga di. 24 pharavarI 1983) akalezvara 313010 (gujarAta) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jaina samAja vibhinna jAtiyo eva upajAtiyo me vibhakta hai / sabhI jAtiyo kA apanA apanA gaurava pUrNa itihAsa hai lekina itihAsa ke prati hamArI sadaiva upekSAvRtti rahI hamane samAja kI pramukha ghaTanAgro kA vivaraNa na to kabhI likhA aura yadi kadAcit kisI ne likha bhI diyA to use sajo kara nahI rkhaa| yahI kAraNa hai ki hamAre tIrthoM, prAcAryoM eva samAja ke mahAn nirmAtApro kA koI itivRtta nahI milatA aura jaba kabhI usakI AvazyakatA paDatI hai to hame use sAmAjika rUpa se prastuta karane me paryApta kaThinAI kA sAmanA karanA paDatA hai| lekina mujhe yaha likhate hue prasannatA hai ki jaina samAja ko vibhinna jAtiyo kA itihAsa likhane kI ora ruci jAgRta ho rahI hai| khaNDelavAla jaina samAja kA vRddha itihAsa taiyAra ho rahA hai / abhI varaiyA samAja kA itihAsa prakAzita huA hai aura jaisavAla jaina samAja kA itihAsa bhI prakAzita ho cukA hai / pallIvAla jaina samAja kA itihAsa pAThako ke hAtho me pA cukA hai| jisakA hame svAgata karanA caahiye| digambara jaina samAja 84 jAtiyo me vibhakta hai aisA mAnA jAtA hai lekina vAstava me samAja me kabhI 24 varSa kI adhika jAtiyA~ milatI thii| vartamAna samAja me iname kitanI jAtiyA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (T) avAziSTa hai isakI koI pramAnika jAnakArI nahIM milatI lekina jahA~ taka mujhe jAnakArI hai ki vartamAna me bhI 50 se bhI adhika jAtiyA milatI hai jo samAja kI vibhinna gatividhiyo me bhAga letI rahatI hai| pallIvAla jaina jAti bhI inhI 84 jAtiyo me ginI jAtI hai aura 84 jAtiyo kA nAmollekha karane vAle sabhI lekhako ne pallIvAla jAti kA ullekha kiyA hai / yaha jAti vartamAna me pramukha rUpa se rAjasthAna, unara pradeza, madhya pradeza eva mahArASTra prAnta me milatI hai / jayapura ke pa0 bakhtarAma sAha ne apane buddhi vilAsa meM ina jAtiyo ko sApa kahA hai aura unakI utpatti ke sambandha me nimna kAraNa likhA hai-- Aga to zrAvaka sabai, ekameka hI hota / lage calana viparIta tb| tharape khAya rU gota / / 68 / / bakhta rAma ne inahI sApa aura gotro kI utpati grAma aura nagara ke nAma se honA likhA hai| kavi ne jAti ko svaya likhA hai-- ___caryA vahai tAre svaya e, grAma nagara ke nAma imI kavi ne pallIvAla jAti ko prathama 32 jAtiyo me ginAyA hai| ukta varNana se hame do prazno kA uttara milatA hai| prathama jAtiyo kI utpatti bhagavAna mahAvIra ke nirmANa ke bAda huI aura unamA nAmakaraNa kisI nagara evaM grAma ke nAma para huA / jaise gva DelA ke gvADelavAla, agrohA me agravAla, baghaga se bagheravAla Adi / aura isI AdhAra para pAlo se pAlIvAla jAti kI utpati mAna lI gyii| lekina prastuta itihAsa me bidvAna lekhaka ne apanA bhinna mata vyakta kiyA hai ki pallIvAla jAti kI utpati uttara bhArata ke pAlI nagara se na hokara dakSiNa bhArata Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (U) ke pallI nagara se huii| lekhaka ne apane mata ke pakSa me jo tarka prastuta kiye haiM ve vizvanIya lagate haiN| yaha sahI bhI hai ki yadi pAlI nagara se pallIvAla jAti kI utpatti huI hotI to vaha pAlIvAla kahalAtI pallIvAla, nahI, kyoki 'mA' ke sthAna para 'a' ke prayoga kA koI aucitya nahI lagatA tathA 'lI ke sthAna para 'llI' kA prayoga bhI zabdo ke saralIkaraNa ke viruddha hai| lekina prazna yaha hai ki pallIvAla jAti ke adhikAza parivAra uttara bhArata me hI kyo milate haiM / usake sambandha me bhI lekhaka ne khoja ko hai aura usI AdhAra para pallIvAla jAti kA dakSiNa bhArata se palAyana honA mAlUma hotA hai / phira bhI isa sambandha meM paryApta khAja kI aAvazyakatA hai| pallIvAla jaina jAti mUlata digambara jaina jAti hI rahI hai| aba taka jitanI bhI sAmagrI prApta huI hai vaha ise digambara hI siddha karatI hai / lekhaka ne AcArya kundakunda ko pallIvAla jAti kA siddha karake hamAre isa kathana kI puSTi kA hai ki pallIvAla jaina jAti malata digambara jaina dharmAnuyAyI ho rahI hai| vartamAna meM bho pallIvAla jaina jAti ke jitane parivAra hai uname adhikAza digambara jaina dharmAnuyAyI hI hai| yahI sthiti mandiro kI rahI hai / isa jAti me kitane hI kavi eva theSThi huye hai| 12 vI zatAbdI me dhanapAla kavi hye, jinhone tilaka majarIke AdhAra se tilaka majarI kathA sAranAmaka graMtha likhA thaa| kavi pallIvAla digambara jaina dharmAnuyAyI the| savat 1505 me pallIvAla jJAtIya sa. rAmA bhAryA rAnI suta pArisA bhAryA harSa ne mila kara eka pratimA kI sthApanA kI thI, aisA ullekha milatA hai| isI taraha zaka savat 1519 me bhI pallIvAla jJAtIya sa0 vAyAsA eva usake parivAra ne pratiSThA meM bhAga liyA thaa| __18 vI zatAbdI me hone vAle kavi manaragalAla ke nAma se sabhI paricita hoge| ye kannauja ke rahane vAle the tathA inhone kitane hI gratho kI racanA kI thii| 19 vI zatAbdI me hone vAle kavivara daulatarAma ke bhakti eva adhyAtma se prota-prota hindI pado eva chahaDhAlA kA kisane svAdhyAya nahIM kiyA hogaa| ye 1 jaina sAhitya aura itihAsa-pRSTa salyA 469 - - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (v) sabhI pallIvAla digambara jaina dharmAnuyAyI the| isa prakAra pallIvAla jaina samAja kA sAhityika evaM dhArmika yogadAna atyadhika mahatvapUrNa rahA hai| prastuta itihAsa meM lekhaka ne pallIvAla jAti meM hone vAle viziSTa sajjano kA bhI paricaya diyA hai jiname kitane hI 20 vI zatAbdI meM bhI hai| isa prakAra prastuta itihAsa ko atIta kA hI na rakhakara bartamAna se bhI joDa kara ise macikara banA diyA hai / vAstava meM vyaktiyo kA samUha hI samAja hai aura unakA itihAsa hI samAja kA itihAsa hai| itihAsa lekhaka DA0 anila kumAra jaina eka yuvA vidvAn hai| itihAsa meM unakI pUrI ruci hai| ve svaya pallIvAla jaina hai aura unhone apano hI jAti kA itihAsa likha kara eka bahuta baDe abhAva kI pUrti kI hai| itihAsa likhane meM unhone paryApta zrama kiyA hai tathA ise atyadhika prAmANika banAne kA prayAsa kiyA hai| mai DA0 jaina kA eva unakI kRti dono kA hRdaya se svAgata karatA hai| prAzA hai ve apane lekhana kArya me Age bar3hate rahege aura aba taka acacita eva ajJAta sAmagrI ko prastuta karate rhege| anta me mai pallovAla di0 jaina samAja alavara ko eva zrI mahAbIra pramAda jI jaina, 'sayojaka patlIvAla itihAsa samiti' ko bhI hArdika dhanyavAda detA hU~ jinhone DA. jaina dvArA likhita apane hI samAja kA itihAsa prakAzita karane kA prazasanIya kArya kiyA hai / DA0 jaina itihAsa prakAzana ke kArya ke liye bahuta prayatnazIla the| isaliye samAja ke sabala se unake kArya ko bhI protsAhana milA hai| isase dUsarI jaina jAtiyo ko bhI apane samAja ke itihAsa lekhana eva prakAzana kI preraNA milegii| nirdezaka-mahAvIra gratha akAdamI DA. kastura canda kAsalIvAla 867 amA kalaza kimAna mAga, varavana nagara Toka phATaka, jayapura mahAvIra jayantI di0 31 mArca 1988 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI prakAzakIya lekhaka kI ora se prastAvanA adhyAya viSaya pRSThAka (1) jAtiyA~ . eka aitihAsika dRSTi 1-5 (11) jAtiyo kA udgama (12) jAtiyo kI utpatti kA samaya (13) jaina sAhitya me jAti kA sabase pahalA ullekha 5 (2) pallIvAla jAti kI utpatti evaM vikAsa 6-29 (2 1) pracalita mAnyatAye (22) pallIvAla-gaccha (23) pAlI aura pallIvAla (24) pAlIvAla tathA pallIvAla (25) pallIvAla jAti kI utpatti (26) pallIvAla jAti kA vikAsa (2 7) pallIvAla jAti ke gotra (3) pallIvAla jAti ke aitihAsika prasaga 30-52 (3 1) zrI kundakundAcArya (32) hemAcArya pallIvAla jAti ke saMsthApaka (33) pallava vaza tathA pallIvAla jAti (34) pallI tathA pallIcandam (35) candravADa ora rAjA candrapAla (3 6) kyA pallIvAla kSatriya the? (37) mahatvapUrNa lekha tathA mUrtilekha 30 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) samAja - darzana (41) caurAsI jAtiyo eva sADhe bAraha prakAra kI 53 jAtiyo me pallIvAla jAti kA sthAna ( 42 ) kacauDAghATa ke pallIvAla (43) nAgapura kSetra ke pallIvAla (44) pallIvAla jAti kI sAmAjika tathA Arthika sthiti (45) dhArmika kSetra meM pallIvAla (46) pallIvAlo dvArA nirmita jaina mandira ( 47 ) dhUliyAgaja, AgarA sthita digambara jaina mandira tathA AdhyAtmika zailI (48) sAhityika kSetra me pallIvAla jAti kA yogadAna (49) zikSA kA pracAra-prasAra ( 410 ) rIti-rivAja (411) jAtIya sabhAye / sasthAya ( 412 ) patrakAritA (6) bhArata ke svatantratA prAndolana me pallIvAla jAti kA yogadAna (7) pariziSTa (1) pallIvAla zabda ( 2 ) pAlIvAla brAhmaNa ( 8 ) sadarbha - sUcI eka dRSTi 58 60 64 66 69 72 (413) janagaNanA (414) itihAsa - lekhana (415) zikSaNa sasthAye, dharmazAlAyeM tathA ApadhAlaya Adi (5) pallIvAla jAti ke viziSTa vyaktiyoM kA sakSipta paricaya 71 2 x 23 80 53-83 81 82 83 r@ 76 79 84-134 135 145 153-155 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama-adhyAya jAtiyAM . eka aitihAsika dRSTi [1.1] jAtiyo kA udgama ____caturtha kAla se pahale bhogabhUmi me manuSya jAti eka hI thii| isake bAda bhagavAna RSabhadeva ne varNa-vyavasthA kI sthApanA kii| 'prAdi-purANa' me aisA varNana AtA hai ki bhogabhUmi kI racanA ke mamApta hone para RSabhadeva ne janma liyA jo prathama samrATa eva torthakara hue / unhone karma-bhUmi kI racanA karake chaha AjIvikA ke mAdhana batAye, ve hai-asi, masi, kRSi, zilpa, vANijya aura vidyA / samAja vyavasthA ko sucAru rUpa se calAne ke lie unhone tIna varNo-kSatriya, vaizya tathA zadra kI sthApanA kii| aisA vargIkaraNa manuSyo kI yogyatA, vyavahAra, jIvikA eva kAryo ke AdhAra para kiyA gyaa| daNDa vyavasthA hetu rAjyo kA sthApanA kI gaI / RSabhadeva ne cAra vazo-harivaza, candravaza, sUryavaza nayA ugravaza kI sthApanA kI tathA unako pRthaka-pRthaka rAjya diye / tIna varNo vAlI samAja vyavasthA kucha samaya taka to calatI rahI, lekina bAda me unake jeSTha putra cakravartI bhagta ko eka brAhmaNa varNa sthApita karane kI aura AvazyakatA huii| isa prakAra manuSya jAti apane-apane kAryo ke bheda se brAhmaNa, kSatriya, vaizya tathA gadra ina cAra varNo me baeNTa gaI / 'mahAbhArata' ke zAnti parva me bhI yahI bAta kahI gaI hai / parantu Aja bhArata me saba milAkara 2800 ke lagabhaga jAtiyA hai / prazna uThatA hai ki mUla ke cAra varNoM me se hajAro jAtiyA kaise bana gaI ? Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa zrI nAthUrAma jI premI ke anusAra kucha jAtiyA to bhaugolika kAraNo se, (deza, prAnta va nagaro ke kAraNa) banI hai| jaise-brAhmaNo ko praudIcya, kAnyakubja, sArasvata, gauDa prAdi jAtiyA / udIci arthAt uttara dizA ke audIcya, kAnyakubja deza ke kAnyakubja yA kanavajiyA, sarasvato taTa ke sArasvata prora gauDa deza (bagAla) ke gauDa / isI prakAra zrImAla jinakA mala nivAsa thA, ve zrImAlI kahalAye, jo brAhmaNa bho hai, vaizya bhI hai aura sunAra bhI hai| isI prakAra khaNDelA ke rahane vAle khaNDelavAla prosiyA ke prosavAla, mevADa ke mevADA, lATa (gujarAta) ke lADa Adi / jAtiyo ke sambandha me eka yaha bAta dhyAna rakhane kI hai ki jaba kisI rAjanaitika, prAkRtika athavA dhArmika kAraNo se koI samUha apane sthAna yA prAnta kA parivartana karake dUsare sthAna para jA basatA thA taba hI ye nAma unhe prApta hote the aura navIna sthAna para sthira-sthAvara ho jAne para dhIre-dhIre unakI umI nAma se eka jAti bana jAtI thii| udIci arthAta uttara ke brAhmaNo kA dala jaba gujarAta meM Akara basA taba yaha svAbhAvika hI thA ki usa dala ke loga apane jaise apane hI dala ke logo ke mAya sAmAjika sambandha rakhe aura apane dala ko praudocya kahAne lge| kucha jAtiyA sAmAjika kAraNoM me bana gaI hai, jaise - dasmA bIsA, pA~cA Adi bheda aura parivAro kI caupamve, domave Adi shaakhaaeN| kucha jAtiyA vicAra-bheda se yA dharma ke kAraNa bana gaI / peze ke kAraNa bhI kaI jAtiyA banI, jaise-sunAra, lahAra, dhIvara, baDhaI, kumhAra, camAra aadi| ina peze vAlI jAtiyo meM bhI prAnta, sthAna, bhASA prAdi ke kAraNa saMkaDo upabheda ho gye| suprasiddha itihAsakAra sva zrI kAzI prasAda jAyasavAla ne apane 'hindU-rAjatantra' grantha me batalAyA hai ki kaI jAtiyA prAcIna kAla ke gaNatantro yA pacAyatI rAjyo ke avazeSa haiM. jaise -pajAba ke maroDA (araTTa) aura khatrI (ksaproI), gorakhapura-pAjamagaDha ke Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAniyA eka aitihAsika dRSTi malla, prAya gaNa ke agravAla maadi| ye gaNatantra eka taraha ke pacAyatI rAjya the aura apanA zAsana pApa hI calAte the / kauTilya ne apane arthazAstra meM batAyA hai ki vaizya kRSi, pazupAlana aura vANijya ke alAvA zastra bhI dhAraNa karate the| jaba inakI svAdhInatA china gaI aura ekatantra rAjyo me inako samApta kara diyA gayA taba ye zastra choDakara kevala vaizya karma hI karane lge| uname se kitane hI purAne nAmoM kI jAtiyo me hI apanA astitva banAye hue haiN| sambhava hai ki aroDA, malla. khatrI Adi jAtiyo kI taraha anya vaizya jAtiyo kA sambandha bhI kisI na kisI gaNatantra se rahA ho| yaha bhI sambhava hai ki bAra-bAra sthAna parivartana ke kAraNa naye sthAno para se naye nAma pracalita ho gaye ho aura pugane gaNatantra vAle nAma bhUla gaye ho| jaina jAtiyo kI utpani ke bAre meM kucha logo kI dhAraNA hai ki amuka janAcArya ne amuka nagara ke tamAma logo ko jaina dharma kI dAkSA dI aura taba uma nagara ke nAma se uma jAti kA nAmakara ho gayA / ukta sabhI prAcArya pahalI zatAbdI ke batAye jAte he / premI jI ina bAto para avizvAsa prakaTa karate huye likhate hai ki yaha ThIka hai ki kabhI jatthe ke jatthe janI bane hoge| parantu yaha samajha me nahI AtA ki usame sabhI jAtiyo ke U~canoca loga hAga, ve saba eka grAma ke nAma kI kisI eka jAti me kaise pariNita ho gaye hoge, kyoki aimI sabhI jAtiyo me jo sthAno ke kAraNa banI hai, jaina-prajana dono hI dharmoM ke loga aba jhI milate hai / jaina ajana banate rahe hai aura ajaina jaina / ' [1.2] jAtiyoM kI utpatti kA samaya kucha vidvAno kA kahanA hai ki vibhinna jAtiyo kI utpatti rAjA candragupta maurya ke samaya me huii| unakI mAnyatA hai ki rAjA candragupta ke rAjya kAla me bAraha varSa kA bhISaNa durbhikSa par3A thaa| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa pUre uttara bhArata meM trAhi-trAhi maca gii| loga vibhinna samUho me idhara-udhara bhaTakane lage / kahI varNa-zakaratA na ho jAye, isa bhaya se loga apane-apane samUho meM hI zAdI-vivAha karane lge| dhIredhIre ye samUha hI vibhinna jAtiyo me pariNita ho gaye 12 anya kucha vidvAno kA kahanA hai ki jAtiyo kA ullekha nauvA - davI zatAbdI se pUrva kA nahI milatA hai / ata vibhinna jAniyo ko utpatti kA samaya nauvI - dasavI zatAbdI honA cAhie / dasavI zatAbdI ke zrI bhagavajjina senAcArya ne bhI apane 'prAdipurANa' meM varNa vyavasthA kI khUba carcA kI hai, lekina jAtiyo kA koI ullekha nahI kiyA hai / isakA kAraNa yaha nahI ki unake samaya meM jAtiyA nahI thI, balki yaha hai ki unhone cauthe kAla kI samAja vyavasthA kA hI varNana kiyA hai, dasavI zatAbdI kI samAja vyavasthA kA nahI / aura cauthe kAla meM jAtiyA thI nahI / jaina kathA - sAhitya me bho sAmAnyata cauthe kAla kI ghaTanAo kAhI varNana hai / lekina yahA~ do bAto para dhyAna dene kI prAvazyakatA hai / eka to yaha ki nauvI dasavI zatAbdI se pUrva grantha prazastiyo Adi meM jAtiyo ke ullekha karane kA pracalana hI nahI yA / mUrtiyo para to lekha taka likhane kA pracalana nahI thA / dUsarA yaha ki nauvI - dasavI zatAbdI me aisA koI kAraNa najara nahIM AtA jisase yaha kahA jA sake ki vibhinna varNa vibhinna jAtiyoM me pariNita ho gaye, kyoki jaba varNa vyavasthA pravichinna rUpa se cala rahI thI taba jAtiyo ke AdhAra para naI samAja-vyavasthA sthApita hone kA kucha Thosa kAraNa to honA hI cAhiye / ata jAtiyA kI utpatti kA samaya rAjA candragupta ke samaya se mAnanA hI ucita hai| kucha jAtiyA mAtra chaha-sAta sau varSa purAnI bhI hai / lekina ye jAtiyA kisI baDI jAti ke ( vibhinna kAraNo se ) do yA adhika Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtiyA eka aitihAsika dRSTi hisso meM ba~Ta jAne se banI haiN| ata adhikatara jAtiyo kA nirmANa to rAjA candragupta ke samaya me hI ho gayA thaa| bAda me bhI jAtiyo ke nirmANa kA yaha trama calatA rahA / [13] jaina sAhitya meM jAti kA sabase pahalA ullekha prAcArya anantavIrya ne apanI 'prameya ratna mAlA' jisa hIrapa nAmaka sajjana ke anurodha para banAI thI usake pitA ko unhone 'badarIpAla' vaza kA sUrya kahA hai / yaha koI vaizya jAti mAlUma hotI hai / anantavIrya kA samaya vikrama kI dasavI zatAbdI hai / pramI jI ke anusAra jaina sAhitya me jAti kA yaha hI pahalA ullekha hai / dUsarA ullekha mahArAja bhImadeva solakI ke senApati dinAtha mandira ke nirmAtA vimala zAha poravADa kA vi sa 1088 kA hai| isakI vazAvalI me isake pahale kI tIna poDhiyo kA ullekha hai / yadi pratyeka pIDhI ke lie 20-25 varSa rakha liyA jAe to yaha samaya trisa 1020 ke lagabhaga pahu~cegA / hariSeNa ne sa 1044 me 'dharma - parIkSA' kI racanA kI / unhoMne apane ko dharkaTa vazIya govardhana kA putra aura siddhasena vA ziSya batAyA hai / yahA~ para ullikhita dharkaTa-vaza dharkaTa jaina jAti hI hai / yaha eka samRddhizAlI jAti thI / isa jAti kA astitva rAjapUtAnA tathA gujarAta Adi me rahA hai| vartamAna meM isa jAti kA astitva nahI jAna paDatA / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya pallIvAla jAti kI utpatti evaM vikAsa [2.1] pracalita mAnyatAyeM____ lagabhaga 25 varSa pUrva 'pallIvAla jaina itihAsa' (lekhakazrI daulatasiha loDhA 'aravinda') kA prakAzana bharatapura se huA thaa| isake anusAra 'pallIvAla gaccha tathA pallIvAla jAti ina dono kI utpatti mAravADa me sthita pAlI nAmaka nagara se huii| pallIvAla gaccha ke prAcAryoM ne pAlI kI janatA ko pratibodhita kiyA, jisase vahA~ kI janatA ne jaina dharma svIkAra kara liyaa| kAlAntara me ye jaina pallIvAla jAti ke rUpa meM pariNita ho gaye / pallIvAla brAhmaNo kI utpatti bhI isI pAlI nagara se huI thii| pAlIvAla brAhmaNo tathA pallIvAla vaizyo me purohita tathA yajamAna kA riztA thaa| jisa kAraNa se pAlIvAla brAhmaNo ko pAlI kA tyAga karanA par3A, usI kAraNa se pallIvAla vaizyo ko bhI pAlI choDanA pddaa| kAlAntara me pallIvAla vaizya pazcimI rAjasthAna me prA bse|' uparokta kathana se nimna niSkarSa nikalate hai-1 pallIvAla gaccha kI utpatti pallIvAla jAti se pUrva huI aura ina dono me pratibodhaka aura pratibodhita kA sambandha yaa| ata ina dono me vizeSa sambandha thaa| 2 pallIvAla jAti kI utpati pAlI me huii| (3) pAlIvAla brAhmaNo tathA pallIvAla vaizyo meM purohita tathA yajamAna kA riztA thaa| 4 pAlIvAlo tathA pallIvAlo ne eka sAtha pAlI nagara kA tyAga kiyA thaa| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti kI utpatti eva vikAsa pallIvAla jAti kI utpatti evaM usake vikAsa ke sambandha me carcA karane se pUrva hama eka-eka karake ina niSkarSoM para gambhIratApUrvaka vicAra krege| [2.2] pallovAla-gaccha zvetAmbara jaina sAhitya me 84 gaccho kA varNana pAtA hai| pallakIya, pAlakIya, pallI yA pallIvAla gaccha uname se eka hai| isa gaccha kA jaina dharma ke pracAra va prasAra meM bahuta yogadAna rahA hai / isa gaccha ke prAcAryoM ne bahuta se grantho kI racanAe~ kI tathA kaI mUrtiyo kI pratiSThA bhI kraaii| jainAcArya zrI prAtmAnanda janma-zatAbdI smAraka grantha' (1936) ma prakAzita zrI agara canda jI nAhaTA ke lekha 'pallIvAla gaccha paTTAvalI'' ke anusAra pallIvAla gaccha kI sthApanA pAlI nagara (mAravADa) meM bhagavAna mahAvIra ke paTTa para sthita 17 ve prAcArya jazodeva (yazodeva) sUri dvArA sambat 329 vaisAkha zuklA 5 ko huii| lekina thI loDhA jo isa gaccha kI utpatti ke samaya se mahamana nahI hai| gujarAtI mala ke grantha jaina paramparA no itihAsa' bhAga-2 ke anusAra prAcIna gujarAta kA pATaNa nagara, zrImAla nagara savat 1078 me bhaga huaa| taba vahA~ ke mahAjana, brAhmaNa vagairaha pAlI (mAravADa) me jAkara rahane lge| taba se pAlI vizeSa rUpa se AbAda huA tathA vyApAra kA kendra bnaa| bAda me ye loga pAlI me rahane ke kAraNa pallIvAla nAma se pahacAne jAne lge| isI pAlI nagara se savat 1150 me prAcArya pradyotana sUri ke ziSya AcArya indradeva sUri se zvetAmbara pallIvAla gaccha tathA zvetAmbara pallIvAla jAti niklii| pAlI me pUrNabhadra vIra jinAlaya ko bhagavAna zrI mahAvIra svAmI tathA bhagavAna zrI AdinAtha kI pratimAno para vikrama saMvat 1144 tathA 1151 ke lekha hai jiname 'pallakIya pradyotanAcArya Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ panlovAla jaina jAti kA itihAsa gacche' pada kA prayoga huprA hai| isa gaccha se sambandhita yahI sabase prAcIna lekha upalabdha hai| ata palakoya gaccha ko utpatti kA samaya vikrama ko bArahavI zatAbdo kA pUrvArddha mAnanA ucita hai| prAcIna lekho me pallakIya gaccha, pAlakIya gaccha tathA pallI gaccha kA prayoga pracura mAtrA me milatA hai| zabdo kI samAnatA ke AdhAra para ima gaccha ko pallIvAla jAti se sambandhita mAna liyA gayA hai| lekina aisA koI pramANa nahI hai jo pallakIya gaccha kA pallIvAla jAti se vizeSa sambandha honA siddha karatA ho| bahuta se aise lekha upalabdha hai jinase siddha hotA hai ki pallIvAla jAti ke logo ne dUsare gaccho ke mAnidhya me zAstra likhavAye tathA mUrtiyo kI pratiSThAe~ karavAI / bahuta kama lekha aise hai jiname pallIvAla jAti tathA pallakoya-gaccha kA eka sAtha nAmollekha milatA hai| isake viparIta pallIvAla jAti ke atirikta anya jAtiyo ke logo ne pallakoya gaccha ke prAcAryo se mati pratiSThAe karavAI , aise kaI lekha milate hai / itanA hI nahI, pallIvAla jJAtiya nema i ke vazaja vIradhavala tathA bhImadeva, vi ma 1302 me ujjaina me tapAgacchIya paramparA me dIkSita huye tathA kramaza muni vidyAnanda tathA muni dharmakIti ke nAma se vikhyAta huye| muni zrI vidyAnanda jo bAda me sUri pada me vibhaSita huye tathA zrImad vidyAnanda sUri ke nAma se vikhyAta huye| yadi pallIvAla jAti kA pallakIya gaccha se vizeSa sambandha rahA hotA to vIra dhavala tathA bhImadeva ko tapAgaccha meM dAkSita hone ke bajAya pallakIya gaccha me hI dokSita honA cAhie thaa| lekina unhone aimA nahI kiyaa| isama to yahI siddha hotA hai ki pallakIya gaccha tathA paralIvAla jAti me koI vizepa sambandha nahI thA / yadi hama yaha mAne ki pallakIya gaccha ke prAcAryo ne pAlI kI janatA ko pratibodhita kiyA, jisase unhone jaina dharma svIkAra Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM pallIvAla jAti kI utpatti eva vikAsa kiyA tathA kAlAntara meM ye loga pallIvAla jAti ke rUpa me pariNita ho gaye to isase pallIvAla jAti kI utpatti kA samaya vikrama kI bArahavI zatAbdI taya hotA hai / lekina aise pramANa upalabdha haiM jinase siddha hotA hai ki vikrama kI gyArahavIM zatAbdI meM bhI pallIvAla jAti thI / vi sa 1052 meM phirojA - bAda ke nikaTa candravADa me candrapAla nAmaka pallIvAla jaina rAjA rAjya karatA thA / prata isase siddha hotA hai ki pallIvAla jAti kI utpatti pallakIya gaccha (tathAkathita pallIvAla gaccha ) ke yAcAryo dvArA pAlI kI janatA ko pratibodhita karane para nahI huI, balki bahuta pahale hI pallIvAla jAti astitva meM A gaI zrI tathA bAda me (bArahavI zatAbdI meM ) pallakIya gaccha kI sthApanA huI / vase bhI kisI AcArya dvArA Ama janatA ( jisame dharmopadeza sunane vAle vaizya varNa ke alAvA anya varNo jaise - luhAra, sunAra Adi ke loga bhI rahe hoga) ko pratibodhita karane para pallIvAla jAti kI utpatti kase ho sakatI hai / kyoki kAlAntara meM ina sabo ke jaina dharma apanAne para patlIvAla vaizyo kA lahAra, sunAra Adi sAdharmI jAtiyo se rATI-beTI vyavahAra rahA ho, aisA samajha nahI AtA hai / (2.3) pAlI aura pallIvAla mAravADa me sthita pAlI nAmaka nagara se pallIvAla jAti kI utpatti mAnI jAtI hai / zabdoM kI samAnatA ke AdhAra para yadi kahA jAya ki pAnI se pallIvAla jAti kA ghaniSTa sambandha rahA hai to isase pUrva kaI binduo para vicAra karanA hogA | kyA pAlI nAma kA nagara mAtra mAravADa me jodhapura ke nikaTa hI hai athavA kahI aura bhI hai ? kyA pallI zabda se milate-julate anya nagara bhI haiM ? 'pallI' zabda kI prAcInatA kyA he ? ina bAto para hamako savistAra vicAra karanA hogA / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa jaina mandira thA jo pAlI nAma ke nagara mAravADa ke atirikta anya sthAno para bhI sthita haiN| isa nAma kA eka prAcIna nagara uttara pradeza ke ilAhAbAda ke nikaTa yamunA nadI ke kinAre sthita hai| jaino ke prasiddha tIrthasthAna kauzAmbI se pabhosA kI ora jAne para yaha pAlI AtA hai / " vahA~ para eka prAcIna yamunA nadI kI bADha me baha gayA / bhagnAvazeSa hI nayA mandira bana gayA hai, lekina pratimAeM zratyanta prAcIna hai / vahA~ cAro ora khaNDahara bikhare par3e haiN| kaI jaina mUrtiyA~ vahA~ se prApta huI hai / ina bAto se aisA lagatA hai ki yaha pAlI (uttara pradeza) eka prAcIna sthAna rahA hai tathA vahA~ jaina loga baDI sakhyA me rahate the / bAkI hai / vahA~ 10 pAlI nAma kA eka anya gA~va AgarA jile kI kirAvalI tahasIla ke sahAI nAmaka gA~va ke nikaTa hai / isI nAma kA eka anya gA~va madhyapradeza ke vilAsapura jile meM bhI sthita hai| pAlIgaDha nAma kA eka sthAna lakhanaU se 36 kimI dUra khogaghATa ke nikaTa hai / pAlItAnA nAmaka nagara gujarAta me sthita hai hI / eka pAlA nagara u pra ke lalitapura jile me bhI hai / isa prakAra hama dekhate hai ki pAlI nAma ke kaI nagara vibhinna kSetro me sthita hai / 'pallI' nAma ke kucha prAcIna nagaro kA ullekha bhI milatA hai / 'datta pallI' nAma kA eka nagara gyArahavI zatAbdI me iTAvA acala me thaa| isa nagara para gyArahavI zatAbdo se lekara solahavI zatAbdI taka jaina tathA cauhAna vazI rAjAzro kA rAjya rahA / 7 'pallIvAla jaina itihAsa' kI bhUmikA me bhI pallI nAma ke nagaro kA ullekha hai| inakI prAcInatA ko nimna pramANo dvArA darzAyA gayA hai - 1 patlI meM agni kA upadrava vi sa 918, caitra zuklA dvitIya ko huA thA / aisA eka zilAlekha ghaTiyAlA ( jodhapura mAravADa) se prApta huA hai| isI lekha me pratihAra Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti kI utpatti ra vikAsa mAttiyAM eka aitihAsika dRSTi vazI rAjA kukuTTa ke prazasta kAryoM kA ullekha hai| (2) eka lekha vi sa 1334 kA prApta huA hai jisame AkAza mArga se pATaNa me pallIpura taka gamana karane kA ullekha hai| (pATaNa gujarAta meM sthita hai) / (3) eka anya lekha vi sa 1389 kA hai jisameM tIrtha sthAno kI sUcI me 'pallayA~' kA ullekha hai / (4) eka lekha vi sa. 1215 kA hai jisame bhI pallI zabda kA prayoga huA hai| ina sabhI lekho me pallI nagara kA ullekha kiyA gayA hai, lekina isa bhUmikA ke lekhaka ne ise mAravADa me sthita pAlI nagara hI mAna liyA hai| imo bhUmikA me likhA hai ki jaisalamera sthita kile ke grantha bhaNDAra meM rakhI huI 'pacAzaka-vRtti' nAmaka tADapatrIya pustaka ke anta me do padya hai, jiname likhA hai ki "vi sa 1207 me 'pallI-bhaga' ke samaya usa truTita pustaka ko grahaNa kiyA thA, pIche zrI jinadatta mUri jI ke zipya sthira candragaNI ne apane karma kSayArtha ajayameru durga meM usake gata bhAga ko likhA thaa|" isa lekha meM bhI pallI zabda hI prayakta huyA hai jise pAlI mAna liyA gayA hai| pallIvAlA ke cAraNa-bhATa hinDauna nivAsI thI kajoDIlAla nAya the| unase prApta eka hastalikhita 'prArthanA-pustaka' meM bhI pallIpura nagara kA varNana milatA hai / yaha pustaka lagabhaga 180 varSa pUrva likhI gaI thii| isame eka sthAna para likhA hai ki pallIpura gujarAta khaNDa ke madhya meM sthita hai| sambhavatayA yaha pallIpura pUrvokta pallIpura hI hai| isa prakAra hama dekhate hai ki pAlI nAma ke to kaI grAma va nagara vibhinna sthAno para sthita hai hI, sAtha hI pallI nAma ke kaI prAcIna nagaro kA bhI ulnemva milatA hai| lekina aisA koI pramANa nahIM hai jo pallIvAla jAti kA sambandha kisI pAlI se honA siddha karatA ho| kucha lekho se patA calatA hai ki mAravADa ke pAlI nagara ma pallakIya gaccha ke prAcAryoM ne mati-pratiSThA kraaii| lekina pallakIya gaccha kA pAlI se sambandha hone kA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa artha yaha to nahI ki pallIvAla jAti kA bhI pAlI se sambandha rahA hai / dUsarI ora pallovAla jAti kA pallI nAma ke nagaro se sambandha rahA hai, isake paryApta pramANa upalabdha haiN| ata pAlo se pallIvAla jAti kA sambandha yA vahA~ se isakI utpatti mAnanA galata hai| [2.4] pAlIvAla tathA pallIvAla zrI loDhA jI ne apanI pustaka meM likhA hai ki pAlIvAla brAhmaNa tathA pallIvAla vaizyo me purohita eva yajamAna kA sambandha thA, lekina aisA mAnanA tarka saMgata nahI hai kyoki pAlovAla brAhmaNo ke itihAsa se spaSTa hai ki ve ati dhanavAna tathA kuzala vyApArI the| (dekhe pariziSTa-'pAlIvAla brAhmaNa') vaise isa bAta kA koI pramANa bhI nahIM hai, yaha loDhA jI kA mAtra anumAna ho lagatA hai| zrI loDhA jI pallIvAlo kA nikAma bhI pAlIvAlo ke nikAsa kI bhaoNti pAlI me ho mAnate hai| sAtha ho unake pAlI tyAga kI ghaTanA ko bhI pAlIvAlo kI taraha kA hI mAnate haiM / pAlIvAlo ke itihAsa se spaSTa hai ki pAlIvAlo ko kucha vizeSa kAraNo se pAlI nagara choDanA paDA thA, isalie kAlAntara me jahA~ bhI ve rahe, ve pAlIvAla brAhmaNo ke rUpa meM prasiddha ho gye| prazna uThatA hai ki pallIvAla jaino ko pAlI choDakara kyo jAnA par3A? yajamAna ke sAtha purohita visthApita ho jAya, yaha to sambhava hai, lekina purohita ke sAtha yajamAna bhI cale jA~ya, aisA honA samajhasambhAvanA se pare hai| zrI loDhA jI ne ina prazno kA satoSajanaka uttara nahI diyA hai / unhone pAlIvAla brAhma go kI kahAnI doharAkara kaha DAlA hai ki pallIvAla bhI ina pAlIvAla brAhmaNo ke sAtha pAlI choDakara cale gaye / lekina yaha kahanA AdhArahIna hai / pahalI bAta to Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ llIvAla jAti kI utpatti evaM vikAsa yaha hai ki pallovAla jaino ke sAtha isa prakAra kI ghaTanA kA koI pramANa nahIM milatA / thoDI dera ko yaha mAna bhI le ki pallIvAla jainoM ne bhI apanA tathAkathita mUla sthAna 'pAlI' kA tyAga kiyA thA taba to isa jAti kA nAma bhI pAlIvAla brAhmaNo kI taraha pAlIvAla jaina honA cAhie thA na ki pallIvAla jaina / yadi koI kahe ki pallIvAla pAlIvAla zabda kA hI bigar3A rUpa hai, to yaha bAta bhI tarka sagata pratIta nahI hotI kyoki pAlIvAla zabda kA saralIkRta rUpa pallIvAla kabhI nahI ho sktaa| prAcIna mati lekho me bhI pallIvAla zabda hI likhA milatA hai, pAlIvAla nhiiN| hame eka bhI aisA lekha dekhane ko nahI milA jahA~ 'pAlIvAla jaina' likhA ho / ata pallIvAla jaino kA udgama pAlIvAla bAhmaNo kI taraha pAlI se mAnanA sahI nahIM hai| koI kahe ki ukta pAlI ko pahale 'pallI' nAma se jAnA jAtA thA, to yaha bAta bhI tarka saMgata nahI jAna pdd'tii| kyoki aisA hotA to pAlIvAla brAhmaNo ko bhI 'pallIvAla brAhmaNa' kahA gayA hotA, lekina aisA hai nahI / koI yaha kahe ki pallIvAla jAti kI utpatti ke samaya ukta nagara kA nAma pallo thA tathA pAlIvAla brAhmaNo kI utpatti ke samaya usakA nAma pAlI ho gayA lekina isa bAta kA bhI koI pramANa nahIM hai / ata pallIvAla jAti kA sambandha na to pAlIvAla bAhmaNo se ho rahA hai aura na hI kisI pAlI nagara se| imakA sambandha to 'pallI' nAma ke kisI nagara se hI honA caahie| [2.5] pallIvAla jAti kI utpatti adhikatara itihAsajJa jana jAtiyo kI utpatti kisI na kisI nagara se huI mAnate hai / jAtiyo ke nAma bhI inhI nagaro ke nAma para paDe, aisI grAma dhAraNA hai / isI AdhAra para pAlI nagara se pallIvAla jAti kI utpatti bhI mAno jAtI hai| lakina hama pahale hI siddha kara cuke hai ki pallIvAla jAti kI utpatti pAlI nagara se nahIM huI hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa kucha logo kI dhAraNA hai ki pallIvAla jAti kI utpatti kannauja se huI ( 12 ) kyoki pallIvAla jAti bahuta pahale se hI vahI para raha rahI hai / lekina aisA socanA bilkula galata hai / yadi jAti ko utpatti kannauja se huI hotI to isakA nAmakaraNa kannauja nagara ke nAma para kanavajiyA Adi honA cAhie thA / jAti kA nAma pallIvAla phira kaise par3A ? isa prazna kA koI samAdhAna nahI hai / prata. kannauja se pallIvAla jAti kI utpatti nahI mAnI jA sakatI hai| 14 pallIvAla nAma se lagatA hai ki jAti kI utpatti pallI nAma ke kisI nagara se hI honI caahie| hama 'dattapallI' tathA pallIpura' ina do nagaro kA ullekha kara cuke hai| ina dono nagaro se pallIvAla jAti kA bhI sambandha rahA hai / ata iname se kisI eka nagara se pallIvAla jAti kI utpatti mAnI jA sakatI haiM / pallIpura kA ullekha bArahavI terahavI zatAbdI ke lekho me milatA hai / yaha nagara gujarAta khaNDa me sthita thA / dattapallI nAma kA nagara dasavI - gyArahavI zatAbdI kA iTAvA pracala kA prAcIna nagara thA / pallIpura nAma se aisA pratIta hotA hai ki isa nagara kA yaha nAma vahA~ para pallIvAlo ke rahane ke kAraNa paDA / pallIpura yAni ki pallIvAlo kA pura / zrI kajoDIlAla rAya se prApta hastalikhita 'prArthanA pustaka' se bhI yahI siddha hotA hai ki pallIvAlo nepallIpura meM vAsa kiyA jo ki gujarAta khaNDa ke madhya me sthita hai / ata pallIpura se pallIvAla jAti kI utpatti nahI mAnI jA sakatI hai / dattapallI nAma se aisA AbhAsa hotA hai ki nagara kA yaha nAma pallIvAla jAti ke kisI viziSTa vyakti ke nAma para paDA hai / isase bhI pallIvAla jAti kI utpatti nahI mAnI jA sakatI hai / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti kI utpatti eva vikAsa 15 dakSiNa kI telugU tathA tamila bhASA me 'pallI' zabda kA artha 'choTe-gA~va' se hotA hai / Aja bhI choTe-choTe gAMvo ke nAma ke pIche pallI bhabda lagAne kA pracalana hai| prAcIna kAla me eka pallI (choTe gA~va) me eka hI varNa ke loga rahate the| kaI-kaI palliyo ke loga eka hI varga ke tathA eka hI dharma ko mAnane vAle huA karate the| ata una mabhI palliyo ke saba loga, jo jaina dharmAnuyAyI the tathA unakA varNa vaizya thA, kAlAntara meM pallIvAle kahe jAne lage tathA ve hI bAda meM pallIvAla jAti ke nAma se prasiddha ho gaye / prata pallovAlo kI utpatti dakSiNa bhArata se mAnanI caahie| prAcArya kundakunda pallIvAla jAtyatpanna the (19,10) unakA janma dakSiNa ke tAmila pradeza ke kurumarAI nAmaka grAma meM huA thA / / 36) prAcArya zrI ne bahuta varSoM taka tAmila pradeza meM hI bhramaNa kiyA tathA dharma prabhAvanA kii| unakI sAdhanA sthalI bhI tAmila pradeza ke jagala hI the / isase bhI yahI siddha hotA hai ki pallIvAlo kA sambandha dakSiNa ke tAmila pradeza se rahA hai| prata pallovAla jAti kA udgama sthAna tAmila pradeza hI rahA hai| pallIvAla jAti ko utpatti ke samaya ke sambandha meM kucha vidvAno kA mata hai ki isakI utpatti gyArahavI-bArahavI zatAbdI me huii| lekina yaha mAnanA galata hai| pallIvAla jAti kI utpatti to bahuta pahale hI ho cukI thii| isa jAti me zvetAmbara tathA digambara dono sampradAyo ko mAnane vAle loga hai| terahavIcaudahavI zatAbdI ke kaI lekha tathA mati-lekha upalabdha hai| inase patA calatA hai ki usa samaya jAti ke kucha loga digambara prAmnAya ko mAnane vAle the tathA kucha loga zvetAmbara prAmnAya ko mAnate the| yAni ki terahavI zatAbdI ke anta meM isa jAti me jaina dharma kI dono prAgnAyo ko mAnane vAle loga the| yadi pallAvAla jAti kI utpati gyArahavI-bArahavI zatAbdI me mAne taba aisA honA to asambhava hai ki jAti kI utpatti ke samaya se hI yA utpatti ke Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa kucha samaya bAda eka hI jAti ke loga do alaga-alaga AmnAyo ko mAnane lage ho / kyoki kisI bhI samudAya yA varga kA eka jAti me pariNita honA usa samudAya ke samasta logo ke khAna-pAna, rIti-rivAja, rahana-sahana tathA dharma kI samAnatA para nirbhara karatA hai / yadi do varga alaga-alaga dhamoM ko mAnane vAle ho to unakA eka hI jAti ke rUpa meM ubharakara AnA asambhava hI hai| yadi pallIvAla jAti kI utpatti bArahavI zatAbdI mAne taba alaga-alaga AmnAyo ko mAnane vAle loga eka hI jAti meM kaise pariNita ho sakate haiM ? jabaki do alaga-alaga prAmnAyo ko mAnane ke kAraNa do alaga-alaga jAtiyo kA nirmANa honA cAhie thaa| prata pallIvAla jAti kI utpatti gyArahavI-bArahavI zatAbdI me nahI balki usase bahuta pahale hI gaI thii| prAcArya kundakunda pallIvAla jAtyutpanna the| inakA janma vi sa 49 me huA thaa| ata pallIvAla jAti kI utpatti kA samaya prAcArya kundakunda se pUrva kA hI honA cAhie / 'pallI' IsA pUrva dUsarI zatAbdI kI tAmila bhASA kA bahu-pracalita zabda bhI hai| ata pallIvAlo kI utpatti kA samaya bho vi pahalI sadI (IsA pUrva pahalI-dUsarI zatAbdI) mAnanA caahie| [2.6] pallovAla jAti kA vikAsa bahuta samaya taka pallIvAla dakSiNa ke tAmila pradeza meM hI rahate rahe / kAlAntara me ye uttara bhArata kI prora palAyana kara gye| vikrama ko dasavI zatAbdI taka ye loga kannauja tathA iTAvA acala meM phaila gaye tathA antima rUpa se yahIM para rahane lge| dhikrama kI terahavI zatAbdI ke madhya taka ye pallIvAla binA kisI kaThinAI ke yahA~ prAnandapUrvaka rahate rhe| vi ma 1251 (san 1194) me muhammada gaurI jaba banArasa kI ora jA rahA thA, taba usakI muThabheDa usa samaya ke iTAvA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti kI utpatti eva vikAsa jAtiyAM eka aitihAsika dRSTi 17 se pra cala ke eka pramukha nagara candravADa meM rAjA jayacanda gahaDavAra ho gaI, jisame rAjA jayacanda, jo ki hAthI ke haude para baiThA sainya sacAlana kara rahA thA, sahasA zatru kA tIra lagane se mara gayA / rAjA jayacanda kI senA bhAga khaDI huii| muhammada gaurI kI senA ne candravADa nagara ko khUba luuttaa| vaha caudaha sau U~To para lUTa kA sAmAna bharavAkara le gayA / usa samaya cauhAna tathA pallIvAla nivAsa karate the / yuddha tathA usake bAda lUTa-pATa ke kAraNa yahA~ kI janatA ko bahuta kaSTa uThAne paDe / adhikatara loga candravADa choDakara anyatra cale gye| cauhAna vazI loga mAravADa kI bhora cale gaye 15 candravADa meM mukhyataH isa yuddha ke samaya kannauja kA zAsana rAjA jayacanda kA putra harizcandra dekha rahA thA / kannauja me candravADa ke yuddha kA koI asara nahI huA kannauja rAjA harizcandra kI dekha-rekha me surakSita thA 5 ta vahA~ ke nivAsiyo ko kahI bhI visthApita hone kI prAvazyakatA nahI huI / kannauja me pallIvAla jAti ke loga bhI bahuta makhyA meM rahate the / ata ve saba pUrNa surakSita rahe / kAlAntara meM vyApAra ke uddezya se ye pallIvAla alIgaDha, phirojAbAda, candravADa tathA kacauDAghATa me phaila gaye / 1 jayacanda ke yuddha pallIvAla jAti candravADa me muhammada gorI tathA rAjA ke bAda candravADa tathA isake grAsapAsa ke sahita kaI anya jaina jAtiyo ke loga prArthika tagI ke zikAra ho gaye tathA anyatra jAne ko vivaza ho gye| isa kSetra ke kucha pallIvAla muranA ( mapra ) me basa gaye tathA zeSa patlIvAla hastinApura ke nikaTa ekatrita ho gaye tathA anyatra nAne kA vicAra karane lage / zrI kajoDIlAla rAya se prApta prArthanA pustaka me likhA hai'hastanApura ke pAsa nagara khaDele se 122 prakAra kI jAti calI / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa pallIvAla zrAvaka dharma lekara cale gujarAta khaNDa me / dhanahatazAha ne bakhAna diyA hai ki pallIvAla gujarAta khaNDa se cale / dhanapata zAha ke do putra-gu jhA va sohil| guMbhA ne pallIpura me bAsa kiyA jo gujarAta khaNDa ke madhya meM hai|' 'prArthanA-pustaka' kA yaha vaktavya unnIsavI zatAbdI ke madhya meM likhA gyaa| dhanapatazAha kA samaya vikrama kI satrahavI zatAbdI kA madhya hai| usane jisa ghaTanA kA bakhAna (varNana) kiyA hai vaha yathA sambhava candravADa me muhammada gaurI ke yuddha ke samaya kI hI hai| isI samaya iTAvA acala meM sthita vibhinna jaina jAtiyo ke loga isa kSetra ko chor3ane ke liye bAdhya ho gaye tathA hastinApura ke nikaTa ekatrita hokara anyatra jAne ke liye vicAra-vimarza karane lge| pallIvAlo ne gRjagata kI ora prasthAna kiyA aura ve vahI basa gye| jaisA ki vibhinna mUrtilekho se patA calatA hai, vi caudahI zatAbdI ke madhya taka ye pallIvAla pUre gujarAta me phaila gye| pATaNa, kAThiyAvADa, mehasANA, bharuca tathA sUrata ina sabhI sthAno para isa jAti ke loga rahate the| kucha mUti lekho me gurjara pallIvAla (zaka sa 1428), padmAbatI pallIvAla (zaka sa 1601) tathA ujjanI pallIvAla (zaka sa 1626) kA ullekha pAtA hai / ye sabhI mUrtiyA~ nAgapura ke mandiro me maujUda hai| ina lekho se siddha hotA hai ki pallIvAla jAti ke kucha logo ne vikrama kI pandrahavI zatAbdI ke anta meM gujarAta pradeza choDa diyA tathA ujjanI nagarI kI ora cale gaye tathA vahI para rahane lge| aisA jJAta huA hai ki Aja bhI ratalAma me, jo ki ujjaina ke nikaTa hI hai, pallAvAla jAti ke kucha loga rahate hai, lekina ye sabhI hindU dharma ko mAnate haiN| aba inakA pallovAla jAti kI mUladhArA se koI sambandha nahI rahA hai| ujjaina ke zeSa pallIvAla Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti kI utpatti evaM vikAsa 19 padmAvatI nagara hote huye vidarbha kSetra kI ora cale gye| Aja bhI vahA~ pallIvAla jaina loga rahate hai| vidarbha kSetra ke pallIvAlo kA mAnanA hai ki isa kSetra me basane vAle pallIvAla do rAsto se Aye haiM -eka vardhA hote huye tathA dUsare chindavADA kI ora se| bAda me ye sabhI pallIvAla vidarbha kSetra ke nAgapura tathA vardhA prAdi me basa gye| pichale lagabhaga 200-250 varSa se ye loga yahA~ para hI base huye haiN| yahA~ inake parivAro kI saMkhyA lagabhaga sau hai / ye bhI pallIvAla jAti kI mukhya dhArA se alaga ho gaye haiN| gujarAta pradeza ke kAThiyAvADa kSetra meM rahane vAle pallIvAlo kA bhI mukhya dhArA se sambandha samApta ho gayA tathA ye loga pUrNataH gujarAta ke hI vAsI ho gaye / kAlAntara me inhone pallIvAla jAti ke rUpa meM apanA astitva hI kho diyaa| ___ gujarAta ke pATana ke AsapAsa rahane vAle pallIvAlo ne bhI matrahavI zatAbdI taka isa sthAna kA tyAga kara diyA tathA ye dhIre-dhIre pAravADa hote huye pUrvI rAjasthAna tathA pazcimI uttara pradeza me basa gaye / grAja bhI bahuta se pallIvAla jayapura, savAImAdhopura, ajamera, alavara, bharatapura, AgarA tathA mathurA jilo me rahate hai| isa prakAra eka pallIvAla jAti ke loga mukhyata ina cAra pallIvAla jAti kA mAravADa ke pAlI nagara se koI vizeSa sambandha rahA ho, aisA pratIta nahI hotA hai| pallakIya gaccha (jise bAda me pallIvAla -gaccha mAnA jAne lagA) kA pAlI nagara se sambandha rahA hai / ata isa gaccha kA pAlI se sambandha hone kA artha yaha mAna lenA kI pallIvAla jAti kA bhI pAlI se sabadha rahA hai, galata hai| kyoki isa gaccha kA pallIvAla nAti se koI vizeSa sabadha bhI nahIM rahA hai| anya jAti ke loga bhI isa gaccha meM dIkSita hote rahe hai| isa bAta kA hama pahale hI varNana kara cuke haiN| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa 20 vAla, bhAgo me ba~Ta gaye - kannauja kSetra ke pallIvAla, murainA kSetra ke pallIjagarauThI tathA prAgarA kSetra ke pallIvAla aura nAgapura kSetra ke pallIvAla | bahuta samaya taka to yahI mAnA jAtA rahA ki ye cAro ghaTaka alaga-alaga jAtiyA~ hai, lekina aisA mAnanA sahI nahI hai / pallIvAla jAti ke loga vibhinna paristhitiyo me alagaalaga samUho meM ba~Ta gaye, mUlata ye cAro eka hI jAti ke aga hai / inake gotro ke tulanAtmaka adhyayana se patA calatA hai ki bahuta se gotra cAro ghaTako me milate hai| nizcita hI ye gotra jAti ke vigha Tana ke pUrva ke hai / jo gotra prApasa me nahI milate, ve yA to ina ghaTako ke vighaTana ke bAda ke hai, anyathA una gotro ke vazaja aba anya ghaTako me rahe nahI / Aja hama pallIvAla jAti ko jisa rUpa me dekhate hai usama pallIvAlo ke vibhinna ghaTako ke sAtha-sAtha sikandarA (AgarA ), pAlama ( dillI ke nikaTa ) tathA alavara ke jaisavAla tathA sailavAla jAti ke loga bhI sammilita hai| ina jAtiyo ne lagabhaga 150 varSa pUrva se hI pallIvAlA me vivAha sambandha sthApita kara liye the / aba ye pallIvAla jAti ke hI abhinna aMga bana gaye hai| ina jAtiyo ne bhI svaya ko patnIvAla jAti me vilIna kara liyA hai| tathA apanA alaga astitva samApta kara liyA hai| nAgapura kSetra ke pallIvAlo se bAkI patlIvAlo kA koI sambandha aba nahI rahA hai, isakA mukhya kAraNa dUrI hai| mAtRbhASA tathA rahana-sahana meM bhI bahuta antara hai / [2.6] pallIvAla jAti ke gotra adhikatara jAtiyo me vibhinna gotra pAye jAte hai / jisa prakAra se jAtiyo kA nAmakaraNa vazo, prAnto nagaro tathA vyavasAyo Adi ke AdhAra para mAnA jAtA hai usI prakAra se gotro kA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kI utpatti eva vikAsa viziSTa puruSo nAmakaraNa bhI honA mAnA jAtA hai| parivAra meM ke nAma para bhI gotra sthApita ho jAyA karate the / kucha gotro kI utpatti jAti ko utpati me pUrva tathA kucha gotro kI utpatti jAti kI utpatti ke bAda huI hai, aisI sAmAnya dhAraNA hai / 21 kucha jAtiyA~ aisI bhI hai jiname gotra nahIM hai, jaise- padmAvato puravAla, gujarAta ke mevADA, osavAla, zrImAla, senavAla Adi jaina jAtiyA~ | kucha jAtiyo ke gotra Apasa meM eka dUsare me milate hai / jaise-paravAra, gahoI tathA agravAla jAti ke gotra eka dUsare me milate hai / jaba kabhI kisI gotra vizeSa ke parivAro kI saMkhyA kama raha jAto thI taba ye parivAra dUsare gotro me sammilita ho jAte the tathA svaya ke gotra kA astitva hI samApta kara lete the / pallIvAla jAti meM gotro kI utpatti ke bAre meM eka sthAna para aisA lekha milatA hai ki dhanapatizAha ke do putra guMjA tathA sohila the| ina donA ke kuna vAmana putra the / una putro ke nAma para hI jAti meM vibhinna gotro kI utpatti huI / lekina aisA mAnanA galata hai| yaha ho sakatA hai ki jAti ke kucha gotro ke nAma uname se kucheka viziSTa yogyatA vAla putro ke nAma para paDe ho, lekina sabhI gotro kA sambandha ina putro se joDanA anucita hai / isake kaI kAraNa hai / dhanapatizAha kA samaya vikrama kI satrahavI gatAbdI kA madhya hai, lekina kucha gotro kA ullekha caudahavI zatAbdI ke mUrtilekho me milatA hai| vizeSakara vareDiyA (varahuDiyA ) gotra kA ullekha pracura mAtrA me milatA hai / kucha gotra nizcita rUpa se gA~vo ke nAma para paDe hai / jaise- salAvadiyA, kAzmIriyA tathA guvAliyare Adi / tathA kucha gotra kAphI naye bhI hai / pallIvAla jAti me mukhyata chaha ghaTaka sammalita hai / ve hai - (1) jagarauThI - alavara tathA zrAgarA kSetra ke pallIvAla, Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa (2) kannauja- alIgaDha tathA phirojAbAda kSetra ke pallIvAla, (3) murainA tayA gvAliyara kSetra ke pallIvAla, (4) nAgapura (vidarbha) kSetra ke pallIvAla, (5) sikandarA tathA pAlama ke sailavAla tathA (6) pAlama tathA alavara ke jaisvaal| iname se sailavAla tathA jaisavAla prArambha meM alaga jAtiyA~ thiiN| lekina kAlAntara me inake parivAro kI saMkhyA kama ho jAne se inako zAdIvivAhAdi meM kaThinAI kA anubhava huaaa| prata isa jAti ke logoM ne anya jAti ke sAtha sambandha sthApita karane kA nizcaya kiyaa| cUki pallIvAla jAti ke dhArmika tathA sAmAjika prAcAra-vicAra jaisavAla tathA sailavAla jAtiyo se milate the tathA pallIvAla jAti bhI choTI jAti hone ke kAraNa apanA kSetra baDhAnA cAhatI thI, prata ye jAtiyA~ Aja se lagabhaga 150 varSa pUrva pallIvAla jAti me pUrNata vilIna ho gii| prArambha ke cAra ghaTako ke gotro ke sambandha meM eka vAta mukhya hai ki ina saba ghaTako ke kucha gotra Apasa me eka dUsare se nahI milate hai| aisA lagatA hai ki ina gotro kI sthApanA gallIbAla jAti kI utpatti ke bahuta bAda me huI hai / bhinna-bhinna ghaTako ke gotra nimna prakAra se hai 1. jagaroThI, prasavara tathA prAgarA kSetra ke pallIvAlo ke gotra (1) suge suriyA, (2) nage suriyA, (3) nAge suriyA, (4) salAvadiyA, (5) DagiyA masada, (6) DagiyA sAraga, (7) DagiyA rasaka, (8) janUthariyA-ITa kI thApa (9) jathariyAkaima kI thApa, (10) rAjauriyA, (11) caura babAra, (12) bahattariyA, (13) bhaDakauliyA, (14) baravAsiyA, (15) bArIliyA, (16) baDeriyA, (17) aThavarasiyA, (18) naulAThiyA, Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla, bAti kI utpatti evaM vikAsa 23 ( 19 ) pATiyA, ( 20 ) ledoriyA, ( 21 ) gidorAbakasa, ( 22 ) dhAtI, ( 23 ) koTiyA, (24) naudhI, (25) lohakareriyA, ( 26 ) maMgaravAsiyA, ( 27 ) tilavAsiyA, (28) cA~dapuriyA, ( 29 ) divariyAM, ( 30 ) vyAniyA, ( 31 ) veda, (32) kAzmIriyA, ( 33 ) nigohiyA, (34) khera, (35) cakiyA, (36) vilana mAsiyA, ( 37 ) DariyA, ( 38 ) nauharAja, ( 39 ) gudahailiyA, ( 40 ) bhAvariyA ( 41 ) kurasauliyA, ( 42 ) khohavAla ( 43 ) pacIriyA, ( 44 ) vArIvAla, ( 45 ) gudiyA, ( 46 ) nihAniyA, ( 47 ) laTakiyA, (48) dAduriyA, (49) gidauriyA, ( 50 ) bhovAra, ( 51 ) mAImUDA, ( 52 ) guvAliyara / 2 kannauja, logar3ha tathA phirojAbAda kSetra ke pallIvAloM ke gautra (1) akabarapuriyA ( 2 ) agaraiyyA, ( 3 ) auragAbAdI, (4) kaThamatyA, ( 5 ) kaThoriyA ( 6 ) karoDiyA, ( 7 ) karoniyA ( 8 ) kAzmeriyA, ( 9 ) konevAla, ( 10 ) gidauriyA, (11) cIniyA ( 12 ) caudhariyA, ( 13 ) jivariyA, ( 11 ) TenaguriyA, ( 15 ) ThAkuriyA, ( 16 ) DariyA, ( 17 ) daravAjevAla, ( 18 ) dhanakADiyA ( 19 ) nagesuriyA, (20) nAragAvAdI, ( 21 ) paTapasyA, (22) pahADuyA, (23) phirojAbAdI, ( 24 ) bhajauriyA, ( 25 ) mavADiyA, (26) bajauriyA, ( 27 ) varavAsiyA, ( 28 ) bAkevAla, (29) vArIlakhu, (30) vadiyA, ( 31 ) makaTiyA, ( 32 ) saMgaravAsiyA, ( 33 ) hatakatiyA / 3. suraMnA tathA gvAliyara kSetra ke pallovAloM ke gotra(1) kAyara, ( 2 kAranIriyA, (3) kheronIbAla, (4) khohavAla, (5) khaira, (6) gudiyA (7) gvAlipare, ( 8 ) caumuNDA (caura bambAra ), ( 9 ) cauthA ( 10 ) DariyA, ( 11 ) damejare, Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa (12) divasyA, (13) dhanavAsI (dhAtI), (14) dhuneriyA, (16) nagesurayA, (16) nihAniyA, (17) pacoriyA, (18) pADe, (19) pAvaTiyA, (20) mahelA, (22) rAyaseniyA, (23) lakhaTa kiyA, (24) lohakareriyA, (25) baDeriyA, (26) varavAsiyA, (27) vArIvAla, (28) veda-bhagoriyA, (29) byAniyA, (30) bajAre, (31) samala, (32) salAvadiyA, (33) sAraga DagyA, (34) sAle, (35) saigrvaasiyaa| 4. nAgapura (vidarbha) kSetra ke pAlIvAlo ke gotra (1) vAIvAla, (2) nAmaka, (3) bijAbarata, (4) dharAIvAla, (5) DarepUra, (6) pAnIvAla, (7) thAsu, (8) pharIvAla, bhimAnI, (10) chAmaranIvAla (11) bIdara, nandanIvAla / 5. saMlavAlo ke gautra (1) mAlezvarI (mAlesarI), (2) AmezvarI, (3) ambiyA, (4) rAjezvarI graadi| 6 jaisavAlo ke gotra (1) veda-vairASTaka, (2) agarasa, (3) rAjanAyaka, (4) zyAma-pADiyA aadi| ina gotro kA vizleSaNa karane para nimna niSkarSa nikAlate hai - (1) bahuta se gotro kA nAmakaraNa vibhinna grAmo athavA sthAno ke nAma para huA / jaise-salAbadiyA, saigaravAsiyA, kAzmIriyA, guvAliyara (gvAliyare), akavarapuriyA, agaraiyyA, auragAbAdI, phirojAbAdI, gvohavAna aadi| (2) aimA lagatA hai ki kucha varga ke loga pahane eka hI gotra ke antargata pAte the| kAlAntara me jaba uma gotra ke logo kI Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patnIvAla jaina jAti kI utpatti eva vikAsa sakhyA meM vRddhi huI tathA alaga-alaga sthAno para cale gaye, taba naye gotra bana gye| jaise- nage suriyA, nAge suriyA tathA suge suriyA / aisA lagatA hai ki ye tIno gotra eka gotra suriyA meM se hI nikale haiM / isI prakAra janUthariyA-ITa kI thApa tathA janUthariyA - kaima kI thApa bhI eka hI gotra janthariyA meM se nikale haiM, tathA DagiyA, sAraga, DagiyA masanda tathA DagiyA rakasa bhI eka hI nikale haiM / gotra DagiyA se 25 isase eka bAta aura spaSTa hotI hai-cU~ki eka hI gotra meM se kaI-kaI gotra bana gaye tathA kAlAntara meM ye svatantra gotro ke rUpa meM sthApita ho gaye, bhrata ina naye bane gotro meM prApasa me zAdIvivAha bhI prArambha ho gye| jaisA Ajakala hama zAdI-vivAha me gotro ko bacAte hai zAyada pahale aisA nahI karate the / mAtra nAte hI bacAye jAte the, gotra nahI / (3) kucha gotro kI sthApanA kuTumba ke viziSTa logo ke nAma para huI, jaise--- rAyaseniyA tathA kurasauliyA prAdi / (4) kucha gotra jo pahale the lekina aba nahI hai / prata yA to una gotra ke loga aba nahI hai, yA phira una gotro ke parivAro kI saMkhyA meM bahuta kamI Ane se ve dUsare gotro me sammilita ho gaye / (5) kucha gotra bahuta hI naye mAlUma paDate hai / mukhya rUpa se kannauja, alIgaDha tathA phirojAbAda kSetra ke pallIvAlo ke akabarapuriyA, zrauragAbAdI, pragaraiyyA, tathA phirojAbAdI gotra / akabarapuriyA gotra kI sthApanA nizcita rUpa se akabara ke bAda meM huI jabaki AgarA kA nAma badalakara akabarapura ho gayA thaa| isI prakAra auragAbAdI gotra kI sthApanA auraMgajeba ke bAda huI tathA phirojAbAdI gotra kI sthApanA phirojazAha ke bAda huI, kyoki auragajeba tathA phirojazAha ne kramaza zrIraMgAbAda tathA phirojA - bAda nagara basAye / kucha pallIvAlo ne vahA~ rahanA prArambha kara Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jana jAti kA itihAsa diyaa| kAlAntara me ve auragAbAdI tathA phirojAbAdI gotro se pahacAne, jAne lge| (6) kAzmIriyA gotra prArambha ke tIno ghaTako me milatA hai| isase aisA pratIta hotA hai ki pallIvAla samAja kA 'kAzmIra' pradeza se bhI bahuta sambandha rahA hai| bahuta pahale isa jAti ke kucha loga kAzmIra rahe the tathA bAda meM ve kAzmIriyA nAma se prasiddha ho gye| (7) cAra gotra yAni ki vArIvAla (vAIbAla), uDariyA (Darepura), pAtI (dharAIvAla) tathA vaida (bIdara) aise hai jo ki prArambha ke cAro ghaTako me milate hai| nizcita rUpa se ye cAro gotra pallIvAla samAja ke vibhinna ghaTako me ba~Tane se pUrva ke hai| (8) dasa gotra aise hai jo prArambha ke tIna ghaTako me samAna rUpa se milate hai| (9) prAgarA, alavara tathA jagarauThI kSetra ke 23 gotra aise hai jo ki murainA tathA gvAliyara kSetra ke pallIvAlo me bhI pAge jAte hai| isase siddha hotA hai ki murainA tathA gvAliyara kSetra ke pallIvAlo kA AgarA, alavara tathA jagarauThI kSetra ke patlIvAlo se bahuta samaya taka sambandha rahA, jisake kAraNa ina dono ghaTako ke gotra samAna pAye jAte hai| kAlAntara me ye dono ghaTaka eka-dUsare se alaga ho gye| isa prakAra uparokta vizleSaNa se spaSTa hai ki AgarA, alavara tathA jagarauThI kSetra ke pallIvAlo kA sambandha kannauja, alIgaDha tathA phirojAbAda ke pallIvAlo kI apekSA murainA tathA gvAliyara ke pallIvAlo se adhika samaya taka rhaa| prArambha me uparokta cAro ghaTaka eka hI the| kAlAntara me ye ghaTaka alaga-alaga ho gaye / nAgapura (vidarbha) kSetra ke pallIvAlo ke gotro kI saMkhyA bahuta kama hai tathA uname se adhikatara anya ghaTako ke gotro se mela Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kI utpatti eva vikAsa 27 nahI khaate| isakA kAraNa yaha hai ki isa ghaTake kI janasakhyA bahuta kama thI tathA kucha gotro ke logo kA samudAya hI jAti kI mukhya dhArA se alaga huaA thaa| bAda me kucha gotra naye bhI bane haiN| sAtha hI, yaha bhI ho sakatA hai ki usa ghaTaka meM jo gotra Ajakala nahI haiM, lekina pahale the| bAda me una gotro ke parivAra nahI rhe| yahA~ se spaSTa hai ki sarvaprathama kannauja, alIgaDha tathA phirojAbAda ke pallIvAla jAti kI mukhya dhArA se alaga ho gye| usake bAda murainA tathA gvAliyara kSetra ke pallIvAla bhI jAti kI mukhya dhArA se alaga ho gye| jo gotra eka-dUsare ghaTako me nahI milate hai ve nizcita rUpa me vibhinna ghaTako ke alaga hone ke bAda bane hai| jaise-akabarAvAdI, auragAbAdI tathA phirojaabaadii| ina gotro se yaha bhI patA calatA he ki kannAja, alIgaDha tathA phirojAbAda kSetra ke kucha pallIvAla akabara tathA poragajeba ke zAsanakAla me AgarA tathA phirojAbAda Adi kSetro me rahate the| gotro ke tulanAtmaka adhyayana ko sarala karane ke uddezya se cAro ghaTako ke gotro ko eka sAtha eka hI tAlikA me alaga se dikhAyA jA rahA hai / isa tAlikA me mAtra eka aise gotra ko sammilita nahI kiyA gayA hai jo ki AgarA, alavara tathA jagarauTho kSetra ke pallIvAlo tathA kannauja, alIgaDha tathA phirojAbAda kSetra ke pallIvAlo me milatA hai, lekina murainA tathA gvAliyara kSetra ke pallIvAlo me vaha nahIM pAyA jaataa| yaha gotra hai-'gidauriyaa'| prakAzana me muvidhA kI dRSTi se hI aisA kiyA mayA hai / yahA~ aisA pratIta hotA hai ki 'gidauriyA' gotra ke loga murenA tathA gvAliyara kSetra ke pallIvAlo me bhI the, lekina bAda me isa gotra ke loga isa ghaTaka me nahI rahe, isI kAraNa yaha gona isa ghaTaka me nahI milatA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa pallIvAloM ke vibhinna ghaTakoM ke gotroM kA tulanAtmaka adhyayana (tAlikA) AgarA, alavara| murainA tathA gvA- kannauja, alAgar3ha| nAgapUra (vidarbha) tathA jagarauThI ke liyara kSetra ke tathA phirojAbAda| kSetra ke pallIpallIvAlo ke | pallovAlo ke kSetra ke pallI-| vAlo ke gotra gotra vAlo ke gotra gautra DarepUra vAIvAla dharAIvAla dhAtI bIdara DaDUriyA DaDUriyA vArIvAla vArIvAla dhanavAsI(dhAtI) vaida vaida-bhagauriyA kAzmIriyA | kAzmeriyA nagesuriyA | nagesuriyA varabAmiyA baravAsiyA saigaravAsiyA | saigaravAsiyA mAImUDA | mAImaDA rAjauriyA | bajAre vaDeriyA vaDeriyA vyAniyA | vyAniyA nihAniyA !nihAniyA caurabambAra | caumuNDA (caura vambAra) lohakareriyA | lohakareriyA salAvadiyA | salAvadiyA gudiyA gudiyA DaDUriyA vArIlakhu dhanakADiyA vaidiyA kAzmeriyA nagesuriyA varavAsiyA maigaravAsiyA mavADiyA bajauriyA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti kI utpati evaM vikAsa DagiyA sAraga | sAraga DagiyA khaira laSaTakiyA | lakhaTakiyA khohavAla | khohavAla guvAliyara gvAliyare pacIriyA pacauriyA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya-adhyAya pallIvAla jAti ke aitihAsika prasaMga [31] zrI kundakundAcArya bahuta samaya se yaha carcA kA viSaya rahA hai ki prAcArya kundakunda pallIvAla jAtyutpanna the yA nahI ? digambara sampradAya me adhikatara logo kI dhAraNA to yahI hai ki prAcArya kundakunda pallIvAla jAti ke ratna the| isake pramANa me nimna do paTTAvaliyo (8,19) ko denA paryApta hogaa| ___eka prAcArya paTTAvalI nAgaura ke bhaTTArakIya zAstra bhaNDAra se prApta huI hai| isa paTTAvalI ko sokara (rAjasthAna) se prakAzita cAmuNDarAya kRta 'cAritra sAra' nAmaka granya ke anta meM prakAzita karavAyA gayA hai| isame likhA hai-'zrI miti pauSa kRSNA 8 vikrama savat 49 (Una pacAsa) aura zrI vIra nirvANa mavat 519 (pA~ca sau unnIsa) me pallIvAla jaina jAtyutpanna zrI kundakundAcAya huye| zrI kundakundAcArya kA gRhasthAvasthA kAla 11 vaSa rahA, dIkSA kAla 33 varSa, paTasthakAla 51 varSa 10 mAha 10 dina, viraha dina 51 isa prakAra se 95 varSa 10 mAha 15 dina kI sampUrNa prAyu thii| zrI kundakundAcArya ke hI nimnAkita 4 (cAra) nAma the- (1) zrI padmanandi, (2) zrI vakragrIva, (3) zrI gRddhipiccha (gRddhapiccha), aura (4) zrI ilAcArya (elaacaary)|' eka anya paTTAvalI prAcArya zrI mahAvAra kIti jI ke ziSya AcArya zrI vimala sAgara jI mahArAja se prApta huI hai| isa paTTAvalI ko 'prAcArya mahAvIra kIti smRti pratha' (sampAdaka Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti ke aitihAsika prasaga DaoN nemendracada jaina)me prakAzita karAyA gayA hai / isame bhI bhAcArya zrI kundakunda ko pallIvAla jAti kA honA batAyA gayA hai| isa paTTAvalo kI prAmANikatA ke bAre meM prAcArya zrI vimala sAgara jI kA kahanA hai ki ise unake muru AcArya zrI mahAvIra kIrti jI ne vibhinna sthAno ke zilAlekho, atha prazastiyo tathA prAcIna paTTAvaliyo ke AdhAra para banAyA thaa| unakA yaha bhI kahanA hai ki ve isa paTTAvalI ko hI sahI mAnate hai / isake viparIta pa0 nAthUrAma jI 'premI' 'paravAra jAti ke itihAsa para kucha prakAza' nAmaka apane lekha me likhate hai ki jisa paTTAvalI ke AdhAra para zrI kundakundAcArya ko pallIvAla, unake guru zrI jinacandra ko caukhase paravAra, zrI bajranandi ko golApUrva aura zrI lohAcArya ko lamecU jAtyutpanna mAnA jAtA hai, isa paTTAvalI ko prAmANikatA para sadeha hotA hai| zrI pramI jI ke manusAra ukta mAnyatA caudahavI zatAbdI se pahale kI nahIM hai / lekina jina paTTAvaliyo kA hamane ullekha kiyA hai ve premI jI dvArA varNita paTTAvalI me bhinna hai tathA premI jI ke lekha ke bahuta bAda prakAza me pAI haiN| ata hamAro rAya me ye dono paTTAvaliyA prasadigdha hai| zrI kundakundAcArya ke sambandha me eka anya bAta jo carcA kA viSaya rahI hai, vaha hai unakA janma sthAna / kucha logo kA mAnanA hai ki prAcArya zrI kA janma koTA-bU dI ke nikaTa bArAha (bArApura) nAmaka sthAna para huA thaa| jabaki anya logo kI dhAraNA hai ki unakA janma sthAna tAmila pradeza kA kurumarAI nAmaka sthAna hai| vArAha meM unakA janma sthAna mAnane kA kAraNa hai-vahA~ para sthita zrI kundakunda kI chatrI tathA jJAna-prabodha' me varNina eka dantakathA (37) lekina itanA pramANa hI kAphI nahI hai| kAraNa yaha hai ki saurIpura (baTezvara) se prApta eka paTTAvalo me do anya Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa kundakunda muni kA varNana bhI kiyA hai / (2) kundakunda nAma ke ye muni kramaza savat 1249 tathA savat 1385 me huye hai| ataH vArAha me sthita kundakunda muni kI chatrI iname se kisI eka kI hogI, lekina vaha chatrI prAcArya kundakunda kI nahI ho sakatI hai| . AcArya kundakunda kA janma tAmila pradeza me huA, isake paryApta pramANa upalabdha hai / prAcArya kundakunda ne pallava vazI rAjA zivaskanda ko sambodhanArtha upadeza diyaa| pallava vazI rAjAro kA rAjya tAmila pradeza meM hI thaa| tAmila bhASA ke mahAn kAvya 'kurala' kI racanA bhI prAcArya ! kundakunda ne hI kI / prAcArya ku daku da kI sAdhanA sthalI bhI dakSiNa kA tAmila pradeza hI rhii| Aja bhI vahA~ prAcArya zrI ke nAma kA eka prasiddha parvata hai| dakSiNa me mImezvara se progamvI, vahA~ se humbaja jAne vAle mArga para zigomA se 10 ki mI para guDDakeri hai| vahA~ se 10 kimI dUra jagala me ku daku da veTTa (ku daku da parvata) hai| usakI caDhAI 4 ki mI hai| isa ramaNIka parvata para eka mandira hai / usame eka aora prAcArya ku dakuda svAmI ke caraNa hai tathA pAsa meM hI unakA virAjamAna sthala hai jahA~ unhoMne gratho kI racanA kI thii|11 ata ina saba pramANo ke AdhAra para yaha nizcita kahA jA sakatA hai ki prAcArya ku dakuda kA sambandha tAmila pradeza se hI vizeSa rahA tathA vahI unakA janma bhI huA thaa| pro cakravartI ne 'pacAstikAya' gratha kI apanI prastAvanA me zrI kundakundAcArya ke sambandha me eka kathA kA ullekha kiyA hai / (36) ve kahate hai ki 'puNyAzrava kathA' atha me zAstradAna ke rUpa meM yaha kathA dI gayI hai| unake dvArA ullikhita 'puNyAzrava kathA' gratha kauna sA hai, kucha nizcita nahI kiyA jA sakA hai| yathAsambhava yaha pratha tAmila bhASA kA honA caahie| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 r . .. Seem GANA MER bhagavAna zrI 108 zrI kunda kundAcAya Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 patnIvAla jAti ke aitihAsika prasama kathA nimna prakAra hai saMbhAlatA thA / eka "bharata khaNDa ke dakSiNa deza me kurumarAI nagara me karamuNDa nAmaka zrImAn zrImatI ke sAtha rahatA thaa| usake yahA~ mativaran nAma kA eka gvAlA laDakA rahatA thA jo usake Dhora dina laDake ne dekhA ki dAvAnala sulagane se sArA vana khAka ho gayA hai, kintu bIca me thoDe se jhADa-hare baca rahe haiN| talAza karane para patA calA ki vahA~ kisI sAdhu kA prAzrama thA aura usame Agamo se bharI eka peTI thI / usane samajhA, ina zAstra-grantho kI maujadagI ke kAraNa hI itanA bhAga dAvAnala dvArA bhasma hone se baca gayA hai| una grantho ko vaha apane ghara le gayA aura unakI pUjA karane lgaa| kisI dina eka muni usa vyApArI ke yahA~ AhAra lene Aye / seTha ne muni ko AhAra diyA usa laDake ne ve grantha muni ko dAna de diye| muni mahArAja ne seTha tathA laDake dono ko prAzIrvAda diyA / seTha ke putra nahI thaa| thoDe samaya bAda vaha gvAlA laTakA mara gayA aura usI seTha ke ghara putra ke rUpa meM janmA / baDA hone para vahI laDakA kundakundAcArya nAmaka mahAn zrAcArya huA / ' yaha hai zAstra dAna kI mahimA | pidaThanADu jile ke vyApArI apanI patnI kundakundAcArya ne svaya apane graMtho me apanA koI paricaya nahI diyA hai / 'bArasa aNuvekkhA' gratha ke anta meM unhone apanA nAma diyA hai aura 'bodhaprAbhRta' graMtha ke bhanta me ve apane Apako 'dvAdaza ga gratho ke jJAtA tathA caudaha pUrvo kA vipula prasAra karane vAle gamaka guru zrutajJAnI bhagavAna bhadrabAhu kA ziSya' prakaTa karate haiM / lekina kAlanirNaya ke hisAba se bhadrabAhu tathA AcArya kundakunda kA samaya alaga-alaga hai, ata bhadrabAhu prAcArya kundakunda ke guru nahI ho skte| kucha prAcArya paTTAvaliyo ( gurvAvalI) ke anusAra prAcArya kundakunda ke guru zrI jinacandrAcArya the / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa prAcArya kundakunda ne kaI graMtho kI racanA kI / uname samayasAra, pravacanasAra, pacAstikAya, niyamasAra, aSTapAhuDa ( prAbhRta), dasanti athavA bhatti saggaho ( dasa bhakti athavA bhakti saMgraha) eva bArasa-praNuvekkhA ( dvAdazAnuprekSA) prAdi graMtha pramukha hai| digambara samAja me samayasAra graMtha kA bahuta pracAra hai / isa graMtha para kaI AcAryo ne TIkAye bhI kI hai / 34 tAmila bhASA ke gratha 'tirukurala' yA 'kurala' ke racayitA bhI AcArya kundakunda hI hai, aisI kaI vidvAno kI dhAraNA hai / prAcArya kundakunda kI jaina dharma ko sabase baDI dena unakI uparokta kRtiyA~ hI haiM / isIliye magalAcaraNa me unakA nAma bhagavAn mahAvIra tathA gautama gaNadhara ke bAda hI liyA jAtA hai / [3.2] hemAcArya : pallIvAla jAti ke saMsthApaka 12 hama do AcArya paTTAvaliyo kA varNana kara cuke hai / uname alaga eka anya paTTAvalo 'zrI labecU samAja kA itihAsa' meM prakAzita kI gaI hai / yaha paTTAvalI vaTezvara (saurIpura ) ke zrI di jaina mandira me prApta paTTAvaloM ke prAcAra para banAI gaI hai| isake anumAra vikrama saMvat 26 se 40 ke madhya zrI hemAcArya ne patnIvAla jAti kI sthApanA kI / isI paTTAvalI me do sthAno para muni kundakunda kA bhI ullekha hai| isI eka hI nAma kundakunda ke do alaga-alaga muni huye hai / eka savat 1249 me tathA dUsare savat 1385 me hone kA ullekha hai| dono munirAja pallIvAla jAti ke the / yaha paTTAvalI pUrvokta do paTTAvaliyo se mela nahI khAtI hai / kaI sthAno para grantara spaSTa hai / prAcArya kundakunda svAmI kA samaya vikrama pahalI zatAbdi honA nirvivAda hai| haoN, isa nAma ke anya muni ho sakate hai / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti ke aitihAsaka prasaga yaha paTTAvalI azuddha pratIta hotI hai| prata, zrI hemAcArya ko pallIvAla jAti kA sasthApaka mAnanA sadigdha hai| [3.3] pallava-vaza tathA pallIvAla jAti pallava vaza dakSiNa bhArata ke tAmila pradeza kA eka suprasiddha prAcIna rAjavaza rahA hai| kucha loga isa vaza ko pallIvAla jAti se sambandhita mAnate hai| pallavo kI rAjadhAnI madrAsa ke nikaTa 'kAcIpuram' thI tathA isa vaza kA zAsana pahalI zatAbdI se lekara AThavI zatAbdI taka nyUnAdhika rUpa me rahA hai / pallava-vazI rAjA zivaskanda AcArya kundakunda se bahuta prabhAvita thA / usane prAcArya zrI se apane rAjya meM rahane ke lie vizeSa anurodha kiyA tathA jaina dharma kA pracAra bhI kiyaa| ___ki prAcAya kundakunda pallIvAla jAti ke the, isase aisA pratIta hotA hai ki pallavo kA pallIvAla jAti ke logo se ghaniSTha mambandha rahA hai| pallava tathA pallIvAla milate-julate zabda bhI hai| isI kAraNa kucha logoM kA mAnanA hai ki pallava vaza tathA patlIvAla jAti eka hI hai| lekina aisA mAnanA anucita hai kyoki pallava-vaza AThavI zatAbdI taka kA prasiddha rAjavaza rahA hai| gyArahavI zatAbdI se Aga kA patlIvAla jAti kA itihAsa pUrI taraha upalabdha hai| yadi paraspara ina dono kA sambandha rahA hotA to isake pramANa upalabdha hone cAhie~ the| itane kama antarAla (nau vI-dasavI zatAbdI kA samaya lagabhaga 200 varSa) ke liye pramANo kA abhAva rahe, asambhava hI hai| [3.4] pallI tathA pallocandam pallI sathA pallIcandram tAmila bhASA ke bahu-pracalita zabda hai tathA ye kaI artho meM prayukta hote hai / 'pallI' zabda IsA pUrva Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 patnIvAla jaina jAti kA itihAsa dvitIya zatAbdi kA bahupracalita zabda hai / nAmila pradeza ke madurA tathA rAmanADa jile meM sthita azoka ke sthambho meM bhI 'pallI zabda kA prayoga kiyA gayA hai / " palyapaNDita tathA palla-kIrti pradi vizeSaNo ke sAtha bhI kaI nAmo kA ullekha prAcIna lekho me zrAtA hai / tAmila ke anya zilAlekho me prAya pallIcadam zabda milatA hai| zrI pI vI desAI (jaM0 sA0i0 pRSTha-79) ne likhA hai ki palli zabda jaina mandira yA jaina maTha yA jaina sasthA kA sUcaka hai aura cadam 'caundam' kA sarala rUpa hai / yaha saMskRta ke svatantra zabda se banA hai / ata pallIcadam kA artha hotA hai - aise jamIna, gA~va vagairaha, jina para kevala jaina mandira vagairaha kA svAmitva ho | 13 pallava nareza vijaya milatA hai jo ki zilAlekho me aura nekara terahavI zatAbdI pallIcadam kA sabase prAcIna ullekha kampa varmA ke rAjyakAla ke eka zilAlekha me lagabhaga nauvI zatAbdI kA hai / cola rAjya ke mauTe taura para lagabhaga nauvI zatAbdI se taka ke pANDya rAjAprA ke zilAlekho me pallIcadam kA ullega bahutAyata me pAyA jAtA hai / jaise - hindU devatAo ke nimitta se diyA gayA dAna devadAna kahA jAtA hai, cadam se sambaddha hai 113 kucha vaisA hI bhAva pallI pallIcandam kI taraha hI tAmila bhASA kA eka zabda hai - 'pallIkuTTam / ' isakA artha hotA hai skUla / prAcIna kAla me skUla mandira yA maTha se sambaddha hote the tathA jainAcArya apane jJAna tathA zaikSika pravRttiyo ke liye prasiddha the / grata pallIkuTTam zabda jaina skUlo ke lie hI prayukta hotA thA / 'pallI' zabda kA pranyArtha choTA gA~va kI hotA hai / Aja bhI dakSiNa ke tAmila tathA telagU bhASI pradezo me bahuta se choTe-choTe aise gA~va haiM jinake nAma ke pIche pallI zabda prAtA hai / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti ke aitihAsika prasaga ukta saba bAto se nimna niSkarSa nikalate haiM - (1) pahalI' tAmila bhASA kA IsA pUtra dvitIya zatAbdI kA bahupracalita zabda hai / ( 2 ) yaha zabda sAmAnyata jaina logo kI vibhinna acala sampatti ke sambodhanArtha prayoga kiyA jAtA thA / (3) tAmila tathA telagU bhASA meM 'pallI kA artha choTA gA~va bhI hotA hai / 37 aisA pratIta hotA hai ki pallIvAla zabda kI vyutpatti tAmila bhASA ke isI prAcIna zabda 'pallI' se hI huI hai / cUMki choTe-choTe gA~va ko 'pallI kahate hai tathA prAcIna kAla me eka pallI meM eka hI varNa ke tathA eka hI dharma ko mAnane vAle loga rahate the, ata una sabhI palliyo ( choTe-choTe gA~vo) ke ve saba loga, jo eka hI varNa vAle the tathA jaina dharmAnuyAyI the, pallIvAle (yAni ki choTechoTe gA~va vAle jaina loga ) nAma se prasiddha ho gaye / kAlAntara meM ye hI loga pallIvAla jAti ke kahe jAne lage / jaisA ki Upara kahA gayA hai ki pallI zabda jaina maTha yA jaina maMdira ke lie bhI prayukta honA thaa| isase aisA pratIta hotA hai ki prAcIna kAla me pallIvAlo kA jaina mandiro se ghaniSTha sambandha rahA hai / [35] candravAr3a zrora rAjA candrapAla 5, 14 15) cadravADa yA cadavAra phirojAbAda se cAra mIla dUra dakSiNa me yamunA nadI ke bAye kinAre para ( AgarA jile me ) avasthita hai / yaha eka aitihAsika nagara rahA hai / Aja bhI isake cAro mora khaNDahara dikhAI par3ate haiM / vi sa 1052 meM yahA~ kA zAsaka candrapAla nAmaka digambara jaina pallIvAla rAjA thA / kahate hai rAjA ke nAma para hI isa sthAna kA nAma caMdravADa yA cadavArapaDa gyaa| isase pahale ima sthAna kA nAma prasAI kheDA thA / isa nareza ne apane jIvana me kaI pratiSThA karAI / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa vi sa 1063 meM isane eka phuTa avagAhanA kI bhagavAna cadraprabhu kI sphaTika maNi kI padmAsana pratimA kI pratiSThA karAyI / isa rAjA ke matrI kA nAma hArula thA jo lambakacuka (lamecU) jAti kA thaa| isane bhI vi sa 1053 se 1056 taka kaI pratiSThAye karAyI thii| isake dvArA pratiSThita katipaya pratimAeM cadavAra ke mandira me aba bhI vidyamAna hai| aise bhI ullekha prApta huye haiM ki cadavADa me kula 51 (ikyAvana) pratiSThAe~ huI thI / rAjA cadapAla kA ullekha 'hindI vizva koSa' (bhAga-7)14 me bhI milatA hai / itihAsa gratho se jJAta hotA hai ki candavADa me 10 vI zatAbdI se lekara lagabhaga 15-16 vI zatAbdI taka jaina narezo kA hI zAsana rahA hai| isa kAla me pallIvAla aura cauhAna vaza kA zAsana rhaa| ina rAjAoM ke matrI prAya lambakacaka (lameca ) yA jaisavAla hote the / ina matriyo ne bhI aneka mandiro kA nirmANa karAyA tathA pratiSThAe~ krvaayii| ina gajAmo ke zAsana kAla me yaha nagara jana aura dhanadhAnya se paripUrNa thaa| nagara me aneka jaina mandira the| isa nagara kA aitihAsika mahatva bhI rahA hai| yahA~ ke madAno tathA gvAro me kaI bAra isa deza ke bhAgya kA nirNaya huaa| cadravADa me eka durbhedya kilA thaa| vi sa 1251 (man 1194) me cadravADa nagara me zahAbuddIna muhammada gaurI tathA kannauja ke rAjA jayacandra meM bhISaNa yuddha huaa| gaurI kannauja tathA banArasa kI ora baDha rahA thaa| kannauja nareza gaurI ke uddezya ko samajha gayA aura use kannauja para AkramaNa karane se rokane ke liye bhArI sainyadala ke sAtha candravADa me prA ddttaa| yahA~ dono senAnI ke bIca ghamAmAna yuddha huA / jayacanda hAthI ke hAde para baiThA huA sanya sacAlana kara rahA thA, tabhI zatru kA eka tIra pAkara jayacada ko lagA aura vaha mArA gyaa| jayacada kI senA bhAga khaDI huii| gaurI kI phauje Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti ke aitihAsika prasaga 39 cadravADa nagara para TUTa pdd'ii| nagara meM prAtaka phaila gyaa| senA ne bahuta lUTa-pATa kii| yahAM se gaurI lUTa kA sAmAna pandraha sau U~To para lAdakara le gyaa| isa taraha cadrabADa nagara ujaDa gyaa| yahA~ ke pallIvAla tathA cauhAna vazI logo sahita bahuta se anya loga anyatra visthApita ho gaye / kucha cauhAna nazI loga mAravADa (rAjasthAna) kI ora bhAga gye| rAjA jayacanda kA putra rAjA harizcandra kannauja me apanA sainya sacAlana kara rahA thA / usane vahA~ ke kile ko apane hAtho se jAne nahI diyA / , ata kannauja me rahane vAle sabhI loga vahA~ surakSita the| isa ghaTanA ke bAda bhI isa nagara para kaI vipadAye aayii| san 1389 me sulatAna phirojazAha tugalaka ne candravADa tathA usake nikaTastha hatikAta aura raparI para adhikAra kara liyaa| usake pote tugalaka zAha ne candravADa ko bilkula naSTa kara diyaa| kaI mandiro ko tuddvaayaa| bahuta sI jaina mUrtiyo ko yamunA nadI kI dhArA ke bIca chipA kara bacA liyA gayA, lekina jo zeSa raha gayI, unako usane naSTa karavA diyaa| ___isake pazcAt bhI kaI parivartana aaye| kaI bAra yuddha bhI huye| isI kAraNa dhIre-dhIre candravADa aura usake AsapAsa ke nagara raparI tathA hastikAnta (hatikAta) prAdi sthAna, jahA~ kabhI jaino kA barcasva aura prabhAva thA, apanA prabhAva khote gye| unakI samRddhi naSTa ho gyii| ye vizAla nagara sikuDate gaye tathA prAja choTe-choTe gA~va bana kara raha gaye hai| vahA~ bahuta se prAcIna khaNDahara bikhare paDe hai jo ina nagaro ke prAcIna vaibhava kI kahAnI batAte hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa [3.6] kyA pallIvAla kSatriya the ? : vartamAna kI aneka vaizya jAtiyAM apane ko kSatriya batalAtI haiN| yaha sambhava bhI hai / jaisA ki prathama adhyAya me likhA jA cukA hai ki bahuta sI vaizya jAtiyA~ vibhinna gaNarAjyo se sambandhita thI tathA ve jAtiyA~ kRSi, pazupAlana tathA vANijya ke sAtha-sAtha zastra bhI dhAraNa karatI thii| gaNarAjyo ke naSTa ho jAne para unhe zastra choDa dene paDe aura kevala kRSi, pazupAlana tathA vANijya hI unakI jIvikA ke mukhya sAdhana raha gye| kAlAntara me ahisA kI bhAvanA tIvra hone para kRSi kArya bhI choDa diyA, jisake sAtha-sAtha gau-pAlana bhI calA gayA aura taba unakI kevala vANijya vRtti hI raha gyii| itihAsa me prakhyAta gupta vazI mUlata vaizya ho the jiname samudragupta tathA candra gupta jaise mahAna samrATa huye| harSavardhana bhI vaizya vaza kA thA / aimI dazA meM yadi bahuta sI jaina jAtiyA~ apane ko kSatriya vazaja kahato hai to anucita nahI hai| vRttiyoM to sadA badalatI rahatI haiN| pATaNa nareza bhImadeva solako (Ima 1022-1062) ke prasiddha senApati vimalazAha poravADa the jinhone bAraha sultAno ko harAyA tathA prAbU kA prasiddha AdinAtha mandira banavAyA thaa| isI prakAra AbU ke jagat prasiddha jaina mandiro ke nirmAtA vastupAla tathA tejapAla (vi sa 1288) bhI poravADa ye jo mahArAja vIradhavala bAghelA ke mantrI aura senApati the / mahArANA pratApa kA senApati bhAmAzAha bhI vaizya thaa| candravADa kA rAjA candrapAla (vi sa 1052 ke grAmapAsa) pallIvAla jaina thA, isalie kucha logo kA kahanA hai ki paralIvAla kSatriya mUla ke hai| unakA kahanA hai ki pallIvAla ikSvAkuvazI haiN| kavivara manaragalAla jI jo ki pallIvAla the, ne bhI apane ko ikSvAkuvazI kahA hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti ke aitihAsika prasaga [35] mahatvapUrNa lekha tathA mUtilekha(1) 'sUrata ane sUrata jillA jaina mandirono mUrti lekha sagraha' lekhaka, sagrahakartA prane prakAzaka-zrI mUlacanda kasanadAsa kApaDiyA (sUrata) (gujarAtI bhASA meM) me prakAzita / 'mahuvA (sUrata) ke zrI vighnahara pArzvanAtha atizaya kSetra kI eka pratimA kA AlekhavedI na03 (39) mUlanAyaka sapheda pASANa riSabhadeva, U~cAI 18 ica, mAjU bAjU pArzvanAtha, ano ve (do) kAyotsarga pratimA paDoNAI 16 inca de| lekha - 'sa 1390 varSa mAgha sudI 10 dazama zanIcara pallIvAla jJAtIya makI bhAryA bhAU tat suta zrI kurasI bhAryA.. .. / ' (Age lekha paDhane me nahIM AtA hai / ) (2) 'bhaTTAraka-sampradAya' (lekhaka-zrI vI pI joharApurakara, nAgapura meM prkaashit| (ka) pRSTha 172 lekhAka -438, ? mUrti 'savat 1505 varSe zrI mUla sadhe padmanadi devA-ziSya devedra kIrti tatziSyA vidyAnadi ziSya brahma dharmapAla upadezAt pallIvAla jJAtIya sa rAnA bhAryA rAnI suta pArisA bhAryA harSa praNamati // ' (sidI, 'anekAnta' varSa 4, pRSTha 502) (kha) sena gaNa mandira, nAgapura se prApta bhUti lekha pRSTha-11 lekhAka-28, arahata mUrti Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa 'sake 1424 mUla sadhe senagaNe bha mANika sena upadezAt gujara pallIvAla jAti -- -- saghavI nemA / / ' pAravaM prabhu (baDA) mandira, nAgapura se prApta mUti lekha - (ga) pRSTha-56 lekhAka-~136, caubIsa mUrti 'zake 1607 prabhAva nAma savatsare phAlguna vadi 10 bha dharmacandra upadezAt -- - nagare jJAto ujvelI patlovAra godasA bhAryA semAI praNamati // ' (gha) pRSTha-48 lekhAka-213, caubIsa mUrti 'zaka 1626 tAraNa nAma savatsare mAho suda 13 zukra mUlasaghe bha padmakIti tatpaTe bha vidyAbhUSaNa tatpaTe bha hemakIti upadezAt ujjainI pallIvAla jJAtIya sigavo lakhama prasAda jI bhAryA gomAI - pratiSThita bhIpI nagare candranAtha caityAlaye - (Da) pRSTha-83 lekhAka-207, samyagdarzana yatra 'zake 1601 phAlguna sudI / / zrI mUlasaghe bAlAtkAra gaNe bha zrI padmakIni sadupadezAt zrI padmAvatI pallIvAnna jJAtau uDanAva kustAnI pAnasI bhAryA maganAI (3) anekAnta, varSa 18 pRSTha 153 me prakAzita mUrti lekha vidarbha kSetra ke bhAtakulI nAmaka sthAna para sthita digambara jaina mandira kI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA para lekha'savat 1515 mUlasaghe senagaNe bha0 mANika sena paTTe bha0 nemasena upadezAt gujara pallIvAla sAvaseTI " " .... / ' Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 pallIvAla jAti ke aitihAsika prasaga ____ 'dharmaratna', varSa 1 aka 12 (san 1937) meM kaI zilAlekho/ mUrtilekho kA varNana hai| inakA sakalana muni zrI darzana vijaya jI mahArAja ne kiyA thaa| pallIvAla bandhupro dvArA sthApita mUrtiyo ke lekha nimna prakAra haiM(1) zrI giranAra tIrtha me jinendra-pratimA para zilAlekha hai 160 // savat 135 6 varSe jyeSTha zudi 15 zukre zrI pallIvAla jJAtIya zreSThI pAsu suta sAhu padma bhAryA tejalA ... tena kulaguru zrI smanimuni prAdezana zrI munisuvrata svAmI devakulikA pitAmaha zreyo ..' (li0 o0 ri0 i0 vaoN0 pre0 pR0 363, 3-57) (2) pATaNa (gujarAta) me kanAsA pADhA ke jinAlaya me bhagavAna zrI zAntinAtha jI ke garbhagRha kI jina pratimA kA zilAlekha 'mavat 1371 varSe AsADha zudi 8 ravI zrI pallIvAla jJAtIya u0 - " zrI AdinAtha biba kA0 pr0|' (B 328) (3) pAlItAnA (kAThiyAvADa) me goDI jI pArzvanAtha ke mandira jI kI jina-pratimA para zilAlekha'savat / 383 vaisAkha vadI 7 some pallIvAla padma bhA0 kolhaNa devi zreyase suta kIkamena zrI mahAvIra vi0 kArita prati / (N 657) (4) AgarA meM pacatIrthI pratimA kA zilAlekha- (artha) 'vi0sa0 1396 me pallIvAla bhIma ke putra sela aura taja ne bha0 zAntinAtha jI kI pratimA banavAI jisakI gajagacchIya mA0 hasarAja sUrijI ne pratiSThA kii|' (A-18) Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa sUribhi / ' (5) zahara mahesANA (gujarAta) me jina mandira kI dhAtu mUrti kA zilAlekha'savat 1396 mAgha zu0 10 zanI pallIvAla jJAtIya Tha0 hADA bhA0 nAyaki sutazreyase zrI mahAvIra biba kArita pra zrI dharmaghoSa gacche zrI mAnatu ga sUri ziSya zrI hasarAja (D na0 65) (6) ghoghAtIrtha (kAThiyAvADa) me jIrAvalA pArzvanAtha ke mandira jI kI dhAtu mUrti kA zilAlekha'sa0 1510 varSe phAguNa vadi 3 zukra pallIvAla jJAtIya sa0 ma0 maDalika bhAryA zANI putra lAlAkena bhAryA rago mukhya kuTumba yatena zrI acalagaccheza zrI jayakesara sUrINAmupadezena zrI candraprabha biba kArita / ' (D na0 261) (7) zrI nAkoDA tIrtha (vIramapura) me zilAlekha // // aSADhAdi savat / 681 varSe caitra badi 3 somavAre hastanakSatre viramapure rAula zrI jagamAla vijaya rAjye zrI pallIvAla gacche bhaTTAraka zrI yazodeva sUrijo vijayamAne zrI pArzvanAtha jI caitye zrI pallIvAla sadhena gavAkSatraya sahitA suzobhanA nirgama catuSkikA kArApitA upAdhyAya zrI harazekharANA paTTa prabhAkaropAdhyAya zrI kanakazekhara tatpaTrAlakAropAdhyAya zrI devazekhara svargata upAdhyAya kanaka zekhara hasta dIkSitena upAdhyAya zrI sumati zekha reNa svahastena likhita // zrI zreyostu zrI zrAvaka saghasya zubha bhavatu / sUtradhAra hemA putra " / ' (na0 419) ina zilA nekho ke atirikta kucha aura zilAlekha bhI haiN| unakA sambandha pallIvAla jAti se na hokara anya Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallovAla jAti ke aitihAsika prasaga jAtiyo se rahA hai / ina lekho meM bhI manya jAti ke nAmollekha ke sAtha pallI gaccha yA pallakIya gancha yA pallIvAla gaccha kA nAma bho pAtA hai| zrI daulatasiMha jI loDhA kRta 'pallIvAla jaina itihAsa' me bhI pallIvAla zreSThi bandhupro dvArA pratiSThita pratimAo kA paricaya diyA gayA hai, vaha nimnavat hai(1) zrI zaJjaya tIrtha-vi0sa0 1383 vaisAkha kRSNA 7 soma vAra ko pallIvAla jJAtIya padama kI patnI kIlhaNa devI ke zreyArtha putra kokA dvArA kArita zrI mahAvIra pratimA zrI gauDI pArzvajinAlaya meM virAjamAna hai| (jaisalamera nAhara lekhAka 657) (2) prabhAsa pattana--vi sa 1339 vaizAkha zu0 (2) zanizcara ko pallIvAla jJAtIya Tha0 pAsADha Tha0 prAsApala dvArA patnI jAlha (Na) ke zreyArtha eka jina pratimA zrI bAvana jinAlaya kI caraNa caukI meM virAjamAna hai| (jaisalamera nAhara lekhAka-1791) isI bAvana jinAlaya kI caraNa caukI meM dvitIya pratimA zrI pArzva nAtha kI vi sa 1340 jyeSTha kRSNA 10 zukravAra ko pratiSThita, jisako pallIvAla bIrabala ke bhrAtA pUrNasiMha ne pannI vaya jaladevI putra kumarasiha, kaili (kAlUsiha) bhA0 Tha0 svakalyANArtha karavAI, virAjamAna hai / (jaisalamera nAhara lekhAka-1792) (3) zoyAlakoTa (kAThiyAvAr3a)-vi sa 1300 vaizAkha kR. 11 buddhavAra ko zrI sahajigapuravAsI pallIvAla vyavahArI dedA patnI kaDUdevI ke putra parI0 mahIpAla, mahIcandra ke putra ratanapAla vijayapAla dvArA vya0zakara patnI lakSmI ke putra saghapati mUdhiga deva ke svaparivAra sahita devakulakA yukta zrImallinAtha Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa bimba kArita eva candra gacchIya zrI hariprabhasUri ziSya zrI yazobhadra sUri dvArA pratiSThita jaina madira meM virAjamAna hai| (jaisalamera nAhara lekhAka---1178) (4) prahamadAbAda-vi sa 1327 phA zu 8 ko caumukhA jinA laya me pallIvAla kumarasiha bhAryA kumaradevI ke putra sAmanta patnI zR gAra devI ke zreyArtha unake putra Tha0 vikramasiha, Tha0 lUNa, Tha0 sAgA ke dvArA kArita eva baDagacchIya zrI candrasUri ziSya zrI mANikya sUri dvArA pratiSThita eka moTI dhAtu pacatIrthI virAjamAna hai| (je0 dhA0pra0 le0 137) (5) harasUlI-vi sa 1445 phA0 kR0 10 ravivAra kI zrI hArI jaga0 pallI0 zroSThi bhUbhA bhAryA pAlhaNadevI pUz2a ke putra kann, hApA dvArA svamAtA-pitA ke zreyArtha kArita eva zrI zIlabhadra sUri dvArA pratiSThita zrImahAvIra dhAtu pratimA pacatIrthI zrI pArzvanAtha jinAlaya meM virAjamAna hai / [pratiSTha lekha saMgraha (vinaya sAgara jI) le0 170] (6) lADola-vi sa 1326 caitra kR012zukravAra ko patlI0 zreSThi dhanapAla dvArA kArita eva citrAvAla gacchIya zrI zAlibhadra sUri ziSya zrI dharmacanda sUri dvArA pratiSThita zrI zAntinAtha eva zrI ajitanAtha dhAtu pratimA eka jinAlaya me vigajamAna hai| (jai0 pra0 li0 sa0 bhA0 10 le0 462) 47) rAdhanapura- vi sa 1355 vaizAkha kRSNa X kI zrI hArIja gacchIya pallIzra0 jadUtA ke zreyArtha unake putra dvArA kArita Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti ke aitihAsaka prasaga eva zrI sUri dvArA pratiSThita zrI candraprabha dhAtu bimba eka jinAlaya mevirAjamAna hai| (jai0 pra0 li0 sa0 bhA0 10 le0 463) (8) baDodA - vi sa 1335 caitra kR0 5 kI pallI0 padbhala, padmA dvArA zre0 sahajamala mAtA-pitA ke zreyArtha kArita eva zrI vijayasena sUri ke rAjyakAla me zrI udayaMprabhasUri dvArA pratiSThita zrI AdinAtha dhAtu pratimA dAdA zrI pArzvanAtha mandira, narasiMha jI kI pola meM virAjamAna hai| (prAcIna jaina lekha saMgraha ( jina0 vi0) lekhAka -57 (giranAra prazAsti 5)] (9) khambhAta-vi sa 1408, baisAkha zu0 5 guruvAra kI pallI0 zreSThi sameta dvArA pitA svetA, mAtA pAhU ke zreyArtha kArita eva zrI caitra gacchIya zrI padmadevasUri paTTAlakAra zrI mAnadeva sUri dvArA pratiSThita zrI zAntinAtha dhAtu bimba kumbhAra pADA ke zrI zItalanAtha jinAlaya me virAjamAna hai| (jai0 dha0 pra0 le0 sa0 bhAga 2 lekhAka-228) (10) khambhAta-vi sa 1343 mAgha zu0 12 pallI0 sa0 hari canda ke putra ma tejapAla dvArA mAtA pAlhaNadevI ke zreyArtha kArita evaM pratiSThita zrI ratnamaya pArzvanAtha dhAtu bimba virAjamAna hai| (jai0 dha0 pra0 le0 sa0 bhAga 2 lekhAka 550) (11) nAsikyapura-pallI0 zAha Isara ke putra mANika patnI zrI nAU ke putra zAha kumArasiha ne zrI candraprabha jinAlaya kI jIrNoddhAra karavAyA thaa| (gai00pra0le0sa0 bhA0 2 vaizAka 655) (12) pradatIrtha - vi sa 1302 jyeSTha zu 1 zukravAra kI pallI. bhA0 dharaNadeva patnI bhA0 dharaNadevI ke putra bhA0 bAgaDa patnI Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa dvArA kArita eva pratiSThita pratimA zrI nemanAtha jinAlaya ke zrI zAntinAtha mandira ( kulikA ) me virAjamAna hai / - ( arbuda prA0 je0 sa0 lekhAMka - 492 ) (13) bIkAnera - vi sa 1373 vaizAkha zu0 7 somavAra kI pallI0 se0 pAsadatta dvArA se0 naradeva ke zreyArtha kArita eva catra gacchIya zrI padmasUri dvArA pratiSThita zrI zAtinAtha pratimA zrI cintAmaNi ( caDabIsarA ) jinAlaya me virAjamAna hai| isI nagara ke zrI mahAvIra maMdira me vi sa 1390 vaizAkha kR0 11 pallI0 0 Tha0 meghA dvArA pitA abhayasiMha mAtA lakSmI ke zreyArtha kArita ambikA mUrti virAjamAna hai / ( bIkAnera je0 le0 saMgraha, (lekhaka 1539) 5 ku ( 14 ) bUdI - vi sa 1631 mAgha zu0 zukravAra kI pallI zAha rAjaputra dharmasI ke putra priyavara dvArA kArita eva vRhad gacchIya zrI zAntibhadra sUri dvArA pratiSThita zrI vimalanAtha pacatIthI zrI pArzvanAtha mandira me virAjamAna hai / [ pratiSThA lekha saMgraha (vijayamAgara jI) pra0 bhA0 le0 738)] ( 15 ) hinDauna - vi sa 1793 baisAkha zu0 3 zanizcara kI nagaravAsI ke pallI * nolAThiyA gotrIya zrI lakSmIdAsa patnI dhaukanI ke putra zAha devIdAsa dvArA kArita eva vijayagacchIya zrI tilakasAgara pratiSThita zrI RSabhadeva pratimA jisakI pratiSThA hinDauna me hI huI thI / yaha lekha zrI mandira jI ke daravAje para hai / ukta zAha devIdAsa ne ukta gacchIya prAcArya se vi savat 1796 phA0 zu0 7 zukravAra ko zrI pArzvanAtha pratimA pratiSTita Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti ke aitihAsika prasaMga karavAI thI / yaha pratimA bhI ukta mandira meM virAjamAna hai / ( 16 ) bharatapura - sa 1826 varSe mitI mAgha badi 7 guruvAra strogare mahArAje keharI siMha rAjye vijaya gacche mahA bhaTTAraka zrI pUjya zrI mahAnanda sAgara sUribhistaTTapadatta pallIvAla vaza DagiyA gotre harasANA nagara vAsitA caudharI jodharAjena pratiSThA karApitAyA~ / 49 yaha zrI munisuvrata svAmI bimba mUlanAyaka rUpa me zrI jaina zvetAmbara pallIvAla mandira jatI mohallA bharatapu meM virAjamAna haiN| isI mandira meM sarvadhAtu kI pacatIrthI jI para nimnalikhita lekha hai || sidhi || savat 1554 baisAkha mudI 3 pallIvAla jJAtIya sagha dhalita sUnA sadhanA / zrI pArzvanAtha bimba kArita - ..... 1 (16) sAthA ( rAjasthAna ) - zrI zAradAya nama zrI gurubhyo nama savat 1708 varSe phAguna sudI 12 bhRguvAsare riSadhIlAla jaina jAti pallovAla ke bhayA lAlacanda li0 taba siSa mohana ji tamu siSa dazaratha tasu miSa Setasi savata 1708 phAguna sudI 12 | san 1930 meM prakAzita gujarAtI mUla ke graMtha 'jaina paramparA nau itihAsa, bhA-2' meM bhI bahuta se pallIvAlo ke dhArmika kAryo kA ullekha hai, vaha nimna prakAra hai (1) moTA dAnavIra seTha lAkhana ( lAkhaNa ) pallIvAla ne savat 1299 ke kArtika mahine me rAjagaccha ke prAcArya ratna prabha ke upadeza me 'samarAicca kathA' likhAI aura vyAkhyAna karAyA / (2) barahuDiyA namaDa pallIvAlo ke vaMzajo ne zatru jaya, giranAra, zrAva Adi me jina mandira, jina pratimAo aura parikaro ko banavAyA va pratiSThA karavAI / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 pallIvAla jana jAti kA itihAsa (3) nemaDa pallovAla ke pautra jinacandra ne savat 1292 me pora samvata 1296 meM bIjApura me tapAgaccha ke prAcAryoM kA cAturmAsa karavAyA va zAstra likhvaayaa| (4) barahuDiyA jinacandra kA putra vIra dhavala aura bhImadeva tapA gaccha ke prAcArya vidyAnanda sUri (savat 1302 se 1327) aura dharmaghoSa sUri (savat 1302 se 1257) bne| ye baDe tyAgI aura tapasvI the| (5) sohI pallIvAla kA pautra AhDa unake putra padmasiha kI putro bhAvamU darI sAdhvI kIrtigaNi ke samIpa dIkSA agIkAra kii| AhaDa kA putra zrIpAla savat 1303 me kArtika sudI 10 ravivAra ko bharUca me prAcArya kamalaprabha sUri ke upadeza se 'ajitanAtha caritra' likhavAyA aura usake pakSadhara prAcArya narezvara sUri se vyAkhyAna krvaayaa| (6) karpUrA devI pallIvAla samvat 1327 meM 'zatIpadI dIpikA' likhvaaii| (7) punnA paralIvAla kA pautra gaNadeva khabhAta kI pozAlA me triSaSThizAlA kA puruSa caritra' bheTa arpaNa kiyaa| (8) vIrapura ke dhanADhya dedAdhara pallIvAla kI patnI rAsaladevI ne 'gaNadhara sArdha zataka' kI TIkA likhvaaii| (9) sihAka aura dhanagaja kAkAsiha kI AjJA se samvat 1441 me khabhAta me tamAlI me sthabhaNa pArzvanAtha mandira kA jIrNoddhAra karavAyA aura prAcArya devasundara sUri ke paTTadhara prAcArya jJAna sUri pada mahotsava kiyaa| unake hI kAkA bhAiyo lakhamasiha, rAmasiha aura govAtra ne savat 1442 meM prAcArya deva sundara sUri ke paTTadhara AcArya kulamaNDana sUri tathA AvArya guNaratna sUri kA pada mahotsava kiyaa| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti ke aitihAsika prasaga isase pahale siMhAka ke kAkA siMha ko mAjJA se samvat 1420 caitra sudI 10 ke dina pATaNa me tapAgaccha ke prAcArya jayAnanda sUri tathA prAcArya deva sundara sUri kA prAcArya pada mahotsava kiyaa| (10) sonI prathimasiha pallIvAla kA putra sAlhA prAcArya deva sundara sUri ke upadeza se savat 1442 kA bhAdavA sudI 2 somavAra ko khabhAta me 'pacAzaka vRtti' tADapatra para likhvaaii| ukta dhArmika ghaTanAmo kA varNana pallIvAla jaina itihAsa' kI bhUmikA me zrI lAlacandra bhagavAna gAdhI ne bhI kiyA hai| uparyukta lekho tathA mUrti lekho se nimna niSkarSa nikalate hai(1) bi sa 1052 ke pAsa pAsa pallIvAla jAti candravADa (varta mAna phirojAbAda ke nikaTa) me rahanI thI tathA vaha digambara jaina dharmAnuyAyI thii| (dekhe - 'candravADa aura rAjA candrapAla) (2) pallIvAla jAti ke bahuta se loga caudahavI zatAbdI me pUre gujarAta me phaila gaye the| ye loga mukhyata gujarAta ke pATana, mehasAnA, ahamadAbAda, kAThiyAvADa bharUca tathA sUrata Adi sthAno para rahate the| yahAM rahane vAle pallIvAlo me jaina dharma ke dono AmnAyo ko mAnane vAle the| kucha loga svetAmbara the tathA kucha digmbr|| (3) gujarAta ke kucha pallIvAla solahavI zatAbdI meM apanI jAti kI mUla dhArA se alaga ho gaye tathA ujjana aura padmAvatI nagaro kI ora cale gye| nAgapura se prApta mUtiyo para gurjara pallIvAla, ujjainI pallIvAla tathA padmAvatI pallI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa vAla lekha pAtA hai| isase aisA pratIta hotA hai ki ujjaina tathA padmAvatI nagaro ke pallIvAla bAda me phira se eka sthAna para nAgapura ke Asa pAsa ekatrita ho gaye / Aja bhI ina jAtiyo ke parivAra vidarbha kSetra meM rahate hai| digambara AmnAya ko mAnane vAle pallIvAla gujarAta ke pATaNa, mehasAnA, ahamadAbAda, baDaudA tathA rAjakoTa jilo me bhI rahate the tathA unhone mUrti Adi kI pratiSThAe~ bhI karAI, lekina kheda hai ki Aja taka ina sthAno ke digambara mUrti lekho ko abhI taka sakalita nahI kiyA gayA hai, isI kAraNa ve aba taka prakAza me nahI AI haiN| kannauja, alIgaDha, phirojAbAda, kacauDAghATa tathA murainA kSetro me rahane vAle pallIvAla hamezA se digambara AmnAya ko mAnate rahe hai tathA Aja bhI digambara dharma ko mAnate hai| yahA~ ke logo ne kaI mandige kA nirmANa karAyA hai tathA mUrtiyo kI pratiSThAe~ bhI karAI hai| kaI prAcIna mandira aAja bhI maujUda hai| lekina kheda hai ki ina kSetro ke digambara mUrtilekha Adi bhI abhI taka prakAza me nahI pAye hai| ata uparyukta mUrti lekho me isI kAraNa digambara mUrti lekho kI saMkhyA kama hai| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-adhyAya samAja-darzana [4.1] caurAsI jAtiyoM evaM sAr3he bAraha prakAra kI jAtiyoM meM pallIvAla jAti kA sthAnajaina samAja me caurAsI jAtiyA~ prasiddha hai| samaya-samaya para vibhinna lekhako tathA kaviyo ne ina jAtiyo ko ginAyA hai| aThA. rahavI zatAbdI ke vidvAna kavi paDita vinodIlAla jI agravAla ne vi sa 1750 me 'phUlamAla-paccIsI' nAmaka padyAtmaka racanA kI hai| isame unhone caurAsI jaina jAtiyo kA varNana kiyA hai / ina jAtiyo me eka pallIvAla jAti bhI hai| kavivara vinodIlAla jI ne likhA hai ki eka bAra ina saba jAtiyo ke loga giranAra jI me nema prabhu ko phUlamAla lene ke lie ekatrita huye| paraspara yaha hoDa lagI ki prabhU kI jayamAla mai le| dUsarA kahatA thA ki pahale maiM lUM tathA tosarA cAhatA thA ki phUlamAla mujhe mile| isa hoDa me sabhI jAtiyoM apane vaibhava ke anusAra bolI chuDAne ke lie taiyAra thii| phUlamAla lene kI jijJAsA ne jana sAdhAraNa me apUrva jAgRti kI lahara utpanna kara dI aura eka se baDhakara eka phUlamAla kI bolI dene ko taiyAra ho gyaa| una sabame se kisI eka ko hI phUlamAla milii| Age vinodIlAla jI likhate hai ki yadyapi 16vI zatAbdI ke vidvAna brahmane midatta ne bhIphUlamAlA-jayamAla kA nirmANa kiyA thA jo sakSipta, sarala aura sundara hai / josa jjana isa mahardika phUlamAla ko apanI lakSmI dekara lete hai unake saba dukha dUra ho Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa pa0 vinodIlAla jo dvArA ginAI gaI caurAsI jana jAtiyAM nimna prakAra haiM (1) khaNDelavAla, (2) jasavAla, (3) agravAla, (4) bagheravAla, (5) poravAla, (6) dezavAla, (7) sahetavAla, (8) dillIvAla, (9) setavAla, (10) baDhelavAla, (11) puSpamAla, (12) zrI zrImAla, (13) prosavAla, (14) pallIvAla, (15) cUrUvAla, (16) causakhA, (17) padmAvatI poravAla, (18) paravAra, (19) gageravAla, (20) bandhuvAla, (21) torNavAla, (22) sohilA, (23) karindavAla, (24) meDavAla, (25) khohilA (26) lamecU, (27) mAhure, (28) mahesarI, (29) golavAla, (30) golapUrva, (31) golahU~, (32) badhanaura, (33) mAgadhI, (34) bihAravAla (35) gUjarA, (36) musvaNDa, (37) bUmarA, (38) bhurAla, (39) soraTha (40) murAla, (41) citauriyA, (42) kapola, (43) momarATha, (44) varma, (45) hU~maDA, (46) nAgauriyA, (47) sIrAgahoDa, (48) bhaDiyA, (49) kanaujiyA, (50) adhaujiyA, (51) mivADa, (52) mAlavAna, (53) jodhaDA (54) samodhiyA, (55) mubhaTTanera, (56) rAyabala (57) nAgarA, (58) rudhAkarA, (59) sukantha rArU, (60) jAlarAla, (61) bAlabhIka, (62) bhAkarA (63) mabharA, (64) lADa, (65) coDakoDa, (66) goDa (67) moDa, (68) khariuprAta, (69) zrIkhaTA, (70) catutha, (71) pacamabharA, (72) suralAkAra, Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 samAja-darzana (73) bhojakAra, (74) narasiMhapurI, (76) kSetra brahma, (77) vaizya, (79) chAiyA, (80) laThe, (82) siMdhAra, (83) rAga (75) jambUvAla, (78) AimA, (81) sakhA, (84) jaanraaj| khaTaurA nivAsI navalazAha cadoriyA ne vikrama savat 1825 me 'zrI vardhamAna purANa' kI racanA kI22 jisame unhone bhI eka sthAna para caurAsI jaina jAtiyA~ ginAI hai| lekina ina jAtiyo tathA pUrvokta jAtiyo kI tulanA karane para dekhate hai ki bahuta sI jAtiyA~ eka lisTa me hai lekina dUsarI me nhii| phira bhI pallIvAla jAti ko zrI navalazAha cadoriyA ne bhI nahI choDA hai / ___ jisa prakAra caurAmI jaina jAtiyo ko samaya-samaya para vibhinna vidvAno ne ginAyA hai, usI prakAra sADhe-bAraha prakAra kI jAtiyo ko bhI samaya-samaya para ginAyA gayA hai| zrI navalazAha cadoriyA ne 84 jAtiyo kA tIna zreNiyo meM vargIkaraNa kiyA hai (1) sADhe-bAraha prakAra kI jAtiyA~ (2) jaina lagAra vAlI jAtiyA~, tathA (3) anya vaizya jaatiyaaN| 'zrIvardhamAna pugaNa' me sADhe-bAraha prakAra kI jana jAtiyo kI 'pAta ika bhA~ta' arthAt eka pakti me eka samAna uccatA vAlI kahA gayA hai| 'paravAra-mUra-gotrAvalI' me bhI inhI sADhe-bAraha prakAra kI jAtiyo ko ginAyA gayA hai| yaha jaino me paraspara samatA eva bhrAtRbhAva kI dyotaka haiN| ina sADhe-bAraha prakAra kI jAtiyo me pallIvAla jAti ko nahIM rakhA gayA hai| pallIvAla jAti ko jaina-lagAra vAlI zreNI meM rakhA gayA hai| jaina-lagAra se yahA~ tAtparya yaha hai ki ina jAtiyo me jainatva kA prabhAva vidya Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa mAna hai| ye jAtiyAM yA to abhI azata jaina haiM athavA pUrvakAla me thii| tosarI zreNI me sATha anya vaizya jAtiyo ko rakhA gayA hai| zrI navalazAha cadoriyA ne 84 jAtiyo kA vargIkaraNa nimna prakAra se kiyA hai sAr3he bAraha prakAra kI jana nAtiyA~-(1) golApUraba, (2) golAlAre, (3) golasidhAre, (4) paravAra, (5) jaisavAra, (6) TamaDe, (7) kaThanere, (8) khaNDelavAla, (9) bahariyA, (10) zrI mAla, (11) lamecU, (12) prosabAla (13) agravAla (AdhI jAti) jana-lagAra vAlI jAtiyA~- (14) jinacare, (15) bAghela vAra, (16) padmAvatI puravAla, (17) Thassara, (18) gRhapani, (19) nemA, (20) asaThI, (21) pallIvAra, (22) poravAla, (23) DhaDhatavAla, (24) mAhezvaravAla, anya vaizya jAtiyA~-(25) paDitavAla, (26) DauDiyA, (27) sahelavAla, (28) harasaulA, (29) goravAra, (30) nArAyanA, (31) sIhorA, (32) bhaTanAgara, (33) cItorA (34) bhaTerA, (35) haripA, (36) dhAkarA, (37) vAcanagariyA, (38) mora (39) vAiDAko, (40) nAgara, (41) jalAhara, (42) narasihApurI, (43) kapolA, (44) DosIvAla, (45) nagendrA, (46) goDa, (87) zrI goDa, (48) gAgaDa, (49) DAkha, (50) DAyalI, (51) baghanaurA, (52) saurAvAna, (53) dhannega, (54) katherA (55) koravAla, (56) sUrIvAla, (57) reva vAra, (50) midhavAla (59) siraiyA, (60) lADa, (61) laDelavAla, (62) jorA, (63) jabUsarA, (64) seTiyA, (65) caturatha, Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 pallIvAla jAti kA samAja darzana (66) pacama, (67) acciravAla, (68) ajudhyApUrva (69) nAnAvAla, (70) maDAhara, (71) koraTavAla, (72) karahiyA, (73) anadoraha, (74) haradauraha (75) jeharavAra, (76) jeharI, (77) mAdha, (78) nAsiyA, (79) kolapurI, (80) yamacaurA, (81) maisana puravAra, (82) vesa (83) pavaDA, (84) promaDe / isa prakAra jAtiyo kA vargIkaraNa dekhane se aisA lagatA hai ki yaha vargIkaraNa jAti me logo kI saMkhyA ke AdhAra para kiyA gayA hai| adhika janasakhyA vAlI jAtiyo ko sADhe bAraha prakAra kI jAtiyo kI zreNI meM rakhA gayA hai| unase kama janasakhyA vAlI jAtiyo ko jaina-lagAra vAlI zreNI meM rakhA gayA hai| zeSa jAniyA~ adhikAzata ajaina hai| yadi iname se kucha loga jaina dharma mAnate bhI hai to unakI sakhyA bahuta kama hai| anya jAtiyo kI zreNI meM kucha aisI bhI jAtiyA~ hai jo pahale thI lekina vartamAna me una jAniyo kA astitva hI samApta ho gayA hai| agravAla jAti ko prAdhA lene kA tAtparya mAtra itanA hai ki isa jAti ke lagabhaga Adhe loga hI jaina dharmAnuyAyI hai tathA zeSa vaiSNava yA anya matAvalambI hai| hinDona nivAsI zrI kajoDIlAla rAya se prApta lagabhaga 150 varSa prAcIna hastalikhita prArthanA-pustaka' me bhI sADhe-bAraha prakAra kI jAtiyo kA varNana pAtA hai, ina jAtiyoM me eka pallIvAla jAti bhI hai| jaina jAtiyA~ yA vaizya jAtiyA~ mAtra 84 hI hai, aisA nahI hai| jaina jAtiyo kI saMkhyA 84 se kahI bahuta adhika hai| vaizya jAtiyA~ aura bhI adhika hai| lekina dekhA yaha gayA hai ki isa prakAra ginatI karAne meM mAtra 84 jAtiyoM ko hI ginAyA gayA hai| isI prakAra sADhe-bAraha jAtiyo ki bhI bAta hai| aisA pratIta Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa hotA hai ki hamezA se sabhI logo ko 84 ke aka se tathA sADhe - bAraha ke aka se kucha moha rahA hai. isI kAraNa 84 jAtiyo kI ginatI pUrI ho jAne para prAge kisI anya jAti ko sammilita nahIM kiyA gyaa| isa prakAra hama dekhate hai ki jaba kabhI 84 jaina jAtiyo tathA sADhe-bAraha prakAra kI jAtiyo ko ginAyA gayA hai una saba me pallIvAla jAti kA nAma bhI avazya liyA gayA hai| isase siddha hotA hai ki hamezA pallIvAla jAti jano kI eka pramukha jAti rahI hai tathA isakA jaina dharma ke kSetra me pramukha yogadAna rahA hai| zrI navalazAha cadoriyA ke vargIkaraNa se spaSTa hai ki pallIvAla jAti ko unhone vaizya hI mAnA hai / (82) kacauDAghATa ke pallIvAla kacauDAghATa AgarA jile kI bAha tahasIla me sthita eka choTA sA kasbA hai| yaha yamunA nadI ke taTa para sthita hai / prAcIna samaya meM yaha eka prasiddha vyApArika kendra thaa| yahA~ para baDI mAtrA me nIla tathA raga banAne kA kArya hotA thaa| kapaDo kI ragAI ke lie bhI yaha eka prasiddha sthAna thA / yahA~ kA vyApAra mukhyata jala mArga dvArA kiyA jAtA thaa| yaha nagara dhana-dhAnya se paripUrNa thA tathA yahA~ ke zAsako kI bhI isa nagara para vizeSa kRpA rahatI thii| isI kAraNa yaha nagara kacanapurI ke nAma se prasiddha ho gyaa| isa nagara me baDe-baDe pakke bhavana the tathA nIla aura raga banAne ke baDe-baDe haude the| inake bhagnAvazeSa aba bhI pAye jAte hai| kacauDAghATa meM pallIvAla tathA labecU jaino kI bar3I bastI thii| pallIvAlo ke lagabhaga 150 ghara the| ye sabhI loga bahuta hI dhArmika pravRtti ke the| yahAM para do digambara jaina mandira hai| unameM se eka mandira pallIvAlo dvArA nirmita hai tathA dUsarA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti ke samAja darzana becu dvArA nirmita hai / pallovAlo ke isa mandira ko lagabhaga 500 varSa prAcIna batAyA jAtA hai| isase anumAna lagAyA jA sakatA hai ki lagabhaga pA~ca-cha sau varSa pUrva se hI pallIvAla loga kacauDAghATa zrAkara basa gaye the / yahA~ ke labecazro kA sabadha nikaTa ke anya nagaro aTera, hathakAta, naugAvA, pAranA sAhapurA tathA jetapura se thA / pallIvAlo kA vizeSa sambandha candavADa ( phirojAbAda ke nikTa), kannauja, bhiNDa tathA murainA se thA / hatsrghATa me basane se pUrva ye pallIvAla candavADa tathA kannauja meM rahate the| cUMki kacauDAghATa vyApAra ke lie eka prasiddha nagara thA, ata kAlAntara meM kucha pallIvAla yahA~ Akara basa gaye / 59 yahA~ ke becU tathA pallIvAloM kA mukhya vyavasAya nIla tathA raga banAne kA thaa| ina logo ne apane isa kArya me prasiddhi prApta kara lI thii| loga bahuta dhanADya the tathA nIla aura raga kA niryAta bhI karate the / vyApAra ko aura adhika baDhAne ke uddezya se AgarA sahita kaI sthAno para inhone kaI basane ( gaddiyA~) sthApita kiye| akele AgarA me inake 52 basane the / yadyapi ye loga mukhyata vyApAra meM salagna the, tathApi kaI vahA~ ke zAsako ke yahA~ ucca pado para bhI grAsIna the / ye loga apanI ImAdArI tathA saccAI ke lie prasiddha the. isIlie rAjA bhadAvara kA khajAncI prAya koI pallIvAla yA labecU hI hotA thA / hAlAMki yahA~ ke jaino para yahA~ ke zAsako kI hamezA hI vizeSa kRpA rahI, phira bhI DAkuno tathA luTero kA prAtaka banA hI rahatA thA / jaino ke makAna pakke bane huye the / apane dhana ko surakSita rakhane ke uddezya se inhone apane dhana ko pakkI dIvAro Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa meM cinavA diyaa| kucha samaya pUrva prAcIna makAno ko dovAra girane para yaha dhana dekhA gayA thaa| dhIre-dhIre rAjanaitika vyavasthA meM parivartana hotA calA gyaa| choTe-choTe rAjA agrejo ke niyantraNa me A gye| DAkupro ke prAtaka bhI bar3hane lge| isa kAraNa yahA~ ke vyApArI anyatra jAne ko vivaza ho gye| adhikatara pallIvAla kannauja, kAnapura tathA murainA me visthApita ho gye| isa zatAbdI ke prArambha me relagADiyo ne to eka krAti sI lA dii| jo vyApAra jala mArga se hotA thA aba vaha rela-gADiyo dvArA hone lgaa| kacauDAghATa me rela vyavasthA nahIM ho skii| ata yahA~ ke rahe-sahe vyApArI bhI anyatra cale gye| __san 1924 me pallIvAlo ke mAtra tIna ghara raha gaye the| kAlAtara me ve bhI AgarA tathA dillI cale gye| labecupro ke bahuta se parivAra aba bhI kacauDAghATa me rahate hai| jaba pallovAlo kA eka bhI parivAra vahA~ nahI rahA, taba unake mandira kI sabhI matiyo ko labecUmo ke mandira me sthApita kara diyA gyaa| pallIvAlo kA mandira khAlI hai tathA banda paDA hai| yaha hI mAtra eka smAraka bhavana hai jo vahA~ para rahane vAle pallIvAlo kI yAda dilAtA hai| (4-3) nAgapura matra ke pAllIvAla nAgapura (vidarbha) kSetra ke pallIvAla 'ujjanI pallIvAla' hai / yahA~ basane vAle pallIvAlo ke do pravAha do dizAmro se Aye / eka pravAha sAtapUDA kI ora se ThANe gA~va (jilA vardhA) paayaa| yaha DhANe gA~va nAgapura amarAvatI roDa para nAgapura se 40 mIla kI dUrI para hai tathA koDhAlI se dasa mIla para hai| dUsarA pravAha Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jAti kA samAja darzana 61 chindavADA kI tarapha se AyA / chindavADA se Ane vAle loga ledhIkheDA, sAvagA ( tahasIla - ragosara, jilA chindavADA, mapra ) pArazivanI ( tahasIla - rAmaTeka, jilA nAgapura ) meM rahane lage / pahale pallIvAlo kI saMkhyA (1) koDhAlI, DhANegAMva aura kucha paDausa ke gA~vo meM, tathA ( 2 ) ledhIkheDA, sAvagA, khairI, khApA, pArazivanI meM hI thI / kAlAntara me nAgapura 'madhya prAnta aura bahADa' kI rAjadhAnI hone ke kAraNa yahA~ para kucha loga rahane lge| kucha logo ne nAgapura se dasa mIla dUra sthita 'kAmaThI' nAmaka nagara me rahanA prArambha kara diyA / zrAja mukhyata koDhAlI, nAgapura, kAmaThI pArazivanI, kherI, sAvagA, ledhIkheDA tathA dharaNe gaoNva, ina ATha nagaro me pallIvAla samAja ke ghara hai| naukarI tathA anya vyavasAya ke nimitta ina gA~vo se bAhara gaye hue loga vardhA, jabalapura, bAlaghATa, bhopAla, rAyapura, bambaI, vizAkhApaTTama godiyA mAdi nagaro meM bhI rahate hai / , yahA~ pallIvAlo ke 125-150 makAna hai| vidarbha vibhAga ke pallIvAlo me 12 gotra pAye jAte hai / 'umAThe' kulanAma vAle pallIvAlo kI sakhyA adhika hai / kulanAma isa kSetra me basane ke bAda rakhe gaye hai / kulanAma tathA gotro kI sUcI nIce dI gaI hai / yahA~ ke logo ko mAtR bhASA marAThI hai| khAna-pAna tathA rahana-sahana bhI marAThI hai / prArthika sthiti madhyamavargI hai / zikSA kA prasAra hai kintu vyavasAya kI pravRtti adhika hai / samAja me kaI DaoNkTara, ijIniyara, prAdhyApaka tathA vakIla hai| strI zikSA pahale bahuta kama thI, lekina abhI striyA~ bhI kAphI paDhane lagI hai| adhikatara loga vyApAra tathA setI karate hai / pallIvAla Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa samAja meM dhArmikatA bahuta adhika hai| cAturmAsa me jinendra abhiSeka nitya hotA hai| zAstra pravacana bhI hote hai| paryaSaNa tathA mahAvIra jayantI Adi utsava bahuta harSollAsa ke sAtha manAye jAte hai| sAmAnyata rAtri bhojana tathA aSTamUla sevana tyAjya hai| yahA~ mandira kameTI, mahilA maNDala Adi sAmAjika saMgaThana bhI haiN| punarvivAha prathA nahI hai| samAja ke logo kI saMkhyA kama hone se pallIvAla samAja ke atirikta anya digambara jaina samAjo me bhI vivAha sambandha ho jAte hai| nAgapura kSetra me koDhAlI tathA pArazivanI me pallIvAla digambara jaina mandira hai| koDhAlI tathA pArazivanI nAgapura se kramaza 30 tathA 27 mIla dUrI para sthita hai| pArazivanI kA eka madira bahuta prAcIna thaa| bAda me pallIvAlo kA usa para adhikArI rahA hogaa| aAja pArazivanI me mAtra eka mandira hai aura digambara jaino me mAtra pallIvAlo ke dasa-bAraha makAna hai| kohAlI me digambara jaino kI do jAtiyoM rahatI hai (1) pallIvAla aura (2) sailavAla / sailavAla samAja kA mandira pallIvAlo ke mandira se purAnA haiN| 'pallIvAla digambara jaina mandira' kA nirmANa lagabhaga 150 varSa pahale huA hai| lekina sabhI mUrtiyA~ prAcIna haiN| yahA~ kI adhikatara mUrtiyAM savat 1500 ke Asa-pAsa kI hai| inakA ullekha DA vidyAdhara joharApurakara dvAga mapAdita grantha 'bhaTTArakasampradAya' meM ullekha milatA hai / vardhA nagara meM pallIvAlo ke atirikta padmAvatI puravAla, balore, khaNDelavAla, sailavAla tathA paravAra samAja ke loga bhI rahate hai| yahA~ para bhI do digambara jaina mandira hai| eka zvetAmbara mandira tathA eka sthAnaka bhI hai / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA samAja darzana tAlikA-'pallogala digambara jaina samAja, dakSiNa vibhAga (vidarbha) (san 1979 kI gaNanA ke AdhAra para) gotra parivAra saMkhyA kulamAna umAThe panavelakara bAnAIta bAdhe dhArIDe vasamatakAra mAlate dezakara gaDekara mAlavatakara borakuTe punekara bAIvAla nAyaka bijAbarata dharAIvAla DarepUra pAnIvAla kAsu pharIvAla bhimAnI chAmaranIvAla bIdara nadanovAla kula parivAra sakhyA 5 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa (44) pallovAla jAti ko sAmAjika tathA mAthika spitiH vikrama kI gyArahavI zatAbdI ke madhya me candravADa para pallIvAla jaina rAjA rAjya karatA thaa| isase spaSTa hai ki gyArahavI zatAbdI meM jAti kI sAmAjika sthiti bahuta acchI rahI, tabhI to pallIvAla jAti ke kiso vyakti kA candavADa para Adhipatya thaa| jaina samAja me isa jAti kA acchA prabhAva rahA / jAti ke logo ne kaI mUrtiyo kI pratiSThAe~ bhI kraaii| akele rAjA candrapAla ne 51 pratiSThAe~ karavAI thii| terahavI zatAbdI ke madhya taka jAti kI sthiti acchI rhii| lekina savat 1251 me rAjA jayacandra para muhammada gaurI ke pAtramaraNa ke bAda isa jAti ke logo ko bahuta kaSTa uThAne paDe / bahuta se loga to apanA mUla sthAna choDa kara gujarAta kI ora bhAga gaye tathA jAti kA vighaTana ho gyaa| satrahavI zatAbdI taka gujarAta khaNDa kI ora bhAge pallIvAlo me se adhikatara puna apane mUla sthAna kI ora vApisa A gaye tathA ve pUrvI rAjasthAna aura AgarA kSetra meM basa gye| satrahavI-aThArahavI zatAbdI me pallIvAla jAti ne jaina samAja me pahale jaisA sammAna phira se prApta kara liyA thaa| isI kAraNa samaya-samaya para vibhinna kaviyo tathA vidvAno dvArA isa jAti ko yAda kiyA jAtA rahA hai| aThArahavI zatAbdI ke uttarArddha me jAti ke kaI loga vibhinna rAjyo me acche-acche pado para prAsIna the| kaI loga baDe baDe kAztakAra tathA jamIdAra the| vaI loga rAjyo meM dIvAna pada para AsIna the| jamIdArI prathA samApta hone taka jAti ke kaI loga jamIdAra the| pallIvAla jAti kabhI kisI eka prakAra ke vyavasAya se Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja darzana hI juDI nahIM rahI hai| jAti ke vighaTana se pUrva sabhI pallIvAla vyApAra karate the| isI kAraNa pallIvAlo ne usa samaya ke prasiddha vyApArika kendro ko hI apanA nivAsa sthAna banAyA / prAcIna samaya me jala mArga (nadI) dvArA bahuta yAtAyAta hotA thaa| candra vADa bhI yamunA nadI ke taTa para sthita hai tathA usa samaya yaha eka prasiddha vyApArika kendra thaa| kucha pallIbAla kannoja me rahate the tathA ve bhI vyApAra meM salagna the| jAti ke vighaTana ke pazcAta kucha pallIvAla paTTana yA pATana (mujarAta) cale gye| pATana bhI eka prasiddha vyApArika kendra thaa| dUsarI ora kucha pallIvAla candravADa se kucha dUra yamunA nadI ke taTa para para hI sthita kacauDAghATa cale gye| kacauDAghATa / bhI vyApAra kA eka pramukha kendra thA tathA yahA~ para nIla banAne tathA kapaDo kI ragAI kA mukhya kArya thaa| isa prakAra adhikatara pallIvAla baDe-baDe vyApArika kendro se jur3e rahe tathA vyApAra inakA mukhya vyavasAya banA rhaa| kucha pallIvAla vyApAra ke sAtha-sAtha khetI-bADI se bhI sambandhita the, uname se kaI baDe jamIdAra the| kucha pallIvAla rAjyo ke padAdhikArI bhI rhe| aThArahamI zatAbdI me gujarAta ke adhikatara pallokAla puna pUrvI rAjasthAna kI ora A gye| taba inhone khetI ko apanA mukhya vyavasAya bnaayaa| isake sAtha hI kucha pallIvAla bahuta prasiddha vyApArI bhI the tathA rUI aura kapAsa kA bar3e paimAna para vyApAra karate the| jo loga vyApAra ke uddezya se gujarAta choDakara vidarbha kSatra me cale gye| unhone bhA bAda meM khetI ko apanA mukhya vyavasAya banA liyaa| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa lekina Aja sthiti bahuta parivartita hai| samAja ke adhikatara loga na to khetI karate hai aura na hI vyApAra / sAmAnyata isa jAti ke loga sarakArI tathA gaira-sarakArI sevAgro me salagna hai| phira bhI jagarauTho tathA murainA kSetra ke kucha pallIvAla ava bhI khetI karate hai tathA kucha vyApAra me salagna hai| kannauja me rahane vAle adhikatara pallIvAla vyApAra karate hai| pallIvAla logo kI Arthika sthiti samAnyata ThIka hI rahI hai| prArthika sthiti kabhI kharAva rahI ho, aisA pratIta nahI hotA hai| gyArahavI zatAbdI se lekara codahavI zatAbdI taka pallIvAlo kI Arthika sthiti bahuta acchI rahI thii| aThArahavI zatAbdI se Age bhI Arthika sthiti ThIka rahI hai| vartamAna me isa jAti ke loga sAmAnyata madhyamavargI hai| samaya-samaya para samAja ke logo kA rAjanaitika kSetro me bhI prabhAva rahA hai| gyArahavI zatAbdI me candravAI kA zAsaka candra. pAla thaa| solahavI zatAbdI taka candravAI kI rAjya-vyavasthA meM pallIvAlo kA mahatvapUrNa hissA rahA hai / aThArahavI-unnIsavI zatA. bdI me isa jAti kA pUrvI rAjasthAna kI rAjanIti me bahuta hismA rhaa| yahA~ ke vibhinna rAjyo me kaI pallIvAla dIvAna tathA pradhAnamantrI pada para AsIna the| deza ke svatatratA-pAdolana me bhI isa jAti ke logo kI mahatvapUrNa bhUmikA rahI hai / (45) dhArmika kSetra me pallIvAla__vibhinna paristhitiyo me bhI jAti ke logo ne dharma se apanA nAtA kabhI nahIM toddaa| hamezA hI yaha jAti jaina dharmAnuyAyI rahI hai| vibhinna vyaktiyo ne samaya samaya para kaI jaina mUrtiyo kI pratiSThAe~ karAI tathA mandiro ke nirmANa kraaye| sabase Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-darzana adhika gaurava kI bAta yaha hai ki jAti meM bahuta se aise mahAnubhAva bhI hue haiM jinhone jaina sAhitya ko sudRDha kiyA tathA jaina dharma kA pracAra kiyaa| ina vyaktiyo ne bahuta se dhArmika grantho kI racanA kii| kavi dhanapAla, pa daulatarAma, kavivara manaragalAla tathA vartamAna me pa makkhanalAla jI Adi vidvAna isI jAti ke ratna the| lekina jAti me Aja pahale jaisI dhArmika bhAvanA pratIta nahI hotI hai, yaha eka cintA kA viSaya hai / prAcInatam zilAlekha tathA mUrtilekha batAte hai ki prArambha meM pallIvAla jAti digambara aAmnAya ko mAnatI thii| digambara prAcArya kunda-kunda pallIpAla jAtyutpanna the| candravADa kA rAjA candrapAla bhI pallIvAla digambara jaina thaa| usane vi sa 1052 me kaI mUrtiyo kI pratiSThA bhI karAI / aisI kaI mUrtiyA~ phirojAbAda ke digambara jaina mandira me virAjamAna hai| kAlAntara me kucha pallIvAlo ko iTAvA acala choDakara gujarAta jAnA pdd'aa| jo pallIvAla kannauja me hI rahe, ve hamezA hI digambara dharmAnuyAyI rahe / Aja bhI digambara dharmAnuyAyI hI hai| jo pallIvAla gujarAta cale gae ve bhI bArahavI zatAbdI paryanta digambara dharmAnuyAyI hI rhe| terahavI zatAbdI ke prArambha meM kucha logo ne zvetAmbara dharma apanA liyaa| 'pallIvAla jaina itihAsa' kI bhUmikA me eka lekha kA varNana hai, jisame vi sa 1207 meM 'pallI-bhaga' ke samaya truTita pustaka ko grahaNa karane kI bAta kahI gaI hai| yahA~ pallI-bhaga se yaha bhAva nikalatA hai ki isa samaya se hI pallIvAla do alaga-alaga AmnAyo ko mAnane lge| vaise gujarAta me sthita adhikatara pallIvAla digambara dharmAnuyAyI ho rahe / aNihallapura (gujarAta) nivAsI kavi dhanapAla pallIvAla, jinhone vi sa. 1261 me 'tilaka majarI sAra' kI racanA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa kI, digambara dharmAnuyAyI thaa| bhagavAna pArzvanAtha ko ekati sUrata ke pAsa mahuA ke digambara mandira meM virAjamAna hai / isakI pratiSThA vi sa 1390 me eka pallIvAla bandhu ne hI kraaii| isase siddha hotA hai ki gujarAta ke bahuta se pallIvAla digambara dharmAnuyAyI hI rhe| solahavI zatAbdI me gujarAta ke kucha pallIvAla ujjana tathA padmAvatI nagara hote hue vidarbha kSetra meM cale gae tathA vahIM basa gye| ve usa samaya bhI digambara dharmAnuyAyI the tathA Aja bhI hai| kucha logo kA mata hai ki pallIvAla jAti prArambha me zvetAmbara mUrti pUjaka thI tathA bAda me isa jAti ke kucha loga digambara dharma ko mAnane lge| lekina yaha bAta sahI nahI hai / pallIvAla jAti se sabadhita pracInatama lekha jo ki pallIvAla jAti kA digambara mAmnAyI honA siddha karate hai kramaza , vi sa 1063, vi sa 1261, vi. sa 1390, prAdi upalabdha hai| prAcInatam lekha jo pallIvAla jAti kA zvetAbara mUrti pUjaka honA siddha karate he, ve kramaza vi sa 1287, vi sa 1:98, vi sa 1303 Adi ke hai| kucha loga pallakIya gaccha ko pallIvAla jAti se sabadhita mAnate haiN| aise prAcInatam lekha jiname pallakIya gaccha kA ullekha pAtA hai, kramaza vi sa 1144, vi sa 1151 tathA vi sa 1201 ke hI upalabdha hai| kannauja kSetra ke pallIvAla jo ki mUla pallIvAlo meM se hai, pahale bhI digambara dharmAnuyAyI the tathA prAja bhI haiN| uname se kabhI kisI ne zvetAmbara dharma nahIM apnaayaa| ina saba bAto me hama nizcata pUrvaka kaha sakate hai ki pallIvAla loga mUlata digambara dharmAnuyAyI hI the| lekina terahavI zatAbdI ke anta meM Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ARTER MARALA - zrI vighnezvara pArzvanAtha di0 jana atizaya kSetra mahuvA (sUrata) ko bhagavAna zrI 1008 RSabhanAtha kI pratimA (sadarbha) matilekha sagI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja darzana gujarAta khaNDa meM rahane vAle kucha pallIbAsa khetAmbara mUrti pUjaka ho gye| prAja kana ye loga jagarauTho kSetra (yAni ki bharatapura, kheDalI gaja, hinDona, savAI mAdhopura mAdi) meM rahate haiN| pallIvAla jAti me zvetAmbara mUrti pUjako ke atirikta sthAnaka vAsI loga bhI pAye jAte hai| yathAsabhava lagabhaga 200 varSa pahale zvetAmbara mUrti pUjaka logo me se hI kucha loga sthAnaka vAsI grAmnAya ko mAnane lge| Aja bhI jaina dharma kI vibhinna AmnAyo ko mAnane vAle loga isa jAti me haiM, lekina sAmAjika ekatA meM alaga-alaga AmnAyo ko mAnanA bAdhaka nahI hai tathA eka dUsare meM zAdIvivAha hote hai| __ Aja se 70-80 varSa pahale kucha pallIvAla 'prArya-samAja' dharma ko mAnane lage the, lekina pichale 40 varSoM se isa jAti me koI bhI prArya samAjI nahI hai / (4-6) pallIvAlo dvArA nirmita jaina mandira : pallIvAlo dvArA nirmita bahuta se jaina mandira sthita hai| uname digambara eka zvetAmbara dono hI mAmnAmo ke mandira sammilita haiN| kannauja meM do digambara jaina mandira haiM, unameM se eka 503-600 varSa prAcIna hai| kahate haiM ki yaha mandira mahovA (upra) ke suprasiddha bIra goDA pAhA tathA Udala ke pitA ke samaya kA hai| alIgar3ha meM bhI tIca disambara jaina mandira haiN| phirojAbAda meM cAra digambara na mandira haiN| phirojAbAda ke jaina nagara meM sthita di jaina mandira pati vizAla hai, usameM sthita eka hi 45 phuTa avAhanA vAlI bhagavAna bAhuvalo kI mUrti hai| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa isa mandira kA nirmANa seTha chadAmIlAla jI pallIvAla ne karAyA thaa| phirojAbAda se cAra ki mI dUra candravADa me eka ati prAcIna di. jaina mandira thA. lekina yamunA nadI kI bADha me Daha gyaa| isake sthAna para nayA mandira bana gayA hai| kacauDAghATa meM bhI eka prAcIna di0 jaina mandira thaa| aba mAtra bhagnAvazeSa hI hai| mandira kI mUrtiyA~ vahI ke lavecU di0 jaina mandira me virAjamAna kara dI gaI hai| AgarA tathA isake Asa-pAsa ke kSetra me 200-250 varSa purAne kaI di0 jaina mandira hai jinhe patlIvAlo ne bnvaayaa| kaThavArI, miThAkura, mAgaraula, rUnakatA tathA sikandarA Adi grAmo meM ye mandira Aja bhI sthita hai| kirAvalI tathA rAyamA grAmo me bhI di0 jaina mandira hai lekina inako patlIvAla jAti sahita anya jaina jAtiyo ke logo ne milakara banavAyA thaa| Ajakala ina gA~vo me pallIvAlo ke atirikta anya jaina jAtiyo kA prabhAva hone se inakI dekha-rekha pallIvAlo ke hAtho me hI hai| AgarA ke dhUliyAgaja mauhalle meM eka di0 jaina mandira hai, yaha san 1839 I0 se pahale kA banA he| AgarA me do anya di0 jaina mandira he jinakA nirmANa pallIvAla bandhupro dvArA karAyA gayA hai, lekina ye mandira naye hai| hinDauna ke pAma jhAreDA nAmaka grAma me bhI eka digambara jaina mandira thaa| isa mandira kI pratimA Ajakala kesaragaja, ajamera ke di. jaina mandira me virAjamAna hai| jagarauTI kSetra ke samocI, kheDalI tathA samarAyA grAmo me bhI pallIvAlo ke di0 jaina mandira the, lekina 6-7 varSa pahale ina mandiro ko zvetAmbara Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 samAja darzana madiro meM parivartita karA diyA gayA hai / anya kaI sthAno para bhI pallIvAlo ke digambara mandira the lekina Ajakala zvetAmbara madiro meM parivartita karA diye gaye haiN| alavara nagara meM pallIvAlo kA eka digambara madira hai| alavara jile ke harasAnA, rAmagaDha, lakSmanagaDha, naugAvAM tathA samaucI meM bhI digambara jaina madira hai| naugAvAM kA mandira 400-500 varSa purAnA hai| maNDAvara meM bhI eka digambara jaina madira hai| ajamera meM eka di. jaina madira hai jisakA nirmANa kucha varSa pUrva hI huA hai| murainA kSetra me pallIvAlo dvArA nirmita kaI jaina madira hai, ye sabhI digambarI hai| murainA ke atirikta bAmaura, rehaTa tathA mohanA me bhI di0 madira haiN| murainA se 24 ki mI dUra jaurA nAmaka grAma meM bhI pallIvAlo kA eka di. jaina madira hai / jaurA se 8 kimI dUra ghane jagalo me atyadhika prAcIna di. jaina mUrtiyA~ hai jinakI dekhabhAla bahuta samaya se pallIvAlo dvArA kI jAtI rahI hai| jaurA se hI 6 ki mI parasauTA nAmaka grAma me pallIvAlo kA eka prAcIna di0 jaina caityAlaya hai jisame prAcIna mUrtiyA~ virAjamAna hai| parasoTA grAma me hI pallIvAla samAja ke adhipThAtA kI gaddI hai| isake antima adhiSTAtA zrI 108 bhaTTAraka karana sAgara jI mahArAja the jinakA kucha varSa pUrva dehAta ho gyaa| ghara me kucha bhI zubha kArya hone para pallIvAla loga yahA~ dAna dene| caDhAvA caDhAne jAte hai| nAgapura (maharASTra) me pallIvAlo ke tIna digambara jaina madira haiN| iname se eka madira do sau varSo se bhI adhika purAnA hai lekina isakI mUrtiyAM 500-600 varSa prAcIna haiM / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa jagarauThI kSetra ke ponoga, sirsakA kheDalI, paTauMdA, ugera Adi gAMvo meM prAja zvetAmbara maMdira haiN| bharatapura tathA DIga meM bhI zvetAmbara madira haiN| jagaroThI kSetra ke hinDauna, karaulI, gagApura siTI, zerapurA zekhapurA Adi sthAno para bhI zvetAmbara madira haiN| pallIvAloM dvArA nirmita kaI sthAnaka bhI haiM tathA ye bharatapura tathA hiNDauna meM sthita haiN| eka sthAnaka AgarA meM bhI thA, lekina aAjakala vahA~ nahI hai| vibhinna mUrti-lekho se pratIta hotA hai ke purAne samaya meM gujarAta meM bhI pallIvAlo dvArA nirmita zvetAra tathA disambara dono hI amnAyo ke mandira hone cAhie~, kina mAja inakA koI astitva dikhAI nahIM detA hai| ye mandira gujarAta ke pATana, mehasAnA, ahamadAbAda, kAThiyAvADa, bharUca tathA sUrata prAdi nagaro me hone caahie| (47) dhUliyA gaja, prAgarA sthita digambara jaina maMdira tathA prAdhyAtmika saMlI - AgarA me pallIvAlo kA Agamana lagabhaga do sau varSa pahale se hI prArambha ho gayA thaa| ye pallIvAla prAgarA ke dhUliyA gaja nAmaka sthAna meM rahate the| prArambha me hI inako dharmadhyAna meM vizeSa rUci thii| usa samaya dhUliyA gaja me madira nahI thaa| prata sabhI pallIvAla belanagaja (prAgarA) ke di0 jaina madira me darzana tathA pUjana karane jAte the| dhUliyA gaja tathA belanagaja kI jaina samAja sAmahika rUpa se pUjA-prakSAla Adi karatI thii| kahate hai ki eka bAra kucha pallIvAla banyumo ko mandira pahuMcane meM dera ho gaI, ata. belasa gaMja ke gaira-pallIvAla jaina bagghuSoM ne pUjA-pATha prArambha kara diyaa| dera se pahuMce pallI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja darzana vAlo ne isa para Apatti kii| tabhI kisI ne kaTAkSa mArate huye kahA ki tumako (pallIvAlo ko) jaba itanI hI Apatti hai, to apanA alaga mandira kyo nahI banavA lete| basa itanA hI kahanA thA ki pallIvAla bandhuo ne eka alaga mandira banavAne kA nizcaya kara liyaa| isI ke phalasvarUpa vi savat 1895 (san 1839 I ) me dhUliyAgaja meM 'zrI pallIvAla digambara jaina madira' kI vidhivat sthApanA huii| prArambha me isa mandira meM mAtra eka pratimA 23 ve tIrthakara zrI pArzvanAthajI kI thii| kAlAMtara me isa mandira kA vistAra huA tathA kaI anya vediyA~ bnii| isa mandira meM prAcInatam mUrti vi saMvat 1526 kI bhagavAna pArzvanAtha kI hai| padmAsana avasthA me yaha mUrti dhAtu kI hai tathA hamakI avagAhanA cAra inca hai| mandira me aura bhI kaI dhAtu pratimAyeM solahavI zatAbdI kI hai| prAcInatam pASANa pratimAye mAtra do hai / vi savat 1836 me nirmita bhagavAna pArzvanAtha aura bhagavAna munisuvratanAtha kI ye pratimAye kramaza zyAma tathA zveta pASANa kI hai| pUjA-pATha ke sAtha-sAtha dhUliyAgaja ke pallIvAla zAstra svAdhyAya meM bhI vizeSa ruci lete rahe hai| yahA~ ke mandira se bahuta pahale se hI svAdhyAya va pravacana hote rahe hai| lekina lagabhaga pichale so varSoM se yahA~ para vidhivata rUpa se prAdhyAtmika zailI cala rahI hai| pahale yahA~ para pa0 nannUmala jI tathA pa0 cirajIlAla jI zAstra pravacana karate the| unake bAda yahA~ ko zailI meM kaI vidvAna logo kA samAgama huaa| zrI ratanalAla jI munIma tathA DAkTara pyArelAla jI uname mukhya hai| yahA~ kI AdhyAtmika zailI ne san 1970 se vizeSa khyAti prApta kii| usa samaya isa zailI ke pramukha logo me DA pyArelAla jI, Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa brahmacArI vAle ) sUraja mAsTara hajArIlAla jI ( graTarU zrI rAmacadra jI, pa0 rAmanAtha jI, zrI bhAna 'prema', mAsTara rAmasiMha jI, zrI sumeracada jI 'bhagata' tathA zrI kiroDImala jI ke nAma ullekhanIya haiN| gaira-pallIvAlo meM yahA~ kI zailI ke pramukha sadasyo me munzI gedAlAla tathA munzI kAmatA prasAda haiM (dono padmAvatI puravAla jAti ke hai) ke nAma mukhya hai / pa0 rAmanAtha jI pahale dUdha kA vyApAra karate the, prata dUdha vAle ke nAma se vikhyAta ho gaye the| bAda meM ye andhe ho gae the / lekina isake bAvajUda bhI inhone jaina samAja kA bahuta upakAra kiyA / inhone mandira jI me 'mahilA jJAna maNDala' kI sthApanA karAI tathA bahuta-sI anapaDha mahilAo ko inhone bhaktAmbara strota tathA tatvArtha sUtra kaThastha karAye tathA unhe dhArmika zikSAye dii| gujarAta mUla ke brahmacArI zrI mRlazakara desAI jI ke athaka prayAso se lagabhaga san 1965 meM yahA~ dhArmika kakSAye prArambha kI gii| bacco ko yahA~ vizeSa rUpa se dhArmika zikSA dI jAtI thI / (4-8) sAhityika kSetra me pallIvAla- jAti kA yogadAna pallIvAla jAti me zAstra svAdhyAya kI paramparA bahuta purAnI hai / isI kAraNa Aja bhI bahuta se pallIvAla gharo me sau DeDha sau varSa purAne hastalikhita grantha mila jAte hai / pahale samaya me zAstra Adi ke prakAzana kI vyavasthA nahI thI / prata. vibhinna zAstro kI apane hAtha se hI nakla karanI paDatI thii| bahuta se pallIvAla bandhuo ne bhI isa kArya ko kiyA / sau varSa purAne kaI zAstra DA pyArelAla jI, AgarA ke yahA~ para bhI upalabdha haiM / kaI pustako kI nakala magurA (AgarA) ke zrI nandakizora jI ne mI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja darzana 78 likhvaaii| Aja bhI ye hastalikhita pustakeM unake vaMzajo ke gharoM meM upalabdha haiN| dhUliyA gaja (AgarA) tathA miThAkura (mAgarA) ke zrI pallIvAla digambara jaina mandiro meM bhI lagabhaga do sau varSa purAne hastalikhita zAstra maujUda haiM / hastalikhita 'bhaktAmbara pATha' tathA bhajana saMgraha to kaI gharo me upalabdha haiN| pallIvAla lipikAro dvArA kI gaI lagabhaga DeDha sau-pone do sau varSa prAcIna kucha hastalikhita lipiyAM jayapura ke baDe terApathI digambara jaina mandira tathA jaranala gaja, kAnapura ke digambara jaina mandira meM bhI upalabdha kacauDAghATa ke pallIvAla digambarajaina mandira me bhI kaI prAcIna hastalikhita grantha ye / jaba pavlIvAla isa sthAna ko choDakara anyantra cale gaye to una grantho ko apane sAtha le gye| kucha grantha kannauja me bhI hone kI sambhAvanA hai| pallIvAla jAti me kaI aise vidvAna bhI huye haiM jinhone molika racanAeM likha kara jaina sAhitya ko samRddha karana me apanA bahumalya yogadAna kiyaa| inakA paricaya isa pustaka me Age diyA hai| ina vidvAno me kavi dhanapAla, pa daulatarAma tathA kavivara manaragalAla pramukha haiM / pa daulatarAma kRta chahaDhAlA to hindI kI mahAn jaina kRti hai / prAcArya kundakunda kRta bhI aneka Agama grantha upalabdha hai, jiname pravacanasAra, samayasAra, niyamasAra, pacAstikAya Adi AdhyAtmika grantha bahuta prasiddha hai / hindI sAhitya ke kSetra me bhI pallIvAlo ne amUlya yogadAna kiyA hai / suprasiddha sAhityakAra zrI jainandra pallIvAla jAti ke hI haiN| (4-9) zikSA kA pracAra-prasAra pallIvAla jAti me zikSA kA pracAra bhI hamezA se ho rahA hai| isI kAraNa prAcIna samaya se hI isa jAti me kaI kavi eva Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa vidvAna hote rahe haiM / Aja bhI yaha jAti pUrNata zikSita hai| bahuta se laDake tathA laDakiyA~ ucca zikSA prApta hai tathA sarakArI sevA me ucca pado para kAryarata haiN| prAja samAja ne bahuta sI prAdhArahIna rUDhiyo ko samApta kara diyA hai, lekina isake sAtha hI logo me dhArmika bhAvanA (ruci) bhI kama ho gaI hai| (4-10) rIti-rivAja: pallIvAla jAti ke sAmAjika rIti-rivAja hinduno ke rIti-rivAjo se bahuta prabhAvita hai| pahale samaya me pallIvAlo ke rIti-rivAja kyA the isakI jAnakArI do choTI pustako se milatI hai, ve pustake hai-'pallIvAla hitaiSiNI' tathA 'pallIvAla rIti prbhaakr'| 'pallIvAla hitaiSiNI' ke mukha-pRSTha ke anusAra ise magUrA nivAmI zrI nanda kizora paTavArI na saba pallIvAla bhAiyo ko sahamati se likhA tathA prakAzita kraayaa| isakA prathama bAra mudraga vi sa 1967 (I. san 1910) me 'vAla kizana prinTiga presa (mai0-lAlA kanhaiyA lAla bAla kizana, bambaI) me humA / kula prakAzita pratiyo kI saMkhyA 250 thii| pustaka ke anta me una saba pallIvAla bhAiyo ke nAma (hastAkSara) hai jinhone isa pustaka me likhita rIti-rivAjo ko majUrI (sahamati) pradAna kii| jina vyaktiyo ke hastAkSara hai ve nimna prakAra hai-sarva zrI nandakizora mu. magUrA, bhikharImala mu0 kutharo pyArelAla mu0 mureDA, cirajIlAla va zyAmalAla mu0 rAyabhA, zyAmalAla mu* haselA, vijerAma mu0 gaDImA, giravara mu0 kaThavArI, cirajIlAla mu0 kaThavArI, cirajIlAla mu0 kutharo, khaceramala mu0 agUThI, cainIrAma mu0 rUnakatA, mUlacanda mu0 arasenA, mUlacanda mu0 gaDhI tirakhA, jAha Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja darzana 77 riyA mu. parikhama, dIpacanda va ratanalAla mu. haselA, narAyanaprasAda mu0 laDAgaDA, tArAcanda mukutharau,, nakaTArAma mu0 kutharI, jhammana lAla mu0 kutharo, muralIdhara mu0 kutharI, choTelAla mu0 kaThavArI, biradhIlAla mu0 bhilAvaTI, pInAmala mu0 rahapurA ahIra, DUMgarasiMha mu0 rahapurA, ahIra, imaratA mu0 kAsauThI, parasAdI mu0 kAsoThI, balavatasiMha mu. maI, motIlAla mu0 maI, TIkArAma mu0 rAyabhA, mUlacanda mu0 magarA, ghanazyAma dAsa mu0 kherAsAdhana, rAmacanda mu0 panavArI, kirorI mala mu0 AgarA, mAIthAna, munzI nandakizora va candrabhAna, pannIlAla mu0 bastaI, zivacarana ma0 rAyabhA, cirajIlAla mu0 miDhAkura, zakaralAla mu0 miDhAkura, kallUrAma va cokhelAla mu. miDhAkura chiddAmala mu0 DAbalI, jIvArAma mu. DAbalI, gopIcanda mu0 rahapurA jATa, parasAdIlAla munIma mu0 rahapurA jATa, ganezIlAla mu0 rAyabhA, uttamacanda mu0 bhuDurUsU, chiddA mu0 nagalA akapurA, totArAma mu0 kirAvalI, bhUpAla mu. kirAvalI, manesIlAla mU0 vasaIyA, maTaremala ma0 aAgarA, kanhaiyAlAla mu0 basaIyA, maganapata mu0 adUsa, rAmanada mu0 panavArI, bihArIlAla mu0 jhanakatA, kanhIyAlAla mu0 dhanaulI rAmacanda mu0 gopaU, phatelAla mu0 mahadaU, gagAdhara mu0 umedIpurA, sakaralAla mu0 sajA kA nagarA, narAyana parasAda mu0 gaDhI candramana / yaha pustaka kaI mAmalo me bahuta mahatvapUrNa hai| eka to isase usa samaya ke pracalita rIti-rivAjo kA patA calatA hai| dUsare isase yaha siddha hotA hai ki prAcIna samaya meM hamAre pUrvaja samayasamaya para mITiMga (sabhA) prAyojita kiyA karate the tathA samAja ke vibhinna pahaluoM para vicAra-vimarza kiyA karate the| isa prakAra kI mITiMga me sammilita hone ke lie sabhI gAMvo se loga AyA karate the| Ane jAne ke mAdhano kA prabhAva hone para bhI kAphI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pallIvAla jana jAti kA itihAsa saMkhyA meM loga ekatrita huA karate the| ve ina mITigo meM kucha mahatvapUrNa nirNaya bhI liyA karate the| eka anya bAta jo isase ujAgara hotI hai vaha hai ki prAgarA ke pAsa-pAsa ke kina-kina gA~vo me pallIvAla rahate the| hamAre bujurgoM ke kyA-kyA nAma the, yaha bhI patA calatA hai / __pallIvAla jAti ke sAmAjika rIti-rivAjo se sambandhita 'pallIvAla rIti prabhAkara' nAmaka eka anya pustaka kA prakAzana vikrama sa0 1970 (san 1914) me huA thaa| isa pustaka ko lAlA gulAbacanda jI, lAlA buddhasiha jI paTavArI varArA tathA lAlA nihAlacanda jI ne banAyA aura mAsTara kanhaiyAlAla jI bI e ela TI tathA mAsTara magalasena jI ne 'zodha vaidika-yantrAlaya, ajamera me chapavAkara prakAzita kraayaa| isa pustaka kI bhUmikA se patA calatA hai ki usa samaya samAja me zikSA kA abhAva thA tathA samAja me kurItiyoM vyApta thii| samAja kI unnati ke uddezya me hI prAgarA ke barArA nAmaka grAma me 'vazonnati-mabhA' kI sthApanA vi sa 1967 (san 1911 ) meM kI gii| taduparAnta pallIvAlo ke rIti-rivAjo ko samAja meM pracArita karane ke uddezya se ukta pustaka kA prakAzana kiyA gyaa| purAne rIti-rivAjo kI aba pracalita rIti-rivAjo se tulanA karane para patA calatA hai ki Aja bahuta se vyartha ke rivAjo ko samApta kara diyA gayA hai| vibhinna avasaro para mana gaDhata kudevo ko pUjanA bhI bahuta kama ho gayA hai| ghara meM kisI ke mara jAne para pahale brAhmaNo ko khilAyA jAtA thA tathA samAja ko bhoja diyA jAtA thA, lekina Ajakala mRtyubhoja kI kurIti bhI bahuta kama ho gaI hai| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja darzana samAja meM pahale bAla-vivAha kA pracalana thaa| aba vaha vilkula samApta ho gayA hai / 60-70 varSa pahale taka anamela vivAho kA bhI pracalana thaa| pacAsa varSa ke puruSa bhI patnI ke mara jAne ke bAda nAbAlika kanyApro se vivAha kara lete the / yaha kuprathA prAya bhArata kI sabhI jAtiyo me pracalita thii| lekina aisA aba zAyada kisI bhI jAti me nahI hotA hai| sAmAnyata samAja me puruSa kaI zAdiyA~ nahI karate hai| satriyo me bhI punarvivAha prAya nahI hotA hai| samAja me antarjAtIya vivAha karate hai lekina phira bhI adhikAza loga samAja me hI zAdI vivAha karanA pasada karate hai| (4-11) jAtIya sabhAyeM/sasthAyeM pallIvAla jAti ko Aja hama jisa sagaThita rUpa meM dekha rahe hai usake pIche samAja ke purAne logo kA bahuta yogadAna rahA hai / Aja se lagabhaga sau varSa pahale taka samAja eka prakAra se asagaThita thaa| usakA koI apanA aisA maca nahI thA jisase samAja kI koI eka dhvani prAtI ho / samAja ko sagaThita tathA unnatazIla banAne ke uddezya se eka sasthA kI sthApanA 11 disambara san 1892 me samAja ke utsAhI eva zikSita yuvako dvArA kI gii| isa sasthA kA nAma 'pallIvAla dharma pravardhanI klaba' rakhA gyaa| jisa samaya isa sasthA kI nIva rakhI gaI, usa samaya 'pArya-samAja' jaise lokapriya sudhAravAdI Andolano kA jora thaa| pallIvAlo kI ukta sasthA bhI inase prabhAvita rahI tathA isa sasthA kA bhI mukhya uddezya samAja meM phailI kurItiyo ko dUra karanA tathA samAja ko pragatizIla banAnA rhaa| kucha samaya bAda isa sasthA kA nAma parivartita karake 'pallIvAla jaina mahAsamiti' kara diyA gyaa| isakA prathama adhivezana san 1920 me AgarA me huA / isa sasthAne vIsa Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa varSa kI avadhi taka samAja kI sakucita vicAradhArA ko dUra karane tathA samAja ko saMgaThita karane kA mahatvapUrNa kArya kiyA / tadoparAnta kAryakartAo ke abhAva me yaha saMsthA lagabhaga samApta ho gaI / isa sasthA ke sagaThanAtmaka kAryoM meM sabase baDI upalabdhi pallIvAla samAja ke vibhinna ghaTako ( murainA tathA gvAliyara ke pallIvAla, kannauja, alIgaDha tathA phirojAbAda ke pallIvAla, sikandarA ke sailavAla, pAlama tathA alavara ke jaisavAla ) me Apasa me vivAha sambandha sthApita karavAnA rhii| ina sasthAo se sambandhita logo me mukhya the - mAsTara kanhaiyAlAla jI, rAyasahAba kalyANarAma jI, seTha rAmacanda jI tathA seTha gopIcanda jI Adi / 80 - samAja ko phira se sagaThanAtmaka netRtva pradAna karane ke lie samaya-samaya para vibhinna logo dvArA prayatna kiye jAte rhe| usI ke phalasvarUpa 20 apraila san 1969 ko 'zrI akhila bhAratIya pallIvAla jaina mahAsabhA' kI sthApanA kI gii| isa sasthA ko sthApita karane me DA0 krAnti kumAra jaina, DA0 kizanacanda jaina, zrI brijendra kumAra jaina tathA zrI prakAza canda jaina kA mukhya yogadAna rahA / (4-12) patrakAritA samAja kA buddhijIvI varga isa bAta kA anubhava kara rahA thA ki samAja ke pratyeka vyakti taka samAja kI sUcanAe~ pahueNcAI jAai tathA sadiyo se calI A rahI rUDhivAditA tathA kurItiyoM ko dUra karane kI apIla kI jAe, jaba taka aisA nahI hogA, samthAmro ke prayojana adhika saphala nahI hoge / inhI uddezyo kI pUrti ke lie samAja kI patrikA nikAlane kA prayatna lagabhaga 60 varSa pUrva kiyA gyaa| san 1925 meM 'pallIvAla jaina' nAmaka patrikA kA prakAzana Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja darzana prArambha humaa| isake sapAdaka pa cirajIlAla jI the| prArambhika varSoM meM yaha patrikA traimAsika thii| san 1934 meM isakA mAsika prakAzana prArambha huaa| isa patrikA ke sapAdaka kramaza zrI hajArI lAla jaina, zrI pratApa canda jaina tathA zrI sUrajabhAna jaina 'prema' rahe / bAda meM isa patrikA kA sapAdana kArya kramaza mA0 rAmasiha jaina, zrI nemIcanda baravAsiyA tathA zrI godhanadAsa jaina dvArA kiyA gyaa| isake atirikta san 1940 me 'pallIvAla bandhu' kA prakAzana kiyA gyaa| isake sapAdaka zrI rozanalAla jaina the| san 1963 me 'jaina-sagama' kA prakAzana prArambha huA, isake sapAdaka zrI mahAvIra koTiyA the| antatogatvA ina sabhI patrikAmo ke prakAzana nyanAdhika avadhi ke pazcAt banda ho gye| san 1969 me 'zrI akhila bhAratIya,pallIvAla jaina mahAmabhA' ke mukha-patra ke rUpa meM 'pallIvAla jaina patrikA' kA prakAzana prArambha huaa| isake prakAzana kA zubhArambha mAgarA se humA tathA isake prathama sapAdaka mA0 rAmasiMha jaina the| tatpazcAt isakA prakAzana jayapura se huprA tathA kucha varSoM bAda puna: yaha patrikA AgarA pA gii| Ajakala isakA prakAzana mathurA se ho rahA hai / (4-13) janagaNanA samAja kI janagaNanA kA prathama prayAsa san 1916 me lAlA bazIdhara jI dvArA kiyA gyaa| yaha janagaNanA eka varSa me pUrNa huii| isa kArya meM lAlA sUrajabhAna jI 'prema' lAlA gopIlAla jI tathA mAsTara kanhaiyAlAla jI kA vizeSa sahayoga rhaa| san 1988 me pallIvAlo ke parivAroM kI anumAnita saMkhyA lagabhaga 4000 hai tathA kula janasakhyA lagabhaga 20,000 hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa (4-14) itihAsa lekhana pallIvAla jAti ke itihAsa se sambandhita sabase prAcIna pustaka 'pallIvAla- parIkSA' kA ullekha milatA hai / yaha hastalikhita pustaka savat 1300 meM likhI gaI thii| isakA ullekha 'mahAkavi canda ke vazadhara' nAmaka lekha me pro ramAkAnta tripAThI 23 ne kiyA hai| lekina yaha pustaka anupalabdha hone ke kAraNa isakI koI vizeSa jAnakArI nahI hai / anya bahuta sI jAtiyo kI taraha pallIvAla jAti meM bhI rAya bhATa (cAraNa bhATa) kA pracalana thA / ina rAyo kA mukhya kArya jAti ke vibhinna vazo / gotro ko vazAvaliyo ko banAnA tathA unhe pUrNa karanA thA / yadi jAti me kucha vizeSa kArya huA ho yA koI vizeSa ghaTanA ghaTI ho to usakA bhI ve dastAveja taiyAra karate the / pallovAla jAti se sambandhita vaMzAvaliyo tathA ghaTanAo kA pUrNa dastAveja 'prArthanA - pustaka' nAmaka hasta likhita kRti meM upalabdha hai / lekina isameM kramavAra ghaTanAo kA ullekha na hone tathA bahuta sI mahatvapUrNa ghaTanAmro ko choDa dene ke kAraNa ise itihAsa nahI kahA jA sakatA hai / prastuta itihAsa se pUrva jAti ke itihAsa ko kramabaddha tarIke se likhane ke do prayAsa huye hai / san 1922-23 me sarva prathama 'laghu pallIvAla itihAsa' likhA gyaa| isakA prakAzana satanA ( rIvA) me huA thaa| san 1962 me pallIvAla jaina itihAsa' kA prakAzana bharatapura se huA thA / isake lekhaka zrI daulatasiMha loDhA 'aravinda' the / bharatapura se prakAzita isa itihAsa ko likhane meM zvetAmbara pallIvAlo se sambandhita lekho / mUrti lekho kA vizeSa AdhAra liyA gayA thA | digambara pallIvAlo ke aitihAsika tathya tathA mUrti lekha prAdi kA upayoga nahI kiyA gayA thA / zrata yaha itihAsa Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja darzana bhI apUrNa rahA / isI kAraNa prastuta itihAsa likhA gayA hai; ise likhane me jAti se sambandhita prApta sabhI sAmagrI kA yathA sambhava pUrNa upayoga kiyA gayA hai| (4-15) zikSaNa saMsthAeM, dharmazAlAeM tathA auSadhAlaya prAdi Aja samAja dvArA sacAlita kaI vidyAlaya haiN| eka hAI skUla tathA jUniyara hAI skUla AgarA meM haiM / eka pablika skUla lagabhaga do varSa pUrva barArA (AgarA) meM kholA gayA / seTha chadAmI lAla jI dvArA sthApita eka DigrI kaoNleja (zrI sI ela jaina DigrI kaoNleja) phirojAbAda meM hai / samAja kI kaI dharmazAlAeM bhI hai| dhUliyA gaja, AgarA, atizaya kSetra zrI mahAvIra jI, bharatapura tathA hiNDauna Adi me eka eka dharmazAlA hai| seTha chahAmIlAla jI dvArA banavAI eka vizAla dharmazAlA phirojAbAda me hai / kucha dharmArtha provAyala bhI hai| AgarA me dhUliyA gaja me sthita zrI mahAvIra homyopauSadhAlaya' hai / ajamera ke pAla-bIcalA me vijaya paulI klinika' hai, isame Adhunika paddhati para AdhArita vibhinna cikitsA suvidhAe~ hai| alavara me bhI aAyurvedika cikitsA paddhati para AdhArita 'zrI candra prabhu moSadhAlaya' hai / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama-pradhyAya pallIvAla jAti ke viziSTa vyaktiyoM kA saMkSipta paricaya pallIvAla jAti me samaya-samaya para baDe-baDe vidvAna paidA hote rahe hai jinhone jaina dharma kA pracAra kiyA tathA dharma ke marma ko samajha kara apane jIvana meM bhI utaaraa| ina vidvAno me se kucheka to bahuta prasiddha hai tathA pUrA jaina samAja unase paricita hai, lekina bahuta se aise bhI hai jinake bAre meM pallIvAla jAti ke adhikatara loga nahI bhI jAnate hai| janasakhyA kI dRSTi se pallIvAla jAti eka choTI sI jaina jAti hai, lekina isame itane baDe-baDe vidvAna va viziSTa puruSa hue hai, yaha isa jAti ke lie bahuta hI gaurava kI bAta hai| yahA~ para unhI kA sakSipta paricaya prastuta hai / (5-1) kavi dhanapAla pallIvAla dhanapAla nAma ke do vidvAna hue hai| eka gyArahavI zatAbdI ke pUrvArddha me hue hai| ye brAhmaNa the tathA bAda me digambara jaina dharma apanA liyA thaa| ye bahuta vidvAna the| inhone saMskRta me 'tilaka majarI' nAmaka gadya kI racanA kii| dUsare dhanapAla kavi terahavI zatAbdI me hue hai| inhone 'tilaka majarI sAra' nAmaka saMskRta kAvya kI racanA kii| apanI Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa vyaktiyoM kA saMkSipta paricaya racanA ke prArambhika pA~ca pado meM inhone spaSTa kiyA hai ki inakI yaha racanA uparokta dhanapAla ke 'tilaka majarI' para hI prAdhArita hai / tilaka majarI sAra' ke racayitA kavi dhanapAla ne apanI isa racanA ke anta meM apanA paricaya nimna prakAra diyA hai mahAkAvya vinirmame // 2 // 'aNahillapurakhyAta patnIvAla kulodbhava / jayatyazeSazAstrajJa zrI mAn sukavirAmana // 1 // sukliSTa zabda sandarbhamadbhutArtha rasomi yat / yena zrI nemicarita catvArastanujAstasya jyeSThasteSu vizeSavit / pranantapAlazcakre ya spaSTA gaNitapATikAm // / 3 // dhanapAlastato navya kAvya zikSA parAyaNa / ratnapAla sphuratprajJo guraNapAlazca vizruta // 4 // dhanapAlo'lpatuzcApi piturazrAnta zikSayA / sAra tilakamajaya kathAyA kicidapratham // indu darzana- sUryAka ( 1231) vatsare mAsi kArtike / zuklASTamyA gurAveSa kathAsAra ( ) samarpita / / 6 / grantha kincadamyadhika zatAni dvAdazAnyasau / vAcyamAna sadA sadbhiryAvadarka ca nandatAt 7 #1 H bhAvArtha - racayitA ke pitA grAmana kA janma aNahillapura (pATaNa) ke suprasiddha kula pallIvAla me huA thA / Amana eka suprasiddha mahAn kavi hai tathA unhoMne 'zrI nemicaritam' nAmaka mahAkAvya kI racanA kI hai| inake cAra putra haiM, uname sabase baDe anantapAla hai jinhone 'spaSTa pATigaNita' kI racanA kI / dUsare dhanapAla svaya hai jisane isa kAvya kI racanA kii| agale putra ratnapAla tathA guNapAla haiN| pitA dvArA dI gaI zikSA ke do 85 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa kAraNa hI dhanapAla kAvya racanA ke kSetra meM dakSa hai tathA isa hI ke pariNAma svarUpa ve isa racanA ko banA sake hai| yaha kArya indudarzana sUryAka sambat yAni ki vi0 sa0 1261 ke kArtika mAsa ke zukla pakSa kI aSTamI ke dina guruvAra ko pUrNa kiyaa| isa kAvya me bAraha sau se kucha adhika pada hai| kavi ne aisI AzA pragaTa kI hai ki jaba taka sUrya rahegA, ise par3hane vAle isase Ananda prApta krege| yahA~ se yaha spaSTa hai ki dhanapAla kA janma pallIvAla kula me huA thaa| muni zrI jinavijaya jI tathA zrI nAthUrAma premI ke anusAra 'pallIpAla' zabda 'pallIvAla' kA hI prAkRta bhASA kA rUpAtaraNa hai| ata kavi dhanapAla pallIvAla jAtyutpanna hI the| usa samaya gujarAta ke pazcimI bhAga maiM cAlukyo ke solakI sAmrAjya kI rAjadhAnI araNahillapura (pATaNa) ke suprasiddha pallopAla kula me kavi ke pitA prAmana kA janma huA thaa| prAmana bhI vidvAna the tathA inhone nemicaritam' kI racanA kii| Amana ke baDe putra anantapAla ne bhI 'pATigaNita' likhaa| isase patA calatA he ki Amana kA pUrA parivAra bahuta paDhA-likhA thA tathA ye sabhI vidvAna the| lekina durbhAgyavaza isa parivAra ke dhanapAla kI mAtra eka racanA tilaka majarI sAra' hI upalabdha hai| anya racanAye yA to nA ho gaI athavA abhI taka prakAza me nahI pAI hai| muni zrI jinavijaya jI ke anusAra vanapAla pallIvAla digambara the| zvetAmbara paDita lakSmIdhara pallIpAla-dhanapAla ke samakAlIna the| ye bhI aNihallapura ke nivAsI the tathA inhone bhI 'tilaka majarI kathA sAra' kI racanA vi0 sa0 1281 me kI, lekina inhone apanI racanA me na to gyArahavI zatAbdI ke dhanapAla kA (jinhone mUla 'tilaka majarI' likhI) aura na hI pallI Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa vyaktiyo kA saMkSipta paricaya 87 pAla kA ( jo rihallapura ke hI nivAsI the tathA lakSmIdhara se mAtra bosa varSa pahale hI lokapriya tilaka majarI sAra' kI racanA kI ) koI ullekha kiyA hai / aisA mAnanA to galata hogA ki lakSmIvara apane nagara ke tathA apane samakAlIna loka priya kavi pallIpAla dhanapAla tathA pa0 grAmana se aparicita rahe ho / pa0 lakSmIdhara ne inake nAmo kA ullekha nahI kiyA usakA mAtra kAraNa yaha thA ki ye sabhI digambara the tathA pa0 lakSmIdhara pallIpAla dhanapAla ko apanA pratidvandI mAnate the / pallIpAla dhanapAla digambara the, isI kAraNa zvetAmbara zAstra bhaNDAro me usa samaya kI anya sabhI racanAe~ to surakSita hai, lekina pallIpAla dhanapAla, pa0 grAmana tathA pa0 anantapAla kI racanAe~ nahI haiM / isa prakAra pa0 grAmana, pa0 anantapAla tathA kavi dhanapAla pallIvAla jAti ke the tathA digambara jaina dharmAnuyAyI the| inakA pUrA parivAra dhArmika kAryoM me salagna thA / kavi dhanapAla pallIvAla kRta 'tilaka majarI sAra.' loka kathA para AdhArita saMskRta kA eka mahAkAvya hai jisame eka mora to rAjakumAra harivAhana tathA vidyAdharI rAjakumArI tilaka majarI tathA dUsarI ora rAjakumAra samaraketu tathA rAjakumArI malayasundarI ke prema-prasaMgo kA varNana hai / isa mahAkAvya meM anuSTubh chando kA prayoga kiyA gayA hai / chando kI kula sasyA 1205 hai jinameM se pratima 7 chado me kavi ne apanA paricaya diyA hai / zeSa chado ko nau prayANakam ( adhyAyo ) meM vibhakta kiyA hai / pratyeka adhyAya ke prata meM kavi ne 'vizrAma' zabda kA prayoga kiyA hai | prathama adhyAya ke prathama chada meM kavi ne prathama tIrthaMkara RSabhadeva kA smaraNa karate hue unase prAzIrvAda mAMgA hai / yaha chada nimna prakAra hai Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa 'zrI nAbheya zriya dizyAt yasyAzataTayo TA. / bhejurmukhAmbujopAntabhrAntabhRDagAvalizramam // 1 // yaha eka sundara kAvya hai jisame AvazyakatAnusAra vibhinna alakAro kA bhI prayoga kiyA gayA hai| isakA sarvaprathama prakAzana 'lAlabhAI dalapatabhAI saskRti vidyAmadira, ahamadAbAda' se san 1959 meM huA thA jisakI vistRta bhUmikA gujarAta kAleja, ahamadAbAda ke sIniyara lekcarara zrI nArAyana manIlAla kasArA ne likhIta hai| (5-2) tayAgacchIya zrImad vidyAnandasUri evaM zrI dharmaghoSasUri pallIvAla jAtIya prasiddha zreoSThi nemaDa ke putra rAhaDa tathA unake putra ke putra jinacandra kI cAhiNI nAmA dharma parAyaNA suzIlA strI se eka kanyA tathA pA~ca putra hue the| cauthA aura pAcavA putra vIra dhavala aura bhImadeva the| namaDa kA samasta parivAra dRDha jaina dharmI, dharma karma parAyaNa guru bhakta eva saskAra pavitra thaa| nemaDa ke kula me ina do-vIra dhavala aura bhImadeva ne sasAra ko asAratA kA vicAra karake bhava sudhArane kI zubha bhAvanAso ke udana se AkarSita hokara tathAgacchIya devabhadrasUri, vijayacandrasUri aura devendra sUri kI prAmnAtha me vi0 sa0 1302 me ujjaina nAmaka prasiddha eva aitihAsika nagarI me bhagavatI dIkSA grahaNa kI aura zrI vIradhavala muni vidyAnanda aura zrI bhImadeva dharmakIrti nAma se krayaza vizruta he| dono bhrAtAo ne gurU sevA me rahakara kaThina sayama sAdha kara uttama cAritra prApta kiyA eva zAstrAbhyAsa karake prazasanIya vidvatA prApta kii| vizrAnandasUri ne 'vidyAnanda' nAmaka vyAkaraNa bnaayaa| zrI devendra sUri dvArA racita 'navya karma' grantho kA zrI dharmaghoSasUri (dharma kIrti) ke sAtha raha kara sapAdana kiyaa| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa vyaktiyoM kA saMkSipta paricaya vidyAnanda vyAkaraNa eva navya karma grantho kA sapAdana ye do kArya hI inakI udbhaTa vidvatA kA spaSTa paricaya karA dene ko paryApta haiN| vi0 sa0 1323 meM ina dono nAtAmo ke teja tapa, sabama evaM zAstrAgyAsa, vidvatAdi se prasanna hokara zrI vidyAnanda muni ko sUri pada aura dharmakIrti ko upAdhyAya pada pradAna kiyaa| vi0 sa. 1327 me zrI devendrasUri kA mAlavA me svargavAsa ho gyaa| usa dina ke ThIka teraha dina pazcAt zrI vidyAnanda sUri bhI svargavAsI ho gaye / upAdhyAya dharmakIrti dharmaghoSa sUri nAma se pada para biraaje| zrI dharmaghoSasUri baDe vidvAna the aura inakA gurjara samrATo tathA mANDava ke zAsako para acchA prabhAva thaa| ye vidvAna hone ke sAtha sAtha mantravAdI bhI the| inhone bahuta se logo ko jaina dharma me dRDha kiyA tathA jaina dharma kA pracAra kiyaa| zrI dharmaghoSa sUri ne kaI grantha likhe / saghAcArAkhya, bhANyavRtti, muadhametistava, kAyasthiti, bhavasthitistavana, caturvizati para jinastavana 24, zAstrAzamati nAma kA prAdi stotra, devendranizam nAma kA zleSa stotra, yuyayuvA iti zlesastutaya , aura jayaRSabheti prAdi stutyAdaya inakI hI racanAe~ haiM / ___ isa prakAra sAhitya aura dharma kI prabhAvanA karate hue zrI dharmaghoSa sUri kA svargavAsa vi0 sa0 1357 me huaa| prAcIna jainAcAryoM meM vidvatA eva dharma-pracAra-prasAra kI dRSTi se ApakA sthAna bahuta U~cA hai| (5-3) paM. rUpacanda rUpacanda nAma ke tIna vidvAna huye haiN| pANDe rUpacanda kavivara paDita banArasIdAsa jI ke guru the| inakA nAmollekha pa0 banArasIdAsa jI ne apane prAtma-carita 'arddha-kathAnaka' me kiyA hai| pANDe rUpacanda jI ne 'samavasaraNa pUjA' tathA 'kevalajJAna kalyANa carcA' kI racanA kI tathA inakI prazastiyo me apanA pUrNa paricaya Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa bhI diyA hai / ye agravAla jAti ke the tathA inakA gotra garma thA / pANDe rUpacanda jI kI mRtyu vi0 sa0 1694 meM huI / dUsare pa0 rUpacanda pa0 banArasIdAsa jI ke una pA~ca sAthiyo me se eka the jinake sAtha banArasIdAsa jI paramArtha kI prAdhyAtmika carcAye kiyA karate the / inakA nAmollekha pa0 banArasI dAsa jI ne apane 'praddha-kathAnaka' tathA 'nATaka samayasAra' dono me kiyA hai / 'nATaka samayasAra' kI prazasti me kavivara likhate hai'rUpacanda paDita prathama, dutiya caturbhuja nAma || tRtiya bhagautIdAsa nara kauMrapAla gunadhAma // dharmadAsa ye patra jana, mili baiThe ika Thaura / paramAratha caracA kare inake kathA na auaura // ' ina paDita rUpacanda ne dohA paramArtha yA paramArthI dohA zataka, paramArtha gIta yA gIta paramArtha, paca kalyANa maMgala yA paca magala pATha, adhyAtma savaiyA, khaTolanA gIta tathA sphuTa gIta kI racanAe~ kI haiM / tIsare rUpacanda pa0 banArasIdAsa jI ke bahuta bAda meM huye hai / ye bho uparokta do rUpa cado kI taraha AgarA ke rahane vAle the / inhone pa0 banArasIdAsa jI ke 'nATaka samayasAra' kI TIkA savat 1798 me kii| inake dvArA kI gaI pratilipi kI kucha hastalikhita racanAe~ motI kaTarA (AgarA) ke digambara jaina mandira me bhI mojUda haiN| 26 pa nAthUrAma jI premI ke anusAra savanda nAma ke nAra vidvAna hue hai / 36 inake anusAra pANDe rUpacanda tathA 'samavasaraNa pATha (saMskRta) ke racayitA rUpacanda do alaga-alaga byakti haiM lekina adhikatara vidvAna zrI premI se sahamata nahI hai tathA ve 'samavasaraNa pUjA' ke racayitA pANDe rUpacanda ko hI mAnate hai / * eka janazruti ke anusAra 'paca magala pATha' ke racayitA pa0 rUpacanda pallIvAla jAti ke the / prata pa0 banArasIdAsa jI ke Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyo kA saMkSipta paricaya pAMca sAthiyoM meM se eka pa0 rUpacanda pallIvAla the| inakA janma kannauja meM humA thA tathA bAda me ye mogarA pAkara rahane lage the| ki pa0 banArasIdAsa 400 varSa pUrva huye haiM, ata. ye rUpacanda jI bhI400varSa pUrva ke vidvAna haiN| inakI patnI kA nAma maNi yA bhaNi thaa| inake koI bhI santAna nahIM thii| inhone jo racanAe~ kI haiM, unakA ullekha Upara hI kara cuke haiN| 'paca magala pATha' inakI sarvAdhika loka priya racanA hai| pratidina abhiSeka ke samaya ise pratyeka digambara jaina mandira meM paDhA jAtA hai / isa pATha meM tIrthaMkara bhagavAna ke garbha, janma, jJAna, tapa aura nirvANa ke samaya jo lakSaNa prakaTa hote hai unakA digdazana baDI sundara tathA sarala bhASA me karAyA hai / pa0 rUpacanda jI ne kevala jJAna kI mahimA kA varNana nimna prakAra se kiyA hai 'kSudA tRSA aru rAga dveSa asuhaavno| janma jarA aru maraNa tridoSa bhayAvano // roga zoka bhaya vismaya arU nidrA hnii| kheda sveda mada moha arati cintA ganI / / ganiye aThAraha doSa tina kara rahita deva nirjno| nava parama kevala labdhi maDita zivaramaNa mana rjno|| zrI jJAna kalyANaka sumahimA sunata ati sukha paaiyo| bhariNa rUpacanda sudeva jinavara jagata magala gaaiyo|" (5-4) dIvAna jodharAja dIvAna jodharAja kA janma vikrama saMvat 1790 kI kArtika zuklA pacamI ko huA thaa| ye pallIvAla jAtyutpanna DagiyA caudharI gotrIya the| pApa harasAraNA (hAsAne) nagara ke rahane vAle the, jisake zAsaka mahArAjA kesarIsiMha the yaha nagara alavara jile me sthita hai / jodharAja mahArAjA kesarIsiMha ke rAjya-darabAra meM dIvAna pada para mAsIna the| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa eka kivadanti ke anusAra mahArAjA kesarIsiMha mApase aprasanna ho gye| unhone Apako mRtyu daNDa kI sajA de dii| mahArAjA kI AjJAnusAra dIvAna jodharAja ko topa ke sAmane khaDA kara diyA gyaa| jaise hI topa dAgo jAne vAlI thI ki dIvAna jodharAja ne cAdanapura kI atizaya yukta bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA kA dhyAna lagAyA tathA sakalpa kiyA ki 'yadi maiM jIvita rahA to marva prathama bhagavAna mahAvIra ke darzana karUMgA tathA mandira kA jIrNoddhAra kraauuNgaa| itane me topa dAga dI gaI lekina topa nahI clii| tIna bAra yaha prayAsa kiyA gayA, lekina tIno bAra topa nahI clii| yaha bAta jaba mahArAjA kesarIsiha ko mAlUma huI to unhone dIvAna jodharAja ko mukta kara diyA tathA ve svaya dIvAna jodharAja ke sAtha bhagavAna mahAvIra kI atizaya yukta pratimA ke darzana karane gaye / bAda me dIvAna jodharAja ne mandira kA jIrNoddhAra kraayaa| isa ghaTanA kA ullekha pa0 kailAzacandrajI zAstrI (banArasa) ne gorakhapura se prakAzita patra 'kalyANa' ke tIrthAMka (varSa 31, sakhyA 1) me prakAzita apane lekha me bho kiyA hai| lekina yaha mAtra kivadanti hai| isakA koI aitihAsika pramANa upalabdha nahI hai| yaha spaSTIkaraNa svaya pa. kailAzacanda jI ne jaina sandeza (mathurA) ke 30 jUna 1986 ke aMka meM apane sampAdakIya me diyA hai 140 dIvAna jodharAja ne kaI mUrtiyo kI pratiSThAe~ bhI karAyI thii| uname se eka mUrti mathurA ke rAjakIya saMgrahAlaya me surakSita hai jisakI pratiSThA savata 1826 meM karAI thI 41 | zvetAmbara samAja kA mAnanA hai ki dIvAna jodharAja zvetAmbara matAvalambI the kyoki unake dvArA pratiSThApita mUrti svetAmbarI hai| vastuta ve kisI AmnAtha vizeSa ke haTI nahIM the| unake hRdaya me zvetA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ kavivara pa zrI daulatarAmajI (alavara ke mUrdhanya citrakAra zrI viSNu jI zarmA kI tUlikA se sAbhAra) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyoM kA sakSipta paricaya 93 mbara aura digambara donoM mAmnAyo ke lie eka sA Adara bhAva thaa| yadi aisA nahIM hotA to ve dono AmnAyo ke uddhAra kI bAta nahI socate / eka ora to zvetAmbara mUrtiyoM kI pratiSThAe~ karAyI tathA dUsarI ora bhagavAna mahAvIra kI digambara pratimA ke darzana kiye tathA mandira kA jIrNoddhAra kraayaa| bhagavAna mahAvIra ko yaha pratimA mUlata eva sarvata. digambara pratimA hI hai| isase to yahI siddha hotA hai ki dIvAna jodharAja digambara AmnAya ke prati adhika udAra the| vAstava meM hotA yaha hai ki yadi koI bhI rAjA yA ucca-padAdhikArI adhika lokapriya ho jAtA hai to sabhI dharmoM vAle use apane dharma kA mAnane vAlA kahate hai| udAharaNa lie rAjA zreNika ko hI le liijie| use jaina, bauddha tathA hindU sabhI alaga-alaga apane dharma kA mAnane vAlA kahate haiM / vastuta, jo bhI lokapriya baDA rAjA yA adhikArI hotA hai vaha sabhI dharmoM ke prati samAna prAdara bhAva rakhatA hai| yahI bAta dIvAna jodharAja ke lie bho samajhanI caahie| (5-5) kavivara 50 daulatarAma jI daulatarAma nAma ke do vidvAna hue hai| iname se prathama basavA nivAsI the| ye mahArAjA jayapura kI sevA meM udayapura rahate the| vahI rahate hue inhone kitane hI granyo kI racanA kI, uname padmapurANa bhASA, prAdi purANa bhASA, puNyAzrava kathA koSa, prAdhyAtma bArahakhaDI. jIvadhara carita bhASA, jaina kriyAkoSa Adi mukhya hai / ye aThArahavI zatAbdI ke vidvAna the| dUsare daulatarAma hAtharasa ke nivAsI the tathA pallovAla jAti ke the| ye apane samaya ke advitIya AdhyAtmika kavi the| 'chahaDhAlA' nAmaka mahAna racanA inhI kI hai| hama inhI ke jIvana kA pakSipta paricaya yahA~ prastuta krege| kavivara pa0 daulatarAma jI kA janma samvat 1860 aura Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa 1855 ke madhyavartI samaya meM hAtharasa ke nikaTa sAsanI nAmaka grAma meM huA thA / inakI janmapatrI san 1857 ke gadara ke samaya bhAgate huye inake putrAdika se gira paDI, isa kAraNa inakI janmatithi kA nirNaya honA kaThina hai, parantu inake suputra zrI TIkArAma jI ke kathanAnusAra paDita jI kA janma vikram savat 1855 yA 1856 kI sAla huA thA | Apake pitA kA nAma ToDaramalla thA / zrApakI jAti pallIvAla aura gotra gagIrIvAla thA, parantu prApa 'phatahapuriyA' nAma se ullekhita kiye jAte the / prApake pitA ke eka bhAI the, unakA nAma cunnIlAla thA tathA ve zrI TIkArAma jI se choTe the / ye bhI hAtharasa me hI rahate the / ye donA bhAI kapaDe kA vyApAra karate the / 94 ApakA vivAha alIgaDha nivAsI seTha cintAmaNI jI kI suputrI ke sAtha huA thA / zrApake do putra the, jinakA janma kramaNa savat 1882 aura savat 1886 me huA thaa| unake bar3e putra kA nAma TIkArAma thA tathA ye lazkara me rahate the / choTA putra prasamaya me hI apanI strI aura eka putrI ko choDakara paralokavAsI ho gayA thA / yadyapi inake pitA kapaDe kA vyavasAya karate the, parantu bacapana se hI inakI ruci vidyAdhyayana meM hI vizeSa thI, isa kAraNa inake pitA ne bhI harSa ke sAtha inhe vidyAdhyayana meM hI lage rahane diyA, kintu inhone kisa guru ke pAsa vidyAdhyayana kiyA, isakI koI jAnakArI nahI hai / Apane thoDe dina hAtharasa me hI vajAjI kA kArya kiyA tathA bAda me Apa alIgaDha rahane lage the / savat 1882 yA 83 me mathurA ke suprasiddha seTha rAjA lakSmaNadAsa jI sI0 AI0 ke pitA seTha manIrAma jI pa0 capAlAla jo ke sAtha kAraNavaza hAtharasa gaye / vahA~ unhone mandira jI me kavivara ko gommaTasAra kA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyoM kA sakSipta paricaya svAdhyAya karate huye dekhA / ve bahuta khuza huye pora unheM apane sAtha mathurA le pAye / vahA~ unhe bahuta Adara ke sAtha rakhA, parantu paDita jI ko vaha bhogopabhoga sampadA arucikara pratIta huI, phalasvarUpa ve kucha dina bAda vahA~ se lazkara aura bAda meM apanI janmabhUmi sAsanI me A gye| ___ ku" samaya bAda paDita jI sAsana se alIgaDha Akara chITa chApane kA kArya karane lge| chapAI kA kAma karate huye bhI pApa apane vidyAbhyAsa kA anurAga kama na kara sake aura caukI para jaina siddhAnta ke grantha rakhakara chapAI kA kAma karate huye 50 yA 60 padya rojAnA kaNThastha kara lenA ApakA dainika kartavya thaa| Apa saskRta ke acche vidvAna the tathA jaina siddhAnta ke parijJAna kI ApakI balavatI bhAvanA thii| usa samaya Apake kucha pUrvakRta karma kA azubhodaya thA jise Apane viveka aura dhairya ke sAtha sahA / kucha dino pazcAt paDita jo alIgaDha se dehalI A gaye aura dehalI se sAdharmI, vAtsalya premI sajjano kI moSThI ko pAkara apanA adhikAza samaya tatva cintana, sAmAyika aura siddhAnta zAstro ke svAdhyAya jaise prazasta kAryo me vyayIta karane lge| prApakA saiddhAntika jJAna baDhA-caTA thA aura Apako tatvacarcA karane me khUba raga pAnA thA / vastutatva kA vivecana karate huye unakA hRdaya pramoda bhAvanA se paripUrNa ho jAtA thaa| bIca me zrotAmo ke prazna hone para unakA uttara bar3I hI prasannatA ke sAtha dete the| zrotAjana unake santoSajanaka uttaro ko sunakara harSita hote the aura unakI madhura vAnI kA pAna baDI bhakti aura zraddhA ke sAtha karate the| Apane vastutatva kA manthana kara usame se jo navanIta rUpa sAra athavA pIyUSa nikAlA usakA anubhava mApakI savat 1891 me racI jAne vAlI eka mahAn kRti chahaDhAlA se hI ho jAtA hai| kavivara ne sabat 1910 me mAgha vadI caturdazI ke dina giri Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa rAja sammeda zikhara jI kI yAtrA kii| usakI smRti meM eka pada bhI banAyA thaa| bhagavAna pArzvanAtha kI vandanA kara hRdaya meM vicAra kiyA ki he bhagavAna ! kaba yaha avasara pAU~, jisa dina maiM svasvarUpa kA anubhava kara pUrNa svatantratA prApta kruuN|' isa taraha kavivara ne dehalI me usake bAda .0-12 varSa aura jIvanayApana kiyaa| unakA jIvana bar3A hI sIdhA-sAdA aura ADambarahIna thaa| duniyA~ ke bhoga bhAva unhe asundara pratIta hote the aura prakRti ke pratikUla padArthoM ke samAgama hone para bhI uname unakI aruci to rahatI hI thI, para usakI carcA karanA bhI unhe iSTa nahIM thaa| eka kivadantI hai ki eka bAra mathurA me paDita jI apana eka sambandhI ke ghara ruke / rAta me unake sone ke liye eka alaga kamare me palaga bichA diyA gyaa| lekina rAtabhara paDita jI ko nIda nahI AI aura ve palaga ke cAro ora ghamate rhe| unako nIda na Ane kA koI aura kAraNa nahI balki palaga ke gadde ke Upara bichA rezamI cAdara thaa| ve rAtabhara yaha hI vicAra karate rahe ki na jAne kitane kIDo ko mArakara yaha cAdara taiyAra kI gaI hai, ata isa cAdara para maiM kaise so sakatA huuN| aisI thI unakI virakti / tathA ahiMsA ke prati prema / ___ kahate haiM ki kavivara ko eka saptAha pahale apane mRtyu ke samaya kA parijJAna ho gayA thA, usI samaya se unhone apanA samaya aura bhI dharma sAdhana me bitAne kA prayatna kiyA aura kuTumbiyo ke prati rahA-sahA moha bhI chor3ane kA prayAsa kiyaa| savat 1923 yA 1924 me ThIka madhyAnha ke pazcAt isa nazvara zarIra kA parityAga kara devaloka ko prApta kiyaa| usI dina gommaTamAra kA svAdhyAya pUrA huA thaa| unhone apane zarIra kA tyAga mahAmantra kA jApa karate-karate kiyA thaa| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyo kA sakSipta paricaya 97 kavivara ne 'chahaDhAlA' ke atirikta bahuta se AdhyAtmika pado kI bhI racanA kii| pa0 pannAlAla jI bAkalIvAla ne sarva prathama inakI racanAmo kA saMgraha 'daulata vilAsa prathama bhAga' ke nAma se IsvI san 1904 meM prakAzita kiyA thaa| usake pazcAt kalakattA se 'daulata pada sagraha prakAzita huaa| lekina ina prakAzanoM meM daulatarAma jI kI sabhI racanAye nahIM A skii| san 1955 me alIgaja (eTA) se 'daulata vilAsa' nAma se sagraha prakAzita huaa| isame yathAsambhava daulatarAma jI kI samasta racanAyo ko sagrahIta kiyA gayA hai| pa0 daulatarAma jo kI sabhI racanAmo kA bahuta pracAra rahA hai| digambara jaina samAja me to zAyada hI koI aisA ghara hogA jahA~ chahaDhAlA na ho| 'chahaDhAlA' vastuta eka choTI kRti avazya hai, lekina isame gAgara me sAgara bharA huA hai / chahaDhAlA me chaha adhyAya haiM jiname kramaza sasAra kI dazA kA varNana, sasAra bhramaNa kA kAraNa, sasAra se mukti kA upAya bAraha bhAvanAmo kA varNana tathA sAdhu caryA kA varNana kiyA gayA hai / hindI bhASA me 'chahaDhAlA' se sundara tathA sarala aura koI racanA nahI hai| pa0 daulatarAma jI ke sabhI pada bhI AdhyAtmikatA se bhare huye hai| jaina padakAro me kavivara daulatarAma jI kA pramukha sthAna hai / unakI siddhahasta parimArjita lekhanI dvArA likhe gaye pada hindI sAhitya kI akSaya-nidhi hai| (5-6) kavivara manaragalAla jI Apa pa0 daulatagama jI ke samakAlIna kavi the| Apake pitA kA nAma zrI kanojIlAla tathA mAtA kA nAma devakI thaa| Apa kannauja ke rahane vAle the| Apa ke janma savat ke bAre meM to nahI mAlUma hai lekina itanA avazya hai ki Apane jeTha sudI 11 gurU-samvat 1880 nakSatra svAti sUrya ke uttarAyaNa meM 'micandrikA' Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa nAmaka grantha pUrA kiyaa| yaha grantha Apane apane sumitra zrI gopAla dAsa jI ke anurodha para bnaayaa| inhI gopAladAsa jI ke liye pa0 manaragalAla jI ne 'hitopadeza SaTa pacAsi' kI racanA sa 1881 me kI / nemicandrikA' to bahuta prasiddha hai tathA isake bAre me kaI vidvAno ne likhA hai / lekina 'hitApadeza SaTa pacAmi' kA kahI ullekha nahI AtA hai / isakI eka prati janarala gaja, kAnapura ke digambara jaina mandira me upalabdha hai jise agahana zuklA 9 ku ja vAsare sa. 1888 me lAlA hilasukharAya ke putra rAmasahAya ne likhaa| isa racanA ke prArambha me kavi ne apanA paricaya ima prakAra diyA hai "kannauja bAsa zrAvaka kula eva bansa jAniye, kanojIlAla nAta mAta devakI vakhAniye / tayo suputra mannaraga ne karI su chappanI, paDho guno suno savaiya moha kI uthappanI / / yaha SaTa pacAsata hita upadeza, kInI zrAvaNa mahinA sUveza / ali pakSa saptamI tiyi ganAya, ravivAra zreSTha jAno banAya / / aTha zata ikyAsI ganeu so samvata bhrAtA jAna leu / preraka yAke sugupAnadAsa, tina heta karI yaha sunivAsa // isa grantha me chattIsa chanda hai| isakA nAma 'hitopadeza SaTa pacAsi' kA sampUrNam / likhitama lAlA hilasukha rAya tazya lAlA rAmasahAya agahana zuklA 9 kuja vAsare sa0 1888 / / " __ isa prakAra yaha spaSTa hai ki pa0 manaraga lAla bahuta hI vidvAna the| unake mitra gopAla dAsa bho vidvAna the tathA samaya-samaya Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyoM kA sakSipta paricaya 99 para kavivara manaragalAla jI ko dhArmika racanA likhane ke liye prerita karate rahate the / ApakI anya racanAmo meM 'zikhira-vilAsa,' 'sapta vyapana caritra' 'saptarSi pUjA' tathA 'caubIsI pUjA pATha' mukhya hai / 'cauvIsI pUjA pATha' kI racanA savat 1857 meM kI thii| ina sabake atirikta prApane bahuta se pado kI racanA bhI kI, jinameM sasAra kI asAratA ko bahuta sarala Dhaga se samajhAte huye sasAra se vairAgya lene ke liye prerita kiyA gayA hai| unakA bahu-pracalita eka pada nimna prakAra hai "nara bhava pAyo nahI kuzalAta / koI rogI, koI zokI, kAhU ke ghara pari sama mAta / / kAU ke ghara gharanI nAhI, bina gharanI ghabarAta // gharanI bhaI to putra nAhi huo, samajha soca pachatAta / / putra bhayo to bhayo durvyasanI, dukha devai dina rAta / / kAnI koDI dhana nahi ghara me, baDI vipata kI bAta // athavA dhana huao kAU vidhi, to tatachina humo ghAta / / dharI rahegI sampati 'manaraga', kyA jAne ko khAta // " zrI agara canda jI nAhaTA ne apane lekha 'pallIvAla kavi manaragalAla kI nemicandrikA 28 me kavi manaraga lAla jI kA paricaya nimna prakAra diyA hai digambara sampradAya me pallIvAla jAti ke kucha kavi hue haiM jiname kavivara daulatarAma jI to kAphI prasiddha hai| dUsare kavi manaragalAla jI vaise prasiddha nahIM ho sake / para unake dvArA racita 'nemicandrikA' eka acchA kAvya hai jo digambara zAstra bhaNDArI meM prApta hai| use prakAza meM lAnA bahuta hI Avazyaka hai / pallIvAla samAja ko usakI jAnakArI milanI hI cAhie, isalie isa lekha me usakA sakSipta paricaya diyA jA rahA hai| isa viSaya meM pa0 mAdhavarAma zAstrI 'nyAya tIrtha' ne aba se karIba 30 varSa pahale Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 pallIvAla jena jAti kA itihAsa 'jaina siddhAnta bhASkara' me lekha prakAzita karate huye kAvya kI kAphI prazaMsA kI thii| grantha ke nAma se usakA viSaya spaSTa hai ki bhagavAna neminAtha kA jIvana sabadhI yaha sundara kAvya hai| kavi manaragalAla kA 'caubIsa pATha' 'sapta RSi pUjA', 'sapta vyasana caritra' aura 'zikhara sammelana mahAtmya' nAmaka anya racanAyo kA ullekha pa mAdhorAma zAstrI ne apane lekha me kiyA thA |at kavi kI prApta samasta racanAo kA sagraha grantha prakAzita ho sake to bahuta hI acchA ho| prakAzita ke anusAra kavi kA paricaya isa prakAra hai - kannauja me zrAvako kA eka samudAya thA jo adhikAza apanA samaya jinendra pUjA, saiddhAntika carcA Adi dhArmika kAryo me lagAkara samaya vyatIta karatA thaa| usa samudAya me hallAsarAya nAmaka zrAvaka kA bhI nAma thA / hullAsarAya prAya apanA pUrA samaya deva, zAstra, guru ke pUjA pATha me tathA tatva carcA meM lagAyA karate the| ye ikSvAkuvazI the, inakI jAti 'pallIvAla' aura gautra 'ziva' thaa| inake do putra the, jiname jeSTha putra kanaujIlAla aura kaniSTha govindarAma the| zubha karmodaya se kanaujIlAla ko putra ratna kI prApti huI, jisakA nAma manaragalAla rakhA gyaa| kannaujIlAla ko anya puna ratno kI bhI prApti huI, kintu sabame jeSTha manaragalAla the manaragalA ke suyogya mitra gopAla dAsa the / ina dono me maitrI bhAva atyanta ghnisstththaa| gopAladAsa jinendra deva, zAstra aura guru me atyanta zraddhA rakhate the| zAstra premI the| chala kapaTa aura krodha ke lie inake andara sthAna nahIM thaa| inake pitA kA nAma khusyAlacandra thaa| gopAladAsa zAstro kA sagraha karane ke liye hamezA kaTibaddha rahate the| inhI ke anurodha se tathA inake vacano ko amRta samAna atyanta priya samajha kara manaragalAla ne neminAtha kI candrikA nAma kI pustaka kI racanA jeTha sudI 11 guru sa. 1860 nakSatra svAti sUrya ke uttarAyaNa me pUrI kii| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyoM kA saMkSipta paricaya mAsa jeSTha zazi pakSa kI ekAdazI vicAri nakhata svAti guruvAra dina, uttarAyana ravisAra // // eka sahasa grarU ATha sataka, barasa asIti prara / 101 yAhI saMvat mo karI, pUrana iha guraNa aura || 2 || kavi manaragalAla ne apanI jAti, gautra aura pUrvajo kA ullekha nimna pado meM kiyA hai aba sunahu mitra banAya bakI vidhi kauna vidhi baniyo bhayo / zubha de andara veda majaTa kAnha-kunja bhalo Thayo || tahA pallivAra ikSvAkuvaMzI, kahe kAziva gotriyA | jinadeva zAstra siddhAnta suguru nIti jinake pratipriyA // zubha karahi carcA paThahi niza dina dharahiM saradhA jAnike / tina satrani maha ika basata zrAvaka nAma kaho bakhAnikai // hullAsarAya sunAma tinako, kahata saca jana Terike / tinake jugala suna bhayo bhapara siddha saba adhi parike // zubha 'jeSThalAla kanaujI, govindarAva nAma kaniSTa kii| tina zizuna maha jo jeSTha manaragalAla nAma kahai sabai || nilAla tanaraga ke sumitra gupAladAsa bhaye tabai // namicandrikA eka khaNDa kAvya hai / isakI pada saMkhyA 486 hai / kavi ne isame dohA, caupa I bhujaga prayAna, nArAva, soraTha, Dilla gItA chappala, troTaka, paddharI Adi chando kA prayoga kiyA / isa grantha me sabhI chanda grantha hai / kavi manaragalAla kI nemicandrikA kI prazasA DA0 nemIcandajI zAstrI ne bhI apane 'hindI jaina sAhitya parizIlana' me kI hai / unakI anya racanA 'caubIsI pUjA pATha' ke lie bhI inhone likhA hai / manaraga kA 'caubIsI pUjA pATha saMgIta kI dRSTi se adbhuta hai| isame prAya. sabhI pramukha saMskRta ke chando kA prayoga kavi ne baDI nipuNatA se kiyA hai| vArSika vRto ko zrutimadhura banAne kA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa kavi ne pUrA prayAsa kiyA hai / na, ma, ta, ra, la aura va vargoM kI prAvRti dvArA aneka chando me miThAsa vidyamAna hai / karNakaTu, karkaza aura arthahIna zabdo kA prayoga bilkula nahI kiyA hai / chando kI laya aura tAla kA pUrA dhyAna rakhA hai / bAbU kAmatA prasAda jaina ke 'hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa' ke pRSTha 211 me likhA hai -"manaragalAla jI kannauja ke rahane vAle pallIvAla digambara jaina zrAvaka the| unake pitA kA nAma kannaujIlAla jI aura mAtA kA nAma devakI thaa| kannauja meM gopAladAsa jI eka dharmAtmA sajjana the| unake kahane se kavi ne 'caubIsa tIrthaMkara kA pATha' sa0 1857 me racA thaa| inakI kavitA acchI aura manohara hai| isake atirikta 'namicandrikA', 'mAnavyasana', aura 'saptarSi pUjA' nAmaka grantha bhI inhI ke race hue hai| 'zikhara sammedAcala mahAtmya (zikhira vilAsa) nAmaka inakI eka racanA hamAre saMgraha meM hai, jise inhone 1879 me racA thA / vRndAvana caubIsI ke sAtha hI manaraga caubIsI, pATha kA khUba pracAra hai / dono hI kaI bAra chapa cuke hai| bhAva sauSThava jo manaraga ke pATha meM hai vaha zabdAlakAra kI chaTA me vRnda ke pATha me chipa gayA hai|" nemicandrikA kA nAma kI eka aura racanA bhI badrIprasAda jaina ne kAzI se san 1923 me prakAzita kI thii| jo savat 1761 ke bhAdavA sudI 2 somavAra ko racI gaI hai| para usame racayitA kA nAma nahI hai| 'nemicandrikA' ke racanAkAla ko lekara vidvAno me bahuta matabheda hai / 30 kucha vidvAna isakA racanAkAla savat 1883 mAnate haiN| hindI ke madhyakAlIna khaNDa kAvya' me DA0 siyArAma tivArI ne isakA racanAkAla san 1823 I tathA kAzI nAgarI pracAriNI sabhA ne 'khoja vivaraNa' ('sabhA' san 1926-28, prathama pariziSTa, sakhyA 291) me savat 1830 mAnA hai| vastuta kavi manaraga ne Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyo kA sakSipta paricaya 103 isakI racanA savat 1880 me kI thI, jaisA ki hamane prArambha me ho kahA hai / savat 1883 me isa nemicandrikA kI kaI pratiyAM kI gaI thii| isakI eka prati di0 jaina mandira (baDA terApathiyo kA), jayapura me upalabdha hai (veSThana-916), usakA lipikAla saMvat 1883 va lipikAra -suzAla canda pallobAla hai|29 isakI patra sakhyA 19 tathA kula chanda sakhyA 86 hai / nemicandrikA me likhA hai 'eka sahastra aru pATha sataka, varaSa asiti aura / yahI savat mo karI pUraNa iha muraNa gaura / / 56 / / ' 'nemicandrikA' eka khaNDa kAvya hai / isakI bhASA vraja bhASA hai jisa para khaDI bolI tathA kannaujI bhASA kA bhI prabhAva hai| isa khaNDa kAvya ko kavi ne dohA, caupAI, soraThA Adi chando me nibaddha kiyA hai| zailI sarala tathA mArmika hai|| jaisA ki Upara kahA gayA hai ki kavi manaragalAla kI prasiddhi pa0 daulatarAma jaidI nahIM hai / phira bhI inakA 'caubIsI pUjA pATha kA to digambara sampradAya me bahuta pracAra rahA hai / 'nemicandrikA' Adi anya racanAe~ aprakAzita hI hai| pallIvAla samAja kA to yaha kartavya ho jAtA hai ki apanI jAti kA gaurava baDhAne vAle usa kavi ko saba racanAyo kA saMgraha tathA prakAzana kre| una racanAo kA AlocanAtmaka adhyayana kisI vidvAna se likhavAkara pallIvAla samAja me khUba pracAra kiyA jAnA cAhiye, jisase jAtIya gaurava kI bhAvanA adhikAdhika vikasita ho ske| isa taraha ke pallIvAla samAja ke anya vidvAno yA kaviyo kI racanAoM ko bhI prakAza me lAnA caahie| {5-7) zrI budhasena pallIvAla Apake bAre meM vizeSa jAnakArI to nahI milI hai, lekina ApakA nAma eka sthAna para prAtA hai| mApane prAcArya sakalakIrti kRta 'sadbhASitA' kI TIkA savat 1946 me kii| isase anumAna Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa lagAyA jA sakatA hai ki Apa bahuta vidvAna the| Apane anya grantho kI TIkAe~ athavA racanAe~ kI yA nahIM, isakI koI jAnakArI nahIM hai| (5-8) pa0 nannamala jI ApakA janma san 1860 I0 meM prAgarA me humaa| Apa prAgarA ke hI rahane vAle the| ApakI jAti pallIvAla tathA gotra vAroliyA thaa| Apa AgarA ke 'digambara jaina vidyAlaya ke saMsthApaka the| Apa bahuta vidvAna the / Apane bahuta se zAstro kA adhyayana kiyA thaa| Apa nityaprati dhUliyA gaja, AgarA, sthita 'zrI pallIvAla digambara jaina mandira' me zAstra pravacana kiyA karate the / ApakA svargavAsa san 1920 me AgarA meM ho gyaa| paDita jI ke bAre me eka bAta prasiddha hai| Apa kisI chAte vAle ke yahA~ naukarI karate the| Apa varSabhara me mAtra chaha mAha hI naukarI karate the tathA bAkI ke dino me pApa AgarA tathA isake AsapAsa ke gAMvo me bhramaNa karake jaina dharma kA pracAra karate the| (5-9) lAlA lAlamana jaina __ lAlA lAlamana jI jaina-samAja ke una agraNI logo me se haiM jinhone jaina zAstro ko prakAzita karane kA kArya prArambha kiyaa| inakA janma ASADha sudI 8 vi savat 1919 (san 1862 I0) ko tahasIla rAmagaDha, riyAmata alavara (rAjapUtAnA )me sipAhI vidroha ke pA~ca varSa bAda huA thaa| isa gA~va ko ThAkura rAmasiha jI ne savat 1810 me basAyA thA aura lAlA lAlamana jI ke paDadAdA cainasukha dAsa jI pallIvAla jaina cImA-sAmU (riyAsata jayapura) se ThAkura sAhaba ke sAtha pAkara dIvAna rahe the| isa gAva ko ThAkura rAmasiha jI ke suputra svarUpasiha jI se mahArAjA alavara ne savat 1840 me apane prAdhIna kara liyA thaa| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyo kA sakSipta paricaya 105 Apake pitA lAlA lokamana jI jaina dharma ke pakke zraddhAnI the aura sAdhAraNa sI paracUnI kI dukAna karate the| Apane bAlyAvasthA me rAmagaDha ke devanAgarI va urdU ke skUla me samayAnukUla ucca zikSA prApta karake saMskRta kA bhI acchA abhyAsa kara liyA thaa| ApakA vivAha sa. 1934 me prAgarA nivAsI lAlA ghAsIrAma jI kI suputrI se huA thaa| zikSA pAne ke bAda Apa kucha samaya ke lie riyAsata alavara me paTavArI ho gye| unhI dinoApake zvasura lAlA ghAsIrAma jI badalI hokara lAhaura me gavarnameTa presa meM A gaye aura unhona Apako agrejI va phArasI kI zikSA dilAne ke lie lAhaura me san 1880 me bulA liyA aura phArasI kA miDila pAsa karAkara agrejI paDhane ke lie raga mahala skUla meM dAkhila karavA diyaa| san 1882 me sarakAra kI tarapha me DAkTarI me paDhane vAle laDako ko dasa rupaye mAhavAra vajIphA diyA jAtA thA aura urdU miDila taka kI zikSA vAle laDake liye jAte the| Apako bhI lAlA ghAsIrAma jI ne DAkTarI zreNI me dAkhila karavA diyaa| jaba sarjarI paDhane vAle kamare me saba vidyArthI ekatrita huye aura eka lAza posTa mArTama ke liye lAI gaI taba posTamArTama hote dekhakara Apako DAkTarI peze se ghRNA ho gaI aura yahA~ se apanA nAma kaTavA diyaa| taba inako agrejI zikSA prApta karane ke lie eka skUla meM dAkhila karavA diyaa| lAlA lAlamana jI kI isa bAta se lAlA ghAsIrAma jI bahuta nArAja huye / kucha dino bAda jaba lAlA ghAsIrAma jI kA zimalA ke gavarnameTa presa ke lie tabAdalA ho gayA taba ve lAlamana jI ko binA kucha batAye zimalA cale gaye / isa bAta se lAlamana jI ko bahuta kSobha hunaa| phira lAlA lAlamana jI ne lAlA ghAsIrAma jI ke eka mitra viliyama sAhaba kI madada se presa kA kAma sIkhA tathA dasa Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa rupaye mAhavAra para naukarI kara lii| Apako isa kAma me kabhIkabhI rAta ke gyAraha-bAraha baja jAte the / AjIvikA ke lie itanA parizrama karate huye bhI Apane apane nityakarma sAmAyika, pUjana, jAra va svAdhyAya ko kabhI nahI choddaa| isa kArya ke lie usa mamaya pustake upalabdha nahI hotI thI, ata inhone apane hAtha se likhakara guTake taiyAra kiye the jiname se do guTake to abhI taka ApakI yAdagAra ke taura para lAhaura ke mandira jI ke zAstra bhaDAra me rakhe huye hai| nitya pATha kI, pUjana kI va svAdhyAya ke liye pustako kA lAhaura me na milanA eka prema me kAryakartA ke rUpa me Apako hRdaya me bahuta khaTakatA thaa| isa kAraNa Apake mana me ina sabo ke prakAzana kA vicAra aayaa| isa vicAra ke kucha pora jainI bhAI bhI the| ina sabo ne anubhava kiyA ki kisI dUsare chApekhAne me dhArmika pustake chapavAye to unakI chapAI vinaya va zuddhatApUrvaka nahI ho sakatI hai| ata eka choTA sA nijI presa kholane kA phaisalA kiyaa| yaha kArya binA dhana ke asambhava thA, ata kucha anya logo ke Arthika sahayoga (hissedArI) ke sAtha san 1888 me 'pajAba ikAnomIkala presa' ke nAma se apanA presa khola diyaa| Apa isa naukarI kA choDa kara isa presa me paccIsa rupaye mAhavAra para priMTara va mainejara ke pada para kArya karane lge| Apane apanI mitra maDalI kI rAya ke anusAra 'jaina dharmo natikAraka' nAmaka eka choTA sA TrekTa chapavAkara binA malya ke jaina samAja me vitaraNa kiyA, jisame banda jaina grantha bhaDAro me jinavANI kI cUhe tathA dImako ke kAraNa kitanI durdazA ho rahI hai, isa bAta kA ullekha kiyaa| isake bAda jaina dharma kI choTIchoTI pustake Adi kA prakAzana prArambha kiyaa| grantha prakAzana kArya kA pracAra karane ke uddezya se 'jaina patrikA' (digambarI) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyo kA sakSipta paricaya 107 nAmaka eka svatantra mAsika patra nikalatA thaa| zvetAmbara samAja kA patra prAtmAnanda jaina patrikA' (zvetAmbarI) bhI nikalatI thI tathA zvetAmbara aura sthAnakavAsI samAja kI dhArmika pustake bhI chapatI thii| usa samaya dhArmika grantho kA presa meM prakAzita karavAnA bahuta pApa samajhA jAtA thaa| sakIrNa vicAradhArA vAle loga grantho kA prakAzana karane vAle logo ko adharmI kahate the tathA isa kArya ko jinavANI kA anAdara samajhate the| mAtra hastalikhita grantho ko hI zuddha samajhate the| aisI viSama sthiti kA lAlA lAlamana jI ko bhI sAmanA karanA pdd'aa| unako logo ne bhalAburA bhI kahA / lekina ina sabake bAvajUda lAlamana jI apane kArya me saphala huye| prema kA unakA yaha kArya san1916taka sucAru rUpa se calatA rhaa| lekina isake bAda agrejI sarakAra kI nIti tathA kAgaja ke baDhate huye mUlya ke kAraNa yaha kArya banda kara diyA gayA tathA kapanI ke bhAgIdAro ne yaha presa dUsaro ko beca diyaa| Apane apane choTe bhAiyo lAlA zabhUnAtha tathA lAlA choTelAla ko bhI presa kA kArya sikhAyA thaa| san 1916 ke bAda ina dono ne bhI presa kA kAya choDakara lAhaura me hI anya vyavasAya kara liye| prApana anya logo ko bhI presa kA kArya sikhAyA thA jo vAda me pajAba tathA yU0 pI0 me A gaye / Apana bahuta me uccakoTi ke jaina zAstro kA adhyayana kiyA thaa| ApakA nityaprati svAdhyAya karane kA niyama thaa| Apane sabhI tortha sthAno kI yAtrAe~ bhI kii| san 1918 meM Apa apane jeSTha putra lAlA manoharalAla jI i jIniyara ke pAsa bhIlavADA (mevADa) me A gaye tathA vahA~ para zAstra svAdhyAya tathA dhArmika Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa carcAe~ karane lage / san 1919 meM Apane sAtavI pratimA dhAraNa kara lI aura ghara me rahakara hI anta taka dharma sAdhana karate rahe | Apa apane antima samaya meM kAphI bImAra rahe / anta me ApakA svargavAsa, samAdhimaraNa yukta kArtika badI 5 savata 1981 ( yAni ki 18 akTUbara san 1924 ko dina ke 2-45 baje NamokAra mantra va rihanta kA manana karate karate ho gayA / Apake tIno putra manoharalAla jI, rozanalAla jI tathA candUlAla jI suzikSita tathA acche pado para kAryarata the / zrI rozana lAla jI san 1919 se san 1935 taka lAhaura ke digambara jaina mandira jI ke mantrI pada para kArya karate rahe / 108 lAlA lAlamana jI kI preraNA se kaI dhArmika kArya bibhinna sthAno para huye | bhIlavADA me paco se kahakara auSadhAlaya khulavAyA, vahA~ ke mandira me bahuta sAre grantha ma~gavAye / vijayanagara (mevADa ) me jina caityAlaya banavAyA jo bAda meM eka zikhara banda prAlIzAna jina mandira bana gayA / vahA~ bhI zAstra bhaNDAra sthApita karavAyA / devaliyA ke jina mandira me nitya pUjana kA bandobasta karavAyA / isa prakAra lAlA lAlamana jI mAtra pallIvAla samAja ke hI nahI balki pUre jana samAja ke lie eka prAdaza puruSa the I (5-10) paM0 ciranjIlAla jo Apa paNDita nannUmala jI ke samakAlIna the / Apa bhI AgarA ke hI nivAsI the / zrApakA janma mArgazIrSa sudI 11 savat 1924 ko huA thA / pa0 nannUmala jI ke maraNoparAnta Apane zrAgarA ke 'digambara jaina vidyAlaya' kA kAryabhAra sa~bhAlA / dhUliyA gaja (AgarA) sthita zrI pallIvAla digambara jaina mandira' me Apa samaya-samaya para zAstra pravacana karate rahate the / Apane 'pallIvAla jaina sammelana' ko bahuta sI sabhAo kA sabhApatitva kiyaa| ApakI dhArmika vIdvatA tathA sAmAjika Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyo kA sakSipta paricaya 109 sevAmo ke kAraNa mApako 'jAti-bhUSaNa' ko upAdhi se sammAnita kiyA gyaa| paDita jI 'digambara jaina boDiMga hAusa', AgarA ke prathama TrasTiyo me se eka the| boDiMga bhavana ke nirmANa meM ApakA sarAhanIya yogadAna rahA / Apa pallIvAla jAti ke hI nahIM balki AgarA jaina samAja me bhI khyAti puruSa the| caitra badI 13 savat 1982 ko Apa divagata ho gye| (5-11) muni zrI sUryasAgara jI pApa patlIvAla jAtyutpanna the tathA alIgaDha ke rahane vAle the| Apake bAre meM adhika jAnakArI prApta nahIM ho sakI hai, lekina itanA mAlUma hai ki lagabhaga 70 (sanara) varSa pahale ApakA catumami yoga eka bAra lalitapura meM huA thaa| (5-12) mA0 kanhaiyAlAla jo mAsTara kanhaiyAlAla jI kA janma AgarA ke grAma barArA ma san 1869 ke sitambara mAsa me huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI bharUlAla thaa| Apa bacapana se hI kuzAgra buddhi aura honahAra the| barArA kA zikSaNa samApta karane ke bAda mApa prAgarA bheja diye gye| vahA~ ema0 e0 taka kI ucca zikSA prApta kii| bAda meM Apane ela0 TI0 ko parIkSA bhI pAsa kii| usake uparAnta Apa ajamera ke 'nAramala skUla' ke yazasvI pradhAnAdhyApaka pada para rhe| vi0 sa0 '943 me aThAraha varSa kI Ayu me ApakA vivAha saskAra humA / Apake do suputra viSNucandra aura prakAzacandra kramaza vi0 sa0 1960 aura vi0 sa0 1962 me huye / Apa para prArya samAja jaise sudhAravAdI Andolano kA bahuta prabhAva thaa| Apane pallIvAla jAti kI sAmAjika sthiti sudhArane tathA jAti ko saMgaThita karane ke kaI prayatna kiye| Apake prayatno Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa se samAja ke sabhI vidyArthiyo kI eka sabhA 'pallIvAla dharma-vardhanI klaba' nAma se 11 disambara san 1892 meM sthApita huii| isa klaba ne samAja meM eka krAnti paidA kara dI thii| isI ke phalasvarUpa vi. sa. 1977 jeSTha kRSNA 7 ko barArA adhivezana ma 'pallIvAla jaina kAnphresa' kI sthApanA huI, jisake Apa sabhApati cune gye| Apake prayAso se hI murainA tathA phirojAbAda ke pallIvAlo ke sAtha roTI-beTI kA vyavahAra prArambha huaa| aAja hama pallIvAla jAti ko jisa sagaThita rUpa meM dekha rahe hai usakA baniyAdI zreya Apako hI jAtA hai| pallIvAla jAti ke sudhAraka ke rUpa meM ApakA prathama sthAna rhegaa| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 viziSTha vyaktiyo kA sakSipta paricaya (5-3) kavi zrI bAlAprasAda jo kAnUnago Apa hindI (khaDI bolI) ke bhakta kavi the| ApakA janma mAgha kRSNA 6 savat 1937 ko huA thaa| Apake pitAmaha dIvAna zivalAla jI kA nivAsa sthAna kheDA magalasiMha thaa| yaha sthAna alavara rAjya kA tAjImI ThikAnA thA tathA zrI zivalAla jI yahA~ para dIvAna pada para AsIna the| Apake pitA lAlA sUrajabakhza jI kA janma bhI leDe me hI huA thA, vahA~ dharma sAdhana na hone se dIvAna zivalAla jI rAmagaDha (alavara rAjya) Akara basa gaye / Apa pallIvAla jAti ke loha kiroDiyA gotra ke the| mApakI zikSA pUrNa hone ke bAda mA kA vivAha rAjagaDha Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa nivAsI dIvAna sammatarAma jI kI suputrI se savat 1952 me hyaa| prathama Apane saiTilamainTa rAjya alavara meM rAjya sevA prArambha kI aura pazcAt DisTrikTa guDagA~vA va sTeTa paTiyAlA meM bhI sarvisa kii| savat 1961 me bhayAnaka plega me pitA va bhrAtA kI prAkasmika mRtyu ho jAne se guDagaoNvA kI sarvisa choDakara puna alavara rAjya meM rivenyU DipArTamenTa me mulAjamata kI aura uttamatA se rAjya sevA sampAdana karake Apane oNphisa kAnUnago ke pada se san 1941 meM penzana prApta kii| Apake do kanyAeM utpanna huii| pahalI kanyA kA thoDI Ayu ke bAda nidhana ho gyaa| dUsarI kanyA janma ke samaya kanyA tathA bhAryA kA bhI dehAvasAna ho gyaa| patnI kI mRtya ke samaya ApakI prAyu mAtra 29 varSa kI thI, phira bhI Apane dUsarI zAdI karane se inkAra kara diyaa| Apane apane bhAI kI eka mAtra kanyA kA pUrI taraha se lAlana-pAlana kiyA tathA usake putra amara canda ko savat 1996 me dattaka putra ke rUpa me svIkAra kiyaa| ___ ApakI prArambha se hI dhArmika kAryoM meM vizeSa ruci thii| Apane kaI bAra tIrtha yAtrAe~ bhI kii| sevA nivRta hone ke pazcAt to Apa apanA pUrA samaya dhArmika kAryo me hI vyatIta karate the| aApane kaI pado kI racanAe~ kii| ApakI racanAyo me 'zrIcaubIsa tIrthakara purANa' (padya) 'caturviMzati jina pUjA' (bAlakRta) 'nitya pUjana vidhAna', tathA 'vAla pada sagraha' prasiddha hai| janavarI san 1963 me ApakA dehAnta ho gyaa| 'zrI caubIsa tIrthakara purANa' me Apane apanA paricaya nimna prakAra diyA hai ',rajavADo me hai saranAma, alavara zahara mahA sugva dhAma / tejasiMha tahA~ hai bhUpAla, pAlata prajA sarva dukha TAla / rajadhAnI tAkI vistAra, tahA~ najAmata daza gulajAra / tiname eka rAmagaDha jAna, jo hai gunI jano kI khAna / / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Histerestsaatdasetheatstatesta tesetstatestratorest Arthatantrabadsatertasketstatestosthetdatakathakakakakakakakakakkrte aadsbradataadatdasatkatrenakatashatantratactreketsettesettratamathaketreateristianit paM0 makkhanalAla jaina pallIvAla bhUSaNa vyAkhyAna vAcaspatI - - - andredsteetaitraheta chadattatretreats takestant-tt-thete Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyoM kA sakSipta paricaya 113 kA ta~ha bAsa || zrI jina mandira tahA~ utaGga, madhya virAjita zrI jinacada / darzana se zradha turata nazAya, zAnti chavI baranI nahi jAya / jaina samAja tahA~ gambhIra, dharma dhyAna meM ati hI dhIra / pUrvajo kA tahA~ nivAsa, varSa saikaDo pitAmaha jAno zivalAla, karate the dharma dhyAna vizAla / sUrajabakhza pitA mama jAna, jo the mahA guNo kI khAna // tinakA suta jAno yaha dAsa " bAta" samAna karata aradAsa / pallIvAla jaina lo jAna terApanthI AmnA mAna // bAta prasiddha jagata ke mAhi, kavi koI santAnI nAhi / maiM bhI bhayo hIna santAna, nAtI dattaka lIno mAna || tAko amara canda zubha nAma, vaha bhI karata rAja ko kAma / mai kucha aura kiyo nahI kAja, Ayu bitAI sevA rAja || sevA rAja varSa chattIsa, karake lI upavetana bIsa / tAsa samaya yaha likhA purANa, ThAlI baiThe zubha sagata se yaha phala liyo, chADa vikathA dhandhA jANa // jinavara guNa kahyo / sajjana jana yaha prAyasa diyau, tA prasAda yaha sAhasa kiyo / caubIso jina purANa nihAra, kiyo padya yaha gadya anusAra / gadya samAna padya kiyo jAna kiyo nahI nija prora milAna / chanda kAvya se hU~ anabhijJa, bhakti bhAva ura bhayo sarvajJa / zrI jinavara gU~thI guNa mAla, zuddha karo mama bhUla sabhAla // jJAnI jana se hai zraradAsa, dekha prazuddhi karo mati hAsa | samvata vikrama doya hajAra, popa zukla zubha dazamI sAra // tA dina pUraNa bhayo purANa, zrI jina pUraNa sahAya pramANa / ' dohA - pUraNa bhayo purANa yaha zrI jina dayA prasAda / paDho bhavya nita prema se, kSamo bAla' pramAda || Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa yaha guNamAla jineza kI, jo dhArai ura mAya / bhava bhava du kha vinAza ke, anta zivAlaya jA~ya // ApakI sabhI racanAye eka bAra prakAzita to ho cukI hai, lekina unakI adhika prasiddhi nahI ho pAI hai| 'zrI caubIsa tIrthakara purANa' (padya) ApakI eka baDI racanA hai / isame caubIso bhagavAna kA paricaya bahuta sundara tarIke se diyA gayA hai / (5-14) 50 makkhanalAla jo 'pracAraka'33 paDita makkhanalAla jI apane samaya ke advitIya AdhyAtmika kavi the| Apa jaina dharma ke prakANDa vidvAna the| Apa jaina dharma kA pracAra karane ke uddezya se sthAna-sthAna para bhramaNa karate tathA jaina dharma kI gUDha bAto ko bahuta hI sarala tathA sarasa bhajano tathA hindI pado ke rUpa meM pracArita karate the| isI kAraNa Apa 'pracAraka' upanAma se prasiddha ho gye| prApakA janma san 1881 me huaA thA / Apake pitA kA nAma zrI DAlacanda pallIvAla tathA mAtA kA nAma zrImatI nArAyanI devI thaa| Apa alIgaDha jine ko ataraulI tahasIla ke grAma kAjamAbAda ke nivAsI the| kiso samaya isa gA~va me pallIvAlA ke pacAsa ghara the, lekina aba to zAyada hI koI pallIvAla vahA~ rahatA ho| paDita jI kA vivAha alpa Ayu me hI ho gayA thA, isa kAraNa inakI zikSA prArambha me ThIka se nahI ho paaii| bAda me Apane prathamA kI parIkSA pAsa kii| Apane hastinApura ke pAsa eka gA~va meM bahuta samaya taka adhyApana kArya kiyaa| vahI para Apake pitAjI A gaye tathA galle kA vyApAra karane lge| kucha samaya Apane caurAsI (mathurA) ke gurukula me avaitanika rUpa se kArya kiyaa| anta me prApa dillI A gaye tathA vahI para ApakA svargavAsa 17 jUna san 1972 kA ho gyaa| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 viziSTha vyaktiyo kA sakSipta paricaya Apa bahuta hI sarala pariNAmI the tathA bahuta hI madhurabhASI the| sAdharmI bhAiyo ke prati Apake dila meM vizeSa vAtsalya bhAva thaa| Apako samaya-samaya para vibhinna upAdhiyo se sammAnita kiyA gayA / 'pallIvAla bhUSaNa', 'vyAkhyAna vAcaspati', 'kuzala pracAraka', 'kavi ratna', 'mamAja-sevI' prAdi kaI upAdhiyo ke sAtha ApakA smaraNa kiyA jAtA hai / vibhinna sasthAo dvArA prApako kaI mAnapatra bhI bheTa kiye gye| ApakA adhikatara jIvana dharma dhyAna me hI vyatIta huaa| Apane kaI pustako ko racanAe~ kI, jiname bhavya pramoda makkhana jaina bhajanamAlA, jJAnAnanda bhajanAkAra, sihodara-bajrakaraNa nATaka, tathA akalaka caritra bahuta prasiddha haiN| Apake sabhI bhajana bahuta hI mundara tathA manamohaka hai / 'zrI siddha cakra ke vidhAna' para Apane kaI bhajana banAye jo ki bahuta hI loka priya haiN| AdhyAtmika jaina kavi ke rUpa me Apako hamezA yAda kiyA jAtA rhegaa| pa0 makkhanalAla jI ne apanA jIvana paricaya svaya bhI likhA hai / ise inakI pustaka 'bhavya-pramoda' ke sAtha prakAzita karAyA gayA hai (prakAzaka-saralAdevI jaina pustakAlaya, 2532, dharmapurA, dehalI-110006 ) / hama use jyo kA tyo nimna prakAra de paDita jI kA jIvana paricaya svaya unakI kalama se sabaiyA 31 jilA alIgaDha mAhi tahasIla atarolI grAma kAjamAbAda kA janama hamArA hai, pitAjI kA nAma DAlacanda narAyani mAta pallIvAna jaina kunda kunda patha dhArA hai, vikrama saMvat inaIsa para aDatIsa mAza pakSa dina zubha ravi zazi tArA hai, Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa mAta tAta kA thA ikalautA lADilA tanuja dharA nAma makkhana jo lagA unhe pyArA hai| bAlapane kI dazA pAca varSa taka mAta tAta ke khilone rahe tIna cAra varSa khele bAlana ke saga me, cAra pAMca varSa paDhe grAma ke madarase meM buddhi thI prabala rage paDhane ke raga me, kintu usa samaya thA rivAja burA zAdiyo kA bAlapane meM vivAha hote bure DhaMga me, yaha bhI na samajha pAte kauna vara kauna vadhU kahate mA~ bApa hama nhAe liye gaga me, vivAha tathA usake bAda kI dazAvikrama unnIse ikyAvana ke phAguna meM mAta tAta kiyA thA vivAha baDe harSa me, usa samai thA tere caudaha varSa kA thA bAlapana kucha paDhe kucha rahe Arthika saMgharSa me, zrepana me jAya mahAvidyAlaya mathurA me prathamA kI par3hI thI paDhAI cAra varSa me, chappana me mAta muI gonA ho gayA udhara pitAjI the vRddha phase graha parAmarza me| eka varSa lo socate rahe kare kyA kAma ___koI bhI pUche nahI pAsa na ho jaba dAma / samvat sara unaIsa se sattAvana me jAna kArtika aSTAnika vipe gajapura kiyA pyaan| hastanApura ke nikaTa grAma mahala kA nAma adhyApaka banakara kiyA pAMca varSa lo kAma, vahI pitAjI mA gaye galle kA kari kAma Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyo kA sakSipta paricaya kRpA jainiyo kI rahI kamA liyA kucha dAma, cale gaye hama saradhane pitA bane sura Iza sevA ke badale hame de gaye zubha mAzISa, kanyAzAlA divaza meM raMna samaya zizu zAla zikSA de no varSa lo dikhalA diyA kamAla, caubIsa varSa pracArakI kI dillI meM zrAya jaina anAthAzrama tanA bhavana diyA banavAya. IsvI san unnIsa se aDatIsa lo kari kAma choDa anAthAlaya kiyA eka varSa vizrAma | karaSA chanda RSabha brahmacaryAzrama gurukula mathurA caurAsI saranAma avaitanika chai varSa adhiSThAtA ke pada para kInA kAma / prArthika dazA sudhAri banAyA prati vizAla gurukula kA dhAma, kiyA rAtadina kaThina parizrama ghara kA taji kara kAma tamAma / puruSAratha thaka gaye vuDhApe me sAre utsAha bhage 117 hokara udAsa saba samthApro se dillI ghara para rahane lage // dohA praurasa suta koI nahI dattaka suta hai eka nAma jitendra prakAza hai rAkhe kula kI Teka, kauna kisI ko deta hai kauna kisI kA leta kATe ima bhava prAyake boyA para bhava kheta / 'jIvana sambandhI vizeSa ghaTanAyeM " uttara pradeza ke jilA alIgaDha me kAjamAbAda eka kasbA hai vahI hamArA janma san 1881 meM huaa| kisI samaya isa hI kAjamA - bAda me pallIvAla jainiyo ke 50 ghara the, lekina aba kevala 2 ghara Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa haiN| san 1934 me hamAre mana meM yaha bhAva utpanna huA ki yahA~ eka vizAla melA karAyA jAya / jaina samAja ke kuzala vyAkhyAtA rAyasAhaba hakIma kalyANarAya jI, rAjavaidya pa0 indramaNI jI tathA bAbUlAla jI (tAle vAlo ne ), basatalAla jI mAlika basata lauka phaikTrI alIgaDha ne isa kArya me pUrA-pUrA sahayoga diyaa| yaha mahotsava isa ilAke me anUThe DhaMga kA rahA / yaha melA baDI dhUmadhAma se cAra dina claa| isa mele me jaina va arjuna bandhuzrI ne pUrA sahayoga diyA / 118 hamAre koI santAna nahIM thI isaliye hamArI ghara vAlo apanI cacerI bahana campAdevI ke suputra ci0 jitendra prakAza ko phirojAbAda se san 1937 me le AI thI / san 1941 me hamane goda kI rasma kara dI / dehalI va mathurA kA paDhAI ke pazcAt 17 maI san 1946ko phirojAbAda ke suprasiddha hakIma gulajArIlAla jI jaina vizArada kI suputrI saralA devI sa jitendra prakAza kA vivAha huA / ukta avasara para hamane 501 ru0 sAmAjika sasthAo ko dAna kiye / ava jitendra prakAza ke 4 laDake 4 laDakiyA~ kula 8 santAna hai jisame sabase baDI suputrI zazi jaina kA zubha vivAha ci0 sureza candra jaina suputra sva0 lAlA baladeva prasAda jI jana tissA vAlo se 10 julAI san 1967 meM huA / hamArI strI kA sitambara 1950 me lambI bImArI ke bAda svargavAsa ho gayA / (5-15) muni zrI ananta sAgara jI muni zrI ananta sAgara jI mahArAja kA janma vi sa 1940 ke lagabhaga huA yA / prApa pallIvAla jAtyutpanna the tathA kAnapura me sAjhe me vyApAra karate the / tIna sAjhedAro me se eka zrI umarAva siMha jI bhI pallIvAla the / bacapana se hI Apako dharma ke prati bahuta ruci thI / sasAra Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyoM kA sakSipta paricaya " kI prasAratA ko vicArate huye prApane kSullaka dIkSA dhAraNa kara lI / eka dina prApa mandira jI me bhagavAna kA dhyAna kara rahe the usI samaya Apake mana meM eka mahAn vicAra prAyA tathA bhagavAna kI pratimA ke Age apane vastra tyAga kara digambara dIkSA dhAraNa kara lI / Apane apane dIkSA kAla me madhya bhArata meM bahuta bhramaraNa kiyA tathA dharma kA pracAra kiyaa| Apake dharmopadezo se prabhAvita hokara bahuta se prajaina logo ne bhI jaina dharma svIkAra kara liyA / kahate hai ki dharmapurI (dhAra) kA eka musalamAna sUbedAra muni zrI bahuta prabhAvita hugrA tathA apane kSetra me pazu hiMsA para usane roka lagA dI / se 119 muni zrI ke jIvana me kaI bAra upasarga bhI prAye / eka bAra jADo ke dino me sAyakAla Apa jagala kI ora cale gaye tathA eka zilA para baiTha kara sAmAyika karane lage / dhyAna lagAte hue Apako bahuta dera ho gaI tathA rAtri kA samaya ho gayA / rAtri me muni vicaraNa nahI karate hai, ata Apa isI kAraNa usa zilA para baiThe rahe / rAtri me atyadhika ThaNDa ke kAraNa Apake zarIra kI khAla gala gaI, lekina Apa apane dhyAna se vicalita nahI hue / ApakA svargavAsa vi0 savat 1994 ke lagabhaga indaura me ho gayA / (15-16) DaoN pyArelAla jI ApakA janma dausA (jayapura) meM 19 pharavarI san 1888 I0 ko huA thA | Apake pitA zrI muralIdhara jI vahA~ para sahAyaka sTezana mAsTara the | Apane apanI cikitsA sambandhI paDhAI AgarA me san 1909 meM pUrI karane ke bAda sarakArI sevA grahaNa karalI | ApakA adhikatara samaya AgarA meM hIvyatIta huaa| kucha samaya zrApa kAnapura tathA vArANasI bhI rhe| prApa san 1943 meM sevA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa nivRta ho gaye, tadoparAnta pApa AgarA meM rahane lge| 90 varSa kI dIrghAyu ke bAda ApakA dinAMka 31 disambara san 1978 ko dehAnta ho gayA / sarakArI sevA se nivRta hone ke bAda se hI ApakA eka mAtra kArya dhArmika grantho kA adhyayana karanA thA / mApane pAgama ke cAro anuyogo kA bahuta bArIkI se kaI bAra adhyayana kiyaa| karaNAnuyoga jaise kaThina viSaya bhI Apako bahuta sarala tathA rucikara lagate the| Apane dhavalA, jayadhavalA tathA mahAdhavalA kA bhI kaI bAra adhyayana kiyaa| yaha kahanA koI atizayokti na hogI ki pAgama grantho kA jitanA adhyayana DAkTara sAhaba ne kiyA utanA unake samaya me zAyada hI kisI ne kiyA ho / Apako grantha kharIdane kA bhI bahuta zauka thaa| Apane apanA eka nijI pustakAlaya hI banA liyA thA jisame hajAro ko sakhyA me zAstra the| Apane bahuta se zAstra dhUliyAgaja, AgarA ke pallIvAla' digambara jaina mandira me de diye / isa mandira me jitane bhI zAstra hai uname ne adhikatara DAkTara sAhaba dvArA diye gaye hai| aApake nijI-pustakAlaya me kaI hasta likhita grantha bhI the jinheM unake pitAmaha tathA pitAjI ne likhe the| Apa bahuta sI jaina patrikAo ke AjIvana sadasya bhI the| Apa bahuta samaya taka vibhinna sAmAjika, zikSaNa tathA dhArmika sasthAno se sambandhita rahe / Apa mandira jI me prAta kAla zAstra pravacana bhI karate the| varSoM se Apa dina meM eka bAra hI bhojana karate the / Apa itanI bRddhAvasthA me bhI nitya prati mandira pAte the| Apa bahuta hI sarala pariNAmI vyakti the| ApakI antima icchA thI ki Apake netra dAna kara diye jAyeM tathA ApakA divagata zarIra meDikala kAneja ke vidhArthiyo ko adhyayana hetu de diyA jAya / Apake putro dvArA isa antima icchA kI pUrti 31 disambara san 1978 ko mApake divagata ho jAne para pUrI kara dI gii| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa vyaktiyoM kA saMkSipta paricaya 121 __aApake cAra putra the| baDe putra DA. ratanalAla jI 'seTha' kAnapura meM apanI 'paitholojIkala laiba' calAte the| seTha jI bhI bahuta dhArmika vyakti the tathA inako apanI samAja se vizeSa moha thaa| Apa hamezA kAnapura se mandiro kI kAryakAriNI me sakriya rahe / kAnapura meM pallIvAlo ke ghara eka do hI rahe haiM / ve bhI naukarI ke kAraNa hI vahA~ pahu~ce hai| lekina seTha jI avele hI hara mahAvIra jayantI para tathA kSamAvANI parva para baDe mandira ke sAmane eka pyAU lagavAte the tathA usake Upara eka baDA bainara 'pallIvAla pyAU' ke nAma kA DhaMgavAte the| yaha unakI pallIvAla samAja ke prati aTUTa zraddhA kA namUnA hai / ve kAnapura me akele pallIvAla pone para bhI anya jaina samAja ke sAmane apanI samAja kA astitva siddha karate rahe / seTha jI kA dehAnta bhI apana pitA kI mRtyu ke kucha samaya bAda hI ho gayA tathA taba se kAnapura me pallIvAla jAti kA nAma U~cA karane vAlA koI bhI nahIM rahA / 15 17) zrI miThunalAla jI koThArI zrI miThThanalAla jI kA janma dinAka 26 sitambara san 1890 ko grAma paharasara (jilA bharatapura) meM huA thA / Apake pitA kA nAma zrI mUlacanda thaa| 9 varSa kI Ayu me Apa lAlA cirajIlAla jI ke dattaka putra ke rUpa me Aye / lAlA cirajIlAla bharatapura rAjya me kAya karate the / unake svargavAsa ke bAda zrI miTThanalAla jI ko unake sthAna para rakha diyA gyaa| Apake vizvasanIya kAryA ke kAraNa ApakA rAjya ke daphtara koThAra me koThArI pada para padonnata kara diyA gyaa| Apa sAmAjika tathA dhArmika kSetra me sakriya rahe / bharatapura ke 'pallIvAla zvetAmbara jaina mandira' kI sthiti sudhArane me ApakA vizeSa yogadAna rhaa| Apake prayAso se hI 'pallIvAla jaina kAnphresa' kI sthApanA huii| Apane kaI tIrtha yAtrAe~ bhI kii| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa 15-18 7.bainIprasAda jaina Apa itihAsa tathA rAjanIti ke eka mahAn skaoNlara the| ApakA janma 19 pharavarI 1895 me huA / Apake pitA barArA (jilA prAgarA) ke rahane vAle the, lekina ApakA adhikAza samaya ilAhAbAda me vyatIta huA / Apane itihAsa meM pI eca DI kI upAdhi prApta kI / Apa ilAhAbAda vizva vidyAlaya me prophesara ke pada para kAryarata rhe| Apane apana kSetra me bahuta khyAti ajita kara lI thii| mahAtmA gAdhI ne bhI eka bAra prApase deza ke savidhAna kA masaudA taiyAra karane ke sambandha me parAmarza kiyA thaa| Apake dvArA likhita 'jahA~gIra kA itihAsa' eka mahAn kRti hai / ApakI anya kRtiyA~ 'kansepTa oNpha paoNliTikala sAinsa' 'bhArata kI purAnI sabhyatAye', 'iNDiyana siTIjanazipa' e vI sI praoNpha siviksa' tathA 'bhArata pAkistAna provalama' haiN| bhArata pAkistAna probalama' ApakI antima kRti hai / apakA svargavAsa dinAka 8 aprela 1945 ko ho gyaa| (15-19) seTha chavAmolAla jI seTha chadAmIlAla jI ne jaina dharma ko prabhAvanA hetu vipula dhanarAzi vyaya karake aitihAsika mahatva ke jo kArya kiye haiM, umame mampUrNa jaina samAja bhali bhAtI paricita hai| inhone dhArmika kAryo me karoDo rupaye kI dhanarAzi dekara eka mahAna kArya kiyaa| seTha jI ke pUrvaja phirojAbAda se dakSiNa meM lagabhaga 5 kilomITara dUra jamunA ke taTa para sthita candavAra nAmaka gA~va me nivAma karate the / aisA anumAna kiyA jAtA hai ki seTha jI ke pUrvaja candavAra ke pramukha eva rAjamAnya pratiSThita nAgarika the| kAlAntara me candavAra ujaDane lagA tathA phirojAbAda AbAda hone lagA, ata seTha jI ke pUrvaja bhI candavAra choDakara phirojAbAda Akara rahane lge| seTha jI kA janma 12 jUna 1896 ko phirojAbAda nagara meM Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyo kA sakSipta paricaya huA thA / prApake pitA kA nAma zrI motIlAla jI tathA mAtA kA nAma zrI matI kundana bAI thaa| bacapana meM hI seTha jI kI mAtAjI kA dehAnta ho gayA thaa| jaba inakI Ayu lagabhaga 10-11 varSa kI thI tabhI inake pitAjI kA bhI svargavAsa ho gayA / teraha varSa kI alpAyu meM inakA vivAha ho gayA / isa prakAra choTI umra meM hI ina para gRhasthI kA bojha A gayA / 123 seTha jI bahuta hI parizramI vyakti the / inhone phirojAbAda me kAca kA vyavasAya prArambha kiyaa| san 1925 meM phirojAbAda me hI 'jaina glAsa varksa' ke nAma se eka kArakhAnA sthApita kiyA, jise san 1928 meM phirojAbAda ke nikaTa hiranagI meM sthAnAntarita kara diyA / prApa kugala vyavasAyI the, isI kAraNa kucha samaya me hI Apana kAca udyoga meM bahuta UMcA sthAna prApta kara liyA / 13 mArca 1957 ko ApakI dharma patnI zrImatI zarbatI bAI kA dehAnta ho gayA / ina dinoM deza ke svatantratA saMgrAma kA bahuta jora thA / gAdhI jI ke netRtva meM vibhinna mAndolana cala rahe the / tabho san 1930 se seTa jI ina grAndolano ke lie niyamita rUpa se prati mAsa 500 sau rupaye gupta dAna ke rUpa me dete rahe / san 1947 me seTha jI ne sADhe chaha lAkha rupaye kI dhana rAzi se zrI chadAmIlAla jaina TrasTa' kI sthApanA kii| Aja isa TrasTa me karoDo rupaye haiM / isa TrasTa ke antargata seTha jI ne eka vizAla jaina mandira, jaina pArka, dharmazAlA, pustakAlaya, eka DigrI kaoNleja tathA isI prakAra kI aneka jana upayogI sasthAye sthApita kI, jo isa samaya bar3e sucAru rUpa se janatA kI sevA me salagna hai / jaina mandira Adi ke nirmANa kArya pUre ho jAna para seTha jI ke mana me eka vicAra aura AyA / dakSiNa ke zravaNavelayola me jisa prakAra bhagavAna bAhubalI kI mUrti sthApita hai, usI prakAra Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa kI eka mUrti uttara bhArata meM bhI sthApita kI jAya / sacce mana se kI gaI unakI yaha icchA bhI pUrNa huii| unhone dakSiNa meM kArakala ke nikaTa magalapAde nAmaka pahADI me se 130 Tana vajana kI tathA 45 phuTa U~cI pratimA bnvaaii| bhagavAna bAhubalI kI isa vizAla pratimA ne 12 jUna 1975 ko phirojAbAda meM padArpaNa kiyaa| seTha jI ko ukta dhArmika sevAyo ko dekhate huye, 20 akTUbara 1972 ko prApakA dillo me prabhinandana kiyA gayA tathA Apako 'zrAvaka ziromaNi' kI upAdhi se vibhUSita kiyA gyaa| prApa apane jIvana ke antima samaya taka dhArmika sevApro me lage rahe / 12-13 janavarI san 1976 kI rAtri ko kucha prAtatAiyo ne seTha jI kI nirmama hatyA kara do tayA jaina samAja na eka mahAn dharma premI ko hamezA ke lie kho diyaa| Aja seTha jI dvArA sthApita 'zrI chadAmIlAla jana TrasTa' ke dvArA nimnalikhita sasthAno kA sacAlana ho rahA hai- (1) zrI digambara jaina mahAvIra jinAlaya, (2) zrI motIlAla jaina pArka, (3) zrI kAnajI pustakAlaya, (4) zrI varNI svAdhyAya kakSa, (5) zrImatI zarbatIdevI jaina dharmazAlA, (6) zrI sI ela jaina DigrI kaoNleja, (71 zrI chadAmIlAla jana jUniyara hAIskUla, hiranagA~va, (8) zrI candrapAla digambara jaina pAThazAlA, caMdravAra, (9) zrI motIlAla jaina dharmArtha auSadhAlaya / seTha jI ke nAma se isa TrasTa dvArA hI eka 'maiTaraniTI haoNspITala' (zrImatI kundana bAI mahilA cikitsAlaya) tathA trimUrti-bAlodyAna bhI banavAyA gayA hai| seTha jI kI ukta dhArmika eva sAmAjika sevAmo ke kAraNa seTha jI kA nAma amara rhegaa| (5-20) muni zrI kSamAsAgara jI mApakA gRhasthAvasthA kA nAma zrI karoDImala thaa| pApa Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyo kA sakSipta paricaya bAgarA ke rahane vAle the / prApakA janma san 1898 I meM huA thA / ApakI dhArmika kAryoM meM vizeSa ruci thI / zrApa nitya prati dhUliyA gaja prAgarA sthita ' pa di jaina mandira me pUjA-pATha karane ke lie Ate the tathA svAdhyAya bhI karate the / zrApake antima dinoM me netra jyoti naSTa prAya ho gaI thI / usake bAda bhI Apa dhArmika kriyA kA pUrNa pAlana karate the / san 1979 meM Apake paira meM bahuta coTa laga gaI thI tathA vahA para phoDA banakara paka gAthA | mAte pragrejo davAiyA~ lene se sApha inkAra kara diyA tathA dinAka 14 akTUbara 19:9 ko samAdhi pUrvaka maraNa karane kA nizcaya kiyA / zrApane krama se AhAra, dUdha tathA jala kA tyAga kiyaa| dinAka 23 akTUbara ko jala kA bhI tyAga kara diyA / phira usa samaya upasthita muni zrI zruta sAgara jI mahArAja se dinAka 25 akTUbara 199 ko digambara dIkSA dhAraNa kI tathA aba ve muni kSamAsAgara ho gaye / zrApane bahuta dhairyapUrvaka tathA viveka sahita samAdhi lii| 18 dina uparAnta dinAka 1 navambara san 1979 ( kArtika sudI 11 ) ko isa nazvara zarIra ko tyAga diyaa| AgarA ke andara samAdhimaraNa kA yaha prathama avasara thA / Apake antima darzanArtha hajAro jaina tathA jainetaro ko pratidina bhIDa lagI rahatI thI / isase jaina dharma kI bahuta prabhAvanA huI / 125 ( 15-21 ) zrAvikA sarvatI bAI pallIvAla jAti meM Apa eka mahAn mahilA santa huI hai / Apake pitA kA nAma zrI sAvaladAsa jI thA tathA ve prAgarA ke rahane vAle the / savaMtI bAI kA janma san 1900 I. ke lagabhaga huA thA / Apa zAdI ke kucha dino bAda hI vidhavA ho gaI thI / Apa apane pitA ke ghara hI rahatI thI / una dino bhArata ke svatantratA saMgrAma kA bahuta jora thA / zrApa bhI isase bahuta Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa prabhAvita huI tathA apane deza sevA karane kA nizcaya kiyA / pane vibhinna prAndolano me sakriya bhAga liyaa| isake kAraNa Apako do bAra jela bhI jAnA paDA / Apane anya mahilAmo ko bhI ina Andolano me bhAga lene ke lie prerita kiyA / deza prema ke sAtha sAtha Apame dhArmika saskAra bhI pUrI taraha se the / Apa sabhI dhArmika kAryoM me hamezA bhAga letI rahatI thI / eka bAra eka muni sagha AgarA me AyA / Apa muni zrI ke pravacano ko dhyAna pUrvaka sunatI thii| Apake mana meM bhI vItarAgatA kA bhAva utpanna huA tathA tatkAla hI AryikA dIkSA dhAraNa kara lI / kahate hai ki Apa yaha dIkSA grahaNa karane se pUrva apane pitA ke ghara taka to gaI, lekina bAhara se hI grAvAja de kara kaha diyA ki vaha dIkSA grahaNa kara rahI hai / unhone isa samaya ghara ke andara praveza karanA ucita nahI smjhaa| Apane ArthikA ke rUpa meM kaI sthAno kA bhramaNa kiyA tathA jana dhama kA pracAra kiyA / (15-22) bAbUpratApa canda jI zrI pratApa canda jI kA janma AgarA me phAlguna kRSNA 5 savat 1960 ( yAni ki 6 pharavarI san 1904 ) ko huA thA / Apake pitA zrI ganapatarAya jaina dharmAtmA vyakti the / ApakI zikSA kekaDo ( rAjasthAna) meM tathA bAda me AgarA me huI / Apane san 1921 me 'rAjakIya relave pulisa kI naukarI prArambha kii| 40 varSa kI rAjakIya sevA ke bAda 1 janavarI san 1962 me zrApa sevA nivRta ho gaye / Apako sAhitya lekhana me prArambha se hI ruci thii| Apake fafbhanna lekha 'sarasvatI' 'cA~da' tathA 'sAptAhika pratApa' 'jaisI ucca starIya patrikAo me prakAzita huye / jainiyo ko to zAyada koI hI hindI patrikA zeSa rahI hogI, jisame inake lekha athavA samI - Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyo kA sakSipta paricaya 127 kSAha~ na prakAzita huI ho| anyathA Apane pratyeka jaina patrikAmo me Apake lekha prakAzita huye haiM / 'zrI pallIvAla jaina patrikA' ke aApa do bAra sampAdaka raha cuke haiM / pahale san 1925 meM tathA phira man 1984 se 1985-86 taka / Apa eka varSa taka 'amara bhAratI ke bhI sampAdaka rhe| ___ApakI lagabhaga sabhI jaina vidvAno se mulAkAta huI hai| tathA unase sAmAjika tathA dhArmika carcAeM bhI huI hai / prApa AgarA kI vibhinna sAmAjika evaM dhArmika saMsthAno se bhI sambadha rahai hai| Apa AgarA kI kaI jainetara sasthAo se bhI juDe huye haiN| AgarA ke mahAvIra digambara jaina inTara kaoNleja kI sthApanA Apane hI vartamAna bhavana me mahAvIra digambara jaina jUniyara skUla ke rUpa me 22 akTUbara 1942 ko karAI thii| 'AgarA anta. dharma sasthAna' me man 1974 se Apa pakriya juDe rahe hai| varSoM se Apa AgarA ke prArya- vizapa tathA muphtI sAhaba se bhI jur3e rahe haiM / Apa pallIvAla samAja ke sAtha mAtha AgarA ke bhI mAnanIya sadasya haiM / hama aApakI dIrdhAyu ko kAmanA karate hai jisase Apa samAja ko aura adhika mArga darzana pradAna karate rhe| (5-23) zrI jainendra kumAra jI___zrI jainendra kumAra jI premacandottara yaga ke zreSTha kahAnIkAra ke rUpa meM vikhyAta hai| ApakA janma alIgaDha jile ke kauDiyAgaja nAmaka kasbe me san 1905 me huA thaa| bAlyAvasthA me hI Apake pitA kI mRtya ho gaI, prata prApakA pAlana-poSaNa mApakI mAtA aura mAmA ne kiyaa| ApakI prArambhika zikSA hastinApura ke jaina gurukula RSi brahmacaryAzrama me huii| san 1919 me Apane maiTrika kI parIkSA uttIrNa kii| ucca zikSA prApta karane ke lie Apane kAzI hindU vizvavidyAlaya meM praveza liyA kintu san 1921 ke ahayoga prAndolana meM bhAga lene ke kAraNa ApakI zikSA kA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 pallIvAla jana jAti kA itihAsa krama TUTa gayA / ApameM svAdhyAya kI pravRtti chAtra jIvana se hI thii| jela me svAdhyAya ke sAtha hI Apane sAhitya sRjana kA kArya bhI prArambha kara diyaa| Apako pahalI kahAnI 'khela san 1928 meM 'vizAla bhArata' meM prakAzita huI thii| usake bAda Apa nirantara sAhitya sRjana me pravRtta rahe haiM / aApako 'hindustAna ekeDamI' puraskAra sAhita anya kaI puraskAro se sammAnita kiyA jA cukA hai| zrI jainendra kumAra jI ne kahAnI, upanyAsa, nibandha, sasmaraNa Adi aneka gadya vidhAno ko samRddha kiyA hai / aApakI pramukha sAhityika kRtiyoM nimnalikhita hai| nibandha sagraha-prastuta prazna, jar3a kI bAta, pUrvAdaya, sAhitya kA zreya aura preya, mathana,soca vicAra, kAma, prema aura privaar| upanyAsa - parakha, sunItA, tyAga patra, kalyANI, vivarta, sukhadA, vyatIta, jayavardhana, mukti bodha / kahAnI saMgraha- phAMsI, jayasandhi, vAtAyana, nIlama deza kI rAja kanyA, eka rAta, do ciDiyA~, pAjeba / (ina sagraho ke bAda jainendra jI kI samasta kahAniyA~ dasa bhAgo meM prakAzita kI gaI hai|) sasmaraNa-- ye aura ve|' anuvAda - mandAkinI (nATaka), pApa aura prakAza (nATaka) prema __me bhagavAna (kahAnI sgrh)| uparyukta racanAmo ke atirikta aApana sampAdana kArya bhI kiyA hai| bahuta * maya se grApa dillI me raha rahe hai| hama ApakI dIrghAyu kI kAmanA karate hai| (5-24) zrI zyAmalAla vAroliyA mApa prAgarA ke pramukha samAja sevI the| mApakA janma AgarA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyoM kA sakSipta paricaya '129 ke pAsa grAma miDhAkura me dinAka 13 sitambara san 1905 I0 ko huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI nArAyaNadAsa tathA mAtA kA nAma zrImatI camelI bAI hai| miDhAkura se prAkara Apa dhaliyA gaja, AgarA me basa gaye / Apane miDila taka kI zikSA prApta kii| yadyapi pApa munImagIrI tathA dalAlI karate the tathApi sAmAjika kAryoM meM Apa vizeSa ruci lete the / Apa AgarA kI vibhinna dhArmika eva zaikSaNika saMsthAno ke padAdhikArI rahe / ApakI hArdika icchA thI ki pallIvAla jAti kA niSpakSa itihAsa sabo ke sammukha pAye / Apane itihAsa likhavAne ke lie kaI udyama kiye| ApakI satpreraNA se hI prastuta itihAsa bhI likhA jA makA hai| san 1982 me ApakA AgarA me nidhana ho gyaa| (5-25) prAyikA zAntimatI jI Apa muni zrI zAntisAgara jI mahArAja (alAvaDe vAlo) ke gRhasthAvasthA kI bahina hai| ApakA janma vi0 savat 1968 me alavara jile ke alAvaDA nAmaka grAma me huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI choTelAla jI tathA mAtA kA nAma zrImatI candana bAI thaa| 40 varSa kI Ayu meM Apane AcArya zrI vimala sAgara jI mahArAja bhiNDa vAlo) se AryikA dIkSA grahaNa kara lii| kucha varSa pUrva ApakA svargavAsa ho gyaa| (5-26) mA0 rAmasiMha jI Apa mere pUjya pitAjI haiM / ApakA janma 1 agasta san 1915 ko prAgarA jile kI kirAvalI tahasIla ke magUrA nAmaka grAma me huA thaa| Apake pitA zrI candrabhAna jaina NTavArI the tathA Apake bAbA (pitAmaha) zrI nandakizora jI eka baDe jamIdAra the| baca. pana me hI mAtA kI mutyu ho jAne ke kAraNa Apa apane pitAmaha Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla jaina jAti kA itihAsa tathA mAtAmaha ke sAtha hI rahe / Apane apanI prArambhika zikSA achanerA ke skUla me pUrNa kii| ema0 e0 (hindI) tathA ela0 TI0 kI parIkSAe~ AgarA vizvavidyAlaya se uttIrNa kii| apanI zikSA pUrNa karane ke uparAnta prApane vibhinna zikSaNa sasthAnI meM adhyApana kA kArya kiyA / Apane sabase adhika samaya (25 varSa) kre0 jI0 inTara kAleja, zrAgarA meM adhyApana kArya kiyA / 130 vidyArthI kAla se hI Apane deza ke svatantratA saMgrAma me bhAga lenA prArambha kara diyaa| Apane kaI Andolano meM bhAga liyA / kucha samaya Apa AgarA kI zahara kAgresa kameTI ke adhyakSa bhI rahe / prArambha meM Apa Arya samAja se bahuta prabhAvita the, lekina parama pUjya kSullaka zrI svarUpa sAgara jI mahArAja tathA brahmacArI zrI mUlazakara jI desAI ke samparka meM Ane ke bAda ApakI ruci jaina dharma ke prati baDhatI gii| jaina dharma ke prati vizeSa ruci dekhakara Apake sAle zrI suganacanda ne prApako kaI zAstra bheTa kiye / phira to Apane aneka Agama grantho kA adhyayana kiyA / Apa pichale paccIsa varSo se nitya prati sAyakAla dhUliyA gaja, AgarA sthita zrI pallIvAla digambara jana mandira me zAstra pravacana karate I the / ApakI vidvatA ke kAraNa bAhara ke loga bhI apane yahA~ zAstra pravacana ke lie Apako bulAte rahate the / ApakI ginatI bar3e paDito meM thI / Apa hamezA khaddara pahanate the / camaDe kA jIvana bhara ke lie tyAga thA / pichale 25 varSoM me Apane jamIkada kA bhI sarvathA tyAga kara diyA thA / Apane kabhI koI TyUzana nahI kiyA / jaba kabhI prApako bAhara dhArmika pravacano Adi ke lie jAnA paDatA thA, taba kabhI bhI samAja se koI bheTa svIkAra nahI kI, balki Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTha vyaktiyo kA sakSipta paricaya 131 jitanA ho sakA svaya dAna diyaa| Apa dhArmika kAryoM ke lie bheMTa svIkAra karanA acchA nahI mAnate the| Apake pAjIvana chanA pAnI pIne kA niyama thaa| isIlie Apa hamezA apane sAtha eka channA rakhate the| jaba kabhI channA le jAnA bhUla jAte, to ve kahIM pAnI nahI pIte the| Apane kaI patra-patrikAmo kA bhI sapAdana kiyaa| samAja kI patrikAmo 'pallIvAla-bandhu' tathA 'zrI pallIvAla jaina patrikA' kA prApane kaI varSoM taka sapAdana kiyA / Apake bahuta se lekha vibhinna patra-patrikAmo me prakAzita ho cuke haiN| Apane tIna pustake bhI likhI hai| ve hai- 'bhagavAna mahAvIra aura unakA divya sandeza', 'jaina dharma ke pravartaka' tathA 'bhagavAna aadinaath'| 'bhagavAna AdinAtha' abhI naka aprakAzita hI hai / Apa vibhinna zikSA saMsthApro kI kAryakAriNI se bhI sambandhita rahe / kucha samaya taka Apa AgarA kaoNleja ke TrasTI rhe| samAja dvArA sacAlita 'karatUrI devI jaina vidyAlaya, AgarA' ke Apa bahuta samaya taka vyavasthApaka rahe / prApakA svargavAsa 24 apraila san 1978 ko prAgarA me ho gyaa| (5-27) muni zrI zruti sAgara jI ApakA janma vi savat 1971 me gvAliyara ke nikaTa mohanA nAmaka grAma me huA thaa| Apake gRhastha jIvana kA nAma zrI dayArAma thaa| Apake pitA kA nAma zrI Tekacanda tathA mAtA kA nAma zrImatI sarasvatI devI thA / yuvAvasthA me pApa murainA Akara rahane lage tathA vahI para halavAI kA vyavasAya karate the| Apako prArambha se hI dharma ke prati vizeSa ruci thii| isI ke phalasvarUpa Apane sAtavI pratimA dhAraNa kara lii| taduparAnta 26 maI san 1974 ko mApane prAcArya kuntha sAgara jI se digambara dIkSA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa dhAraNa kara lii| Aja bhI Apa sthAna-sthAna para vihAra karake manuSyo ko dharmopadeza de rahe hai| ___ Apako kavitA banAne ko bahata ruci thii| brahmacArI avasthA me Apane caubIso bhagavAna ke pUjana ko alaga-alaga racanA kI tathA kucha bhajana bhI likhe| pUjana kI pustaka to prakAzita bhI ho cukI hai| Apane apane AgarA cAturmAsa ke samaya pallIvAla samAja ke vayovRddha zrI kiroDIlAla jI ko vidhivata samAdhimaraNa krvaayaa| zrI kiroDIlAla jI ko unake antima samaya me digambara dIkSA grahaNa karavAI tathA unakA nAma muni kSamAsAgara rkhaa| muni kSamA sAgara jI kA digambara dIkSA grahaNa karane ke 18 dina bAda svargavAsa ho gayA / (5-28) zrI suganacanda jI jaina ApakA janma AgarA me san 1917 ko huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI gokuna vanda jaina thaa| jaba ApakI prAyu lagabhaga 20 varSa kI thI taba hI Apake pitA kA svargavAsa ho gyaa| ata prApa para hI pUrI gRhasthI kA bojha A gayA / Apane AgarA me ThekedArI kA vyavasAya prArambha kiyA / kucha varSo taka to to Apa isa kArya me rahe, lekina Apako yaha kArya acchA nahIM lgaa| Apa AgarA choDakara jayapura cale gaye tathA vahI para naukarI prArambha kara dii| Apa apane antima samaya taka jayapura hI rahe / aApakA san 1967 me Akasmika nidhana ho gyaa| apane pitA kI bhA~ti Apako bhI jaina dharma meM vizeSa ruci thii| pallIvAla jAti ke yathAsambhava Apa hI pahale vyakti rahe hai jinhone apane ghara me jaina zAstro tathA pustako kI lAibrerI kholii| Apane isa lAibrerI kA nAma apane pitA ke nAma para 'gokula lAibrerI' rkhaa| isake antargata usa samaya upalabdha Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 viziSTha vyaktiyo kA saMkSipta paricaya lagabhaga sabhI jaina grantha tathA pustake sammilita thI tathA inakI sakhyA hajAra taka thI / Apa svaya to svAdhyAya karate hI the, sAtha hI dUsaro ko bhI svAdhyAya karane ke lie grantha upalabdha karAte the| AgarA se jayapura cane jAne para Apako yaha lAibra erI banda karanI par3I, lekina Apake svAdhyAya kA krama kabhI nahI TUTA / jayapura me Apa 'mahAvIra bhavana' tathA 'padmapurA kSetra kameTI' se sambaddha rahe / prApane pa0 cainasukhadAsa jI tathA DaoN0 kastUra canda jI kAsalIvAla ke sAtha bhI kAphI kArya kiyA / Apane kaI lekha bhI likhe, jinhe vibhinna patra-patrikAo me prakAzita karAyA / (5-29) muni zrI zAntisAgara jI ApakA janma vi savat 1972 meM alavara ke alAvaDA nAmaka grAma meM huA thaa| Apake pitA kA nAma zrI choTelAla tathA mAtA kA nAma zrImatI candana bAI thaa| Apako bacapana se hI jaina dharma ke prati vizeSa ruci tho| isI kAraNa Apane 67 varSa kI Ayu me prAcArya zrI nirmalasAgara jI mahArAja se digambara dIkSA grahaNa kara lii| Aja bhI zrApa dharmopadeza dekara logo ko kalyANa mArga para lagA rahe hai / (5-30 ) anya prabhAvazAlI vyakti uparyukta vyaktiyo ke atirikta aura bhI bahuta se dhArmika vyakti samaya-samaya para hote rahe haiN| AgarA ke brahmacArI zrI rAmacanda jI, pa rAmanAtha jI ( dUdha vAle), zrI ratanalAla jI munIma tathA zrI sUrajabhAna jI 'prema' ke nAma ullekhanIya hai / anya logo meM alIgaDha ke hakIma kalyANa rAya jI, grAma maI ke paDita mAnaka canda jI, mathurA ke pa, indracanda jI, grAma baharAica ke pa. sumera canda jI, AgarA ke zrI nemIcanda jI baravAsiyA, alIgaDha ke vaidya rAmalAla jI, phirojAbAda ke gagAprasAda jI Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa jana tathA kacaur3AghATa ke paM0 jhunnIlAla jI mukhya hai| ___ zrI bAbulAla jI (manepurA, jilA prAgarA) ne lagabhaga paccIsa varSa pUrva brahmacArI dIkSA grahaNa kara lI thii| ve varSoM taka brahmacArI svarUpAnanda jI ke nAma se udAsIna Azrama indaura me rhe| Ajakala AgarA me raha rahe haiN| nAgapura kSetra ke zrI vidyAdhara jI umAThe kA nAma vizeSa ullekhanIya hai / Apa svAvalambI kaoNleja oNpha aiDyUkezana, vardhA ke prAcArya hai| Apane kaI zaikSika pustake likhI hai| Apa sAmAjika evaM dhArmika kAryo me vizeSa ruci lete hai| Apane 'anekAnta prakAzana' nAmaka saMsthA kI sthApanA kI, jisake antargata kaI dhArmika/AdhyAtmika grantho kA prakAzana hayA hai| rAjanaitika kSetra me bhI kaI pallIvAla bandhu bahuta sakriya rahe haiM / vartamAna me sAsada zrI je0 ke0 jaina kA nAma vizeSa ullekhanIya hai| kaI vaijJAnika bhI isa jAti ko suzobhita kara cuke hai / sva0 DaoN0 padamacanda jaina, (putra zrI daulatarAma jI, runakatA (AgarA) nivAsI 'sainTrala Draga risarca insTITyUTa,' lakhanaU ke eka suvikhyAta vaijJAnika the| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTama-adhyAya bhArata ke svatantratA Andolana meM pallIvAla jAti kA yogadAna pallIvAla jana jAti janasaMkhyA kI dRSTi se eka choTI jAti hai, lekina bhArata ke svatantratA Andolano me yaha sahabhAgI rahI hai|34 ina Andolano me pallIvAla jAti ke saikaDo strI-puruSa tathA bacco ne sakriya bhAga liyaa| bahuta se logo ko vibhinna Andolano me bhAga lene ke kAraNa kaI bAra jela bhI jAnA pdd'aa| ina AndolanakAriyo me se kucha kA hI vivaraNa prApta ho sakA hai, jo nimna prakAra hai zrI raghuvara dayAla jI putra zrI rAmadayAla jI jaina kA janma dinAka 28-10-1889 ko mau (indaura) meM huA thaa| inhone san 1911 meM MA me indora se va LLB ilAhAbAda se 1913 me kara liyA thaa| mApa usake bAda kucha samaya kaneDiyana mizana kaoNleja me lekcarAra rhe| aura phira zrI arjunalAla seThI ke svatantratA saMgrAma me giraphtAra ho jAne ke bAda mApa trilokacandra jaina hAI skUla indaura ke haiDa mAsTara ho gaye usake bAda Apa uttarI va pacchimI relve me prophisa ho gaye / aura lAhora cale gaye / jahA~ eka agreja prophisa ke kisI bhAratIya se yaha kahane para ki Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa Your India Blady usakA poTa diyA / Apa san 1936 me Pereonal officer N W Rly kepada se sevA mukta kara diye gaye the| unake svayam kahane ke anusAra Apa mahAtmA gAdhI jI ke sAtha prasiddha DaDI mArca me bhI gaye the| svatantratA ke Andolana meM eka bAra jela gaye / ApakI jaina darzana me zuru se hI rucI thI / san 1913 meM Apane jaina dharma para sarasvatI me lekha diyA thaa| bacapana meM hI Apane camaDe kA prayoga jIvana bhara ke liye choDa diyA thA / Apa kAphI samaya taka akhila bhAratIya digambara pariSada ke mahA matrI rhe| Apane karIba eka lAkha rupaye kA raghabara dayAla rAmadayAla jaina caireTa bila TraSTa kI sthApanA kara jisake dvArA bahuta se jaina dharmAvalambiyo ko dikSA dAna meM sahayoga diyA va anya dhArmika kAryoM meM paise kA sada upayoga kiyaa| eka bAra kisI dukAnadAra ne Apako kezara camaDe kA burAdA milA huA de diyA jisake pazyacAtApa va Atma zuddhi hetu 3 roja kA ansana kiyaa| Apa mahAtmA gAdhI jI ke kAphI samparka meM the aura san 1948 meM mahAtmA gAdhI jI kI bhasmI ko lekara kailAza parvata va mAna sarovara jhIla le gaye the / ApakI mRtyu 9 jUna 1969 ko dehalI me ho gii| ratna triyadhArI putra zrI raghuvara dayAlajI acche vidvAna the| jinhoMne manta vinobA jI ke samparka me raha kara bhUdAna me kArya kiyA ve vinobA jI ke AkharI samaya taka unake vyaktigata saciva rhe| zrI mahAvIra prasAda jaina svatantratA senAnI zrI mahAvIra prasAda jaina kA janma 10 julAI san 1922 ko prAma gavindagaDha rAjya alavara me humA thA / Apake pitA kA nAma Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatantratA mAndolana meM pallIvAla jAti kA yogadAna 137 zrI kAticandajI thA jo paTavArI the| 1933 meM unakA sthAnAntaraNa alavara ho gayA, ata tabhI se Apa bhI alavara meM hI rahane lage va prApakA vidyArthI jIvana yahI nikalA / 1938 se krAtikArI gati vidhiyo me dezI rAjya va briTiza rAjya ke viruddha bhUmigata raha kara kArya zurU kiyA / kucha nojavAno ko sagaThita kara arAvalo ko zrRkhalAmo me chupa kara bama banAnA va anyAya ke viruddha parace nikAlanA zurU kiyaa| krAtikArI sAhitya kI pustakAlaya sthApita kara logo meM aise sAhitya kA vitaraNa karate rahe / gupta rUpa se hastalikhita navajAgaraNa mAsika patrikA rAjasthAna meM nikAlate / eka bAra paise kI dikkata AI to apane ghara se jevara lekara hathiyAra ikTThA karane dhana ko dediyA / prathama bAra san 1942 meM bhArata choDo Andolana meM pahale dazahare ke dina apane sagaThana ke kAryakartAmo ke sAtha tAra kATe / bAda meM divAlI ke dina zahara ke posTa Aphiso va tamAma leTara bakso meM Aga lagAI va divAlI kI doja (11-11-1942) ko prathama bAra Apa giraphtAra hue va Apake viruddha SaDayantra ke va AgajanI (120 to 435' PC) ke andara mukadame meM cAlAna huA va phalasvarUpa 2 sAla 6 mAha kI sakhta sajA dI gii| vahA~ se mukta hone ke bAda Apa vidyArthI saMgaThana me pUrNa rUpa se laga gaye / prata san 1944 me Apa alavara rAjya vidyArthI kAgresa ke adhyakSa va 1945 me rAjapUtAnA ke vidyArthI ko sagaThita karane ke phalasvarupa rAjapUtAnA vidyArthI kAgresa ke adhyakSa cune gaye / san 1946 me alavara rAjya me 'gaira jummedAra minisTaro kI choDo" andolana huA, usame bhI Apa sarva prathama vyakti the, jo jela gaye / 1948 me bhArata AjAda hone ke bAda mApane pulisa meM upanirikSaka ke pada para kArya kiyA / usame bahuta mehanata va ImAnadArI se kArya karane ke phalasvarUpa prApane bahuta acchI Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa khyAti pAI va san 1974 me Apane 319K, 300 grAma nAjAyaja aphIma pakaDa kara sAre vizva kA rikArDa toDA jo rikArDa prAja taka kAyama hai| 1981 me rAjya sevA se mukta hokara Apa Ajakala sAmAjika sevA, dhArmika kAryoM va prAdhyAtmika unnati me lage hai / zrI bhAgacandra jaina svatantratA senAnI Apa grAma malAvakI tahasIla lakSmaNagaDha (alavara) ke rahane vAle the / alavara me vidyArthI jIvana me hI mahAbIra prasAda jI ke samparka meM Ane ke bAda krAntikArI gatividhiyoM meM bhAga lenA zurU kiyA / san 1942 me svatantratA Andolana ' bhArata choDo' meM rela ke tAra kATe va posTa praoNphisa me Aga lagAI jisake phalasvarUpa SaDayantra kesa me mulajima rahe / kintu pulisa inako giraphtAra nahI kara sakI aura ye bhUmigata raha kara kArya karate rahe / bhArata svatantra hone ke bAda rAjasthAna vidhAna sabhA kAgresa pArTI ke kAphI samaya taka saciva rhe| bAda meM Apane alavara me hI vakAlata zurU kara dI / kucha varSa pUrva grApakA svargavAsa ho gayA / zrImati kamalA jana-svatantratA senAnI zrImati kamalA putro kizorIlAla jaina malAvalI grAma tahasIla lakSmaNagaDha (alavara) kI rahane vAlI thI / Apake pati kA choTI Ayu meM hI dehAnta ho gayA thA / usake bAda deza kI sevA meM kArya kiyA / san 1946 me alavara rAjya prajAmaMDala ke prAndolana " gaira jimmedAra minisTaro kursI choDo" me Apako bhI anya mahilAo ke sAtha pulisa ne pakaDa kara jagalo me choDa diyA / svatantra bhArata meM Apane rAjya sevA kI aura anta me Apa vikAsa adhikArI ke pada se rAjya sevA se mukta huI / rAjya sarakAra ne Apako bhI svatantratA sainAnI ghoSita kiyA hai / zrI pannAlAla jaina ApakA bacapana byAvara jilA ajamera meM vyatIta huA / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatantratA Andolana meM pallIvAla jAti kA yogadAna 139 Apane alavara meM Akara vyApAra kiyA va prajA maMDala kI gatividhiyo meM bhAga liyA / Apa bhI san 1946 meM gaira jummedAra minisTaro kursI choDo' Andolana me alavara meM jela gaye the| jilA-pAgarA bAbU uttama canda vakIla Apa AgarA ke nikaTa barArA nAmaka grAma ke rahane vAle the| 1936 se Apa rASTrIya kSetra meM adhika prakAza me mAye aura jilA kAgresa kameTI ke sadasya aura maDala kAgresa kameTI ke padAdhikArI barAbara rahe / Apana apane kisAno ko sagaThita kiyA / san 1940 ke Andolana me Apa najarabanda kara lie gaye aura lagabhaga eka sAla jela me rahanA pddaa| san 1942 ke Andolana me Apa 9 agasta ko hI giraphtAra kara lie gaye aura maI 1944 ko choDe gaye / kucha samaya pUrva prApakA svargavAsa ho gyaa| bAbU nemIcanda jaina Apa jotarAja vasaiyA (AgarA) ke rahane vAle the| Apa san 1930 se rASTrIya kSetra meM kArya karate rhe| isa Andolana me eka sAla kI sajA huI thii| Apa maDala kAgresa kameTI ke pramukha kAryakartA rhe| san 1940 me Apa najarabanda kara lie gaye / san 1942 me Apa para yaha jurma lagAyA gayA ki kAgArola kA DAka bagalA jalAyA gayA thA tathA puna najarabanda kara lie gye| zro pItama canda jana - Apa rAyabhA grAma ke rahane vAle the| pApako TalIphona ke tAra kATane ke silasile meM giraphtAra kara liyA aura kaI mAha taka tagaravanda rakhA gayA / zrI zyAmalAla jaina Apa bhI rAyabhA ke rahane vAle the tathA Apa bhI zrI pItama Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa canda jI ke sAtha uso abhiyoga me giraphtAra kiye gaye the| Apako jela meM lakavA mAra jAne ke kAraNa bahuta kaSTa huA thaa| zrI bAbUlAla jaina Apa manepurA gAMva ke rahane vAle haiM, bAda meM prAgarA A gye| Apa apane maDala kAgresa kameTI ke mantrI the, ata 9 agasta 1942 ke Andolana me najarabanda kara liye gaye aura do mAma bAda choDe gye| zrI gulajArI lAla jaina-- Apa phirojAbAda ke rahane vAle the nathA nagara ke pratiSThita vyaktiyo meM se the| Apako pulisa ne san 1940 ke Andolana me najarabanda kara liyA thaa| Apa phirojAbAda myUnisipala borDa ke ceyaramena bhI rhe| zrI paMcasiMha Apa etmAdapura ke nikaTa 'ratnA ke bAsa' nAmaka grAma ke rahane vAle the| Apane bho svatantratA saMgrAma me sakriya himsA liyA tathA jela gaye / Apake dono putra tejasiha tathA uttamacanda ne AndolanakAriyo ko sahayoga diyaa| zrI ummevIlAla jI Apa sAdana-kheDA ke rahane vAle the| Apane deza ke svatantratA saMgrAma meM sakriya hissA liyaa| Apa sudhAravAdI pravRtti ke vyakti the tathA Arya samAja ke svAmI zraddhAnanTa jI ke kAphI nikaTa the| svAmI zraddhAnanda jI Apake ghara bhI rUke the| mA0 rAmasiha jI Apa magUrA nAmaka grAma ke rahane vAle the tamA bAdame AgarA Akara rahane lge| Apane svatantratA saMgrAma meM sakriya hissA liyA, lekina jela kabhI nahI gye| kucha samaya Apa AgarA zahara kAgresa kameTI ke adhyakSa bhI rahe / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatantratA Andolana meM pallIbAla jAti kA yogadAna bAbU hukuma canda jaina Apa phirojAbAda ke rahane vAle haiM / Apane san 1942 Andolana meM bahuta kAma kiyA, lekina jela nahI gaye / bAbU gordhanadAsa jaina 141 Apa san 1930 ke Andolana meM jaina sevA maNDala ke upamantrI the / maNDala ne yaha nizcaya kiyA ki mandiro meM khAdI ke vastra pahanakara loga darzana karane jAve tathA khAdI ke vastra hI vahA~ stemAla ho / Apane isa kArya ke lie satyAgraha taka bhI kiyA / san 1940 ke prAndolana me bhI Apane kAphI bhAga liyA thA / san 1942 ke Andolana meM pulisa ne Apako isa abhiyoga meM ki Apa gupta rIti se prAndolana kA sacAlana karate hai tathA 'AjAda hindustAna' kA prakAzana aura sapAdana karate haiM, giraphtAra kara liyA / DeDha sAla taka najarabanda rakhA gayA / prApa vArDa tathA jilA kAgresa kameTI ke sadasya eva padAdhikArI rahe haiM / bAbU kizanalAla - san 1930 ke Andolana me Apako kArAvAsa huA / hArDI bama kesa ke Apa bhI abhiyukta rahe / Apa san 1940 ke Andolana me najarabanda kiye gaye, phira san 1942 me prApako 9 agasta se pUrva hI krAntikArI hone ke kAraNa pulisa ne najarabanda kara diyA thaa| lagabhaga 2 sAla bAda zrApa ko choDA / bAbU cimmanalAla -' Apako san 1942 ke prAndolana meM dhvaMsAtmaka kArya karane ke aparAdha meM giraphtAra kiyA gayA thaa| jaba kesa sAvita nahI ho sakA to najarabanda kara diyA gayA Apako sarakAra ne krAntikArI nA thaa| prApa vArDa kAgresa kameTI ke utsAhI kAryakartA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 pallIvAla jana jAti kA itihAsa zrI zyAmalAla satyArthI Apako san 1930 ke Andolana meM 6 mAsa ko kaDI sajA huI thii| ApakI patnI tathA putra isI bIca svarga sidhAra gaye the| zrImatI zarabatI devI___Apa svargIya bAbU sAMvaladAsa jI kI suputrI thI / san 1930 ke Adolana me Apako kArAvAsa me kaThora sajA bhugatanI par3I thI, bAda me prAjikA ho gii| bAbU pratApa canda jI Apane san 1930 me kAgresa kI Arthika sahAyatA ke lie bahuta udyama kiyA thaa| AndolanakAriyo ke mitra hone ke kAraNa Apa san 1942 meM marakArI naukarI se muttila ho gaye the / pa0 kRSNa cada pAlIvAla, seTha acala siMha, mahendra jI Adi ke nikaTa samparka meM rhe| samAcAra sagraha bhI karate the| jaina samAja meM svadezI Andolana claayaa| bAbU phUlacanda baravAsiyA zrI phUlacanda bajAja, zrI gyArelAla bajAja Adi ke sAtha san 1930 ke hI Adolana se rASTrIya kArya kiyaa| khAdI pracAra ke kArya me tathA digambara jaina mandiro me khAdI ke pracAra ke lie kAphI udyoga kiyaa| san 1942 ke Andolana meM bhI kAphI sahayoga diyaa| lAlA karoDImala-- ___Apa san 1930 se kAgresa ke mukhya kAryakartA rhe| uma Andolana ke pracAra ke lie satyAgraha kiyA tathA san 1942 ke Andolana meM bhI bahuta kAma kiyaa| sarakAra ke guptacara vibhAga ne ApakI bhI dekharekha rakhI thii| jilA-mathurA zrI gokulacanda jI-- Apa meghapura nAmaka grAma ke rahane vAle the| san 1942 ke Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatantratA prAndolana meM pallIvAla jAti kA yogadAna 43 Andolana me Apane sakriya bhAga liyA, jisake phalasvarUpa eka sAla kI kaDI sajA huii| Apa mathurA ke blaoNka pramukha bhI rhe| zrI jugalakizora jI Apa 'sajA ke nagalA' nAmaka grAma ke rahane vAle the| san 1942 ke Andolana meM bhAga lene ke kAraNa Apako jela bheja diyA gyaa| Ajakala gaurakSA kAryakramo me bhAga le rahe hai| zrI gaMdAlAla jI Apa 'jodhapura' nAmaka grAma ke rahane vAle the| san 1942 ke Andolana me Apako bhI jela ho gaI thii| zrI bAbUlAla jI Apa 'sajA ke nagalA' ke nikaTa baraulI nAmaka grAma ke rahane vAle the| prApa svatantratA Andolano ke sakriya kAryakartA the, lekina jela nahI gye| jilA-bharatapura zrI prabhUdayAla jI san 1942 ke Andolana meM bhAga lene ke kAraNa Apako bho jela kI sajA bhugatanI pdd'ii| jilA-alIgaDha zrI jainendra kumAra jI___ Apa alIgaDha ke nikaTa kauDiyA gaja nAmaka kasbe ke rahane vAle the| jisa samaya Apa kAzI hindU vizvavidyAlaya me paDha rahe the, usa samaya asahayoga Andolana kA jora thA / aApane bhI ina Andolano me sakriya bhAga liyA tathA jela gye|| ukta svatantratA senAniyo ke atirikta kucha aura vyakti bhI jela gaye, lekina unakA vivaraNa upalabdha na hone ke kAraNa yahA~ unakA utlekha nahIM kiyA jA sakA hai / kucha anya logo ne Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa bhI apratyakSa rUpa se AndolanakAriyo ko sahayoga diyA tathA chaTapuTa ghaTanAo meM bhAga liyA, uname se zrI daulata rAma paTavArI (runakatA, AgarA), zrI (DA.) kizanacanda jI (AgarA), zrI zivacarana jI (rAyabhA, AgarA), zrI kajoDImala (kheDalI, bharatapura), zrI (mu zI) rAmajIlAla jI (AgarA) Adi haiN| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravaziSTa alavara rAjya ke jaina dIvAna alavara rAjya kI sthApanA evaM usake vikAsa tathA sacAlana me digambara jaina dharmAnuyAyI pallIvAla jAti meM utpanna dIvAno kA yogadAna ullekhanIya hai / ye dIvAna mahArAjA sAhaba ke atyanta vizvAsapAtra the tathA rAjya sacAlana meM dakSa the| alavara rAjya ke sasthApaka mahArAjA pratApasiha (1740 se 1771) jI ne jaba mAceDI se alavara ko apanI rAjadhAnI banAyA to unake sAtha dIvAna rAmasevaka jI bhI alavara Aye tathA bahuta samaya taka zAsana ko suvyavasthita karane meM apanA yoga diyaa| ye alavara rAjya ke prathama dIvAna the| mahArAjA pratApasiha jI ke pazcAt mahArAjA bakhtAvarasiha jI (179 to 1815) se alavara ke zAsaka bane / inake dIvAna the rAmalAla jI jo rAmasevaka jI ke suputra the| ___inhone bhI apanI niSThA eva zAsana dakSatA meM mahArAjA kA mana jIta liyA aura jaba taka jIvita rahe dIvAna pada ko suzobhita karate rhe| mahArAjA banesiha jI (1815 se 1857) ke samaya me pahile sAlagarAma jI aura phira bAlamukunda zrI dIvAna huye tathA apanI zAsanadakSatA ke kAraNa rAjya meM atyadhika lokapriya huye| ye cAro hI dIvAna jaina dharmAnuyAyI the tathA pallIvAla jAti alavara rAjya me pallIvAla jAti ke vizAla sakhyA hone kA pramukha kAraNa bhI ina dIvAno ko apane jAtIya bhAiyo ko sarakSaNa pradAna karanA ho sakatA hai / alavara nagara meM mAja bhI ina dIvAno kI baDI baDI haveliyA~ haiM jo apane pUrva vaibhava kI kahAnI ko jaise sabako sunAtI rahatI haiN| pUrA cauka hI dIvAno ke cauka ke nAma se jAnA jAtA hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 'pallIvAla zabda : eka dRSTi' -rAjavaMdya zrI jinezvadAsa mana (yaha ciTThI satanA (rIvA) se rAjavaidya zrI jinesvadAsa jaina ne dinAka 15 agasta san 1923 ko likhI thii| isakI prati mujhe AgarA ke vayovRddha zrI zyAmalAla jI vArausiyA ne upalabdha karAI thI jo ki zrI nemo vanda jI baravAliyA se milo eka DAyarI meM noTa kI huI thii| use yahA~ prastuta kiyA rahA hai -lekhaka) ___ pAlIvAla yA pallIvAla zabda isa apanI jAti kA honA cAhiye astu isa para merA jo vicAra hai use mai likhatA huuN| prathama to pallIvAla me jo pallI zabda hai vaha koSo me 5 artha pragaTa karatA hai (1) dizA kA sAketika he arthAta tarapha ke hai usa tarapha, isa tarapha, (2) saMskRta meM choTe-choTe grAmo ko pallI kahate haiM, (3) pallI nAma sapheda caddara kA bhI hai, (4) pallI chipakalI eka jAti kA kIDA mazahUra hai, (5) pallI eka chupa jAti kI auSadhi hai| yaha to humA zabda kA artha / aba jAti nAma ke antargata jo yaha zabda pallI hai yahA~ para yaha eka manuSya samudAya ke groha ko isa eka pallIvAla zabda ke kahane se groha kA eka zreNI jJAna hotA hai / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 pallIvAla zabda eka dRSTi isaliye yahA~ eka zreNI vAcaka artha paidA hotA hai| praba zreNIbaddha kucha manuSya samudAya ko kyo kahA gayA ki devadatta, candra kizora, madanamohanAdi prabhRti eka liMga bhAgI hone para bhI tIno vyaktiyo kI zreNI nirdiSTa nahI samajhI jAyegI kyoki ina tIno meM tIna zreNI (jAti) ke haiM / taba AvazyakatA huI ki ina vyaktiyo ke nAma ke Age jo jo unakI jAti (zreNI) ho vo vo zabda likhe yA pukAre jAve / yahA~ para pAkhyAta kI yukti kI AvazyakatA hai| AkhyAta use kahate haiM jisake eka bAra ke upadeza se jisakA saba jagaha grahaNa ho vaha jAti samajhI jaayegii| astu jAtiyA~ prAya deza, grAma, nagara, sthAna vyApAra RSi Adi ke nAma para hI utpanna hotI hai| aura vaza prAya rAja cinho para hote hai| isI siddhAntAnusAra hamArI pallIvAla jAti kI eka deza ke antargata sAketika dizA ke artha ko lete huye racanA huI hai| aba jo hamAre logo me se jo loga yaha kahate hai ki yaha pallIvAla' zabda na hokara pAlIvAla' honA cAhiye, kAraNa ki pAlIvAla brAhmaNa jinakA ki nikAsa bIkAnera ke eka pAlI sthAna se hai, isaliye hamako bhI apane groha ko pAlIvAla ke nAma se hI pukArA jAnA cAhiye / yahA~ para hamAre bhAI bhUla me hai kAraNa ki unhone brAhmaNa jAti ke itihAsa ko nahI dekhA hai| yaha pAlIvAla brAhmaNa vAstava me sanADhya brAhmaNa hai / yahA~ ke sanADhyo se inakA vyavahAra nahIM hai kyoki yaha loga (pAlIvAla brAhmaNa) pahale yahA nahI rahate the| ye loga musalamAna bAdazAho ke samaya se jabaki eka musalamAna bAdazAha ne bIkAnera ke antargata pAlI nagara para caDhAI ko aura usa ko kucha kAla ke bAda jIta liyaa| usa samaya para lUTa-mAra Adi ke kAraNo se vahA~ ke sanADhya brAhmaNa bhAga kA isa deza kI tarapha pAkara ke aneka nagaro me base ve saba usa sthAna (pAlI) ke hone se idhara ke dezo me pAlIvAla brAhmaNa kahalAne lage aura dhIre-dhIre praba eka una logo kI jAti bana gaI, dekho Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa 'pAlIvAla brAhmaNa itihAsa' / aba hamako apane liye yaha bhI dekhanA prAvazyaka hai ki bIkAnera ke pAlI nagara me prathama se aura aba taka jaina kA koI cinha yA eka puruSa bhI nahI rahA hai to kaise mAna liyA jAve ki hamArI jAti bhI pAlIvAla zabda se hI viSita karI jaave| yadi dUsare pApa kahai ki una brAhmaNo me se hI kucha logo ne jaina dharma dhAraNa kara liyA hogA. vaha jaina pAlIvAla kahalAne lge| isake liye abhI taka koI itihAsa nahI milA hai / dUsare sanAtana se jaina dharmI binA kisI vizeSa kAraNa vA kisI camatkAra ke jainI honA nahI ho sktaa| itihAsa bhI isako puSTa karate haiN| aura vartamAna meM apanI jahA~-jahA~ para hai vahA~ ke hara eka vyakti se pallIvAla zabda hI sunA jAtA hai| sabase prabala pramANa pallIvAla zabda hI hone kA eka yaha bhI hai ki hamAre pUjya zrI 1008 zrI kundakundAcArya kI jIvanI va gurUvAvalI me pallIvAla zabda kA hI prayoga kiyA gayA hai / yaha kundakundAcArya vi sa 5 me apanI 49 varSa kI avasthA me prAcArya pada para virAjamAna huye the, jisako grAja 1983 varSa hote hai aura pallIvAla brAhmaNo ko 1025-1050 varSa hote hai / nikAsa va prakhyAta hote huye, to aisI hAlata me kaise mAnA jA sakatA hai ki hama loga kisa pramANa se pallI zabda ko prathaka karake pAlIvAla likha sakate haiN| isake atirikta 50 daulatarAma jI va kaviratna pa0 manaragalAla jI Adi jo vi sa. 1837 se vi0 sa. 1891 taka me huye hai jiname se manaragalAla jI ke svahasta likhita 'caubIsI pATha' jo ki hamAre pAsa hai usame bhI pallIvAla zabda hI likhA hai / aura pallIvAla jaina ko kaI jAtiyo me gotra ke nAma se pukArA jAtA hai aura sAkhA ke nAma se bhI hai / jaise vi0 sa0 1164 me siMghavI gotra kI sthApanA ke antaragata eka Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pallIvAla zabda : 'eka dRSTi' 149 sAkhA hai / usa siMghavI gotra ke itihAsa meM pallovAla zabda hI prAyA hai| astu uparokta vAda- vivAda para aura bhI gaharI dRSTi DAlane se jJAta hotA hai ki pallIvAla zabda hI hai, jaba ki hamako mAja karIba 2000 varSoM ke itihAsa se apanI jaina jAtIya antaragata pallIvAla jAti ke liye 'pallI' zabda hI milatA hai / taba Aja hama ko kisa nyAya se kisa kAraNa, kisa itihAsa, kisa sidhdAnta se isa pallIvAla zabda ko badalakara pAlI zabda mAnanA cAhiye / merI samajha me to AtA nahI, jisakI samajha me Ave vaha mahAzaya isakA pramANa sahita prakAza kare / pUrNa nirNaya karake taba badalanA hogaa| yo to Ajakala kucha hara bAta meM dhIgAdhIgI hotI hI hai / (2) pAlovAla brAhmaNa (6) IsA kI bArahavI zatAbdI me mAravADa ke 'pAlo' nagara me sanADhya brAhmaNo ko eka baDI bastI thI / rAThauDa vaza kI sthApanA se pUrva maDora ke pratihAra zAsako ne unhe pAlo aura usake Asa-pAsa ke kSetra kA adhikAra sau pA thA / pAlI meM rahane ke kAraNa ye brAhmaNa pAlIvAla nAma se prasidhda ho gaye / ye loga bahuta hI sapanna the / sapannatA kI carama sImA para pahu~cane ke bAvajUda ve kabhI zAti pUrNa jIvana vyatIta nahI kara pAye / asAdhAraNa sapatti ke kAraNa ve luTero kI A~kho me khaTakate rahe / kabhI jana-jAtiyo ne to kabhI luTero ne unhe lUTA / nirantara lUTapATa ke bhaya se san 1193 me (eka anya mAnyatAnusAra vi sa 1292 ke lagabhaga) unhoMne nizcaya kiyA ki kannauja ke rAThaur3a rAjA ke pote siyAjI kI madada leve jo ki usa samaya unake kSetra se gujara rahA thA / sivAjI ne unakI surakSA vyavasthA kI jimmedArI svIkAra kara lI / badale meM usakI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa kuTilatA se bekhabara anugrahIta brAhmaNo ne siyAjI ko pAlI me nivAsa karane kA AmantraNa de diyA / pAlIvAla brAhmaNa phira parezAnI meM paDa gaye / holI ke dina siyAjI ne dhokhe se pAlIvAlo ke pramukha sadasyoM kI hatyA kara mAravADa meM rAThauDa vaMza ke zAsana kI nIva rakha dI / lAcAra pAlIvAla, pAlI para musalamAno ke AkramaNa taka, vahI rahate rahe / prAkramaNa ke samaya unhone yudhda me anudAna dene se sApha inkAra kara diyA, phalasvarUpa rAjA ne unhe deza nikAlA de diyA / apanA deza chor3ane ke bAda unake sAmane yaha prazna uThA ki ve kahA~ jAye / unhone taya kiyA ki aba ve aisA sthala DhaDheMge jo bhaugolika dRSTi me surakSita ho aura jahA~ grAkramaNa kA khatarA na ho / yahI socakara unhone jaisalamera meM rahane kA nirNaya liyA / cUki pAlIvAla kuzala vyApArI the, isalie unhe jaisalamera jaise pradeza ko bhI sapanna banAne me saphalatA milii| karnala TaoNDa ne unakI isa vyApArika kuzalatA kA ullekha karate huye likhA hai ki usa samaya samasta prAntarika vyApAra unake hI hAtha me thA aura unhI ke paise se vahA ke vyApArI anya prAnto ke sAtha vyApAra karate the / ve kisAna ko usakI phasala giravI rakha kara Arthika madada dete the / pradeza kI sarI Una aura ghI kharIdakara dUsare prAto me becate the / maru pradeza me khaDIna me pAnI ekatrita kara sicAI vyavasthA unhone hI kI thii| pedAvAra me itanI ruci ve isaliye aura bhI lete the kyoki ve zAsana ko batora kara ke dI jAne vAlI paidAvAra bhI kharIdate the| kula milAkara pAlIvAla jaisalamera Akara prasanna the I kintu bhAgya na phira unakA sAtha choDa diyA / svarUpasiha mehatA ke dIvAna pada para AsIna hote hI unake parezAnI ke dina prAraMbha ho gaye / dIvAna svarUpasiMha ke nirakuza vyavahAra se prajA hatAza hone lagI / sthiti taba aura bhI bigar3a gayI jabaki svarUpasiMha kI mRtyu ke bAda usakA beTA sAlima siMha Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pallIvAla zabda * eka dRSTi' 151 dIvAna banA / sAlima siMha kA samaya jaisalamera ke itihAsa kA sabase burA samaya mAnA jAtA hai / usake atyAcAro ke kAraNa prAja bhI jaisalamera nivAsI use jAlimasiMha kahate haiM / jaisalamera ke kile ke pUrvI DhalAna para sAlima siMha kI bhavya havelI usake atyAcAro ko pratIka mAnI jAtI hai / eDamsa ne apanI pustaka 'da vesTarna rAjapUtAnA sTeTsa' me isa havelo ke viSaya me likhA hai / 'badanAma sAlima siha ke ghara kI nakkAzI bhavya hai jisame ki lagabhaga eka sau sAla pahale apane atyAcAro se isa deza ko ujADa diyA thaa|'' karnala TaoNDa ne likhA hai ki sAlima siha ne na jAne kitane logo kI hatyA kii| kahA jAtA hai ki usane samRdizAlI parivAro ko naSTa kara bIsa mAla meM lagabhaga do karoDa rupayA ekatra kiyaa| jaisA ki spaSTa hai ve samRdhdizAlI parivAra pAlIvAla brAhmaNo ke hI the| jisa taraha kA vyavahAra sAlima siMha ne pAlIvAlo ke sAtha kiyA usase usako IrSyA sApha jhalakatI hai| yena kena prakAreNa unako sapatti hathiyAnA usakA pramukha lakSa bana gayA thA / usane na kevala mana cAhe kara thope balki ina gaoNvo ko jaba jI cAhA taba lUTA / gamiha ko rAjagaddI para baiThAne kA saphala SaDyantra racane ke bAda usake atyAcAro kI sImA na rahI / gajasiha ke sattArUDha hone ke do sAla me usane daDa nAmaka kara ke mAdhyama se caudaha lAkha rupaye vasUle / java pAlIvAlo ne isa kara kA virodha kiyA taba usane unakI ji dagI harAma kara dI / hara roja lUTamAra aura laDakiyo ke sAtha durvyavahAra kA silasilA zurU ho gyaa| bAta itanI bar3ha gayI ki briTiza ejeMTa ne 17 disabara san 1821 ko apanI sarakAra ko yaha likhA ki jaisalamera nivAsiyo ko yaha laga rahA hai ki briTiza sarakAra ke sAtha kI gaI san 1818 kI sadhi dIvAna ko Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 pAllIvAla jaina jAti kA itihAsa prazraya de rahI hai aura isalie unhe usake durvyavahAra ko jhelanA hogaa| kintu briTiza sarakAra ne hastakSepa karanA ucita nahI smjhaa| anta me hAra kara pAlIvAlo ne apane Atma sammAna kI rakSA karane ke lie jaisalamera choDanA hI ucita smjhaa| 84 gA~vo ke pAca hajAra parivAro ne taha taya kiyA ki ve eka rAta eka nizcita pahara me apane gA~va choDa dege / 'hamAre bAda me gAMva khaDahara bana jAyege aura isame koI nahI basa paayegaa'| ina darda bhare zabdo ke sAtha unhone apane gAMva choDa diye / isake bAda ve loga kahA~ gaye yaha to patA nahIM lekina Aja ve brAhmaNa pAlIvAla nAma se pUre rAjasthAna ne bikhare hue hai| pAlIvAla gA~vo ke khaDaharo se yaha siddha hotA hai ki unhe acche gA~va basAne kA jJAna thA / jaba jasalamera ke grAma gA~vo me chappara paDe jhopaDo me loga rahate the, taba yahA~ unake lie patthara ke ghara banavAye gaye the| mukhya saDaka gA~va ke bIca se nikAlI gayI thii| jyAdAtara gharo meM jAnavaro ke lie pAnI pIne ke sthAna kI alaga se vyavasthA kI gayI thii| gA~va me hI thoDI dUrI para carAgAha banAyA gayA thaa| gA~va ke bIca me bhavya aura U~cA uThA humA mandira thaa| hara gAva kA apanA zmazAna thA, jisame choTechoTe smAraka banAne kA rivAja thA / ina smArako se yaha bhI patA calatA hai ki pAlIvAla brAhmaNo me bhI satI prathA pracalita thii| jaisalamera me sthita pAlIvAlo ke 84 gA~vo meM se kuladharA sabase AkarSaka hai / suprasiddha philma-nirmAtA mRNAla sena na apanI bahucarcita philma 'janesisa' kI pUrI zUTiga yahA para hI kI kucha logo kA mata ha ki kuladharA baniyo kI vastI thI / lekina aisA mAnanA galata hai / pAlIvAla brAhmaNa vyApAra me itane adhika dakSa the ki zAyada isI kAraNa bahuta se loga unhe baniyA samajha baiThe / vastuta. vahA~ ke nivAsI pAlIvAla brAhmaNa hI the| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla zabda eka dRSTi saMdarbha sUcI (1) 'paramAra jAti ke itihAsa para kucha prakAza' ke paM nAthUrAma premI, anekAnta varSaM 3, pRSTha 441, (maI, san 1940) / (2) jaina samAja kI kucha upajAtiyA~, le zrI paramAnanda zAstrI, anekAnta, varSa 22, pRSTha 50, (jUna, san 1969) / (3) 'pallIvAla jaina itihAsa ' le. daulatasiMha loDhA / (4) 'pallIvAla gaccha paTTAvalI, le zrI agaracanda nAhaTA, 'jainAcArya zrI AtmAnanda janma zatAbdI smAraka grantha (san 1936 ) / (5) 'candrabADa kA itihAsa' le pa paramAnanda zAstrI, avekAta varSa 24, pRSTha 186, (disambara, 1971) | ( 6 ) 'dIvArI dara sunAte hai gujaro kahAniyA~' le tRpti pADeya, dharmayuga ( 23 pharavarI se 1 mArca 1986 ) | (7) 'kauzAmbI' le pa balabhadra jaina,' anekAnta, varSa 26 pRSTha 65, (san 1973 ) / (8) 'jaina dharma kA prAcIna itihAsa (bhAga-2)' le pa paramAnanda zAstrI / ( 9 ) AcArya mahAvIra kIrti smRti grantha' sampAdaka DA nemenandra canda jaina, saMgrAhaka eva prakAzaka zrI dhanendra prasAda jaina, vArANasI / (10) 'cAritra sAra' mUlakartA cAmuNDarAya, prakAzaka- udAsIna zrAzrama, sIkara, ( isa grantha ke anta me dekhe 'AcArya paTTAvalI' ( 11 ) 'tIrthayAtrA gAiDa' le zrI gambhIracanda jaina / 153 (12) zrI labecU jAti kA itihAsa le pa jhammanalAla tarkatIrtha / (13) 'dakSiNa bhArata me jaina dharma' le pa kailAzacanda sidhdAntaprAcArya / ( 14 ) 'hindI vizvakoza (bhAga - 7 ) ' le DA nAgendranAtha vasu, pRSTha-171 / (15) 'bhArata ke digambara jaina tIrtha' (bhAga- uttara pradeza ke tIrtha), lepa balabhadra / ( 16 ) 'sUrata ane sUrata jilA digambara jaina mandirano' mUrti lekhe saMgraha' saMgrahakarttA va prakAzaka - zrI mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata, pRSTha - 211 / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 pallIvAla jaina jAti kA itihAsa (17) 'bhaTTAraka sampradAya' sa-prophesara vo po joharA purakara / (18) anekAnta, varSa 18, pRSTha-153 / / (19) 'dharmaratna', varSa 1, aka 12, san 1937 (20) 'pallIbAla jaina jAti kI eka aitihAsika jhalaka' zrI pallIvAla jaina patrikA, jUna 1985 / (21) 'phUlamAla paccIsI' racayitA-kavivara vinodIlAla jii| (22) vardhamAna purANa ke solahave adhikAra para vicAra' le zrI yazavanta kumAra malaiyA, anekAta, varSa 27, pRSTha 58 (agasta 1974) / (23) 'mahAkavi canda ke vazadhara', le pro ramAkAta tripAThI, 'cA~da' (mAravADI aka), navambara san 1929 / (24) pallIvAla hitaiSiNI. le zrI nadakizora jI paTavArI, (sa 1967) / (25) pallIvAla rIti prabhAkara,' (ajamera se prakAzita), sa 1970 / (26) tilaka majarI sAra,' sapAdaka-zrI nArAyana manIlAla kasArA, prakAzaka-lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmadira, ahamadAbAda / (27) AgarA me nirmita jaina bAD maya', le DA nemIcadra zAstrI, 'guru gopAladAsa varaiyA smRti-grantha,' pRSTha 553 / (28) 'pallIvAla kavi manaragalAla kI nemicadrikA', le zrI agaracada nAhaTA, 'zrI pallIvAla jaina patrikA' janavarI 1950 / (29) 'nemi zIrSaka hindI sAhitya,' le DA ku indurAya jaina, anekAta, varSa 39 kiraNa 4 pRSTa 8 (1986) / (30) 'jaina kaviyo ke brajabhASA-prabandhAkAvyo kA adhyayana (vi sa 1700-1900),' le DA lAlacada jaina / (31) 'jaina dharma meM ahiMsA' (sUrata se prakAzita) me lAlA lAla mana jI kA pricy| (32) 'zrI caubIsa tIrtha kara purANa,' racayitA-zrI vAlAprasAda kaanngo| (33) 'bhavya-pramoda,' racayitA-pa makkhanalAla jo pracAraka / (34) 'bhagavAna mahAvIra smRti pratha,' pradhAna saMpAdaka-DA jyoti Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallIvAla zabda * eka dRSTi 155 prasAda jI jaina, lakhanaU (san 1975) / (35) 'koDhAlI pallIvAla jaina darzana,' le zrI madhukara umAThe, 'zrI pallIvAla jaina patrikA, navambara-disambara 1979 / (36) hindI jaina bhakti kAvya aura kavi,' le DA premasAgara jaina, (37) 'ku daku dAcArya ke tIna ratna,' le gopAladAsa jIvAbhAI paTela (prakAzaka-bhAratIya jnyaanpiitth)| (38) 'kavivara pa daulatarAma jI,' le paramAnada jaina, anekAta, varSa 11 kiraNa 3 pRSTha 252, maI 1952 / / (39) 'daulata vilAsa,' prakAzaka-'zrI avi jaina mizana,' alIgaja (eTA), san 1955 / (40) 'sampAdakIya spaSTIkaraNa' pa kailAzacada zAstrI, jaina, sadeza' bhAga-49 sakhyA 42 (30 janavarI 1986) / (41) 'mathurA sagrAhalaya kI sa 1826 kI tIrtha kara mUrti' zrI kRSNadatta vAjapeyI, 'anekAta' varSa 10 kiraNa 7-8 pRSTha 261 (janavarI-pharavarI san 1950) / lekhaka kA paricaya mAna-anila kumAra jaina janma sthAna- dhaliyA gaja, prAgarA / janma tithi-28 janavarI, san 1957 I / pitA kA nAma-mA rAmasiMha jI jaina, ema e ela TI (mUla ni prAma-magarA (praagraa)| mAtA kA nAma-zrImatI agUrI devI jena / zikSA-ema esa sI (bhautika vijJAna), senTa jonsa kaoNleja,mAgarA 1971, pI eca DI (bhautika vijJAna), prAgarA vizva vidyAlaya, 1983 / vartamAna kArya kSetra-tela eva prAkRtika gaisa Ayoga, akalezvara (gujraat| vivAha tithi-22 maI 1983 1 pani kA nAma-zrImatI hemalatA jaina (suputrI-zrI phUlacada jaina plvr)| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- _