Book Title: Kyamkhanrasa
Author(s): Dashrath Sharma, Agarchand Nahta, Bhanvarlal Nahta
Publisher: Rajasthan Puratattvanveshan Mandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010643/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA pradhAna saMpAdaka - purAtattvAcArya, jinavijaya muni [sammAnya saMcAlaka, rAjasthAna purAtatva mandira. jayapura] , mmm granthAM ka 13 mmmm [rAjasthAnI-hindI sAhitya-zreNI] kyA ma khAMrA sA -: prakAza ka : rAjasthAna rAjyasaMsthApita rAja sthA na purA ta ttva mandira jayapura (rAjasthAna) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana grantha mA lA ' rAjasthAnI - hindI sAhitya-kSaNI' ke antargata prAcIna rAjasthAnI - gujarAtI-hindI bhASAke jo grantha presoMmeM chapa rahe haiM unakI nAmAvali / padyAtmaka racanAeM - 1. kAnhaDade prabandha kartA jAlora nivAsI kavi padmanAbha / 2. gorAbAdala - padamiNI caupaI kartA kavi hemaratana / 3. vasantavilAsa - phAgu kAvya / 4. kUrmavaMzayazaprakAza apara nAma lAvArAsA - kartA cAraNa kavi gopAladAna 5. kyAmakhAM rAsA - kartA muslima kavi jAna | gadyAtmaka racanAeM - - B 6. bAMkI dAsarI khyAta / 7. muMhatA naiNasIrI khyAta / 8. rAThoDa vaMsarI utpatti / 9. khIMcI gaMgeva nIMbAvataro dopaharo, rAjAna rAutaro vAta vaNAtra Adi / 10. dADhAlA ekalagiDarI bAta / chapaneke liye taiyAra honevAle kucha grantha rAjasthAnI subhASita ratnAkara / purAtana rAjasthAnI gadya saMcaya | jahAMgira yazazcandrikA - kavi kezavadAsa kRta / raNamallachanda kavi zrIdharavyAsa kRta / - jalAla gahANIrI vAta / kutabadI sAhajAderI vAta / hitopadeza gavAlerI bhASA betAla pacIsIrI vAta / ityAdi-ityAdi / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muslima kavi jAna racita kyA makhArAsA vistRta bhUmikA evaM TippaNI Adise samalaMkRta saMpAdana kartA DaoN. dazaratha zarmA em. e. pIec. DI.; agaracaMda nAhaTA; bhaMvaralAla nAhaTA prakAzana kartA rAjasthAna rAjyAjJAnusAra saMcAlaka, rAjasthAna purAtattva mandira jayapura, (rAjasthAna) [ prathamAvRtti; prati saM0 750 ] vikramAvda 2010] mUlya 5-12-0 [khistAnda 1953 mudraka-pI. ec. rAman, esosieTeDa e. enDa pri. li., 505, Arthara roDa, cambaI 7 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna saMpAdakIya kiMcit prAstAvika bhUmikA - kyAma khAM rAsAke kartA kavi jAna aura unake grantha kyAma khAM rAsA kA aitihAsika kathA sAra kyAma khAM rAsAkI pratikA paricaya kyAma khAM rAsAkA mahatva pariziSTa naM. 1 dIvAna daulata khAM racita grantha naM. 2 kyAma khAMnIkI utpatti naM. 3 paravartI navAva 99 " kyAma khA rAsA - anukramaNikA " 97 naM. 4 kyAma khAMnI navAboMke basAe hue gAMva naM. 5 kyAma khAMnI dIvAnoMkA vaMzavRkSa kyAma khAM rAsA - mUla grantha alipha khAMkI peDhI kyAma khAM rAsAke TippaNa *** * pRSTha " 19 46 "" " "" "" "7 34 " 66 " 2 1- 4 1- 13 13- 32 32- 33 33- 36 37- 39 39- 40 40-45 45- 46 46- 47 1- 92 93-108 109-128 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiMcit prAstAvika 'rAjasthAna purAtana granthamAlA' meM prakAgita karane ke liye, bIkAnerake jAnabhaMTAromaise kucha grantha prApta karanekI dRSTise san 1952 meM bIkAnera jAnA huA, usa samaya, prasiddha rAjasthAnI sAhityasevI zrIyuta agaracandajI nAhaTAke pAsa prastuta 'kyAmakhAM rAsA' kI pratilipi dekhanameM aaii| granyakI upayogitA eva vipanAkA khayAla karake hamane ise, isa granthamAlAmeM prakaTa karane kA nizcaya kiyA aura tadanumAra mudrita hokara aba yaha, vidvAnoke hasta sapuTa meM upasthita ho rahA hai| anya aura granyakArake viSaya meM pyAlabhya saba bAte sapAdaka-prayIne vistRta bhUmikA aura aitihAsika TippaNa jAdi dvArA upalabdha kara dI hai jisase pAThakoMko granyakA hArda samajhane meM yayepTa mahAyatA mila skegii| mUla granyakI kevala pratilipi hI hameM milI thI jo zrI nAhaTAjIne kucha samaya pahale, unheM prApta hastalikhita prAcIna pratike uparame karavA rakhI thii| prAcIna granthoke sapAdanakI hamArI zailI yaha rahatI hai ki kisI kRtikA sapAdana kArya jaba hAthame liyA jAtA hai taba usakI anyAnya do cAra pratiyA prApta karanekA prayatna kiyA jAtA hai| yadi kahIse usakI aimo praniyA mila jAtI hai to unakA parampara milAna karake, bhApAkI, chandakI, arthakI aura vastusagati Adiko dRSTime, viziSTa spase paryavekSaNa karake mUla pAThakI gacanA taiyAra kI jAtI hai aura bhinna-bhinna pratiyomeM jo zAbdika pAThabheda prApta hote hai unhe mUlake nIce pATippaNIke rUpameM diyA jAtA hai| prAcIna granthoke sapAdanakI yaha paddhati vidvanmAnya aura sarvavizruta hai| parantu java kisI granyakA koI anya pratyantara gakya prapala karane para bhI, kahIse nahI prApta hotA hai, tava phira vaha kRti kevala usI prApta pratike AdhAra para yathAmati sazodhita-sapAdita kara prakaTa kI jAtI hai| prastuta 'kyAmakhA rAsA' bhI isI taraha, kevala jo pratilipi hame prApta huI usIke AdhAra para, sazodhita kara prakAzita kiyA jA rahA hai| jisa mUla pratiparase, zrI nAhaTAjIne apanI pratilipi karavAI thI vaha mUla prati bhI hamAre dekhaneme nahI aaii| isase hamako yaha ThIka vizvAsa nahI hai ki jo vAcanA prastuta mudraNa me dI gaI hai vaha kahA taka ThIka hai| presameMse AnevAle pruphokA sazodhana karate samaya hameM isa racanAme bhASA aura zabda mayojanAkI dRSTise aneka sthAna cintita mAlUma diye hai jinakA nirAkaraNa mUla prati aura ekAdha pratyantarake dekhe vinA nahI kiyA jA sktaa| lekina usake liye koI anya upAya na honese isako yayAprApta pratilipike anusAra hI mudrita karanA hame Avazyaka huA hai| rAjasthAnake sAhityasevI vidvAnose hamArA anurodha hai ki ve isa racanAke kucha pratyantara- jo avazya kahI-na-kahI hone cAhiye - khoja nikAle, jisase bhaviSyame isakI eka acchI vizuddha vAcanA taiyAra karane-karAnekA prayatla koI utsAhI manIpI kara ske| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAma khAM rAsA kavi jAna rAjasthAnakA eka baDA aura prasiddha kavi ho gyaa| yadyapi jAti aura dharmase vaha musalamAna thA lekina usakI racanAoke paDhanese mAlUma hotA hai ki vaha bhAva aura bhaktikI dRSTise prAya hindu thaa| usakA zarIra muslima thA parantu AtmA hindu thaa| yadi usane apanI racanAome apane vyaktitvake paricAyaka koI ullekha na kiye hote to pAThakoko ina racanAokA kartA koI hindu-itara hai aisI kalpanAkA honA bhI asaMbhavasA lgtaa| kavikI vividha prakArakI aura vistRta sakhyAvAlI racanAoke viSayame sapAdaka mitrone yatheSTa prakAza DAlA hai| isase jJAta hotA hai ki kavi apane samayame rAjasthAnakA eka pramukha sAhityakAra rahA hai| zAyada itanI vividha racanAe, usa samayake anya kisI hiMdu yA jaina vidvAnne nahI kI hai| kavikA aneka viSayo para acchA adhikAra mAlUma detA hai| bhASA aura bhAvo para to usakA baDA hI prabhutva pratIta ho rahA hai| loka bhASAke granthokI pratilipi karanevAle lekhakokI likhanapaddhati prAya. zithila aura aniyamita hotI thI, isa liye aisI racanAomeM lekhanabhraSTatAke kAraNa bhApAbhraSTatAkA prAcurya upalabdha honA svAbhAvika hai aura isI kAraNase kisI bhASA kavikI kRtikA pUrNatayA vizuddha rUpameM prApta honA asabhavasA rahatA hai| paratu yadi aisI prAcIna racanAoke do cAra bhinna svarUpake acche pratyantara mila jAte hai to unake AdhAra para vizeSajJa vidvAna kisI bhI racanAkI vizuddha vAcanA ThIka tarahase upasthita kara sakatA hai| jaisA ki hamane Upara sUcita kiyA hai prastuta 'kyAmakhA rAsA' ukta eka hI pratilipike AdhAra para mudrita kiyA gayA hai aura isase isameM bhASA, chanda, varNasayojana AdikI dRSTise bahutase sthAna zithilatA aura azuddhatAke udAharaNa svarUpa dRSTigocara hote hai paratu hamArA vizvAsa hai ki yadi do-eka anya pratyantaroke AdhAra para, isakI vizuddha vAcanA taiyAra kI jAya to, jAna kavikI yaha kRti eka uttama koTikI sAhityika racanA siddha hogii| usa samayake hindu yA jaina kavikI koI racanA, zAyada hI kavi jAnakI racanAkI tulanAmeM spardhA karane yogya siddha ho| kavikA svabhAva bahuta udAra hai| vaha rAjapUta jAtikI vIratAkA vaDA prazasaka hai| apane caritranAyakake vipakSiyokI vIratAkA bhI vaha acchA sahAnubhUtipUrvaka varNana karatA hai| kyAmakhAnI vagavAle, vAstavameM cauhAna vazIya rAjapUta the aura isaliye kavi cauhAna kulakA gaurava-gAna karaneme apanA garva samajhatA hai| vaha cauhAna kulako rAjapUta jAtimeM sabase bar3A gauravazAlI kula mAnatA hai| usake vicArame jisI jAta rajapUta kI, sagare hiMdasatAna / sabameM nihacai jAniyo, baDau gota cahuvAMna / cAhavAna yAte kaho cahUM kUTameM Ana / sagare jaMvU dIpameM sama ko gota na mAna // Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna saMpAdakIya kiMcit prAstAvika 'phUlani madhi gulAla, cuniyani jaimI lAla / inameM taiso gota cakravai cauhAna ko // 95 7 isaliye apane caritanAyaka aliphakhAnakA, isa cauhAna gotame utpanna honA kavike maname baDe gauravakI bAta hai aura vaha prArabhahIme vaDe garvake sAtha isakA ullekha karatA huA kahatA hai ki 'aTiphakhAMnu dIvAnako bahuta baDau hai gota / cAhuvAMnakI jorako aura na jagameM hota 11 66 33 cauhAnakulakI utpatti kI jo kathA isa kavine dI hai vaha zAyada anya kisI grantha me nahI hai aura isa dRSTise yaha eka nUtana anveSaNIya vastu hai / kavi pRthvIrAja cauhAna ( prathama ke ? ) dvArA kAbUlase dUba magA kara, dillI ke maidAnoko harAbharA kara denekA jo ullekha karatA hai (pR. 6, padya 65 ) vaha bhI eka aitihAsikoke liye gaveSaNIya vicAra hai | afant varNanazailI svAbhAvika aura sarala hai / na isame koI zabdADabara hai na atyuktikA atireka hai / uktipaddhati acchI ojasbharI huI aura racanA pravAhabaddha eva rasaprada hai / bhASAvidyA ( phAilolaoNjI) kI dRSTise yaha grantha aura bhI adhika mahattvakA hai / isame DIgalakI vaha kRtrima zabdAvali bahuta hI kama dikhAI detI hai jo bAdakI zatAbdIme banI huI cAraNokI racanAome bharapUra dRSTigocara hotI hai| isakI gavdAvali para zaurasenI apabhra zakI bahuta kucha chAyA dikhAI detI hai aura sAthame prAcIna rAjasthAnIkA puTa bhI acche pramAName upalabdha hotA hai / hamArA abhimata hai ki kisI utsAhI aura parizramI vidvAnko yA vidyArthIko cAhiye ki kisI yunivarsiTIkI pIeca DI kI DIgrIke liye isa kavikI racanAokA bhASAvijJAnako dRSTise gaMbhIra adhyayana kara, tulanAtmaka nibandha upasthita karanekA prayatna kreN| isa bhASAvidyA vicArakA ullekha karate samaya, prastuta prakaraName jo eka kathana hame prApta huA hai vaha vidvAnoke liye aura bhI vizeSa vicAraNIya hai / bIkAnerakI anUpasaskRta lAibrerIke, eka hastalikhita prAcIna guTakemeM, rUpAvalI nAmaka AkhyAna likhA huA hai jisakA thoDA sA paricaya sapAdakone apanI bhUmikAke pR 11 para diya hai / yaha rUpAvalI AkhyAna prastuta kavi jAna hI kI kRti hai yA anya kisIkI yaha isa paricaya se jJAta nahI ho sktaa| isa AkhyAnakI pahalI caupAI meM kahA gayA hai ki phatahapura nagara jahAM basA hai usa deza yA bhUmikA nAma bAgara* hai aura vahAke AsapAsa jo bhASA bolI jAtI hai vaha bhalI prakAra kI soraTha-mArU hai jisameM sundara rUpase bhAva prakaTa kiye jAte hai / hamAre liye * granthakArane vartamAnameM zekhAvATI kahalAnevAle pradezakA nAma - jisameM phatahapura aura jhUjhanu Adi nagara base hue haiM-vAgaDha likhA hai - yaha bhI bhaugolika dRSTise anveSaNIya hai| rAjasthAnakA vaha pradeza, jisameM DUgarapura, bAsavADA, pratApagaDha Adi nagara base hue haiM prAcIna kAlase vA gaDha nAmase prasiddha hai| isI taraha rAjasthAnakI dakSiNI sImA para AyA huA kaccha aura uttara gujarAtake bIcameM jo choTA raNa kahalAtA hai usake AsapAsa ke pradezakA nAma bhI vA gaTa hai aura jo prAya kacchacAgaDhake nAmase prasiddha hai / kavi jAnake samakAlIna sAhityameM phatahapura ATikA honA bhI vAgara yA bAga pradezameM batAyA gayA hai| yoM rAjasthAnake sImA prAntoM para tIna vAgaDhI pradezoM kA ullekha mila rahA hai| isa vAgaDha zabdakA vAstavika artha kyA hai yaha bhI eka vicAraNIya vastu hai / jena granthoM meM vAgaDa viSayake bahutase ullekha prApta hote haiM / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAma khAM rAsA bhASAkA yaha soraTha-mArU nAma vilkula nayA aura vicAraNIya hai| mArU kA artha to spaSTa hI hai ki jisakA sambandha marUbhUmise ho vaha mArU hai, para isake sAtha soraTha zabdakA kyA sabandha hai? hamArA khayAla hai ki kaviko soraTha zabdase vaha bhASApradeza abhipreta hai jise vartamAnameM gujarAtI bhASA-bhASI prAnta kahA jAtA hai| jisa prakAra bhaugolika dRSTise soraThakA pradeza prAcIna kAlase sarvatra vizruta rahA hai isI taraha vahAkI janabhASA bhI, jo ki vartamAname to vaha gujarAtIke nAmase hI sarvatra prasiddha ho rahI hai, usa samaya, soraThake nAmase prasiddhime rahI ho aura phatahapurake pradezake logokI jo bolI rahI ho usame mArU aura soraTha kI volIkA viziSTa samizraNa rahA huA honese kavine use isa nAmase ullikhita kiyA ho| ___ Adhunika rAjasthAnI aura gujarAtI dono bhApAyeM mUlameM eka thii| mugaloke zAsana kAlake madhya samayase dhIre-dhIre iname kucha pArthakya hone lgaa| bhASAvaijJAnikone prAcIna rAjasthAnI eva gujarAtIko ekarUpa mAna kara usake liye prAcIna pazcimIya rAjasthAnI aisA zAstrIya nAma nizcita kiyA hai| lekina isa nAmanirdezameM bahutase vidvAnoko santoSa nahI hai| ata. ve koI aisA nAma nirdeza karanA-karAnA cAhate hai jisase rAjasthAna aura gujarAtakI bhaugolika, sAskRtika, sAmAjika evaM Arthika sayuktatA aura sahakAritAkA spaSTa bodha ho ske| gujarAtake eka viziSTa kavi, lekhaka, vicAraka aura vivecaka vidvAn zrIyuta umAzakara jozIne isake liye mArU-garjara zabdakA prayoga karanA pasada kiyA hai| ukta rUpamatI AkhyAnake kartA dvArA kiyA gayA soraTha mArU zabdakA prayoga dekha kara hame isa viSayame vizeSa preraNA milI hai aura hamArI kalpanAme kavi umAzakarajI dvArA sUcita rAjasthAna aura gujarAta kI sAskRtika ekatAkA sArasUcaka mArUnagarjara zabda prayoga ThIka upayukta lagatA hai| rAjasthAna aura gujarAtake viziSTa bhASAvid vidvAn isa para avazya vicAra kre| isa viSayameM hama apane kucha vizeSa vicAra kisI anya avasara para prakaTa karanA cAhate hai| hamArI kAmanA hai ki kavi jAnakI anya racanAe bhI isI taraha susapAdita ho kara prakAzameM AnI caahiye| sarvodaya sAdhanA Azrama, -jinavijaya muni caderIyA tA. 10-3-53 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsAke kartA kavivara jAna aura unake grantha hindI sAhityameM jAna kavike kyAmakhAM rAso Adi granyokA sabase pahalA ullekha rAjasthAna vivadaratna parama sAhityanurAgI va saMta sAhityake advitIya saMgrAhaka svargIya purohita harinArAyaNajIne, 15 varSa hue apanI "sundara granthAvalI" meM kiyA thA / santakavi sundaradAsa saM0 1682 meM phatahapura padhAre, aura adhikatara yahIM rahane lage / ata. phatahapurake vidyAnurAgI navAbokA Apake samparkameM zrAnA svAbhAvika thaa| isI prasaMgase purohitajIne alaphakhAM va unake racita cAra graMtha, phatahapurake navAboMke nAma evaM kyAsarAsokA ullekha kiyA thA / yathA ___ "sundaradAsajI phatahapurameM navAba alaphakhA ke samayameM Agaye the / sambhava hai yahAM usa vIra aura kavi navAbase inakA milanA huA ho, kyoki navAba samvat vikramI 1693 (san hijarI 1053 ramajAna kI 28 tA. ko) talavADeke yuddha meM baDI vIratAse vIragatiko prApta huA thaa| yaha mahAmahima navAva alaphakhA~ prAyaH zAhI khidamatameM rahA karatA thaa| yaha baDI-baDhI muhimoM aura yuddhoMme bhejA jAtA thA aura prAyaH sadA vijayI rahA karatA thA / parantu zUravIra hokara bhI kahate haiM ki yaha eka acchA kavi bhI thA, aura hindI kAvyameM kaI grantha bhI banAye haiM jo prAyaH zekhAvaTIke andara prasiddha haiN|" Apane TippaNIme likhA hai ki alaphakhA~-kAvyopanAma jAna kavike banAye hue cAra grantha 1. ratanAvalI, 2. satavaMtIsata, 3. madanavinoda, 4. kavivallabha haiM, jo hamAre saMgrahame haiN| (pRSTha 36-37) pRSTha cAlIsakI TippaNImeM upayukta TippaNIkI bAtako punaH duharAte hue kyAmarAsA ke raciyatAkA nAma 'neDamatakhA~ batalAyA thaa| yathA - "alaphakhA~ phatahapurake navAboMmeM nAmI vIra aura kavi huzrA / yahI jAna kavi thA, jisane kaI grantha race the| unameMse cAra grantha hamAre saMgrahameM bhI vidyamAna haiN| isake choTe beTe "ner3atamatakhA~" ne kAyamarAsA vanAyA / isahIke anusAra najamuddIna pIrajAde mujhaNUM phatahapurane "zajatula musalamIna"phArasImeM tavArIkha likhI, jisakI nakala jhUma)meM hamane karavAyI thI parantu vaha mAMgakara koI le gayA thA lo abataka lauTAI nhiiN| isIke AdhArapara "tArIkha jihAnI" haidarAbAdadakSiNameM banI hai / navAba naM. 12 kAmayAvakhA~ke samayameM zekhAvata vIra zivasiMhajIne saM. vi. 1788 meM phatahapurako talavArake jorase chIna liyA / tabase zekhAvatoMke adhikArameM hai / (vAkiyAta kauma kAima khAnI" "pharU ttavArIkha" tathA "zikhara vaMzotpatti pIr3hI vArtika" evaM sIkarakA itihAsa / ) purohitajIke pazcAt dhUmaketuke sampAdaka paM. zivazekhara dvivedIne dhUmaketuke tIsare aMka (agasta san 1938) meM tIna granthoMkA paricaya prakAzita karate hue jAnakA nAma alaphakhA~ 1. phatahapura paricayake pRSTa 136 me bhI isI bhrAnta paramparA ko apanAyA gayA hai| 2. phatahapura paricaya granthameM niyAmatakhoM likhA hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAMsa khAM rAsAM - bhUmikA likhaneke sAtha-sAtha use mugala samrATa zAhajahA~kA sAlA batalAyA / isakA prAdhAra ajJAta haiN| isake pazcAt paM. jhAvaramalajI zarmAne san 1940 me hamAre dvArA sampAdita "rAjasthAnI" traimAsika (varSa 3 aMka 4)me "kAyamakhAnI navAba alaphakhaoN aura usakI hindI kavitA" nAmaka lekha chapavAyA jisameM kAyamakhAnI vaMzakI pUrva-paramparAke sAtha satavaMtIsata, madanavinoda evaM kavivallabhakA racayitA alaphakhauMko batalAyA / isa lekhameM paNDitajIne purohita harinArAyaNajIke alaphakhaoNkI mRtyu saM. 1663 (talavADe yuddha) me honeke kathanapara sandeha prakaTa kiyA kyoMki kavivallabhakA racanAkAla svayaM granthameM hI saM 1704 diyA gayA hai / purohitajIke kathanAnusAra inhoMne kAyamarAsAke racayitA alaphakhA~ke choTe beTe neDhamatakhaoNko hI batalAyA hai evaM hindI sAhityameM prasiddha tAjako kAyamakhAnI navAva phadanakhA~kI putrI evaM alaphakhA~ ke pitA tAjakhA~ (dvitIya) kI vahina honA batalAyA hai| jaba maiMne isa lekhako paDhA, manameM vicAra huyA ki sabhI vyakti jAna kaviko alaphakhA~ batalA rahe haiN| para granthakArane kahIM bhI isakA sUcana nahIM kiyA / ataH vAstavikatAkI zodha karanI caahie| isI samaya bIkAnera rAjyakI anUpa saMskRta lAibrerIkA punaruddhAra kArya prAraMbha huA aura usame jAna kavike kaI pranthoMkI hastalikhita pratiyAM prApta huI / phalataH brajabhAratImeM prakAzita (saM 1942 meM) apane legvameM maiMne jAna kavike 8-10 granthoMkA ullekha kiyA thaa| anUpa saMskRta lAibrerI ke lAibreriyana zrI rAvata sarasvata bI. e. se jAna kavike sambandhameM bAtacIta hone para inhone zekhAvATIke kisI sthAname jAna kadhi ke 70 granthoMkI saMgraha pratikI jAnakArI dii| unakI dI huI 70 granthoMkI sUcI dete hue maiMne eka lekha bhI taiyAra karake rakhA, aura upayukta saMgraha pratike kharIdanekI vAta cala rahI thii| isI bIca vaha prati merI sahAyatAse julAI san 1944meM hindustAnI akaDemIne kharIda lI / san 1945 meM rAvata sArasvatane sarasvatI (janavarI) evaM vizvavANI (maI) meM jAna kavike anyoMke paricAyaka do lekha prakAzita kiye, para jAna kavikA vAstavika nAma va paricaya ve bhI prApta nahIM kara sake unhoMne nAma muhammada jAna honekI saMbhAvanA pragaTa kI / zrekaDemIkI pratike AdhArase zrIkamala kulazreSTane hindustAnIke janavarI-mArca san 1945 ke aMkame ukta pratike 68 granthoMkA jJAtavya paricaya prakAzita kiyaa| ___ jAna kavike granthoMmeM buddhisAgara nAmaka grantha bhI thA / usakI eka prati dillIke kUce digambara jaina mandirameM jJAta huI / vahA~kai sarasvatI bhaNDArako sUcI anekAnta va0 4 2078 meM prakAzita huI / usameM buddhisAgarake grantha raciyatAkA nAma "nyAmatakhA~" batalAyA thaa| ataH dillI jAnepara maiMne isa pratiko dekhanekA prayatna kiyA para saphalatA nahIM milii| usI bIca jainAcArya zrIjina 1. vAstavameM yaha samvat' bhI sahI nahIM hai / yahA~ samvat 1683 cAhie / zrIyuta motIlAla menAriyA aura kamalakulazreSThane bhI isIkA anukaraNa kiyA hai, kyoMki kavineM kyAma rAsoke atirikta kisI anyame apanA vAstavika nAma nahIM diyA hai| hindustAnI, bhAga 15 aMka 1. 3. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara jAna aura unake grantha RdisUrijI mahArAjake darzanArtha curUma merA aura bhaMvaralAlakA jAnA huzrA, aura vahA~se viduSI sAdhvI zrI vicakSaNazrIjIke vandanArtha aeNjhaNU bhI gaye / vahAMke jaina upAzrayameM sthita yatijIke saMgraha ke khaMDa meM hameM jAna kavike tIna anyoM (kAyama rAso, alaphakhAkI paiDI, buddhisAgara ) kI upalabdhi huI, jinamese kAyamarAso evaM alaphakhAMkI peMDhI donoM aitahAsika kAvya the, purva alaphakhAMke sambandhameM race gaye the| usakI prAraMbhika paMktiyoMko par3hate hI yaha to nizcaya ho gayA ki jAna kavi alaphakhAM nahIM, para usakA putra thaa| phira sUcamatAse vicAra karanepara usakA nAma upayukta buddhisAgara anyakI lekhana prazastima ullikhita nyAmatakhAM ho, jo ki alaphakhAMke pAMca putroMme dvitIya the, siddha huyA / isakI sUcanA sarvaprathama hamane hindustAnIke aprela, jUna 1945 ke aMkameM kAyamarAsokA paricaya prakAzita karate hue dI / vaise "kavivara jAna aura unake grantha" nAmaka lekha isa sambandhameM pahale likhA jA cukA thA, para kAgajako duSprApyanAdike kAraNa vaha bAdameM 1949 kI 'rAjasthAna bhAratI' meM prakAzita huyA / isa lekha meM maiMne jAna kavike 6 grantha apane saMgrahameM evaM anya granthoMko pratiyAM anUpa saMskRta lAibrerI, rAjasthAna risarca sosAiTI, sarasvatI bhaMDAra (udayapura) evaM eziyATika sosAiTImeM prApta honekA ullekha karate hue rAvata sArasvatase prApta 70 grandhoMkI sUcI dii| uparyukta 17 granyoMmese bAraha granthoMke nAma to ina 70 granthoMmeM mila jAte haiM, para 5 grantha unase atirikta mile / ataH jAna kavikrI kula 75 racanAoMkA paricaya isa lekhameM maiMne diyA thaa| pIchese hamAre saMgrahake buddhisAgara granyake sambandhameM anusandhAna karanepara vaha 70 granyokI sUcIme ullikhita buddhisAgarase bhinna hI sincha huA, ataH racanAoMkI saMkhyA 76 ho jAtI hai| ina anyoMke racanA-kAlapara vicAra karanese kavikI saMvatollekha vAlI sarva prathama racanA zatakatraya pratIta hotI hai, jisakI racanA 1671 meM huI hai, aura antima saMvatollekha vAlI racanA jApharanAmA padanAmA hai jo saM0 1721 meM racita hai| ataH kavine 50 varpataka nirantara sAhityakI sevA kI aura isa taraha 70 varSakI zrAyu avazya pAI siddha hotA hai| upalabdha granthoM meM sabase baDA grantha buddhisAgara hai jo ki 3500 zloka parimANa kA hai / usake bAda parimANameM kavivallabha evaM kAyamarAsokA sthAna prAtA hai / kavikI bhASA aura zailI sundara hai / vaha zrAzu kavi thaa| usane kaI granthoMke 2, 3, 8 praharameM va 1-2-3 dinoMmeM race jAnekA ullekha svayaM kiyA hai| rasataraMgiNI, buddhisAgara aAdi granthoMse spaSTa hai phi kavi saMskRta evaM phArasIkA bhI acchA jJAtA thaa| prathama granthakA aAdhAra saMskRta grantha hai, dUsarekA phArasI grantha / kavikA adhyayana bhI bahuta vizAla thA / hindI bhASApara to isakA vizeSa adhikAra thA hI / alaMkAra-rasa, kAvya-zAstra, vaidyaka evaM itihAsa saMvandhI granthoMkI racanA karaneke atirikta AkhyAnaka prema kAvya likhanA usakA priya viSaya rahA pratIta hotA hai| [TippaNI-sUphI kAvya saMgrahameM zrIyutaparazurAmajI caturvedIbhI likhate haiM ki isa kavikI vizeSatA isakI racanAoMkI paMktiyoMkI drutagAmitAmeM dekhI jA sakatI hai / jAna paDatA hai ki isakI pratyeka paMkti Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAma khAM rAsA- bhUmikA tatkSaNa apane zrApa banatI calI jAtI hai, na to ise usake lie kucha socanA paDA hai aura na koI parizrama hI karanA par3A hai| kathAnakakI rUpa rekhA isa kavike kevala saMketa mAtrase hI bharatI calI jAtI hai aura kucha kAlame eka premagAthA prastuta ho jAtI hai / phira bhI isakI racanAe~ kevala tuka bandiyAM nahIM kahI jA sakatIM / unake bIca 2 meM kucha aisI sarasa paMktiyA~ A jAtI haiM jo kisI bhI praur3ha evaM sundara kAvyakA aGga bana sakatI haiM, aura unakI saMkhyA kisI prakAra bhI kama nahIM kahI jaasktii| isa kavine pAtroMke caritra-citraNa tathA ghaTanA-vidhAnameM bhI kabhI-kabhI apanA kAvya kauzala dikhalAyA hai aura koI na koI navInatA lA dI hai| ] rAvata sArasvata dvArA prApta sUcImeM 'rasa koSa' kA racanAkAla saM0 1667 likhA huA thA, usI AdhArase rAjasthAna bhAratIme prakAzita apane lekhameM, maiMne use sarvaprathama racanA batalAI thii| zrIyuta parazurAma caturvedIne sUphI kAvya saMgrahake pRSTha 139-40meM usIkA anukaraNa kiyA hai| para mere lekha chapaneke pazcAt saM0 1684 jeSTha vadIme kavi bhIkhajanake phatahapurame likhita prati anUpa saMskRta lAibrerImeM avalokanameM zrAI / jisase isa granthakA vAstavika racanAkAla 1676 siddha hotA hai / yathA "jahAMgIrake rAjyameM hirana citta ko doss|| solahasai SaTa hutarai, kiyo jAna rasa koSa // "141 / cau. 50 prastuta grantha, rasamaMjarIkI bhA~ti nAyaka nAyikAke varNana vAlA hai| "abahi bakhAnau nAikA nAika kahi kavi jAna / mayUM kay rasamaMjarI suno save dhara kAna // 3 // granthakA parimANa 300 zlokoMkA hai| kavikA guru kavine hA~sIke zekhamohammada cistIko apanA guru batAyA hai / zekhamuhammada mero pora, hA~sI ThAma gunIna gaMbhIra / zekhamuhammada pIra hamAro, jAko nAma jagata ujiyAro / rahana gA~va jAnahu tiha~ haoNsI, dekhata kaTe citta kI phAMsI / kavivallabha evaM buddhisAgara pranyame pIra muhammadake 4 pUrvaja kutavA~ 1. jamAla 2. burahAna 3. anavara evaM 4. nUradIke bhI nAma die haiM / yathA "kutava bhaya na inake kulacAra, tinako jAnata sava sNsaar| pahale jAnahu~ kutava jamAla, jihi tana takyo su bhayau nihAla // 3 // dUjai bhayau kutuba burahAna, pragaTyo jAko nAma jahAna / kutava anavara dAdauM bhayo, jinakI chatrapati nayau~ / kutaba nUradI nUrajahAna, pragaTa bhayau jaga jaise bhAna / hA~sImeM inako visarAma, jiyArata kare sarai mana kAma / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara jAna aura unake grantha hAMsI aisI aura hai, uta jo rAvata jAI / icchA pUje sUkhita dvai, ha~sata khelata ghara zrAI / sekhamohammada pIra hamArI, jAko nAma jagata ujiyaarau| rojo apara barasata nUra, karAmAta jaga bhaI hajUra / jyArata karata phirasate zrAvata, manupanukI ko bAta sunAvata / naI nAhI kachu hoti AI, inake kulameM zrAdi bar3hAi / 70 granthoMkI saMgraha prati zrI kamalakula zreSThake lekhAnusAra isa pratike pRSThoMkI lambAI-caur3AI 644 hai / prAraMbhika kucha aMza prApta nahIM haiN| bIca-bIcameM bhI ekAdha pRSTha gAyava hai / prati saM0 1777-78 meM phatahacanda tArAcanda DhoDhavANiyA dvArA likhita hai / likhAvaTa spaSTa hai / kahIM-kahIM kIDoMke khAne Adi kAraNoMse par3hanemeM kaThinAI hotI hai / pahale yaha eka jildame hogI aba saba panne alaga-alaga haiN| kamala kulazreSThakI vargIkRta grantha sUcI 1. choTe-choTe caritra kAvya 2. muktaka zRGgAravarNana kAvya 3. upadezAtmaka kAvya 4. koSa 5. mizrita inameM choTe choTe caritra kAvyoMko do bhAgoMmeM vibhakta kiyA gayA hai-prema kahAniyA~ ka. svatantra kahAniyAM / prema kahAniyA~ do upabhAgoMmeM vibhAjita kI jA sakatI haiN| 1. avivAhitA nAyikAse prema hone aura prAyaH vivAhameM samApta hone vAlI khaaniyaaN| 2. parakIyA-prema-mUlaka kahAniyA~ / pahale upavargameM nimna kAvya hai 1. ratanAvalI, racanA saMvata 1691, mi. va. 7 (hi. saM. 1044) chaMda dohA-caupAI, vistAra 175 dohe| , (prAyaH 7 caupAiyoMke bAda 1 dohA AtA hai / isa prakAra dohoMkI saMkhyA dI gaI hai, usake sAtha caupAiyoMkI saMkhyA bhI jAna lenI cAhie) __ yaha anya 9 dina meM racita hai, prAraMbhika 44 dohe isa pratimeM nahIM haiN| 2. lailA majana, ra. saM.1691, chanda vahI, padya 659 (bIkAnera anUpa saM. lA. pratike anusAra) 3. ratanamaMjarI, ra. saM. 1686, chanda vahI, 264 dohe, prAraMbhake pacAsa (50) dohe anupalabdha hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAma khAM rAsA-bhUmikA 4. nala-damayaMtI, ra. saM. 1716, chanda vahI, vistAra, 146 dohe / 5. puhupa variSA. ra. saM. 1678, chanda vahI, pRSTha 27 (172 cau.) rAjakumAra puruSottama va sukesIke prema aura vivAha se sambandhita hai| 6. kalAvatI, ra. saM. 1696, chanda vahI, dohe 204 (12 dinameM racita) (rAvata sArasvatake lekhAnusAra cau. 207) 7. chavi-sAgara, racanA samvat 1706, chanda vahI, dohA 16 (rAjA jaita evaM rAjakumArI chavisAgarakI premakahAnI) 8, kAmalatA, ra. saM. 1678, chanda vahI, dohA 32 (haMsapurIke rAjA tathA kAmalatAko prema kathA hai ) hindustAnImeM pUrNa aura kucha aMza sUphI kAvya saMgrahameM prakAzita / 9. kalAvatI, ra. aspaSTatA, chanda vahI, dohA 36 (purandara aura kalAvato premakathA) (rAvata sArasvatAnusAra dohA 36, caupAI 36, chanda 12, soraThA 2, ra. saM. 1676, do praharameM racita) 10. chItA, ra. saM. 1693, kArtika sudI 6, chanda vahI, dohA 37 / kucha aMza sUphI kAvya saMgrahameM prakAzita / 11. rUpamaMjarI, ra. saM. 1694 chanda vahI, dohA 122, jJAna evaM rUpamajarIkI premkthaa| 12, mohinI, ra. saM. 1694, mi. su. 4, chanda vahI, padya 122, 3 prahara meM racita / 13. candrasena zIlanidhAna, ra.saM. 1691, chanda caupAI, do. 18, prahara meM (rAvata sArasvatAnusAra DhAI prahara meM) racita / / 14. kAmarAnI pItamadAsa, ra. saM. 1691, chanda vahI, dohA 12, savA do prahara meM racita / 15. kalandara, ra. saM. 1702, chanda vahI,pR. 2. 16. devaladevI khijakhAM, ra. saM. 1694, chanda vahI, dohA 85, prasiddha upAkhyAna / 10. kanakAvatI, ra. saM. 1675, chanda vahI, dohA 81, rAjA bharatake putra paramarUpa aura kanakAvatIkI premakahAnI, 3 dina meM racita / 18. kautUhalI, ra. saM. 1675, chanda vividha, pRSTha 33 (candrasena evaM kautUhalIkI premakathA) 19. subhaTarAI, ra. saM. 1720, chanda dohA caupAI, dohA 60 (sUrajamalake putra subhaTarAI evaM rAjakumArIkI premakahAnI) 20. madhukaramAlatI, ra. saM. 1691, phA. va. 1. chanda vahI, pRSTha 26, kucha aMza sUphIkAvya saMgrahameM prakAzita / 21. bAMdI nAmA, racanAkAla ajJAta, chanda vahI, pRSTha 4, (kisI miyAMkA krItadAsIse anucita prema, premakathAke DhAMcese bhinna / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara jAna aura unake grantha dUsare upavargakI racanAeM - 1. nirmala, ra. saM. 1704 mAgha, chanda vahI, dohA 13, nirmalako satItva rakSAkI kahAnI / 2. satavaMtI, ra. saM. 1678, chanda vahIM, dohA 52, satavaMtIkI rakSAkI kahAnI / 3. tamImaanasArI, ra. saM. 1702, caupAI 150, tamIma anasArIke patnIkI satItva rakSAko khaanii| 4. zIlavatI, ra. saM. 1684, chanda vahIM, dohA 25, zIlavatIko satItva rakSAkI kahAnI 2 dinameM racita / 5. kulavaMtI, saM. 1693 pauSa, chanda vahI, dohA 47 kulavaMtIkI satItva rakSAkI kahAnI / svatantra kahAniyAM1. vasRkiyA virahI, ra. saM. 1686, caupAI 128, eka dina meM racita, Izvara-premameM pAgala ghakiyA virahIke eka lobhIke uddhArakI kahAnI / 2. bharadesarakI kahAnI, ra. saM. 1690, dohA-caupAI, dohA 23, do praharameM racita / muktaka zRgAra varNana, 1. varNanAtmaka, 2. rIti kAvya varNanAtmaka - 1. yArahamAsA, ra. saM. ajJAta, savaiyA 15, viyoga zrRMgArakA bArahamAsA / 2. grantha baravA, ra. saM. ajJAta, baravA 70, saMyoga-viyoga SaT Rtu varNana / 3. paT Rtu baravA, ra. saM. ajJAta, baravA 22, peTa Rtu varNana / 4. paT Rtu pavaMgama, ra. saM. ajJAta, pavaMgama pR. 2. SaT Rtu varNana / (vizeSatA-aMta padoMko zrekavaraNa jau maari| tauM varavA saba hai haiM maDhe vicArizre) 5 dhuMghaTanAmA, ra. saM. ajJAta, dohA caupAI 4, pRSTha, yauvana va dhaMghaTakA varNana / 6. siMgAra-sata, ra. sa. 1671, dohA 101, striyoMke zrRMgArakA varNana, 3 dinameM racita / 7. bhAvasata, ra. saM. 1671, pRSTha 6, zrRMgAra rasa, 2 dinameM racita / 8. virahasata, ra. saM. 1671 dohA, 100, viyoga zRMgAra, 5 dinameM racita / 9. darasanAmA, ra. saM. ajJAta, caupAI 21 "ghUghaTa khola darasa prsaab"| 10 aloka nAmA, ra. saM. ajJAta, caupAI 23, alakoMke sauMdaryakA varNana / 11. darasana nAmA, ra. saM. ajJAta, caupAI 33 / / 12. bArahamAsA, ra. saM. ajJAta, pRSTha 2, phunniga chanda / 13. premasAgara, ra.saM. 1664, dohA 264, premmhimaa| 14. viyogasAra, ra. sa. 1714, dohA, savaiyA, pRSTha 16, viraha-varNana / 15. kandraphakalola, ra. saM. ajJAta, kavitta savaiyA, pR0 32, zRMgArarasa muktaka chanda / pratimeM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAma khAM rAsA- bhUmikA anta nahIM hai| 16. bhAvakalola, ra. saM. 1713, chanda vividha, pR. 20 muktaka chanda / 17. virahIko manoratha, ra. saM. 1694, dohA 44 / 18. mAnavinoda, ra. saM. ajJAta, chanda vividha, pRSTha 4, mAna varNana / 19. premanAmA, ra. saM. 1675, dohA-caupAI, dohA 21 / / zRMgAra rasa-rIti grantha 1. rasakoSa, ra.saM. 1676, dohA caupAI, dohA 141, nAyaka-nAyikA, dUta-dUtI bheda varNana / 2. zRMgAra tilaka, ra. saM. 1710, caupAI pR. 35, nAyaka-nAyikA varNana / 3. rasataraMgiNI, ra. saM. 1711 mAgha, vividha chanda 327, (saMskRta rasataraMgiNIkI bhASA, saM. 1724 likhita prati prAcArya zAkhAbhaNDAra biikaanermeN|) upadezAtmaka kAvya 1. cetananAmA, ra. saM. ajJAta, caupAI 35 / 2. sIkha grantha, ra. saM. ajJAta, caupAI 22 (chanda pArasI mti)| 3. sudhA sikha, ra. saM. ajJAta, chanda aspaSTa, pRSTha 4 / 4. sattanAmA, ra. saM. 1693, dohA caupAI, dohA 19 / 5. varNanAmA, ra. saM. ajJAta, dohA 32, akSaroMpara dohe / 6. buddhidAyaka, ra. saM. ajJAta, chanda aspaSTa, pRSTha 4, modaka chanda / 7. buddhidIpa, ra. saM. ajJAta, chanda aspaSTa, pRSTha / 8. uttama zabda, ra. saM. ajJAta, dohA 35, alI, usamAna evaM bIbI phAtimAkA saMvAda / 9. sikhasAgara, ra. saM. 1695, dohA 246 / 10. padanAmA, ra. saM. 1731, dohA 80.(lukamAna) 11. japharanAmA, ra. saM. 1721, caupAI 135 / koSa grantha 1. nAma-mAlA anekArthI, ra. saM. ajJAta, pRSTha 24, dohA / mizrita kAvya 1. bAjanAmA, ra. saM. ajJAta, dohA, pRSTha 3, bAjakI cikitsA / 2. kabUtaranAmA, ra. saM. ajJAta, dohA, pRSThaM 4, kabUtarakI cikitsA / 3. gUDhagrantha, ra. saM. ajJAta, dohA 90 / / 4. desAvalI, ra. saM. ajJAta, dohA-caupAI, dohA, 47, pRthvIke vistArakA varNana / 5. vedaka sikhanAmA. ra. saM. 1695 dohA, 101 vaidyaka anya / 6. pAhana parIkSA, ra. saM. ajJAta, dohA, caupAI, padya 47 / 11 rana pattharoMkA varNana / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara jAna aura unake grantha m kula anya 21, 5, 2, 19, 3, 11, 1,6,68 / zrI rAvata sArasvatase prApta sUcIke anusAra 1 - sudhAsAgara aura 2 - svAsa saMgraha, do aura hone cAhie, ataH kula milAkara 70 hote haiN| anya grantha 1. kavi vallabha, ra. saM. 1704, zAhajahA~ke samaya / kAvya zAstrakA mahatvapUrNa grantha / 2. madanavinoda, ra. saM. 1690 kA.su. 2, koka, paMcasAyaka, anaMgaraMga, zRGgAratilakake AdhArase racita / 3. buddhisAgara, ra. saM. 1695 mi. su. 13, paMcataMtrakA anuvAda, zAhajahA~ko bheMTa kiyaa| isa prantha ke saMbaMdhameM vizepa jAnaneke lie 'kavijAnakA sabase bar3A grantha' zIrSaka lekha dekhanA cAhie, jo ki hindustAnI, bhAga 16, aGka 5 meM prakAzita hai| 4. jJAnadIpa, patha 8608 kathAe~, saM. 1686 vai. va. 12, 10 dinameM racita / (jayacandajI saMgraha, zrI pUjyajI saMgraha, bIkAnera) dekheM brajabhAratI, varSa 1, aGka 11 / 5. rasamaMjarI, ra. saM. 1706 kA, patra 46, sarasvatI bhaNDAra, udayapura / 6. alaphakhA~kI paiDI, - prastuta granthake pariziSTameM prakAzita ho rahI hai| 7. kAyama rAsA -prastuta kyAmakhAM raasaa| uparyukta anyoMmeMse bIkAnerake saMgrahAlayoMmeM jAna kavike nimnAMka anyoMkI pratiyA~ prApta haiN| sampAdanAdimeM upayogI samajha sUcanA dI jA rahI hai anUpa saMskRta lAibrerImeM 1. satavaMtIsata, ra. saM. 1678, samvat 1726 va 1729 kI likhita do pratiyA~ prApta haiN| 2. lailA majanU , saM. 1691, (samvat 1754 ko likhita saMgraha pratimeM ) / 3. kathAmohanI, ra. saM. 1694 mi. su. 4 (saM. 1729 / 30 li. sNgrh-prtimeN)| 4. kavivallabha, ra. saM. 1704 patra, 86 / mahatvapUrNa kAvya grantha, citra kAvya bhI hai| 5. rasakoSa, ra. saM. 1676, patra 37 (saM. 1684 phatahapurameM likhita prati) 6 madanavinoda, ra. saM. 1690 kA. su. 2 patra 27 (saM. 1743 me li. prati) hamAre abhayajaina granthAlayameM 1. buddhisAgara, saM. 1665 patra 186 (saM. 1716 likhit)| 2. kyAmarAso, saM0 1691 (prati saM. 1711meM kI gaI ) / 3. alaphakhAMkI pair3I, padya 100, saM. 1684 lagabhaga (saM. 1716 li.)| 4. vaidaka mati, saM. 1695 / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 5. zikSAsAgara, saM. 1665 / (eka sAtha saM. 1701 meM maroTameM likhita ) / 6. padanAmA / 7- 8. satavaMtIsata va madana vinodakI pUrNa pratiyA~ haiM / AcArya zAkhA bhaNDAra 1. rasataraMgiNI, saM. 1711 mAgha (saM. 1724 li. parimANa grantha 1054 padya 327 ) / zrIpUjya saMgraha 1. jJAnadIpa, ra. saM. 1686 / jayacandajI saMgraha 1. jJAnadIpa $3 33 2. rasamaMjarI (apUrNa prati ) / 1. pAhana parIkSA / kyAmakhAM rAsA - bhUmikA bar3A bhaNDAra prakAzita grantha va granthoMke vivaraNa jAna kavike premAkhyAnoMmeMse kAmalatA 'hindustAnI' bhAga 15, aGka 3 meM prakAzita ho cukA hai | hindI sAhitya sammelanase prakAzita sUphI kAvya saMgrahameM 1. kanakAvatI, 2. kAmalatA 3. madhukara mAlatI, 4. ratanAvalI 5, chItA ina pA~coMkI kathA evaM kathAoMke kucha aMza prakAzita hue haiN| ataH unake saMbandhameM vizeSa jAnanekI icchA vAloMko ukta grantha dekha lenA cAhie / kavike anya granthoMmeMse 1. satavantIsata, 2. madanavinoda aura 3. kavivallabhake zrAdi anta, rAjasthAnI, bhAga 3, aMka 4 meM prakAzita haiM / evaM 1. kavivallabha, 2. rasataraMginI, 3. rasakoSa, 4. vaidakamati, 5, pAhanaparIkSA, 6. kathAmohinI, 7. buddhisAgara, 8. lailAmajan, 9. jJAnadIpa, 10 kAyamarAsA, aura 11, alaphakhAMkI pair3IkA zrAdi zranta, mere sampAdita "rAjasthAnameM hindIke hastalikhita granthoMkI khoja" ke dvitIya bhAgameM prakAzita hai / rasamanjarIkA zrAdi zranta saha vivaraNa motIlAlajI menAriyA dvArA sampAdita isI prantha ke prathama bhAgameM hai / kyAmakhAnI dIvAnoMke samaya meM racita grantha start frphaqhA~ va daulatakhAMke samaya meM racita kaI hindI grantha upalabdha hue haiM, jinameM ima dIvAna sambandhameM nimnoka ullekha prApta haiM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara jAna aura unake grantha 1. bIkAnerakI rAjakIya anUpa saMskRta lAibrerImeM(saM. 1754 li. guTakemeM)prApta saM. 1657 phatahapurameM racita rUpAvato nAmaka akhyAnakake prAraMbhameM nimnokta mahatvapUrNa ullekha hai - jaMbudvIpa deza tahA~ bAgara, nagara phatepura nagarAM nAgara / zrAsi pAsi tahA~ soraTha-mArU, bhASA bhallI bhAva puni sArU / rAjA vahA~ alaphakhA~ jAnahu, cahavAna haThIkA pahicAnahu / tAkara kaTaka na Avai pArA, samada hilorani syoM adhikaaraa| turaka tamaMki car3he kekAnA, nagara nagara bhU pare bhagAnA / rAjapUta asi car3hi kari kaupaha, raviratha thakai gimanikauM lopaha / dohA tA ghari pata sulachanA, manamohana sura jJAna / ciraMjIva dinapati udo, dUlaha daulatikhAMna / caupAI alaphakhAna cahuvAnakI sarabharI, kauM kari sake na dekhyo kara bhrii| iha vidhi kIyo zrApa vakhAra, karama joti syauM dipai lilAra / indrakI sabhA sunI hama kAMni, parataki dekhI inha pahacAni / jAsyoM rasa so no nidhi pAvai, jAhisyoM rizi so mUla gaMvAvai / dInadAra dayA asi kInu, hajarati kahyo su zira dhari lInu / tA digi serakhAMna nitya sohe, dInadAra ara sabhAta vimohai| sAradula ara saMgha virAjai, gujai sAla zivAlI bhAjai / dohA tAhi vajIra sAhibakhAM, audakhAMna ukIla / eka hI eka samalaMga, baiThe karaha savola // (rAjasthAnameM hindIke hastalikhita granthoMkI khoja, pR0 83 se) 2. bIkAnera ke sva. zrI pUjya jina cAritra sUrike saMgrahameM kavi bhikhajana racita bhAratI nAmamAlAkI prati hai / yaha grantha saM. 1685 meM phatahapurameM racA gayA hai| kavine daulatakhA~ va unake putra tAharakhA~nakA ullekha ina padhoMmeM kiyA hai - bAgara madhi guna Agaro, subasa phatehapura gAMva / cakravartI cahubaoNna nirapa, rAja karata tihA~ ThAMva // 10 // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA - bhUmikA rAja karata rasasoM bhayauM, jyo jagatipati indra / aliphakhAMna nandana navala, daulatikhAna nariMda // 11 // dAna kripAna sujAna pana, sakala kalA sampUra / ravi piraMci aisau racyo, vacana racana sati sUra // 12 // tA nandana bandana jagata, guna chaMdanaha nidhAna / kavi paMchI chAyA rahe, taravara tAharakhAna // 13 // ajA siMgha nita ekaThA, dharma rIti aAnanda / sakala loka chAyA rahe, vinairAja haricanda // 14 // tahA~ subhaga zobhA sarasa, yasai barana chattIsa / tahA~ bhIkhajanu jAnikai, iha mani bhaI jagIsa // 15 // (uparyukta grantha ke pR0 6, padya 10 se 15) 3. uparyukta bhIkhajanakI likhita kavi jAna racita rasakoSa va Ananda racita kokasArakI saM. 1648-85 meM likhita prati, anUpa saMskRta lAibrerImeM hai| bhIkhajana racita bAvanI chapa cukI hai| 4. sundara granthAvalImeM rAghavadAsajIke bhaktamAlase saMta kavi sundaradAsajIke navAbake camaskAra dikhAnekA ullekha vAlA padya uddhRta hai / padyameM yadyapi navAbakA nAma nahIM hai para sundaradAsajIke samaya para vicAra karane para daulatakhAM honA sambhava hai / padya isa prakAra hai - "Ayo hai navAba phatahapurameM lagyau hai pAI, ajamati dehu tuma gusaiyA~ rijhAyau hai| palau jo dulIcAko uThAi kari dekhyau tava, phatahapura yasai nIce pragaTa dikhAyau hai / / yeka nIce sara yeka nIce lasakara baDa, yeka nIce gaira bana dekhi bhaya Ayau hai / rAdhA dhAre rAkhi lIye dayate nabAya kera, sundara gyAnIko koI pAra nahIM pAyau hai // isa ghaTanA aura camatkAroM ke lie kahate haiM ki navAba svayaM sundaradAsajIse milaneko unake sthala para kabhI kabhI pA jAte the aura kabhI kabhI sundaradAsajo navAbake yahA~ cale jAte the / navAba unake upadezoMse lAbha uThAte the| eka samaya karAmAta dikhAnekI prArthanA kI to sundaradAsajIne navAbase kahA ki Izvara samartha hai saMsAra sArA hI karAmAta hai / navAbane bahuta namratAse Agraha aura haTha kiyA to sundaradAsajIne usa galIceke kinAroMko, jisa para donoM baiThe the, uThA kara dekhaneko navAbase kahA / dekhA to eka kuMTake nIce phatahapura nagara basatA huA dikhAI diyA / dUsareke nIce phatahapurakA sara (johaDA, tAlAba) dikhAI diyaa| tIsareke nIce navAbakI phauja aura risAle, topakhAne zrAdi sArI senA dikhAI dI aura cautheke nIce phatahapurakA bar3A bhArI bIr3a (bIhar3a, ghAsakA maidAna ) dikhAI diyaa| yaha ajamata (karAmAta) dekha kara navAbako manameM yaha bhaya huA ki kahIM yaha phakIra mere Agrahase ruSTa to nahIM ho gaye haiM aura yaha bhI ki ye baDe karAmAtI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAsAkA aitihAsika kathA - sAra sAdhu haiM inase Darate hI rahanA cAhie aura inakI sevA aura bhakti karake inako rijhAnA aura prasanna rakhanA caahie| purohita haranArAyaNajIne uparokta ghaTanAke atirikta eka anya camatkArI ghaTanAkA bhI ullekha kiyA hai / yathA - "eka aura samayakI bAta hai ki svAmI sundaradAsajI phatahapurake gar3hameM navAbake pAsa baiThe the| bAtoM hI bAtoMmeM svAmIjIne turanta phurtIse navAbako sAvadhAna kiyA ki tavelemeMse saba ghor3e vAhara nikalavAno aura asabAbako phaurana tavelemeMse bAhara nikAla kara gar3hase bAhara le jaao| hukma hote hI vahAM dera kyA thii| saikar3oM saIsa aura savAra aura sipAhI laga gaye / ghor3oM aura sAmAnakA bAhara nikAlanA thA ki tabelA 'dharara' dharrATa karake gira pdd'aa| yoM svAmojIne navAbake ghor3oMko rakSA kI / navAbane svAmIjIke kadama pakar3a lie aura bahuta bhakti kI / isa prakAra kaI camarakAra aneka samayoMmeM dikhAye the|" sundaradAsajIse navAboMkA acchA sambandha to thA hI, inhoMne phatahapurameM raha kara bahutase grantha ina navAboMke samayameM race / __ kyAmakhAM rAsAkA aitihAsika kathA - sAra rAsAkA prAraMbha karate hue kavi jAna sarva prathama sRSTikartA va muhammadako smaraNa kara apane pitA dIvAna alaphakhAM aura usake vaMzakA satya itihAsa likhatA hai / pahale paurANika DhaMgale sRSTikI utpatti aura cauhAna vaMzakA vivaraNa isa prakAra likhA hai - sRSTikarttAne pahale muhammadake nUrako racA, aura usase svarga, pharizte, caMdra, tAre, deva, dAnava, giri, samudrAdi nirmANa kie / manuSyoMkI utpattimeM prathama Adama hue jinase AdamI hue| hiMdu aura musalamAna donoM eka hI piMDase utpanna haiM, rakta carmAdikA koI bheda nahIM, karanIse alagaalaga nAma hue / paigaMyara Adama eka hajAra varSa jIvita rahe, unakA putra sIsa 912 varSa, sIsakA putra unUsa 965 varSa, usake putra kInAnane 962 varSake jIvanakAlameM sundara AvAsa, koTa, gar3ha Adi banavAe / kInAnakA putra mahalAila, usakA putra yajada huzrA / yajadakA putra idarIsa paigaMbara huA jo 365 varSa pRthvI para rahA / usakA putra masatUsa huA jisane dharma choDa diyA / usakA naMdana nAmaka huaa| phira nUha nayI huzrA jo 150 varSa jIvita rahA aura jisane saMsArameM dharmakA patha prakaTa kiyaa| nUhake tIna putra the sAma, hAma aura yAsapha / sAmake arabI, rUmI, IrAka, khurAsAna ityAdi hue| cauhAna, paThAna Adi sAmake vaMzaja haiM / hAmake ujayaka, hiMdI, babarI, habasI, kubatI hue| aura yAsaphake phiraMgI, rUsI, yUnAnI, turka aura cInI hue| sAmakA putra imana, usakA putra uja aura usakA putra samUda huaaa| samUdakA putra rAjA pAda huA, usakA anAda, phira jugAda, pramAda, mera, maMdira, kailAsa, samudra, phaina, vAsiga, rAha, rAvana, Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 / kyAmakhAM rAsA- bhUmikA dhuMdhumAra, mArIca, jamadagni, parazurAma, sUra, vaccha, cAi aura cAhuvAna kramazaH hue / cakravartI cAhuvAnakI zrAna cAroM dizAoM meM hai, unake sA~bharakA namaka saba loga khAte haiN| usI cauhAnake kalpavRkSa rUpI vaMzamaikI nimnokta zAkhAeM haiM--kyAmakhAnI, devar3e, sIsodiye, bhadauriye, cittoriye, vAdhaura, malakhIcI, niravAna, cAhila, mohila, mAhau, dUgaTa, balise, jaura, sonagare, gilakhora, mAMdalece, guhilauta, umaTa, sAcore, godhe, rAkasiye, hAle, jhAle, dAhime, gUdala, bAlauta, hADe, chokara, dhaMdhere, khaila, bArauriye, dhukArane, cIce, govalavAla, hulatAvara, Dhalohora zrAdi / paMDasUra, zrAsopa, pIpAre, gautama, dAgI, marila zrAdi savakA mUla cauhAna hai| zrava cauhAna vaMzake chatrapati rAjAoMkA vivaraNa likhate haiM - dillI meM mAnikade cauhAnane 2 varSa 6 mAsa 17 dina rAjya kiyA, rAvaladene 9 varSa 7 dina, devasihane 6 varSa 3 mAsa; syoMdevane 10 varSa, 1 mAsa 22 dina, baladevane 5 varSa 11 dina, pRthvIrAjane 22 varSa 11 dina taka dillIkA zAsana kiyaa| isane bahuta yuddha kie, kAbulase dUba ma~gA kara ghor3oMko carAyA / cauhAna vaMza savameM siramaura hai jisameM bIsala, pAnA, hamIra jaise vIra rAjA hue| cahuvAnake putra muni, parimuni, manika aura jaipAla the jinameM eka yogI huzrA bAkI rAjA hue / mAnikake kulameM somezvarakA putra pRthvIrAja huA, ATha cauhAna ari munike vaMzaja haiN| cahuvAnake bAda muni huA usane kUcauremeM rAjya kiyaa| phira bhopAlarAya, kahakalaMga, ghaMgharAya huzrA, jisane ghAMghU gaoNva vsaayaa| eka bAra ghaMgharAya zikAra khelane gyaa| usake harinakA pIchA karate hue bahuta dUra cale jAne para sevaka loga vyAkula ho kara use khojane lage / idhara rAjA mRgake pIche lohagiri taka pahu~cA / yahAM Ate hI mRga adRzya ho gyaa| rAjAne ciMtAtura ho kara sajala netroMse eka vRkSakI chAyAmeM vizrAma liyaa| nikaTa hI eka jala-kuMDa thA jisame snAna karaneke lie cAra mahAna suMdarI apsarAeM paaii| vastra utAra kara unhoMne kuMDame praveza kiyaa| rAjAne kautUhalase unake vastroMko uThAkara apane kabjemeM kara liyaa| apsarAoMke mAMgane para rAjAne khA cAromeMse yadi eka mere sAtha zAdI kare to vastra de sakatA huuN| apsarAoMne bahuta kucha samajhAyA, para na mAnane para aAkhira eka jo sabase choTI thI, use rAjAko denekA vacana diyA / taba rAjAne vastra diye aura ve susajjita ho kara bAhara shraaii| rAjAne eka apsarAke sAtha vivAha kiyA arthAt hariNakA pIchA karate hue hariNAkSIkI prApti kii| apsarAke garbhase tIna putra hue-kanha, caMda aura iMda / caMdane caMdavAra, iMdane iMdaura bsaayaa| kanharadeva pitAkA rAjyAdhikArI huA / usake cAra putra the amarA, ajarA, sigharA aura bjraa| ajarAse cAhila, bacharAse mohila, amarAke vaMzaja cauhAna hue / amarAkA putra jevara rAjyAdhikArI huA / usake gUgA, vairasI, sesa aura dharaha, yaha cAra putra the / gUgAke nAgina, gharahake bhopara aura Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAsAkA aitihAsika kathA - sAra bharaha aura vairasoke udairAja, usake jasarAja phira kaisorAi aura usake putra vijayarAja aura hararAja hue / hararAjake keso aura naMda hue, usake pRthvIrAja, phira lAlacaMda, ajayacaMda, gopAla, jaitasI, punapAla kramazaH hue / jaitasIke mUlarAja, asaratha, dauMkA, sA~gA, rAtU, pAtU, mahiyala putra the| paNyapAlake rUpa, phira rAvana aura usakA putra tihu~pAla huA / usakA putra moTerAya huzrA, jo dadareveMmeM rAjya karatA thaa| moTerAyake putra karamacaMdako vAdazAhane turka banA kara "kyAmakhAM" nAma rakkhA / moTerAyake cAra putroMke nAma - kyAmakhAM, jainadI, sadaradI aura jagamAla the| inameM cauthA, jagamAla' hiMdU rahA / dIvAna kmAmakhAMke pA~ca putra tAjakhAM, mahamadakhAM, kutubakhAM, ikhtiyArakhAM aura momanakhAM the| aya kyAmakhAM (karamacanda) turka kaise huA isakA vivaraNa likhate haiM - eka bAra kuMvara karamacaMda zikAra khelatA huA thaka kara eka vRkSake nIce vizrAma karane lagA aura use nIMda A gaI / dillIpati vAdazAha perosAha (phirojazAha) hisArase zikAra khelatA hA idhara pA pahu~cA, ku~varako sote dekha kara vaDhA harSa aura kautUhala huA, kyoMki saba vRkSoMkI chAyA Dhala jAne para bhI jisa vRkSake nIce karamacaMda soyA thA, chAyA nahIM DhalI thii| vAdazAhane saiyada nAsirase pUchA / usane kahA ki koI mahApuruSa hogA, jagAveM / hiMdU dekha kara vismaya huzrA aura use turka banAnekI tthaanii| bAdazAhane use jagA kara paricaya pUchA aura pyArase gale lagA kara bahuta sammAnita kiyA / bAdazAhane usakA nAma kyAmakhAM rakkhA aura apane sAtha hisAra le gyaa| use par3hAneke lie saiyada nAsirako sauMpa diyaa| idhara karamacandake lauTane para dadaremeM hAhAkAra maca gyaa| saiyadake dvArA khabara pAkara moTerAya hisAra gyaa| bAdazAhane bar3A sammAna kiyA aura kahA ki isake turka honekI cintA na kro| maiM ise apane putrakI taraha rakkhUgA; ise pA~ca hajArI padavI milegii| isa prakAra samajhAvujhA kara siropAva de kara moTerAyako vidA kara bAdazAha dillI gyaa| kyAmakhAM saiyadake pAsa par3hane lgaa| mIrAke 12 putroMke sAtha khela-kUdameM usake dina bItate the, bholepanase zrApasame lar3ate-jhagar3ate bhI the / eka bAra hA~sIse kutava nUradI, nUrajahAna pAe / kyAmakhAMko udAsa dekha kara use rAjI kiyA aura nIMbU va gidor3e die / usane pahale nIMbU aura phira giMdor3e lie to pIrane kahA ki inake gotrame pahale khaTTe ho kara phira mIThe honekI rIti hogii| jaba kyAmakhAMkI par3hAI ho cukI, to saiyadane kahA aba namAja par3ho, sunnata karo, aura dInameM aayo| kyAmakhAMne kahA aura to ThIka hai, zAdI kaise hogI, saiyadane kahA- bar3e-bar3e rAjA mahArAjAoMke Dole zrAveMge, dillIpati bahalola apanI putrI degaa| kyAmakhAM musalamAna ho gayA, mIra use 1 phatahapura paricayameM jeuddIna va jabaruddIna nAma likhA hai| inake vaMzaja bhI kyAmakhAMnI kahalAte haiN| kyAmasAMke musalamAna honekA samaya isa pranyameM saM. 1440 likhA hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 kyAmakhA rAsA bhUmikA dillI le gayA / mIrako bAdazAhane sammAna de kara manasaba bar3hAyA / mIrAMke sAtha bAdazAhakA bahuta prema thA, jaba vaha bImAra huzrA to bAdazAha milane zrAyA / mIrAMne kahA ki mere putroMmeM koI sapUta nahIM hai, isa kyAmakhAMko manasaba denA, yaha tumhArI sevA karegA / bAdazAha jaba calA gayA to mIrAMne apane putroM ko bulA kara kyAmakhAMkI zrAjJAmeM rahanekI va kyAmakhAMko inheM pyArase rakhanekI zikSA de kara paraloka gamana kiyA / bAdazAhane kyAmakhAMko manasaya, sarapAva, aura yAvanI de kara umarAva kiyA / eka bAra bAdazAha kyAmakhAMko dillIkA phaujadAra banA kara svayaM ThaTA vijaya karaneke lie gayA / mugaloMne bAdazAhakI anupasthitikA lAbha uThA kara dillI para car3hAI kara dI / cauhAna kyAmakhAMne mugaloMse isa prakAra yuddha kiyA ki lar3e so mare aura bace so bhAga ge| lUTameM jo bahuta-sA mAla - khajAnA hAtha lagA, kyAmakhAMne use bAdazAha ke supurda kara diyA / bAdazAhane use sarapAva de kara sammAnita kiyA aura manasaba bar3hA kara khAnajahAM nAma rakkhA / perosAha (phirojazAha ) bAdazAhane aura usake pIche usake putra mahamUdane phira najIrakhAMne bAdazAha ho kara kyAmakhAMkA bahuta sammAna kiyaa| jaba bAdazAha nasIrakhAM bImAra huA to usake pAsa malUkhAM nAmaka gulAma ( jise bAdazAha perosAhane pAla-posa kara bar3A kiyA thA ) pradhAna pada pA kara bAdazAhake pAsa rahatA thA / logoMne yahI nizcaya kiyA ki isIne takhtake lobhase bAdazAhako mArA hai / yAdazAha nasIrakhAMke koI putra nahIM thA, khuzAmadI kAmadAroMne malUkhAMko bAdazAha bana baiThanekI rAya dI / jaba kyAmakhAMne sunA to kahA ki jo naukara hai vaha bAdazAha kaise hogA ? gulAmako bAdazAha banAnemeM zobhA nahIM hai / pradhAnane gar3hakI cAbiyAM lA kara dIvAna kyAmakhAMke sammukha rakhIM, aura dillIke takhta para baiThanekA zrAgraha karate hue kahA ki " zrApa hI dillIkA tahata lIjie, zrApake pUrvaja dillIpati the, zrApake lie yaha kucha naI bAta nahIM hai !" kyAmakhAMne kahA- "mujhe dillIpati banane kI bilkula icchA nahIM hai, kauna bhAvI saMtati ke lie Aphata mola le ?" pradhAnane taba kahA - "yadi zrApa bAdazAha nahIM hote to phira hama malUkhAMko takhta para biThAte haiN|" aisA kaha kara malUkhAMko bAdazAha banA diyA / kyAsakhAMne vahAMse nikala kara apane gharakI rAha lI / java malUkhAMko yaha jJAta huA to vaha sasainya kyAmakhAMko mAraneke lie cala par3A / 20 kosake phAsalemeM jaba kyAmakhAMko mAlUma huA to vaha malUkhAMse yuddha karaneke lie pIche lauTa AyA aura donoMmeM paraspara ghamAsAna yuddha huA / malUkhAMke paira ukhar3a gae, vaha dillI meM A kara chipa gayA / kyAmakhAMne bhAgate huekA pIchA kiyA parantu hAthI, ghor3e, dravya Adi jo lUTameM hAtha lage le kara hisAra meM A birAjA / deza-dezase pezakaza Ane lagI / kamadhaja, kachavAhe, bairiyA, bhaTTI, ta~vara, gorI, jATU, tAvanI, sarove, nArU, khokhara, caMdele, husaina kalIma sA, sAha mahamada, mamarejakhAM, idarisa, maujadI, mugala, Adi saba sevA karane zrAe / tUnapura, riNI, bhaTanera, bhAdarA, garAnau, koThI, Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAsAkA aitihAsika kathA - sAra bajavArA, kAlapI, eTAvA, ujjaina, dhAra zrAdi saba kyAmakhAMke adhIna ho ge| malUkhAM aura kyAmakhAMkA phira kabhI milApa na huA / usa samaya kAbulameM bAdazAha taimUra rAjya karatA thA jisane AThoM dizAoM meM apanI dhAka jamA lI thI aura jisane rUma, IrAka aura khurAsAna Adi jIta lie the| hindustAna leneke lie vaha car3ha pAyA / malUkhAM taimUrase jA bhiDA, parantu taimUra laMga jaise jabaradasta zaktizAlIke sAmane vaha kSaNa bhara bhI na Thahara sakA / dillIko taimUrane khUba lUTA aura takhta para A baiThA / kucha dina raha kara khidarakhAMko pacAsa hajAra paThAnoMke sAtha dillI chor3a kara vaha svayaM kAbula lauTa gayA / jaya malUkhAMne taimUralaMgake jAnekI bAta sunI to usane dalavala-sahita zrA kara dillIko ghera liyaa| khidarakhAMke sAtha yuddhameM malUkhAM mArA gayA aura taimUrake dalakI jIta huii| malUkhAMkI zrorase nizcinta hokara khidarakhAMne saba bhomiyoM, jamInadAroMko vazameM kara liyA aura kyAmakhAM cauhAna para pharamAna de kara maujadInako bhejA / maujadIna lAhaurakA zaktizAlI phaujadAra thA / usane kyAmakhAMko pharamAna de kara bAdazAha khidarakhAMkI sevA karaneke lie bahuta samajhAyA, kintu vaha apane nizcaya para aTala rahA aura yuddha karaneke lie taiyAra ho.gyaa| donoM orase ghamAsAna yuddha huA / agavAna maujadIna aura kyAmakhAM cauhAna bhir3a pdd'e| maujadInakI pheMkI huI barachIse vaca kara kyAmakhAne bANake dvArA usakA kAma tamAma kara diyaa| maujadInake mara jAne para khidarakhAMkI senA titara-bitara ho gii| ___ apanI hArase khidarakhAM bahuta ruSTa huA / kyAmakhAMne bhI dillIkA zAsaka badala DAlanekA nizcaya kiyA aura apane pUrva-paricita bojharIvAla lakaba vaoNla anya khidarakhAMko patra likhA ki-"maiM tumheM dillIkA rAjya detA hUM, yadi icchA ho to praayo|" usane patra pAte hI turanta dalavala-sahita taiyAra ho kara kyAmakhAMko patrottarameM apanI taiyArIkA samAcAra de kara use bhI taiyAra honeko likhA / kyAmakhAM senA sahita mulatAnameM khidarakhAMse jA milA aura pahale nAgaurameM rAThaur3oMse yuddha kara phira dillI lenekI ThAnI / nAgaurameM usa samaya rAva cUMDhA thA, usakI mRtyu huI aura rAThaura senAkI parAjaya huii| ____ kyAmakhAM aura khidarakhAM donoM nAgaurako vazameM kara paThAna khidarakhAMko jItaneke lie dillI cale / paThAna bhI apanI senA le kara lar3ane pAyA parantu kyAmakhAMke sAtha yuddha karatA huzrA hAra kara bhAga gyaa| kyAmakhAMne apane mitra khidarakhAMko dillIkA sulatAna banAyA aura donoM sukha-pUrvaka rahane lge| khidarakhAMne socA ki kyAmakhAM sabala hai, isakI icchAnukUla zAsana hogA; ataH ise mAra DAlanA hI zreSTha hai| ina kutsita vicAroMse usake upakArako bhUla kara eka dina bAdazAha khidarakhAMne kyAmakhAMko dhakkA de kara nadImeM girA diyA / kyAmakhAM nadImeMse nikala pAyA aura khidarakhAMkI badanItoko jAnate hue bhI bAdazAhase lar3anA dharma-viruddha samama kara saMtoSa kiyaa| apane jIvanameM kyAmakhAne par3e-bar3e yura kie the| 95 varSakI unameM usake zarIrakA anta huaa| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA - bhUmikA kyAmakhAMke pA~ca putra the tAjakhAM, zrahamadakhAM, kutabakhAM, ikhtayArakhAM, aura maunakhAM, ye pA~coM yade vIra aura manasvI the / khidarakhAMke bAra-bAra bulAne para bhI ye salAma karane nahIM ge| hisAra meM sukhase baiThe rahe / dIvAna tAjakhAMke chaH putra the - phatahakhAM, rukA, phakharadI, mojana, ikalImakhAM, aura pahAr3A | kRtaghnI bAdazAha khidarakhAMke niHsaMtAna marane para muvAraka, mahamadapharIda, zralAvadI aura mubAraka bAdazAhakA putra amAnatakhAM kramazaH bAdazAha hue| phira bahalola lodIne apane bhujabalase dillIkA takhta prApta kiyA / usa samaya DhosI para zrakhanakA rAjya thA / eka bAra bAdazAha bahalolane IrAkase bahutase ghor3e ma~gAe / mArga meM khanane usameMse nau cuna kara rakha lie| bAdazAhane kupita ho kara ghor3e vApisa na dene para car3hAI karanekI dhamakI dii| usane uttarameM likhA ki mere lAkha ghor3e haiM, parantu tumase yuddha karanekI icchAse hI maiMne ghoDe rakkhe | tuma nissaMkoca thA jAtho maiM DhosomeM parvatakI taraha sthira baiThA hU~ / bAdazAha isa uttarase ruSTa to zravazya huthA parantu vaha usakA kucha bhI na bigAr3a sakA / zrakhanane mevAtiyoMko bahuta taMga kiyA, pahAr3ha ke pAsa usane zrakhana-koTa basAyA / zrAsa - pAsake saba bhomiyA use daMDa dete the / zrAMbera vAle vArSika 12 lAkha aura zramarasara vAle 8 lAkha bharate the / tuba khAM jo kyAmakhAMkA cauthA putra thA, bAru jA basA aura pA~cavAM' putra maunakhAM bagarameM basane lagA / zrAsa - pAsake bhomiyoM se vaha kara ugAhatA thA, aura kachavAhoMme usa cauhAnakI dhAka jamI huI thI / 18 kyAmakhAMke donoM bar3e putra hisAra meM prIti pUrvaka rahate the / nAgaurake phirojakhAMke bulAne para donoM bhrAtA vahAM gae | khAMne bar3e zrAdarake sAtha inheM rakhA aura kahA ki maiM bhI dillIpatiko salAma nahIM karatA / zracchA huA jo ekase tIna hue| eka bAra cittoDake svAmI rAgA mokala parAkramaNa karanekA vicAra kara ve dalabala sahita cale; rANA bhI laDaneke lie morace para zrA pahu~cA / rANA mokalasI aura phirojakhA meM paraspara yuddha hone lagA / tAjakhAM aura mahamadakhAM khaDe - khar3e dekhate rahe / rANA mokalane khAMke paira ukhADa die / vaha nAgaurakI ora muMha karake bhAgA / rANAne cAra kosa taka usakA pIchA kiyA aura nejA - nisAna chIna kara cittoDakI rAha lI / donoM cauhAna bhrAtA tAjakhAM, muhammadakhAM avasara dekha kara rANAse jA bhiDe, aura yuddhameM rANAko parAsta kara nAgaurake neje nisAna vApisa le lie| unhoMne bhAgate hue rANAke hAthI-ghor3e dravyAdi lUTa lie aura nAgaura le zrAe / jina neje-nisAnoM ko hAra kara phirojakhAM de zrAyA thA, unheM cauhAna - baMdhuoM ke vApasa lAne para khAM unheM lajjAke mAre mu~ha na dikhA sakA / svAmIke bhAgane para bhI sevaka laDe arthAt jaDa * jamInadAra / 1. phatahapura paricayame 7 striyoMse 6 putra diyA hai / kyAmakhAke svargavAsakA samaya isa granthame saM0 rAsAmeM bhI AtA hai / . ? honekA batalAte hue muhammadakhA nAma adhika 1475 likhA hai / muhammadakhAMkA nAma zrAge Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 rAsAkA aitihAsika kathA- sAra ukhaDa jAne para bhI vakSa sthira rahA, yaha eka vicitra bAta huii| phirojakhAne lajjAse aisA rukha badalA ki vaha inase ha~sa-bola kara bAta bhI na karatA thaa| tAjakhAM aura muhammadakhAMne apane ghara jAnekA irAdA kiyA aura damAme vajAe / khAne ruSTa ho kara sevakoMko zrAjJA dI ki kyAmakhAnI cauhAna baMdhuoko mata jAne do / svayaM dalabala-sahita yuddhake lie taiyAra huaa| donoM bhrAtA bar3I vIratA-pUrvaka laDe / tAjakhAM yuddha karatA huA ghAyala ho kara gira paDA / mahamadakhAMko yuddhase hI kaba phurasata thI ki bhAIkI khabara lete / rAThauDa loga ghAyaloMko uThAte hue pAe / unhoMne tAjakhAMko uThA kara dekha-bhAla kI aura ghAva acchA hone para use hisAra bheja diyaa| tAjakhAne yuddha bhI kiyA aura jIvita bhI raha gyaa| isase isakA baDA suyaza huaa| phirojakhAM to isase baDA bhaya khAtA thaa| isane khetar3hI, kharakaza, cavauhAnA, pATanako jiitaa| pATana aura revAse mila kara usane prAMverako vazameM kiyA / kachavAhe, niravAna, taMvara aura paMvAra zrAdise pezakaza lii| tAjakhAM hisArameM aura mahamadakhAM hA~sImeM rahA / tAjAMkI' mRtyuke bAda bar3A putra phatahakhAM hisArameM pitAkA uttarAdhikArI huaa| phatahakhAMka dasa putra the-jalAlakhAM; haivatasAha, mahamada sAha, asadakhAM, dariyA sAha, sAha manasUra, sekha salaha; valA, vaMkhAmasUra aura hesama / phatahakhAM bar3hA pravala aura vIra thaa| usane eka hI muhUrtameM chaH koTako nIMva DAlI / saM0 1508 caitra zuklA 5 ke dina apane nAmase usane phatahapura zahara vasAyA / usa dina hijarI san 857 safara mahInekI 20 tArIkha thii| Asa-pAsake bhomiye palhU, sahevA bhAdarA, bhAraMga, vAile zrAdike svAmI juhAra karane paae| java koTa taiyAra ho rahA thA vaha ranAumeM rahA aura koTa taiyAra hone para phatahapura pA gayA / eka bAra bAdazAha bahalola lodI raNathaMbhora leneke lie car3ha kara pA rahA thaa| jaba phatahakhAMne sunA to vaha bhI sadala-bala bAdazAhase jA milaa| bAdazAhane usakA bar3A sammAna kiyA aura phatahakhAMke zrAgamanako apanI phatahakA cinha smjhaa| udhara raNathaMbhaurakI sahAyatAke lie mAMDakA sulatAna hisAmadI A pahu~cA / parantu bAdazAhase lar3anemeM asamartha ho kara phATaka baMda kara baiThA rahA / phatahakhAMne mAMDake sulatAnake sAtha ghamAsAna yuddha kiyA aura usakA sara kATa kara bAdazAhake pAsa bhejA / phatahakhAMkA bar3A nAma huA aura bAdazAhane use manasaba de kara sammAnita kiyaa| bAdazAhase jaya-patra le kara phatahakhAM svadeza lauTA aura sukha-pUrvaka rahane . lgaa| nAranaulase akhanane kahalAyA ki mevAtI loga mila kara bag2Avata karane para udyata hai| tuma svayaM prAno, yA senA bhejo| phatahakhAMne apanI senA bhejI jisane mevAtiyoMko DhosIkI 1. phatahapura paricayAnusAra saM01477 se 1503 taka 26 varSa rAjya kiyaa| 2. phatahapura paricayameM muhammadakhAke jhUmA nATakI salAhase basAnekA ullekha hai para mUlataH yaha zahara 14vIM sadIke pahalekA basA hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 kyAmakhAM rAsA - bhUmikA tarapha bhagA diyaa| idhara ikhtArakhAMne sAmanese zrAkramaNa kiyaa| donoM zrorase mAra par3anese mevAtI loga nirbala ho kara hAra gae / vijayI phatahakhAna lauTa kara phatahepura zrAyA / phatahakhAne apanI vIratA se bar3I prasiddhi pAI / kAMdhala aura riNamala, rANA sA~gA, zrajA sA~khalA zrAdike sAtha raNakSetra meM usako senAne zatru dalakA saMhAra kara vijaya prAptakI thI / phatahakhAMke yahAM vIra bahuguna to aisA thA ki sira kaTa jAne para bhI yuddha karatA rahA / ( isakI kabra va For a taka maujUda hai ) / musaarai nAmaka kirrAnI paThAna phatahakhAM cauhAnase yuddha karaneke lie zrAyA aura saraseke pAsa donoM ko muThabher3a huii| phatahakhAne musakIkhAM kirrAnIko mAra kara vijaya prApta kI / phira bera para car3hAI karake vahAMke bhomiyoMko bhagA kara berako lUTa liyA / bhivAnIko ghera kara jAdU jAvaloMse yuddha kiyA aura unheM harAyA / bhivAnIko lUTa kara bahutoM ko baMdI banA kara lAyA / rAva jodhAne socA ki yadi phatahakhAMse saMbandha ho jAya to udharakA khaTakA miTa jAya, isa lie usane nAriyala bhejA / kA~dhalane bahugunako mArA thA, isa vairase phatahakhAne nAriyala lenA asvIkAra kara diyA / mahamadakhAMkA beTA samasakhAM usa samaya mUMjhaNUmeM thA 'usake pAsa bhI nAriyala bhejA gayA' usane kahA, vahAM vyAhane kauna jAya ? yahIM DholA bheja do / jodhAne DolA bhejaa| mIrAM - jIne jo bhaviSyavANI kI thI vaha saphala huI / bAdazAha bahalolakhAM lodIne phatahakhAMko bulA kara apane pAsa rakkhA / paraspara bar3I prIti thI / eka dina bAdazAhane kahA ki apane thApasameM adala-badalakA vivAha saMbaMdha karo jisase pArasparika prIti bar3he / phatahakhAMne kahA zrava mere to koI putrI avivAhita nahIM hai / bAdazAhane ise burA mAnA / taba phatahakhAM ruSTa ho kara phatahapura thA gayA aura phira dillI nahIM gayA / bAdazAhane samasakhAM cauhAnake pAsa adala-badala saMbaMdhake lie kahalAyA / usane prasanna ho kara zAhajAdI apane putrako byAhI aura apanI bahina bAdazAhako dI / phatahakhAM zrAjIvana dillIpatiko salAma karane jalAla khAM phatahapurakA svAmI huA na gayA / phatahakhAMkI' mRtyuke bAda usakA jyeSTha putra dIvAna jalAlakhAMke dasa putra the daulatakhAM, zramadakhAM, nUrakhAM, pharIdakhAM, nijAmakhane pahAr3akhAM, dAUdakhAM, lADakhAM, zrakhana, aura mahamadazAha | 1 jalAlakhAMne' pitAke banAe hue koTako bar3hAyA aura jabaradasta pola ( daravAjA ) banAI / jalAlakhAM bar3A zUra-vIra thA / vaha bhI pitAkI taraha dillIpatike kadamoMmeM salAma karane nahIM jAtA thaa| nAgaurake khAnakA mAla lUTa lUTakara jalAlakhAM use taMga karane lagA / usane ruSTa ho kara jalAlakhAMke 1. phatahapura paricayameM inakA rAjya saM0 1505 se 1351 likhA hai / mRtyu 1531 meM huI thI / 2. phatahapura paricayameM inakA rAjya saM0 1531 se 1546 taka likhA hai / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAsAkA aitihAsika kathA - sAra Upara AkramaNa karaneke liye agaNita sainya ekatra kiyA aura bIr3A pher| / mugala caupAnAMne bIr3A uThAyA aura jagIra kaTarAthalake pAsa dalabala-sAhita zrA pahu~cA / jalAlakhAM bhI taiyAra ho kara yuddhameM utarA / usane zatruke chakke chur3A die / caupAnakhAMko pakar3a kara usake nitaMba para dAga lagAyA aura usake hAthI, ghor3e, ityAdi lUTa kara choDa diyaa| phira jalAlakhAMne chopaurI para car3hAI kI aura vijaya prApta kara aAMberako jA gherA / vahA~ke bhaumie bar3I vIratAse laDe / mila kara unhoMne jalAlakhAMke hAthIko zrA gherA / sAthI loga saba lUTameM lage the, to bhI akele dIvAna jalAlakhAne bANoMse zatrudalako bhagA diyaa| cauhAna samasakhAMke mara jAne para usakA putra aura bAdazAha bahalola lodIkA jamAI, phatahakhAM uttarAdhikArI huaa| apane abhimAnameM masta ho kara apane bhAI mubArakazAha aura vimAtAko baTavArA na de kara jhUmaNukI samasta zrAya vaha svayaM khAne lgaa| mubArakasAhane apane nAnA rAva jodhAke pAsa jA kara zikAyata kii| rAva jodhAne kahA ki tumhAre mAmA bIkA aura bIdA tumhAre nikaTa haiM, unase kaho / muvArakazAha mAmAke pAsa zrAyA, kiMtu vahAMse nirAza ho kara lauTA, aura phatahapurameM jalAlakhAMke pAsa thAyA / mubArakazAhako usane AzvAsana dete hue kahA ki mujhe bAdazAhakA koI khaupha nahIM, mere pitA bhI usase nahIM Dhare to Dara kara kyoM kalaMka lUM ? jalAlakhAMne sasainya jhUjhA para car3hAI kI / phatahakhAMkI senA bhAga gaI, taba usane mubArakazAhako jhUmaNUkA rAjya diyaa| phatahakhAM mara gayA / mahamadakhAMko rAjya na milA / muvArakazAha hI rAjyakA mAlika rhaa| ____ jalAlakhAM lohAgara jA kara rahane lagA / vahAM pahADakI bhoTa grahaNa kara nAgaurI khAnako taMga kiyA karatA thA / idhara phatahapurako sUnA suna kara usake lie bIdAkA mana lalacAyA aura vaha sadalabala naraharameM dilAvarakhAMse jA milaa| dasa hajAra rupayA aura eka beTI deneko bAta kara paThAnako bhI sasainya phatahapura le AyA / lohAgarameM jalAlakhAMko khabara milI to usane turaMta apane putra daulatakhAMko bhejaa| usane phatahapurake gaDhame praveza kara apanI jaya-patAkA phhraaii| bIdA aura dilAvarakhAM vyAkula ho kara lauTa ge| jalAlakhAMke marane para usakA putra daulatakhAM uttarAdhikArI huA / usake tIna putra thenAharakhAM, hovanakhAM, aura vAjidakhAM / dIvAna daulatakhAM cauhAna mahAn tejasvI aura jabaradasta * vIra thA, usakI aisI dhAka jamI huI thI ki zatru loga bhayase mu~ha chipAte phirate the| vaha anItike lAkha-karor3ako bhI kaur3Ike samAna ginatA thaa| kisIko apanI aMgula-mAtra bhUmi bhI nahIM detA aura na kisIkI letA thaa| sAta sulatAna bhI yadi usake pratispardhI ho to bhI vaha saMgrAmameM pITha nahIM dikhAtA thaa| usameM vacanasiddhikI bhI vizeSatA thii| rAva bIkA DhosIse aphasala lauTA thA, ataH lUNakaranane sadalabala taiyAra ho kara pATaudhaimeM DerA kiyA, aura patra dekara pradhAnako daulatakhAMke pAsa bhejaa| patrameM likhA thA ki-daulatakhAM, yadi Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kyAmakhA~ rAsA - bhUmikA bhalA cAhate ho to zIghra hamase pA kara milo, yA sahAyatA bhejo| daulatakhAne kruddha ho kara ciTThI para pezAya kiyA aura dUtake aMcala meM retI vA~dha kara kahA ki tumhArA svAmI yadi car3ha kara na AyA to usake sira para dhUla hai / pradhAnoMko dhakke de kara usane nikAla diyaa| pradhAnoMke jAne para logoMko ciMtAtura dekha kara daulatakhAne bhaviSyavANI kI ki lUNakarana jIvita nahIM bcegaa| pradhAna apamAnita ho kara rAva lUNakaranake pAsa gae / vRttAMta suna kara usane kruddha ho kara kahA ki pahale DhosI jIta kara phira Ate samaya daulatakhAMkI khabara leMge / rAva apAra sainya zaktike sAtha dosI gae paraMtu vahAM turakamAnakI madadase paThAna loga khUba lar3e, aura lUNakaranako mAra kara usake sAthiyoMko lUTa liyA / daulatakhAMkA vacana satya huaa| eka bAra kAvulase dillI dekhane ke lie vAvara kalaMdarake vepameM vAdhako sAtha lekara claa| mArgameM phatahapura Thahara kara dIvAna daulatakhAMse mila kara bAghake lie eka gAya ma~gA deneko khaa| dIvAnane turaMta gAya magAI aura kahA ki maiM dekhatA hU~ ki bAgha kaise gAyako mAratA hai ? jaba bAgha gAyake samakSa zrAyA to daulatakhAne siMhanAda kara vAdhako phaTakArA / vaha usa gAyako khAneko asamartha ho kara staMbhitakI bhA~ti khaDhA rahA / satya subhaTa puruSoMke vayanakA siMha bhI ullaMghana nahIM kara sakate / gajeMdrakA mada bhI unake sAmane sUkha jAtA hai| phira bAgharane alavarameM mevAtI hasanakhAMke kaTakako aura dillIpati bAdazAha sikaMdarazAhako vismita ho kara dekhaa| jaba bAbara hiMdustAna dekha kara kAbula lauTA to logoMne idharakI bAteM pUchI / usane kahAsAre hiMdameM tIna zrAdamI dekhe-sikaMdarazAha, hasanakhAM aura daulatakhAM / isa prakAra bAbarane dIvAna daulatakhAMkI bar3I prazaMsA kii| eka yAra daulatakhAne sunA ki gaura niravANa va nAgaurake gAvoMko luTa kara jA rahe haiM usane sasainya jA kara unheM ghera liyA aura unheM harA kara lUTakA sArA mAla chIna liyaa| eka dina daulatakhAM zikAra khelane calA / bAja, kuhI, baharI zrAdi bahutase usake sAtha the| usane baharIko kuMjake lie choDA / vaha AkAzameM U~cI ur3a gaI, phira adRzya ho gaI / dIvAnajI usako chor3a kara cale aae| baharI ur3atI-ur3atI hisAra jA pahu~cI, vahAM mIrane pakar3a kara sikaMdarako sauMpA / daulatakhAM yaha jJAta kara sasainya hisAra phuNcaa| hisArakA sikadAra muhabbatakhAM sArAkhAnI paThAna senA-sahita laDaneko zrAyA / nAsaumeM donoM senAeM milIM / dUrase dIvAna daulatakhAMkA muMha utara gayA / muhabbatakhAM bhayabhIta ho bhAgA / daulatakhAMne vijayake nagAr3e bajAe / daulatakhAM apane siddhAMtoMkA pakkA thaa| svagotrIya para ghAva na karanA, paramAtmAko eka mAnanA, nyAya-mArga para nizcala rahanA cAhe lAkhoM virodhI hoM, nyAyake samaya niSpakSa rahanA, Adi usake vicAra ma~je hue the| vAdazAha bahalola lodIke marane para sikaMdara uttarAdhikArI huA, para daulatakhAM usake darabArameM bhI na gyaa| . mubAraka sAhake bar3e putra kamAlakhAMko jhaMjhaekA rAjya milA aura dUsare putra sAhabakhAMko nauhAkA / vaha jaba taka jiyA bhAIke adhIna rhaa| kamAlakhAMkA putra bhIkhanakhAM mujhaekA svAmI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 rosAkA aitihAsika kathA- sAra huA aura sAhabakhAMkA putra muhabbatakhAM use pratidina salAma karatA thaa| eka bAra paraspara cittakAluSya ho jAnese muhabbatakhAM nauhA choDa kara daulatakhAMke pAsa phatahapura calA gyaa| usane daulatakhAMke pautra phadanakhAMko putrI dI aura usakI sevA karane lgaa| muhabbatakhAMke nivedana karane para daulatakhAMne kahA-nauhA tumhArA hai, tuma vahAM jAkara raho / tumheM kauna nikAlane vAlA hai ? yadi bhIkhanakhAM kucha gar3abaDa kare to mujhe khabara denA / muhabbatakhAM nauhA jA kara rahane lgaa| bhIkhanakhAM tatkAla senA le kara car3ha pAyA / muhabbatakhAMke phatahapura kahalAne para daulatakhAMkA bar3A putra nAharakhAM bhI sahAyatArtha zrA pahu~cA / zrAbhUsarake tAla para ghamAsAna yuddha hone lagA ! nAharakhAMko dekhate hI bhIkhanakhAM yuddha kSetra chor3a kara bhAga gyaa| nAharakhAM jIta kara ghara AyA / pitAne pyArase gale lagA liyA / daulatakhAMke marane para usakA putra nAharakhAM phatahapurakI rAjagaddI para baitthaa| dIvAna nAharakhAMke tIna putra the-phadanakhAM, yahAdurakhAM, aura dilAvarakhAM / nAharakhAM bar3A cora aura vilAsa priya bhI thA / gharameM dhana bahuta thA, usane bahuta sI pAtariyAM rakha lI aura nAcagAnakA akhAr3A rAta-dina jamA rahatA thaa| Asa-pAsake bhomie jamIdAra bhaya khAte the| bIkAnera ke rAva lUNakaranake marane para pUrva nizcayAnusAra vajIroMne prema saMbaMdha sthApita karaneke lie rAjakanyA dii| dillIpati sikaMdarake marane para ibrAhIma bAdazAha huA / use mAra kara vAbara aura phira usakA putra humAyUM bAdazAha huzrA / nAharakhAMke samaya zerazAha dillIkA bAdazAha thA / vaha nAharakhAMko yahuta mAnatA thA aura use mAmA kaha kara pukAratA thaa| usane hukma diyA ki phatahapurakI pezakaza ghara baiThe maz2ese khaayo| nAharakhAMne saM0 1593 bhAdra sudI 8 somavArake dina phatahapurameM eka suMdara advitIya mahala bnvaayaa| eka bAra cittor3ake rANAne nAgaurake khAna para car3hAIkI / pUrvakI prItike kAraNa nAgaurIke AmaMtraNase nAharakhAM sahAyatArtha calA / rAThaur3a va kachavAhe use dillIpatise bhI adhika mAnate the rAva gAMgA, jaitasI, sUjA aura pRthvIrAja zrAdi saba sasainya A mile / jaya nAharakhAMne sunA ki nAgaurase 12 kosa para rANA ThaharA huA hai aura khAna nAgaurase nikala kara laDaneko nahIM jAtA hai, to vaha nAgaura meM na jA kara tIna kosa aura Age gayA / nAgaurIkhAMke bulAne para nAharakhAMne kahA, "rANA nikaTa ThaharA huA hai / tuma koTakI zrITameM kyoM chipe ho ? maiM aba Age nikala pAyA, lauTa nahIM sktaa| tumhIM A kara milo|" nAgaurIkhAM bhI nAharakhAMkI dhAka suna kara rANA ulaTe paira calA / nAharakhAM bhI usI mArgase sabake sAtha pIche-pIche gyaa| rANAke pahAr3oMmeM praveza karane para 1. rAjyakAla saM0 1546 se 1570 2. rAjyakAla saM0 1570 se 1612 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 kyAmaai rAsA - bhUmikA senA lauTa calI aura usane sAre gA~voMko lUTa liyA / jagamAla pa~vArane kahalAyA ki rANAne mujhe ajamera diyA thA; usake saba gA~va tuma logoMne lUTa lie| yadi sacce rAjapUta ho to prahara do prahara ke lie Thahara jaao| maiM zrAtA hUM / yaha suna kara bIkAnera, sUjA zramarasara, aura thAMbera vAle zrAMbera cale ge| kintu nAharakhAne kahA- tuma bedhar3aka zrAzro / yaha kaha kara nAharakhAM makarAyeke sAla meM pratIkSA karane lagA / zrajamerakA faujadAra jagamAla paMvAra rANAkI senA lekara AyA / donoM meM paraspara ghamAsAna yuddha hone lagA / zrantameM pa~vAra bhAgA aura cauhAna nAharakhAMkI jIta huI / nAharakhAMke marane para usakA putra phadanakhAM phatahapurakA svAmI huA usake tIna putra the- tAjakhAM, pirojakhAM, dariyAkhAM / dillImeM jaba paThAna salemasAha vAdazAha huA to usane phadanakhAMkA bar3A satkAra kiyA | muvvatakhAMkA putra khidarakhAM phadanakhAMke pAsa khaDA thA / bAdazAhane phadanakhAMko bar3I prazaMsA kI aura kahA ki saba ( kyAmakhAnI ) bhAiyoMmeM siramaura hai / humAyUMne bhI bAdazAha ho kara phadanako acchA zrAdara-mAna diyA / dillIpati kabara bhI phadanakhAMse prema rakhatA thA / bIrabalake pUchane para bAdazAhane kahA ki aura to saba merI kRpAse bane haiM, inheM karatArane bar3A banAyA hai / rAjapUtoMkI jAtimeM 3 // kula haiMprathama cauhAna, dvitIya ta~vara aura tIsare pa~vAra, zrAdhemeM zeSa saba haiM / vAjitroMmeM jaise nisAna bar3A hai vaise hI gotroMmeM cauhAna vaDhA hai| phadanakhAMne vAdazAha akabarako apanI beTI dI; isase pArasparika premameM vizeSa vRddhi huI / bAdazAhako bhomiyoMkA ( hindU jamIMdAroMkA ) vizvAsa nahIM thA / usane kahA hindU badalate dera nahIM lagAte, zrataH tuma inakI jamAnata do to maiM manasaba dU~ / phadanakhAMne sabakI jamAnata dI aura bAdazAhane unheM manasabadAra kara diyA / phadanakhAMne rAya sAlako darabArI banA kara manasaba dilAyA / ataraa loga idharake gA~voMmeM zrA kara corI lUTa kara jAte the / yaha dIvAna phadanakhAMko burA lagA aura usane senAke sAtha bodAvatoM ke pradeza meM praveza kiyA aura chApara drauNapura meM bIdAvatoM ko harAkara corIko zapatha dilA dii| isake bAda phadanakhAMne chApaurI aura pUkha para hamalA kiyA; nirabAnoMko harA kara unake gA~voMko jalA diyA / usane vahAdurakhAMkI sahAyatA karake bhuMjhaNU dilAyA / I phadanakhAMke pazcAt usakA baDA putra tAjakhAM' phatahapurakA svAmI huA / usake 8 putra themahamadakhAM, mahamUda khAM, zerakhAM jamAlakhAM jalAla khAM, mujafpharakhAM, haibatakhAM aura habIbakhAM / tAja khAM rUpameM atyaMta suMdara thA, deza-videzameM usakA sauMdarya prasiddha thA / ujiyAreM (?) ke daulatakhA paThAnane prazaMsA suna kara dIvAna tAjakhAMkA citra banavA kara maMgAyA aura use dekha kara atyanta prasanna huA 1 1. rAjyakAla saM0 1602 se 1606 | 2. rAjyakAla saM0 1609 se 1627 / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 rAsAkA aitihAsika kathA-sAra tAjakhAM alavarase sadalavala caDhA / usane sArAM aura kharakarIko naSTa kiyA / lakhAnagar3hako lUTA / malika tAjake yahAM luTamAra kara revAr3IkA thAnA naSTa kara diyA / dIvAna tAjakhAMke baDe putra muhammadakhAMke tIna patra the- alaphakhAM, ibrAhImakhAM aura saramastakhAM / muhammadakhAne kyora aura vairATako vijaya kiyaa| mAMDhanake putra pAvata rAThaura kuMbhakaranako usane raNakSetrase bhgaayaa| ___tAjakhAMkI vidyamAnatAmeM hI muhammadakhAMkI mRtyu ho gaI / putra viyogase pitAko atyaMta duHkha huA paraMtu rudana karanese AMsUke sivA kyA hAtha thA sakatA thA, ataH apane pautra alaphakhAMke mastaka para hAtha rakkhA aura use zAhI daravArameM le gyaa| vAdazAha jalAluddInase (akabarase) tAjakhAMne nivedana kiyA ki mere ghara meM yaha bar3A hai, ise Apa sammAna deN| bAdazAhane alaphakhAMko vaDhA pyAra kiyA / java taka tAjakhAM jIvita rahe, alaphakhAMko kSaNa bharake lie bhI apanese alaga nahIM kiyaa| usake marane para alaphakhAM uttarAdhikArI huaa| bAdazAhane use TIkA de kara phatahapurakA svAmI banAyA aura use hAthI, ghoDA siropAva die / alaphakhAMne zAhI pharamAna le kara phatahapara bhejA; kachavAhe gopAlake putra syAmadAsake na mAnane para sikadAra zerakhAMne use nikAla diyaa| dIvAna alaphakhAMko phatahapura milA aura vaha navAba kahalAne lgaa| navAba alaphakhAMke pAMca patra the-daulatakhAM,' nyAmatakhAM, sarIphakhAM, jarIpha aura phakIrakhAM / / jhamaNake svAmI vahAdurakhAMke marane para usakA bar3A putra samasakhAM uttarAdhikArI huA, kiMtu dUsare bhAI use nahIM mAnate the aura use satata duHkha diyA karate the / alaphakhAM use bAdazAhake pAsa le gayA aura vAdazAhake dvArA manasabakA sammAna dilaayaa| yahI rIti calatI hai ki phatehapura vAle jise baDA kareM vahI jhUjhaNUmeM baDA hotA hai| bAdazAha akavarane pahADameM yuddha karaneke lie jagatasiMha aura dIvAna alaphakhAMko senA sahita bhejaa| dhameharImeM jA kara vana logoMko parAjita kara unake gAMvoMko naSTa kiyaa| rAjA tilokacanda bhayabhIta ho kara zaraNameM pA gyaa| dIvAnajIne use vAdazAhake kadamoMme hAjira kiyaa| salImane jaba rANA para car3hAI kI to usane bAdazAha akabarase kaha kara alaphakhAMko bhI sAtha le liyaa| mevADameM thA kara zAhajAdene vizAla senAko vibhAjita kara sAdar3IkA thAnA alaphakhAMke jimme lagAyA / usane rANA amarasihake thAne para AkramaNa kara dalako mAra bhagAyA aura lUTakA bahuta-sA mAla hAthameM kiyA / rANA bahuta ruSTa huzrA, parantu vaha bhI sAdar3I zrAnemeM asamartha rhaa| uMThAlemeM samasakhAM thA / usane bhI rANAko khUba chkaayaa| jaba zAhajAdene sunA to usane alaphakhAM aura samasakhAM donoM cauhAna vIroMkI baDI prazaMsA kii| 1. rAjyakAla saM0 1627 para yaha citanIya hai| per3Ike anusAra inakA janma 1621 me huyA thaa| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA-bhUmikA yAdazAha akabara ke marane para zAhajAdA salIma jahA~gIrako upAdhi dhAraNa kara rAjagaddIpara baitthaa| usane dIvAna alaphakhAMkA baDhA sammAna kiyA aura usake nAma phatahapurakA lAla muharakA paTTA kara diyaa| rAya manoharane alaphakhAMko mevAta dezameM bhejaa| vahAM meva loga inakI baDho sevA karate aura bheToM dvArA dravyako bhI unheM acchI prApti huii| yIkAnerake rAjA dalapatasiMhane agaNita senA ekatra kara vAdazAhake viruddha ho kara lUTa-mAra zurU kara dii| vaha sarasAmeM gayA aura jyAvadInako haTA kara usane zAhI khajAnA lUTa liyaa| bAdazAhako jJAta huA to vaha bar3A kruddha huzrA aura zekha kabIra va alaphakhAMko bIsa umarAvoMke sAtha vizAla senA de kara sarasA bhejA / dalapatasiMha vahAMse anyatra calA gyaa| eka dina pAnIke lie paraspara yuncha chiTa gyaa| eka ora 21 umarAva the aura dUsarI ora akelA alaphakhAM / ghamAsAna yuddha huyA, bahutase subhaToMke mAre jAne para svayaM zekha kabIrane coca-bicAva kiyaa| usane dIvAna alaphakhAMkI baDhI prazaMsA kI aura unheM sammAnita kiyaa| yuddha banda kara donoM dala paraspara mila gae aura dalapatisiMhako jItaneke lie bhAThU para car3hAI kii| vaha bIkAnerake bahu tase saradAroMke sAtha thaa| zAhI senAke sAmane dalapatisiMhane laDaneme asamartha ho kara jalAlakhAM dvArA dIvAna thalaphakhAMse kahalAyA ki tuma mere bahe bhAI ho| zAhI senAko roko / hamAre pUrvaja lUNakarana, pratApasI, jodhA, mAladeva zrAdikI prItikA pratipAlana kro| alaphakhAMne tatkAla yuddha baMda kara premapUrvaka bAdazAhake pAsa bheja kara dalapatisiMhako bacA liyA / dillIpatine zekha kavIrako bulA liyA, usake sthAna para mubAraka shraayaa| dIvAna alaphakhAM aura paThAnane mila kara bhivAnI para caDhAI ko| vahAM jATU jAvaloMne paira thAma kara yuddha kiyaa| phira gar3haI meM jA kara golI calAne lge| dIvAnake dalane turanta gar3haIko tor3a kara jATuoMko harA diyA aura gA~voMko lUTa kara khyAti prApta kii| bAdazAhane alaphakhAMko mevAta deza para caDhAI karanekI AjJA dI aura hAthI, ghoDA, siro. pAva dekara manasaba bddh'aayaa| dIvAnajo sasainya mevAta dezakI ora cale / sarva-prathama sArA vijaya kara alaphakhAne kAraTemeM Dere kiye / vahAM bhI mevAtiyoMko mAra kara dhanahaTA gae / meva logoMne khUba bIratAse lar3a kara prANa die / isa vijayase sAre pahAr3ame alaphakhAMkI dhAka jama gaI / bAdazAhane zAhajAde paravejake sAtha dIvAna alaphakhAMko bhI dakSiNa vijaya karaneke nimitta bhejA | burahAnapura pahuMcane para yuddhake lie saba thAne-bA~Te gye| alaphakhAMko malakApura milA / zAhajAdA edalAbAda ThaharA aura senAko usane Age bhejaa| khAnakhAMnA, lodI khAnajahAna, abdullA jakhmI, kachavAhA mAnasiha, rAThora rAyasiMha dhAdikA agaNita dala isa senAmeM thA / abdullAne khUba vIratAse lar3AI kI para AqhirameM usake paira ukhar3a ge| vaha burahAnapura lauTa calA, likhI alaphakhAMke malakApurake sivAya saba thAne ukhar3a gae / saba saradAroMne dIvAnako ciTThI likhI ki saba thAne ukhar3a gae, tuma kyo baiThe ho? jaisA paMca kare vaisA karo, isameM kauna-sI lAja hai ? Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAsAkAaitihAsika kathA- sAra 27 alaphakhAMne uttara likhA ki apane pUrvaja cauhAna hamIra zrAdiko isa taraha lajA kara maiM kaise zrA sakatA hUM ? dakSiNa ke prabala dalane umaDa kara malakApura para car3hAI kara dI, dIvAnane ghamAsAna yuddha karake dakSiNI dalako bhagA diyA / jaba zAhajADhene yaha sunA to alaphakhAMkI bar3hI prazaMsA kI aura bhIloMke thAneko vijaya karaneke lie malakApurase bhejA / usane avilaMba jAlavApura zrAdi sAre maivAsako vijaya kara bhIloko parAsta kara diyA / phira phatahapura zrA kara vaha vApasa maivAsa calA gyaa| vahAMke loga alaphakhAMkI nirantara sevA karane lge| dIvAna svayaM dakSiName rahate the, unakA bar3A putra daulatakhAM phatahapura meM rahatA thA / bAdazAhane dIvAnakA manasaba baDhA kara use baDhA umarAva banAyA / bIdAvata saradAra corI karatA thA / usake na mAnane para phatahapurase daulatakhAne car3hAI karake use parAsta kiyA aura usake gAMvako jalA diyA / paTaudhI aura rasUlapurake kachavAhe bhI corI aura lUTakA dhaMdhA karate the, va rAhagIroMko mAra dete the / jaba bAdazAha ke darabArameM isakI pukAra kI gaI to bAdazAhane mahAvatAMse salAha lI / usane kahA - kachavAhoM ko daulatakhAM dhUlame milA degA / bAdazAhane tatkAla pharasAna bheja kara daulatakhAM ko bulAyA / daulatakhAM ajamera meM A kara bAdazAha jahAMgIrase milA / bAdazAhane hukma diyA - " sUjAvata cora hai, usane sagarase paTI chIna lI hai, yadi tumameM zakti ho to use nikAla kara paTI apanI jAgIra meM milA lo / " daulatakhAMne turanta zAhI zrAjJA svIkAra kI / bAdazAhane use siropAva de kara sammAnita kiyA aura donoM paTI dIvAnake manasabameM likha dI / " daulatakhAMne bAdazAhase rukhsata pA kara kachavAhose kahalAyA ki hamArI paTI avilaMba choDa do, zranyathA yuddha ke lie taiyAra ho jAyo / kachavAhoMne kahA - "rAyasiMha aura rANA sagara bhI hameM nahIM nikAla sake | unhoMne bhI jAgIra choDa dI / tuma kauna unase bar3ha kara thA gae / khuzaro, taratIbakhAM aura aMbiyA zekha bhI hamAre sAmane nahIM ruke, tuma kisa pherameM ho|" yaha suna kara daulatakhAMne turanta dhAvA bola diyA / kachavAhe bhAga gae / mAdhava, narahara aura naraharakhAMne daulatakhAMke zrI gIdaDhakI gati pakaDhI / giradharake putra gokulane zrA kara juhAra kiyA / daulatakhAMne naraharadAsako paTIse nikAla diyA, yaha sakuTumba lohArU jA kara rahane lagA / mAdhava bhAdauvAsI meM raha kara corI karane lagA / mAdhacake viruddha logoMkI pukAra hone para daulatakhAMne use bhAdauvAsI chor3a deneko kahalAyA / usake na mAnane para daulatakhAMne mAdhava para jo sekhAvatoMke dalase garviSTha thA, zrAkramaNa kiyA / vaha laDanemeM asamartha ho bhAga gayA / daulatakhAMne usakA chUTA huzrA dravya aura sAmAna usake pAsa udAratA pUrvaka bheja diyA / dillIpatine alaphakhAMko naraharakI jAgIra dI / usa para adhikAra karaneke lie daulatakhAMne sadalabala car3hAI kI / nAharakhAMne khUba senA taiyAra kI para zrAkhira cauhAnoMse na lar3a sakA aura zaraNa svIkAra karake daulatakhAMke bar3e putra nAharakhAMko apanI beTI dI / bAdazAhake darabAra meM alaphakhAMkA bahuta sammAna thA / bAdazAhane udayapura bAruvAkI jAgIra bhI ise inAyata kI / gira Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 kyAmakhAM rAsA-bhUmikA dharane alaphakhAMko jAgIra na chodaneke liye saMdeza bhejA aura daulatakhAne likhA ki yadi sIdhe taurase nahIM nikaloge, to maiM laDa kara bhagA duuNgaa| taba usane likhA ki mere paira pAtAla meM haiM, aisA kauna yoddhA hai jo mujhe nikAla sake / daulatakhAne turanta sasainya car3hAI kara dI alaphakhAM bhAga gayA aura khIrIrameM na raha sakane para khohameM mArA-mArA phirane lgaa| daulatakhAne vijaya-dundabhI banAte hue udayapurameM praveza kiyaa| usakI dhAka cAroM zrora jama gaI; khaMDelA,aura raivAsemeM bhI khalabalI maca gii| zralaphakhAMko bAdazAhane dakSiNase bulA kara tIsarI vAra mevAtakI phaujadArI de kara bhejaa| dIvAnane daulatakhAMko sAtha le kara vAMkI, kherI, coraTI, maivAsa zrAdiko tahasa-nahasa kara ddaalaa| bahutase bhomie laDa mare / kitanoMne yuddha banda karake apanI putriyAM dI / mevAta phataha karaneke bAda alaphakhAMko yAdazAhane turanta dakSiNa bheja diyaa| kAMgar3A para car3hAI karaneke lie bAdazAhane dIvAna alaphakhAMko dakSiNase bulAyA aura rAjA vikramAjItako sAtha dekara vidA kiyA |raajaa sUrajamala nUrapurame thA, zAhI senAke sAtha yuddhame bhAga gyaa| rAjA vikramAjIta aura dIvAna alaphakhAne nUrapura para kabjA kara liyA aura vahIM DerA jamA diyA / dIvAna alaphakhAM nUrapurameM rahA aura rAjA vikramAjItane nagarakoTa para car3hAI karaneke lie kUca kiyaa| jaba sUrajamalane sunA ki rAjA nagarakoTa para gayA to usane nUrapura para sadalabala car3hAI kara use vApisa lene kI ThAnI, parantu dIvAnajose lar3ane meM asamartha ho kara kucha bhI ghAta na kara skaa| rAjA vikramAjIta kAMgar3e gyaa| vahAM bairIse bAta kara asaphala-sA hokara lauTA aura dIvAnajIko kAhalUra para car3hAI karaneko kahA / tatkAla alaphakhAne kRca kara gvAliyara meM DerA kiyA to kahalUriyA dIvAnajIke AnekI bAta sunate hI pezakaza sahita hAjira huaa| alaphakhAMne use vikramAjIta rAjAke pAsa bheja diyaa| rAjA jaba bar3ha-car3ha kara bAta karane lagA to vAdazAhane likhA ki kAMgar3A jaise ho adhikArameM laayo| zAhI senAne nagarakoTake cAroM tarapha gherA DAla diyA aura gar3ha toDa kara adhikAra kara liyaa| dUsaroMke vahAM rahanA asvIkAra karane para rAjA vikramAjIta aura dIvAna alaphakhAMne salAha karake dIvAnajIko hI vahAM rakkhA / bAdazAhane alaphakhAMkA manasava bar3hA kara saskRta kiyaa| _ vAdazAha jahAMgIra svayaM kAMgar3A dekhaneke lie aayaa| dIvAna alaphakhAMse mila kara vaha ati prasanna huA aura use sammAnita kara kAzmIrakI ora calA gayA / java ThaTA vAloMne mira uThAyA to bAdazAhane alaphakhAMko bulA kara ThaTA bhejA / usane turaMta vahAM jA kara ThaTA sara kara liyaa| idhara dovAnajIke cale jAnese kAMgar3eke saba pahADI eka ho kara mugala saltanatake viruddha ho ge| bAdazAhane sAdikakhAMko sasainya bhejA, parantu usake asaphala hone para zAhI pharamAna dvArA dIvAna alaphakhA kAMgar3e aayaa| alaphakhAMke Ate hI saba pahAr3I use juhAra karane paae| sAdikakhAM dIvAnake prabhAvase baDA camatkRta huA / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAsAkA aitihAsika kathA-sAra 2 kAbulake bhomiyoke bagAvata karane para zAha jahA~gIra svayaM lAhaura thAyA aura usane kAbula bhejane ke lie kAMgaDAse alaphakhAMko bulAyA / isI samaya lakhkhI jaMgalakI pukAra thAI ki duDhI bhaura bahU logoMne mulka Ujada kara diyA hai / vAdazAha soca rahA thA ki lakhI jAtake bhomiyoMko giraftAra kara lAhaura lAneke lie kise bhejA jAya; taba zrAsaphakhAMne dIvAna alaphakhAMko bhejane kI rAya dIM / bAdazAhane dIvAnajIko siropAva de kara sasainya lakho jaMgalako ghara bidA kiyA / dIvAna alaphanAM lAhaurase cala kara kasUra zrAyA / bhaTI manasUra Darase bhAga kara bAdazAhake pAsa calA gyaa| dIvAnajIne akhIrakI gar3hI para AkramaNa kiyA / paraspara ghamAsAna yuddha huA / 300 manuSyoM ko mAra kara zeSa sabako bandI banA liyaa| Akhirako jIta kara dIvAnajI DogaroM kI tarapha mur3e / inakA zrAgamana suna kara Dhogare pahalehIse bhAga gae / dIvAnajI baTU gae, vahAM vAle bhI dovAnajIkA sAmanA karane meM asamartha rahe / phira dIvAnajIne khAI DerA kriyA, AsapAsake bhomie saba zrAdhIna ho ge| vahAMse cihunI, depAlapura gae / duDhI bahAdurakhAne yA kara bheMTa dI aura adhIna ho gayA / jo bhomie ( jAgIradAra ) bheMTa le kara thAe the, sabako jhalaphakhAMne bAdazAha jahAMgIra ke pAsa bheja diyA / bAdazAha atyaMta prasanna huyA / cihunI, depAlapura, mahamadauTa, bhaTiMDA, pahana, zrAlamapura, pirojapura, bhaTanera, jamAlAbAda, dhiga, kabUlA, rahamatAbAda, rahImAbAda, zrAdi lakhI jaMgalake saradAroMko sara kara liyA / bhaTI, sameja, johie, duDhI, baTU, nepAla, virATa, Dogara, qharala, arava aura dhaulA, kheDA Adi saba para dIvAnane vijaya dundubhI bajAI | kAMgar3A pahAr3a para saradArakhAM zAsaka thA / usakI mRtyu ke bAda pahADI phira bagAvata karane lage / bAdazAhane alaphakhAMko bulA kara use cauthI bAra pahATa fataha karaneke lie bhejaa| dIvAnajIke sadalabala pahuMcane para pahADI loga sammukha na A kara pahADoMkI throTameM chipe rahe / dIvAnajIne kAhalara, maMDaI, sikadarAko apane adhIna kara liyaa| udhara sikaMdara zAhake sivA koI bhI turka nahIM gayA thA / cauhAna laphakhAMke jAne para pahADI ghara-vAra choTa kara bhAge phirate the / una sabane vicAra kiyA ki dIvAna se hama saba eka ho kara laDheMge / jagatasiha paiThaniyA, visaMbhara caMvyAla, bhaunakA caMdrabhAna, jasavAla phatU, bhopata, zramUla, vUlA, sUrajacanda, Thakara kalyANA, zyAmacada, jagatamAla, jiyA, rAya kapUra zrAdike sAre kaTakane ekatra ho kara nagarauTeme DerA kiyA / kyAmakhAnI aura pahADiyoM meM paraspara khUba ghamAsAna yuddha huA / pahale dina jagatasiha raNakSetra se bhAga gayA / dIvAna alaphAMkI vijaya huI / dUsare dina phira pahADI senA ekatra ho raNakSetra meM zrAI | dIvAnajIne use harA diyA, isI prakAra tIsare dina bhI pahADI hAre / cauthe dina aura bhI bahutase bhobhie pahADI dalameM zAmila ho kara laDe, parantu unakI hAra huI | pA~caveM dina aura chaThe dina bhI apha khAMkI jIta aura pahADiyoMkI hAra huI | paiThAnase sAdakakhAne alaphakhAMko patra likhA ki yA to tuma zrA kara milo yA senA bhejo| alaphakhAMne dekhA ki zatrudala umaDA huA hai| yuddha se maiM kyoM lauTakara apane kulameM kalaMka lagAU~ ? maranA eka dina hai hI / usane apane thor3e dalako rakhA kara samasta zAhI senA roSa pUrvaka sAdakakhAMke pAsa bheja dI / jaba jagatasiMhane sunA ki alaphakhAMke pAsa thoDI-sI senA hai to vaha nizAna bajAtA huyA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 kyAmakha rAsA - bhUmikA sadala raNakSetra meM zrA phuNcaa| dIvAnajIne bhI apane dalakI tIna anI banAI / eka ora rUpacanda dUsarI ora vAsI DaDhavAla aura madhya meM dIvAna svayaM rahA / pahAr3iyoMne inheM cAro tarapha se ghera liyA / ghamAsAna yuddha huthA / rUpacaMda aura vAsI hAra kara bhAga khar3e hue alaphakhAM satya aura sAhasa ke bala para paira ropa kara yuddha karane lgaa| * dIvAnajIke bar3e-baDe vIra yoddhA isa laDhAImeM kAma zrAe / edala aura kamAla kyAmakhAnI aura jamAla, mujAhada, bhIkhana, bahalola, lADU, pirojakhAM, dolA, bU isa kaMdara, mAMrUpha, sarIpha, UdA, paratA, caturabhuja, jagA, manoharadAsa, kaujU, haradAsa, dodarAja, mohata yAdine hajAroM pahADI vIroMko dharAzAyI karake aMta meM vIragati prApta kI / svayaM dIvAnajI aura unake catura nAmaka hAthIne apane cauhAna vaMzakA pAnI baDI saphalatAse dikhAyA / pahADI loga taMga A kara bhAgane lge| dIvAnane unheM khader3ate hue pIchA karake 1300 manuSyoMko mAra DAlA / jaba pahADiyoMne dekhA ki bhAganese chuTakArA nahI hogA, to saba ekatra ho kara yuddha karane lage / ghamAsAna yuddha karate hue dIvAna alaphakhAM zahIda ho gae / vi0 saM. 1686, hi0 san 1035 rojA tArIkha ke dina dIvAna zralaphakhAM vIragatiko prApta hue | dIvAnajIkI daragAha baDhI camatkArI hai, bahutasI karAmAteM prakaTa haiM / nirdhanako dhana aura nirbuddhiko buddhi va mArgabhraSTako mArga denevAle hai / isa prakAra alaphakhA mahA pIra pragaTe / kavi jAnane vi0 saM. 1691 meM purAne kacittake anusAra isa granthakI racanA kI / zraba dIvAna daulataaint vivaraNa likhate haiM - dIvAna thalaphakhAMke pIra ho jAne para usakA putra daulatakhAM uttarAdhikArI huA / bAdazAha jahA~gIrane use manasaba de kara kAMgaDekA gar3ha supurda kiyA / vaha bhI kAMgaDemeM raha kara pahADI saradAroM dvArA sevA karAtA huA zAsana karane lagA / jahA~gIrakI mRtyu ho jAne para saba thAne uTha gaye aura zrarAjakatA chA gaI, kitu dIvAna daulatakhAM apane sthAna para avicala rahA / pahADiyoMne mila kara gar3hake cautarapha gherA DAla diyA, taba dIvAnake dalane pahADiyoMko mAra bhagAyA aura nagarakoTakI rakSA kI / zAhaz2ahaoNne dillIke takhta para baiThate hI daulatakhAMko manasaba buDhA kara sammAnita kiyA / dovAnane 14 varSa kA~gaDemeM raha kara zAsana kiyA; phira kAbula aura pezAvarame jA kara rahA / sImAke saba zAsaka dIvAnase mila kara calate the / daulatakhAMke tIna putra the-tAharakhAM, mIrakhAM, aura asadakhAM / daulatakhAMkA putra tAharakhAM bAdazAhase milaneke lie akabarAbAda gayA / bAdazAhane prasannatAle use manasaba de kara baDA pyAra kiyA / jaba zAhI darabArame gajasiMhake putra rAThaura amarasiMhane sulAvatakhAMko mArA to bar3hA ghamAsAna maca gayA / bAdazAhane hukma kiyA ki rAThaur3oMko mAro, kavi jAnane isa yuddhakA varNana bar3e vistArake sAtha kiyA hai, aura dIvAna alaphakhAkI vIratAkI bar3I prazaMsA kI hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAsAkA aitihAsika kathA-sAra jisase bhaviSyameM koI darabArameM veadabI na kare / amarasiMhake jo sevaka AgaremeM the ve sabake saba laDa mare, koI bhI na bhAgA / rAvajIkA kuTuMba nAgaura meM thaa| bahutase jodhAvata pAlameM the ataH unake trAsake kAraNa nAgaura lenekI kisIne bhI svIkRti nahIM dI / Akhira vIra tAharakhAne nAgaurake lie bIr3A uThAyA / bAdazAhane nAgaurakA paTTA likha kara daulatakhAMko kAbulase bulAneke lie pharamAna bhejA aura manasaba bhI DyoDhA kara diyaa| eka dina bAdazAhane tAharakhAMse pUchA- kAbulase apane pitAke Ane para nAgaura jAoge yA pahale hI jA kara rAThaur3oMko nikAloge? tAharakhAMne kahA "ApakA pharamAna mastaka para hai| maiM abhI jAkara nAgaura dakhala karatA huuN|" bAdazAhane nAgaura de kara use bar3A umarAva banAyA aura siropAva de vidA kiyA / tAharakhAMke putra saradArakhAMko bAdazAhane manasava de kara apane pAsa rakkhA / tAharakhAne svadeza lauTa kara vaDI bhArI senAke sAtha nAgaurakI ora prayANa kiyaa| ___tAharakhAMke nAgaura Ane para jodhone gaDha khAlI kara diyA / tAharakhAne usa para kabjA kara liyA aura amarasiMhake sthAna para jaigar3hameM rahane lagA / cAra mAsake bAda dIvAna daulatakhAM bhI kAbulase zrA pahuMcA aura pitA-putra donoM pAnaMdapUrvaka nAgaurameM rahane lge| 7-8 mahIneke anantara bAdazAhane pharamAna bhejA ki pharamAna pAte hI tuma zIghratAse pezAvara jaao| zAhajAdA vahAMse balakha leneke lie jAyegA, tuma bhI usake sAtha jA kara phataha karo / zAhI pharamAna pAte hI dIvAnajIne prayANa kiyA aura tAharakhAM nAgaurameM hI rahA / 8 mAsa nAgaurameM sukha-pUrvaka usane bitAe / jaba tAharakhAMne phaujake balakha jAnekI bAta sunI to usane bAdazAhake pAsa lAhaura araja bhejI ki hukma ho to maiM hAjira hoU / bAdazAhane use balakha bheja diyaa| choTe zAhajAdene kaTakake sAtha balakhako phataha kara liyaa| donoM zAhajAdone dakSiNI rustamakhAM aura dIvAna daulatakhAMko iMdavaha sthAnameM bheja diyaa| zAhajAdeke pAsa balakhameM tAharakhAM thA / zrAyu pUrNa ho jAnese yuvAvasthAmeM ho acAnaka usakI mRtyu ho gaI / nagarameM tAbUta pAne para hAhAkAra maca gayA / pitA daulatakhAMko bar3A duHkha huA / bAdazAhane suna kara duHkha prakaTa kiyA aura salAvatakhAMko bulA kara dilAsA diyaa| balakhase zAhI senA lauTa kara kAbula AI to vAdazAhane kaMdhAra vijaya karanekI AjJA dI, aura kumuka bhejI / idhara zAhajahAMkI senA aura udhara zAha abbAsakI senA paraspara laDhane lgii| jaba zAhI senAke paira ukhar3ate dekhe to rustamakhAM dakSiNI aura dIvAna daulatakhAM raNakSetrame utara paDhe aura unhoMne zatrusenAko parAsta kara diyA / jaba zItakAlameM barafa jamane lagI to zAhI senA kaMdhAra choDa kara kAbula A gaI / jaba 1 rAjyakAla saM0 1683 se 1710 inake nAmase racita 'TaulitavinodasArasaMgraha' nAmaka vizAla vaidyaka-granthakI apUrNa prati anUpa saMskRta lAibrerI, bIkAnerame upalabdha hai / isakI pUrI prati anveSaNIya hai| ApakA citra phatahapura paricayameM prakAzita hai| 2 phavi jAnane bar3e hI karuNa zabdome vilApa kiyA hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 kyAmakhAM rAsA - bhUmikA mausama ThIka huA to phira senA kaMdhAra lene gaI para usake hAtha na thAne para vApisa senAko kAbula lauTanA par3A / tIsarI bAra bAdazAhane phira senAko bhejaa| kaMdhAra meM ghamAsAna yuddha hone lgaa| daulatakha dIvAna bhI caDhAI ke daure karatA thaa| isI bIca use jvara ho gayA aura kucha dina bAda usakI mRtyu ho gaI / vi0 saM0 1710, hijarI meM dIvAnako mRtyu huii| bAdazAhane dilAsA de kara tAharakhAMko siropA de kara svadeza bidA kiyA / saradArakhAM apane vatana lauTa kara sukhapUrva ke rAjya karane lagA / saradArakhAM aura pUranakhAM cirAyu hoM / prastuta rAsA yahIM samApta hotA hai| paM. bhAvaramalajI zamarki lekhAnusAra, 'zajatula musalamIna' aura 'tArIkha khAnajahAnI' grantha isI rAsAke anusAra bane haiM aura uparyukta saradArakhAMke (1710-37) bAda donadArakhAM (saM. 1730 se 60 ), saradArakhAM hi. (1760-86) kAmayAbakhAM ' (1786-88) phatahapura ke navAba hue| aMtima saradArakhAMne apanA viruddha 'savAI kyAmakhAM' rakhA aura yahI aMtima navAba huyA | sIkarake sAmanta rAva zivasiMha sekhAvatane use parAjita kiyA dhaura saM. 1788 meM svayaM phatahapurakA svAmI banA / phatahapura paricayase saradArakhAMke paravartIya navAboMkA vRtAMta pariziSTa meM diyA gayA hai| 8 kyAmakhAM rAsAkI pratikA paricaya | hameM prApta pratike anusAra granthakA nAma " rAsA zrI dIvAna zraliphakhA~kA " hai / purohita harinArAyaNajI, paM. bhAvaramalajI va phatahapura paricaya zrAdike lekhakoMne isakA nAma " kAyamarAsA" likhA hai / isakA pradhAna kAraNa yahIM pratIta hotA hai ki isameM kyAmakhAnI navAyakA itihAsa hai vala liphakhaukA hI nahIM / hameM yaha prati jhumaNa ke jaina upAsarese milI thii| isakI anya prati sva. purohita jIke pAsa honekA jAnane meM zrAyA tava purohitajIMse pUchA gayA to Apane uttara diyA ki koI sajjana mere yahA~se le gaye the, unhoMne vApisa lauTAnekI kRpA nahIM kI / zrataH isakA sampAdana hamAre saMgrahakI eka mAtra pratise hI kiyA gayA hai / prati bahuta zuddha evaM racanAsamayake AsapAsa kI hI likhita hai / ataH hameM koI dikkata nahIM huI / 1 prApta prati pustakAkArake 70 patroM meM hai / sAija || 8|| hai | pratyeka pRSThameM 16 se 18 pa~ktiyAM va prati paMkti akSara 18 ke lagabhaga haiM / gaNanAse grantha parimANa 1350 zlokakA hotA hai / yadyapi isa pratimeM lekhana - samvat nahIM diyA gayA hai, para hamAre saMgrahakI dIvAna alaphakhakI pair3I aura usake lekhaka eka hI haiM / ataH usakI puSpikA nIce de dI jAtI hai 1 phatahapura - paricayameM saradArakhAkI vidyamAnatAmeM kAmayAbakhAke 2 varSa rAjya karanekA likhA hai para yaha kucAmaNa calA gayA thaa| vahIM marA / ava bhI vahAM isake vaMzaja vidyamAna haiM / jhAbaramalajIne vIcameM eka kAma aura diyA hai para ThIka nahIM hai / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAsAkA mahatva "saMvat 1716 miti kArtika vadI 21 zanivAra tA. 23 mA. muharrama san 1070 likhAita paThanArthe phataihacaMda likhataM bhIkhA" muMphaNase hameM tIna anyoMkI pratiyAM milI thI unameMse buddhisAgara grantha bhI isIkA likhita hai "samvata 1716 mitI Asoja sudI 14 bAra somavAra tA. 11 mAsa muharrama saM. 1070 pauthI likhAita paThanArtha phatahacanda likhataM mIzradeva / zrImAlazakagotra saMbhavata / zrI hindustAnI ekeDemI saMgraha vAlI prati bhI phatehacandakI hai| saMbhavataH donoM phatehacanda eka ho / phatehacandako jAna kavikI racanAnoMse choTI unase hI prema rahA pratIta hotA hai / ekeDemIkI pratise kAmalatA granthakA puSpikAlekha nIce diyA jAtA hai - ___ "sambat 1778 mitI kAtakA sudI ra visapativAra hasatakhata phatehacanda tArAcandakA DIDapAniyA pothI phatehacandakai gharakI / shrii| zrI / kyAmakhAM rAsAkA mahattva kyAmakhAM rAsA aneka dRSTiyoMse mahattvapUrNa hai| sAhityakI dRSTise yadyapi usakI tulanA pRthvIrAja rAsA, saMdeza rAsA Adise nahIM kI jA sakatI, tathApi yaha to mAnanA hI par3atA hai ki usakI zailImeM eka vizeSa pravAha hai| premapUrNa AkhyAyikAoM aura prAkRtika varNanoMse jAna bhI ise susajjita kara sakatA thA, vaha vIra rasakA hI nahIM zRMgAra rasakA bhI kavi thA, kintu usane sarala zrojasvinI bhASAmeM hI apane vaMzake itihAsako prastuta karanA ucita samajhA, usane yathAzakti mitabhASitA aura satyakA Azraya liyA / ' jAnane jahAM vahAM sundara padya bhI likhe haiN| jinameM kucha yahAM prastuta kiye jAte haiM yAMkai bAnahI bane, dekhahu~ jiyahi vicAra / jo bAMkI karavAra hai, to bAMko paravAra // yAMkasI sUdho mile, to nAhina ThaharAi / jyoM kamAna kavi jAna kahi, vAnahiM deta calAi // kahA bhayo kavi jAna kahi, vairI bakIya kuvAta / kavake gira gira kahAta haiM, pai gira nA gira jAta // 1 kahata jAna aba varanihA~, aliphakhAMnakI jAta / pitA jAna badi na kahoM, bhAkhoM sAcI bAta // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA bhUmikA sUra pIra para mIna jala, inako yeka subhAi / raphi raphi doU marai, jo pAnI pyAde jAi / rahe na kehU~ hIna jala, sahe na doU gAra / sUra vIra cuni mInako, pAnI hIsauM pyAra // yeka yAta kavi jAna kahi, baDhyau mInateM sUra / mIna mare pAnI ghaTe, sUra mare jala pUra // tAharakhAM kInau gavana, sravana sune ye yaina / vastra bhagauhe hai gaye, rata roye juga naina / pUnoko pahuMcyau nahIM, bhaga kamodani maMda / yaha baparIta lAge burI, gahyo saplI caMda // thArIke mukkA bhaye, Thare Thare hI jAhi / suratara tAharakhAMna binu, kehUM na haga ThaharAi / hiya kamala nAhina khulata, murmita pala pala mAhi / chavi ravi tAharakhAMna jU, DiSTa parata hai nAMhi // kahu kaise ke Upaje, naina cakora anaMda / kahUM DiSTa parai nahIM, tAharakhAM mukhacanda / / mIra kari tAharakhAMna ja, hitavana hiya hita dIna / naina bahana hiradai dahana, manahi gahana tana chIna // dharmarAja kaise kahU~, kauna dharma yahu Ahi / kATata aiso kalapatara, kRpA na upajI kAhi / / suraja nAva kahAhi hai, ulaTau sabai subhAi / chupyo rahata hai syosakU, nisako nikasata AI // dillIkA yaha varNana bhI paThanIya hai anaMta bhatAhari bhakhi gai, naiku na AI lAja / yeka marai dUjai dharai, yahai dillIko kAja // jAta gota pachata nahIM, joI pakarata pAna / tAhisauM hina mila caleM, pai bhakhi jAra nidAna // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAsAkA nAmanirNaya eka sAhityika vyakti dvArA likhe jAneke kAraNa rAsAmeM sahRdayajanake lie Anandako isa bhAMti paryApta sAmagrI hai| kintu vAstavameM usakA mahatva sAhityika nahIM, aitihAsika hai / sAhityakI dRSTise aneka anya kRtiyA~ kAyamarAsAse bar3hI car3hI haiM, kintu apane nijI kSetrameM yahI pramukha vastu hai| kAyamakhAniyoMkA itanA acchA aura itanA vizvasanIya varNana hameM anyatra nahIM milatAaura vaha bhI itane rocaka DhaMgase ki pAThakakA mana kabhI nahIM UvatA, yahI icchA banI rahatI hai ki vaha aura par3he / vaMzake garvase yatra-tatra kucha bAteM zAyada binA jAne hI kucha bar3hA kara likhI hoN| kintu jAna kara to zAyada usane aisA na kiyA hogA / sacce bhAratIyakI taraha vaha kabhI yaha bhUla nahIM pAtA ki yaha saMsAra kSaNabhaMgura hai| projasvIse ojambI varNanake pazcAt jaba vaha likha baiThatA hai jo lauM daulatakhAM jiye, sAke kiye apAra / aMta na kou thira rahai, yA jhUThe saMsAra / to hameM pratIta hotA hai ki yaha koI darabArI itihAsa lekhaka nahIM hai, na abulphajala hai aura na bAbara / satya ise priya hai, yaha vyarthakI atizayokimeM vizvAsa nahIM rakhatA / pustakakA aitihAsika sAra pUrva diyA jA cukA hai / pustakake antameM dI huI TippaNiyoM dvArA hamane rAsAke aitihAsika mUlyAGkanakA bhI prayatna kiyA hai| ataH sAmAnyarUpase hI rAsAke aitihAsika mahatvakA hama yahAM nirdeza kara rahe haiN| kivAmarAsA yA kyAmarAsA yaha pustaka Ajakala 'kAyamarAsA' ke nAmase adhikatara vidvAnoMko jJAta hai| kintu isake mUla nAyakakA vAstavika nAma 'kivAmakhAM' honeke kAraNa 'kivAmarAsA' kAyamarAsAse kahIM adhika zuddha zabda hai / yaha zabda vigaha kara 'kyAmarAlA' bana gayA hai| ise zuddha kara kAyamarAsAkA rUpa denA ThIka nahIM hai / 'kivAmakho' ke vaMzajoMko bhI kAyamakhAnI na kaha kara 'kivAmakhAnI' yA 'kyAmakhAnI' kahanA adhika ThIka hogA / hamane kAyamarAsAke sthAna 'kyAmakhAMrAsA' likhanA ucita samajhA hai| pustakakA racanAkAla saMvat 1691 arthAt san 1624 hai| usa samaya bAdazAha zAhajahAM dillIke siMhAsana para upasthita thA / mugala sAmrAjya apane vaibhavake zikhira para pahuMca kara astonmukha honekI tayyArI kara rahA thaa| balakha aura kandhArakI parAjaya, jinakA varNana rAsAmeM vartamAna hai, usake prathama lakSaNa the / dakSiNameM malika ambarake viruddha yuddha karate hue jina kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3A thA, unakA bhI isameM acchA digdarzana hai / racayitAke pitA aliphakhAM, bhAI dolatakhAM, aura bhatIje tAharakhAMne inameM bhAga liyA thaa| ataH inakA varNana ThIka honA svAbhAvika hI thA / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA-bhUmikA racayitAke pitA aliphakhAMne bar3I zrAyu prApta kI thI, usane akavarase le kara anta takake aneka yuddhoMmeM bhI bhAga liyA thaa| isaliye usake jIvanase mugala kAlIna bhAratakA hama acchI taraha jJAna prApta karate haiN| bAdazAha akabarane usake nAma phatahapurakA paTTA likha diyA; kintu usakA adhikAra dilAneke liye zikadAra zerakhAMko zyAmadAsa kachavAheke viruddha balakA prayoga karanA pdd'aa| akabarake antima aura jahAMgIrake samaya samayameM jitane upadva hue unakI aliphakhAMke jIvanase hama khAsI sUcI tayyAra kara sakate haiN| salImakI mevAr3a para car3hAIke samaya aliphakhAM sAdaDIkA thAnedAra niyukta huA / jaba dalapatane jahAMgIrake viruddha vidroha kiyA to zekha kabIrake sAtha aliphakhAM bhI dalapatake viruddha bhejA gayA / tujuke jahAMgIrImeM isa vidrohakA atyanta saMkSipta varNana hai| usake vizeSa varNanake liye hama Apake AbhArI rheNge| svayaM dillIke pAsake pradeza bhI aneka bAra upadrava karate rahate the / aliphakhAMne jATuroko harA kara bhivAnI phataha kI / mevAtameM to upadravoMko zAnta karaneke liye use aneka bAra niyukta honA par3A / pATaudhi aura rasUlapurako usake putra daulatakhAne sara kiyA / dakSiNameM aneka senApatiyoMkI adhInatAmeM aliphakhAMko malika ambarakI senAoMkA sAmanA karanA pddaa| cAra vAra aliphakhAMko kAMgar3e bhejA gayA, aura vahIM san 1426meM vaha vidrohI pahADiyoMke viruddha laDatA huA mArA gyaa| ___aliphakhAMse pUrvakA varNana kisI purAne kavitta para Azrita hai / usakA aMtima bhAga jAnake samayake nikaTa honeke kAraNa svabhAvataH prAyaH ThIka hai| kintu prArambhika.bhAgameM aneka bhUle haiM, aura saMbhavataH isakA bhI yahI kAraNa hai ki yaha parAnA kavitta bhI kAyamakhAMke maraNake aneka varSoM vAda likhA gayA thaa| nAmasAmyake kAraNa jo bhUle huI haiM unakA vizeSa vivaraNa TippaNiyoM meM diyA gayA hai, pAThaka vahIM dekheM / cauhAnokI utpattiko kathA rocaka hai / usakI pRthvIrAjarAsA AdikI kathAse tulanA aitihAsika dRSTise lAbhaprada siddha ho sakatI hai| vIra cauhAna jAti vatsagotrIya thii| jAna vatsa RSise hI cauhAnoMkI utpatti mAnate haiM, cAMda, sUraja zrAdise unheM milAnekA jAnane prayatna nahIM kiyaa| tugalaka, sayyada, lodI, sUra aura mugala vaMzoM para rAsAmeM paryApta sAmagrI prApta hotI hai, jisakA aitihAsika sAvadhAnI pUrvaka prayoga kara sakate haiN| jodhapura, bIkAnera Adi rAjyoMke itihAsa para bhI jAnakI lekhanI kucha navIna prakAza DAlatI hai| ataH isa aitihAsika rAsAko prakAzita kara rAjasthAna purAtattva mandira prazasya kArya kara rahA hai| hama vyaktigata rUpase usake AbhArI haiM; usane hindI bhASAkI eka kavikI racanA pAThakoMke saMmukha prastuta karanekA hameM suavasara pradAna kiyA hai / dazaratha zarmA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM. 1 dIvAna daulatakhA~ racita hindI vaidyaka grantha dIvAna daulatakhA' dvArA racita hindI vaidyaka granthakA nAma hai 'daulati vinodasAra' / isakI eka apUrNa guTakAkAra prati bIkAnerakI anUpa saMskRta lAibrerImeM vidyamAna hai / prastuta pratimeM anya kaI vaidyaka anyoMkA bhI saMgraha hai, kevala bIcake pR0 367 se pR0 397 takameM yaha grantha likhA huA hai| pUrNa pratikI anupalabdhike kAraNa isameM granthakA kitanA aMza kama raha gayA hai va antameM pranthake racanAkAla zrAdikA ullekha thA yA nahIM, yaha kahA nahIM jA sakatA / upalabdha patromeM karIya 1500 padya haiM, jinameM hindIke atirikta saMskRtake bhI saikar3o zloka haiM / saMbhavataH ye kisI anya granthase uddhRta kiye gaye hoNge| Azcarya nahIM ki ve granthakArake banAye hue bhI hoM, kyoMki unameM kisI granthase uddhRta kiye jAnekA ullekha dekhane meM nahIM aayaa| jaisA ki rAjA-mahArAjAoMke nAmase racita bahutase anyoMke sambandhameM dekhanemeM AtA hai, saMbhava hai ki yaha grantha bhI svayaM daulatakhA~kA racA na ho kara usake prAzrita kisI vaidyavidyAvizArada kavikA racA huzrA ho / para prApta aMzameM kahIM aisA nAma-nirdeza na milanese daulatakhA~ dvArA racita mAna lenA hI ThIka jAna par3atA hai / granthakA prAraMbhika aMza va adhikAroMke nAmAdi nIce diye jA rahe haiM, jisase granthakA mahatva bhalI bhA~ti vidita ho jAyagA - daulativinodasArasaMgraha zrImaMta saccidAnaMda, cidrUpaM paramezvaram / niraMjanaM nirAkAraM, taM kiMcitpraNamAmyaham // 1 // dodhakAdi sadvRttai pAThaH pAThAnuge vare / zAstra virucyate rucyaM, ha (?) STvA shaastraannynekshH||2|| "daulativinodasArasaMgraha" nAma prakRSTa paramArtham / yatrA se paropakRtyai, sammate sumataM kavIndrANAM // 3 // zrImadvAgaDa maMDalAkhila siraH prodyatprabhA maMDanaH / zrImaMto'liphakhAnabhUpativaraH nanyAsurAnandadAH // tatpaTTodaya syanuma divAkaraiH bhAsvitprabhA bhAskaraiH / zrImaddaulati khAna nAma vasudhAdhIzaH sudhIzAzritaH // 4 // 1 inakA citra phatahapura pranthameM prakAzita hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA - pariziSTa dhanaMtara mukha vaidya bahu, siddha cikitsAkAra / tana suddhi muNi yoga patha, lahai saMsAraha pAra // 2 // tAthaI cikichaka yogavid, pachaI cikitsA sattha / mukti hoI paramavi nipuNa, rahAM cAhai tau attha // 6 // dharma artha aru kAma kau, sAdhana eha zarIra / tasu nirogatA kAraeI, udyama karai sudhIra // 7 // dhuri nidAna vigyAna tasu, oSadhake guNa doSa / tAsa suddha vaidyaka huvai, jAnu karai ju amosa // 12 // deza kAla vaya vanhi sama, zroSadha prakRti vicAra / deha satva bala vyAdhi phuni, dhai aoSadha gunakAri // 13 // iti zrI daulati vinodasAra saMgrahe zrI daulatikhAMna nRpati vara vinirmita vaidyaguNAdhikAraH / adhikAroMke aMtameM jJAna parama ihu jogI jAnai, kai kichu parama vaidha bakhAnai / grantha viseSi jihAM kachu pAyA, bhUpati daulatikhAMna dikhAyA // 1 // x jAmAtA madhurai sItalehi, tiuM pittaha sevau mana anehi / ihuM kAla jJAna jAnahuM sujAna, bhAsya nRpa zrI daulatikhAna // 3 // SoDaza jvara lakSaNa sahita, zroSadha kavAtha bakhAMna / kahA vAgaDa dezAdhipati nRpa zrI daulatikhAMna // 17 // iti zrI vAgaDha dezAdhipati zrI pAliphakhAMna naMdana zrI daulatikhAna viracita zrI daulati vinoda sAra saMgraha SoDaza jvraadhikaarH| prApta 45 adhikAroM ke nAma vaidyaguNAdhikAra, paramajJAnAdhikAra, kAlajJAna, mUtra parIkSA, nAr3I parIkSA, jvara cikitsA, atisAra, saMgrahaNI, harSa, dunAmonirUpaNa, mandAgni, visUti, ajIrNa, kRminidAna, pAMDu, rAjayakSmA, kAza, chIMkanidAna, svarabheda, zrArocaka, chardi, tRSNA, dAha, unmAda, vAtanidAna, AmavAta, zUlanidAna, gulma, hRdroga, mUtrakRccha, mUtraghAta, azmIrI, prameha bheda, udarAmaya plIhA, zotha, aMDa vRddhi, gaMDamAla, zlIpada jaNAnAM, visphoTa, bhagaMdara, upadaMza, sUka kara, zIta pitta, Amlapitta, visarpi tathA bhAvA~ lutA / (isake bAdakA aMza prApta nahIM hai)| jaisA ki apara likhA gayA hai, prastuta pranyakI kevala eka hI apUrNa prati prApta huI hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 daulatakhAM racita hindI vaidyaka grantha phatehapurAdimeM khojane para saMbhava hai isakI anya pUrNa prati bhI upalabdha ho jAya / AzA hai, Ayurveda evaM hindI sAhityake premI sajjana anveSaNa kara isa pranyake sambandhameM vizeSa prakAza DAlanekI kRpA kreNge| hindI bhASA va Ayurveda cikitsA paddhatikA pracAra dinoM dina bar3ha rahA hai, para kheda hai ki abhI hindI bhASAmeM isa viSayake anya bahuta hI kama prakAzita hue haiN| yaha hindI sAhityake lie ucita nahIM hai| ina anyoMkI vikrI bhI acchI ho sakatI hai, ataH sAhitya sammelana, nAgarI pracAraNI sabhA zrAdi saMsthAoM va anya prakAzakoMko vaidyaka sambandhI granyoM ke prakAzanakI ora zIghra dhyAna denA caahie| kyAmakhAnI dIvAnoMke samayake zilAlekha saMtakavi sundaradAsake sthAna para saM. 1688 phA. va. 6 budhavArakA lekha lagA huzrA hai jisakA phoTU sundara anyAvalIke jIvana caritra pR. 120 meM chapA hai| daulatakhA~ va tAhirakhA~kA ullekha isa prakAra hai DhIlI pati jahA~ suta, rAjata zAhI jahAna / daulatakhAM nRpa phatehapura, tA nandana tAhirakhAna / tAharoko, rAThaura amarasihake zAhI darabArameM salAyatoko mAra kara svayaM mara jAne para samrATane nAgaurakA paraganA de diyA thaa| vahA~ pahuMca kara tAharakhAnane rAThauroMse nAgaura chIna liyaa| gar3hake pAsa masajida banAI gaI thii| jisake hijarI san 1076 ke lekhameM zAhajahAM evaM tAharakhA nAma khudA hai| (sundara granthAvalI, jIvana caritra pRSTha 37) phatahapura kilekA jIrNoddhAra va Azcaryajanaka vAvadIkA nirmANa daulatakhAne saM. 16621671 meM kiyA aisA ullekha phatahapura paricayameM kiyA hai| saMbhavataH isake sUcita zilAlekha vahA~ hoN| pariziSTa naM. 2 "muhaNota neNasIrI khyAta" mUlase kyAmakhAnIkI utpatti yahAM uddhRtakI jAtI hai - "atha kyAmakhAnyArI utpati ara phataipura jUjhaeM vasAyau / darerA vAsI cahucANa, tikAM Upara haMsAraro phojadAra saida nAsara dodd'iyo| tada darero mAriyo ara loka sarava bhAgo / pachai cAlaka 2 phojadArarai najara gudarAyA |taahraaN phojadAra diitthaa| hakama kiyau "ju hAthIra mahAvatanUM sAMpo para dUdha pAvo - moTA kro|" tAharA phaujadAra saida nAsara dona yAlakAMnaM AparI bIbInUM sAMpiyA ara kaho-"ju hama do lAye haiM so inako tuma pAlo" tAharAM dona pAlakAMna bISI paaliyaa| ladakA varasa 10 tathA 12 rA huvA tAharAM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakho rAsA-pariziSTa hAMsIre sekhanUM sAMpiyA / tada kivareka dina saida nAsara phauta huvau / tada saida nAsararA beTA para au donU putarelA pAtasAha lodI paThANa nAma bahalola terI najara gudarAyA / tAharAM saida nAsararA beTA pAtasAharI najara usar3hA na pAyA para zrI cahuvANa najara shraayo| tero nAma kyAmakhAna huto su iyenU saida nAsararo munasabaM huto su diyau ara jATaro nAma jainUM huto terA jainanadota kahAyA / so jUjhaNaM phatepura mAhe kehIka rahai chai / zrara pAtasAha thor3o bIjAnUM paNa diyo / para kyAmakhAMnI haMsArarI phojadArI dovI / tada iyai dITho "ju koika,rahaNanUM ThikANo kIjai to bhalo" tAharAM jUjhaNaM zrAchI dIThI!, tAharAM codharI ter3iyo / , tAharAM kahyo-"caudharI ! tuM kahai to mhe ThikANo rahaNanUM karAM" tAharAM codharI boliyo-"ju bhalo Thor3a vaNAvo / U paNa mhAro nAma rahai tyUM karIjyau" tAharA ,kalo bhaloM / tAharAM , codharIro nAma jUjho huto su tikerai nAma jhaNaM vasAyau / anai jUjhaNaM mAhilI. hI ja dharatI kAr3ha nai phataipura vasAyau / nai bhai bhomiyA thakA rahai / pachai kitaraheke dina 'akabara pAtasAha mAMDaNa kUpAvaMta jamaNaM jAgIrameM dI hutI / ara phatepura iNa jUjhaNUM mAhilI hI z2a hutI su phataipura gopAladAsa sUjAvata kachavAhe dI hutI / su bhomiyA thakA raihatA / mukAto detaa| supachai jahAMgIra pAvasAharA cAkara huvA / su paihalA to samasakhAM jUjhaNUM cAkara rahyo / pachai alamakhA rhyo| ' dUho - paihalI to hiMdu hutA, pAcha huA turaka / tA pAcha gole huvai, tAta vaDapaNa tukka // 1 // dhAye kAma na zrAvahI, kyAMmakhAMni gaMdeha / baMdI zrAda-jugAdake, saida nAsara haMdeha // 2 // iti kyAMmakhAnyArI vAta saMpUrNa // " . . ___ pariziSTa naM03 kyAmakhArAsAmeM saradArakhAMke rAjyAdhikAra prApti takakA ullekha hai, ataH paravartI itivRttakI __ pUrti phatahapura paricayase kI jAtI hai - - .. ... ... "1 - navAba saradArakhAM (0). . (saMvata 1710 se 1737 taka tadanusAra san 1653 se 1660 taka) navAva daulatakhAM aura tAhirakhAMke.saMvat 1710meM, prANAnta ho jAneke bAda, tAhirakhAMke putra saradArakhAMko zAsanAdhikAra milaa|' apane nAmase usane "saradArapurA" gAMva zrAbAda kiyaa| vaha zAsanastha prajAkI aura apane rAjyako rakSA karane meM hara samaya lagA rahatA thaa| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - . .. AN . navAba daulatakhAM (dvitIya)" zAsanakAla saM0 1683-1720 . . , . . . : rane . R phatahapura kA kilA (nirmANa saMvat 1508) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthat ANY GAR nAva liphakhAM kA makabarA 1 navAvI vAvaDI nirmANa saMvat 1671 - navAva aliphakhAM ke rAjya meM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paravartI navAba 41 phadanakhAM nAmaka eka lar3akA navAba saradArakhAMke thA, jo asamayameM navAbakI jindagI meM hI mara gayA thA, isase navAba duHkhI rahane lagA / ' rAta - dina duHkha meM DUbe rahanese use rAjya kArya zrarucikara ho gayA thA, jisase usane saMvat 1737 tarka 27 varSa hI rAjya karaneke bAda gaddI chor3a dI aura rAjyakA adhikAra apane choTe bhAI donaMdArakhAMke supurda kara diyA / 10- - navAba dInadArakhAM ( saMvata 1737 se 1760 taka tadanusAra san 1680 se 1703 taka ) saMvata 1737meM navAva saradArakhAne, apane putrakI mRtyuse" duHkhita honeke kAraNa rAjyAsana chor3a kara apane bhAI dInadArakhAMko gaddI para baiThAyA / vaha pahaleke navAboMkI taraha bahAdura aura buddhimAna na thA; balki zaktihIna aura mUrkha thA / ' 1 , apane nAmase "dInadArapurA " nAma rakha kara navAba dInaMdArakhAne eka gAMva kuMkuM ke rAste meM basAyA / navAvake 2 lar3ake paidA hue jinakA nAma rasIdakhAM aura mujaphpharakhAM rakkhe gaye / kama kala honese navAba dInadArakhAM adhika dina taka rAja-kAja na nibhA sakA, isase usake pote saradArakhAMne saMvat 1760 meM usase rAjyabhAra grahaNa karake navAvI apane hAthameM le lI / 11 - navAba saradArakhAM (2) ( saMvat 1760 se 1786 taka, tadanusAra san 1703 se 1729 taka ) navAba dInadArakhAMke rAja-kAja na saMbhAla sakaneke kAraNa usake pote saradArakhAMko usake jIte jI hI 1760 meM gaddI sauMpa dI gayI / vaha bhI navAba dInadArakhAMke samAna mUrkha aura balahIna thA / aiyAza bhI avvala darjekA thA / usane eka telinako usake rUpa para zrAsakta ho kara rakha liyA thA, jisakA mahala zrAja taka phatahapura ke kilemeM vidyamAna hai, jo " telinakA mahala" aisA kahA jAtA hai / telinase eka lar3akA bhI navAbake huA, jisakA nAma mahabUba thA / 1 7 saMvat 1792 meM navAba saradArakhAMne kisI kAraNa vaza krodhAvezameM zrAkara bhojarAjajIke vaMzaja baravAke kezarIsiMha aura sukhasiMhako jAnase maravA diyaa| yaha bAta jaba bhojarAjanI vaMzaja vIravara zArdUlasiMhajIne sunI, to ve itane krodhita hue ki sirase paira taka krodhAgnise tilamilAne lage / unhoMne turanta hI rAva' zivasihajI ko sAtha meM le kara 150 savAroM sahita phatahapura para car3hAI kii| 1 } * * " 134 t *rasIdakhA~ - navAba dInadArakhAMkA baDhA beTA thA / usane apane nAmase "rasodapurA " basAyA / usake 2 lar3ake the| saradArakhAM aura mIrakhAM / saradArakhAM navAba dInadArakhAne apanI gaddI para baiThAyA / usakA bar3A beTA thA, isase use hI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA - pariziSTa phatahapurakI bohar3ameM pahu~ca kara zArdUlasiMhajI aura rAva zivasiMhajIne navAvake UMToMke samUhako vahAM caratA huA paayaa| unhoMne usa samUhako gherA / navAvane apane sarvesarvA kAjIko vahAM bhejA / kAjI aura zArdUlasiMhajI vagairahameM lar3AI chiDa gayI / antameM kAjI aura gyAraha kAyamakhAnI usa sthAna para mAre gaye aura bAkI saba bhAga gye| usI samayase zArdUlasiMhajI aura rAva zivasiMhajI kAyamakhAniyoMko nIcA dikhAne aura unakI bhUmi unase chIna leneke lie prayatnazIla hue| apane prayatnameM lage hue unhoMne amaeko saMvat 1786meM kAyamakhAniyoM se chIna kara, usa para apanA adhikAra kara liyaa| bAdameM phatahapura para apanA adhikAra sthApita karanA cAhA, isake lie ve ucita avasarakI bATa johane lge| mahabUbako apanA uttarAdhikArI banAnA cAhaneke kAraNa navAba saradArakhAMse anya kAyama khAnI saradAra manamuTAva rakhane lage the| kAyamakhAnI cAhate the ki adhikAra mahabUbako na mila kara kAmayAvakhAMko mile; para navAba yaha na cAhatA thaa| usane to mahabUbako hI uttarAdhikAra denA cAhA; yadyapi vaha kAyamakhAniyoMke kahanese kAmayAvakhAMko dattaka -putra banA cukA thaa| __kAyamakhAnI navAyase bilakula asaMtuSTa ho gaye / cUDI aura besavAke kAyamakhAniyoMne rAva zivasiMhajIke pAsa jA kara karabaddha prArthanA kI ki "zrApa phatehapurakA adhikAra kAmayAvakhAMko dilA deM, ApakI sevA meM hama 25 gAMva bheMTa svarUpa de deMge aura phatehapurakI rAjya-vyavasthA bhI ApakI salAhase kI jaavegii|" ___ kAyamakhAniyoMkI prArthanA suna kara rAva zivasiMhajIne kAzalIke kuMvara rAmasiMhako bulavAyA rAmasiMha aura prArthI kAyamakhAniyoM ko sAtha le kara saMvat 1786meM rAva zivasiMhajIne phatehapura para car3hAI kii| bhayaMkara lar3AI huI, donoM taraphake aneka vIra aAhata hue aura aneka mAre gaye / bAdameM navAvane yaha jAna kara ki kAyamakhAniyoMne hI zekhAvatoMko sAtha le kara car3hAI kI hai baharAva zivasiMhajIke caraNoM meM A pddaa| rAva zivasiMhajIne navAbake lie nau hajAra rupayA vArSika nizcita kiyA aura kAmayAbakhAMko gaho para baiThA diyaa| 12-javAba kAmayAbakhAM (saMvat 1786se 1787 taka tadanusAra san 1729se 1730 taka) navAba saradArakhAM, jo mahabUbako rAjyAdhikAra denA cAhatA thA, usase rAva zivasiMhajIne rAjyakA adhikAra saMvat 1886meM kAmayAvakhAMko dilavA diyA, jo navAyake choTe bhAI mIrakhAMkA lar3akA thA aura navAbake dvArA dattaka bhI svIkRta kiyA jA cukA thaa| __ navAba kAmayAbakhAM apanese pUrvake do bavAyoMkI bhAMti hI balabuddhise rahita thaa| vaha rAjyakI vyavasthA para dhyAna na de kara apane pArAmakI tarapha hI vizeSa dhyAna detA thA / hitAhitakI bAtoMkI use pahacAna na thii| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paravartI navAba 43 rAva zivasiMhajIne nabAba kAmayAbakhAMko jaba gaddI dilavAI thI, taba apane zvasura bhAvasihajI bIdAvatako unhoMne navAcakA kAmadAra niyata kiyA thA / navAba kAmayAbakhAMne gahI pAnemeM kAmayAba ho kara bhAvasiMhajI aura cUr3I, vesavAke kAyamakhAniyoMko thor3e dinoM bAda hI apane rAjya phatahapurase nikAla bAhara kiyA / rAva zivasiMhajIne yaha bAta sunii| unhoMne ise eka zracchA maukA samajhA / turanta zArdUlasiMhajIko bulavAyA aura unase salAha karake caitra-kRSNa 13 saMvat 1787ko phatahapura para do hajAra ghur3asavAroMkI senA le kara car3ha zrAye / samasta kAyamakhAnI, kuMkuMNUkI taraha phatahapurako apane hAthase jAtA dekha kara ekatrita ho navAbake pakSa meM zrA DaTe / kevala vesavAke kAyamakhAnI nahIM thAye / zekhAvatoM aura kAyamakhAniyoMmeM prabala yuddha huA / donoM taraphake yoddhA pravala vikramase lar3e, jinameM kaI ghAyala hue aura kaI mAre gaye / cAroM tarapha rudhirase latha-patha ruNDa aura muNDa hI najara Ate the / nidAna navAba saradArakhAM ghAyala ho gayA' aura navAba kAmayAbakhAM maidAna chor3a kara bhAga gyaa| jisake phalasvarUpa kAyamakhAniyoMkI parAjaya huii| unase rAjya chIna kara zekhAvatoMne usa para apanA adhikAra sthApita kara liyA / saMvat 1787kI samAptike rojase rAva zivasiMhajI phatahapura ke zAsaka pada para ArUDha hue / upasaMhAra phatahapura rAjyake hAthase cale jAneke bAda kAyamakhAnI hAra mAna kara cupa na baiTha sake / ve rAjyako phira hastagata karaneke lie kozizeM kara rahe the / unhoMne dillI jA kara tatsAmayika mug2ala bAdazAha muhammadazAhake darabAra meM zekhAvata ke viruddha dAvA peza kiyA, lekina zekhAvatoM ne pahalese hI savAI jayasiMhajI ( dvitIyako ) jo ki darabArake mAnya vyakti the phatahapura para adhikAra - sthApanakI kathA kaha sunAI thI / jisase unakI icchita bAta ho zAhI rajisTaroMmeM darja ho gayI thI, isase kAyamakhAniyoMke dAve para dhyAna na diyA gyaa| phatahapura para rAva zivasiMhajIkA hI adhikAra rahA / saMvat 1808meM kAyamakhAniyoMne samarthasiMhajI aura cAMdasiMhajIkI anupasthitimeM* sindhI 1 navAba saradArakhAM, zrahata dazAmeM hI hisAra le jAyA gayA, jahAM para usakA prANAnta ho gayA / 2 navAba kAmayAbakhAM, bhAga kara kucAmaNa ( mAravADameM ) calA gayA / vahIM apanI jindagIke dina pUrNa hone para mRtyuko prApta huA / usakI samtAna zrAja taka kucAmaNameM vidyamAna hai / * samarthasiMhajI aura cAMdasiMhajI, jodhapurake mahArAjA abhayasiMhajIke putra rAmasiMhako sahAyatArthaM gaye hue jayapurake mahArAjA IzvarIsiMhajIke sAtha jAneke kAraNa anupasthita the / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 kyAmakhAM rAsA pariziSTa aura bilociyoM kI senA sahita phatahapura para car3hAI kI aura use hastagata kara liyaa| cAMdasiMhajIne yaha samAcAra suna kara lAr3akhAniyoM aura apane mAmoMse sainika sahAyatA le kara phatahapura ke lie prasthAna kiyA / sIkarase budhasiMhajI sasainya zrA phuNce| phatahapura para AkramaNa karake kAyama - khAniyoMke hAthase vaha chIna liyA gayA / tadanantara phira saMvata 1831 meM kAyamakhAMniyoMne bAdazAha zAhaAlama ( dvitIyase ) madada mAMgI / usane pIrUkhAM bilocI aura mitrasena ahIrako senA dekara zekhAvATI para bhejA / rAva devIsiMhajI zekhAvata senA sahita jayapurakI sainya sahAyatA prApta kara maidAnameM zrI gaye / laDAI " mAMDaNa" gAMvameM huI / laDAI hote-hote zrantameM pIrUkhAM dharAzAyI huA aura mitrasena bhAga gyaa| apane pramukhako bhAgA dekha kara senA bhI palAyita huI, isa taraha zekhAvatoMne vijaya pAyo / tatpazcAt saMvat 1836 meM bAdazAha zAha Alama dvitIyane punaH eka senA kAyama - khAniyoMkI sahAyatA - svarUpa zekhAvaTI para AkramaNa karaneke lie bhejI / zekhAvatoMke pakSameM jayapurapatikI bhejI huI eka senA aura sasainya alavara nareza pratApasiMhajI zrAye / donoM pakSoM meM ghamAsAna yuddha huA / antameM zAhI senAkI parAjaya huI aura usakA senApati nirAza ho kara dillI calA gayA / eka senA phira kAyamakhAniyoM ko sahAyatArtha de kara saMvat 1837 meM bAdazAha zAha zrAlama dvitIyane zekhAvATI para bhejI / rAva devIsiMhajI zekhAvatoMko ekatrita kara "khATU" ke maidAnameM A DaTe / yuddha Arambha ho gayA / sahastroM manuSya donoM tarapha mAre gaye, parantu kisI pakSako vijaya nahIM huii| donoM taraphake yodA lar3ate-lar3ate bahuta adhika thaka cuke the, nidAna bAdazAhI senA dillI lauTa gayI aura zekhAvata apane sthAnoMko cale gaye / (ka) navAboMkI haisiyata / tahapura para navAboMne saMvat 1787 taka 279 varSa rAjya kiyA / itane kAlameM 12 navAva gaddI para baiThe, jinameM prArambhake 8 to zaktizAlI aura sAmarthyazAlI hue aura bAdake 4 kamajora / navAba aliphakhAM ( phatahapurakA 7 vAM navAba ) sarvazreSTha navAba huA / ina navAboMkI haisiyata bahuta UMcI thI / dillI bAdazAhoMke yahAM bhI ye navAba hI kahalAe / dillI daravArameM navAba vAjakhAM (2), navAba aliphakhAM aura navAba daulatakhAM (2) barAbara jAte rahe / zrapane samasAmayika samrAToMkI zrorase inhoMne aneka laDhAiyAM vIratApUrvaka laDa aura unake lie sammAna pAyA / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navAboMke basAye hue gA~va (kha) navAboMkA rAjya vistAra | zrAjakI zekhAvATI navArthIke zAsana kAlameM phatahapuravATI aura kuMkuMNavATIke nAmase prasiddha rahI hai, bAdameM parama pratApI rAva zekhAjIke nAmase isakA nAma zekhAvATI par3ha gayA / isakA navAbI zAsana kAlakA bhUmi-vistAra kitanA thA, isa sambandhameM yatheccha jAnakArI mujhe nahIM huI; yadyapi isa bAremeM maiMne kAphI chAnavIna bhI kI; para jitanA, itihAsomeM isa sambandhakA ullekha milatA hai, usase yaha to bhalI bhAMti zranumAna lagAyA jA sakatA hai ki phatahapura vATI aura kuMkuMNUvATokI bhUmi dUra taka vistRta thI jodhapura meM sammilita jhATodakI paTTIke 57 gAMva aura bIkAnera meM sammilita phatahapura paTTIke 120 gAMva # jinameM ratanagaDha aura 'cUrU bhI haiM, navAboMke zAsanakAla meM phatahapuravATIke hI aMtargata the / 0 45 pariziSTa naM0 4 kyAmakhAnI navAboMke basAye hue gA~va 1. phatahakhane phatahapura basAyA ( rAsAke anusAra saM0 1508 meM ) / 2. muhammadakhAne jumA jATakI salAhase kuMjharaNU basAyA ( vizeSa AbAda kiyA ) | 3. navAba jalAlakhaoNMne jalAlasara basAyA jo phatahapurake dakSiNa 3 kosa para hai / isane pazupakSIke lie 12 kosa gherekA bIhar3a rakhA jo zrAja bhI hai / 4. navAva daulatakhA~ (1) ne daulatAbAda gA~va basAyA jo phatahapurakA eka mohallA hai / 5. nAharakhAne nAharasara gA~va basAye, ye phatahapurake uttara dakSiNameM 4-4 kosa para haiM / 6. phadanakhAne phadanapurA gA~va basAyA jo phatahapurake 3 kosa uttarameM hai / 7. tAjakhA~ (2)ne tAjasara gA~va basAyA jo zaharase 3 kosa para hai / 8. liphakhAne aliphasara gA~va basAyA jo phatahapurase dakSiNa pUrva meM 5 kosa para veSaya grAma pAsa hai / 9. daulatakhAne daulatapurA gA~va basAyA jo vartamAnameM bIkAnera rAjyameM hai / 10. saradArakhAne saradArapurA basAyA / 11. dInadArakhAne dInapurA jhaNU ke rAstemeM basAyA / navAboM ke lar3akoMke nAmase bhI kaI gA~va basAye gaye haiM / 1 * phatahapura paTTIke ye gAMva rAva lUNakaraNane navAba daulatakhAM (1) se le liye the / isa bAremeM adhika jAnakArIke lie isI pustakake tIsare khaNDa meM "navAba daulatakhAM (1)" zIrSakake antargata dekhie / 1 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 kyAmakhAM rAsA-pariziSTa 1. tAhirakhAke nAmase tAhirapurA / 2. rasIdake nAmase rsiidpuraa| phatahapura kilA navAboMkA smAraka hai hii| anya smAraka isa prakAra hai - 1. navAba phatehakhA () vIra senApati bahugunAko jAlake per3ake nIce dphnaayaa| vahA~ unakI kA zrAja bhI hai, pAsameM kuA hai, jisako bohaguNakA kuzrA kahate haiN| 2. daulatakhA (kI) kaba kileke nIce dakSiNameM Aja bhI hindU musalamAna donoMse pUjita hai| 3. navAba alIphakhAke daphana sthAna para daulatakhAne ' makabarA banAyA jo ullekhanIya va darzanIya-smAraka phatepurase pUrvakI ora hai| 4. saM0 1671meM aliphakhAke samaya daulatakhAkI dekharekhameM nAgaurake zekha mahamUdane bar3I ullekhanIya bAvar3I banAI jo Azcaryajanaka va darzanIya hai| 5. saradArakhA (dvitIyakI) rakhelI telanakA mahala kilemeM Aja bhI telanake mahalake nAmase prasiddha hai| 6. jalAlakhAMne bIhaDa 12 kosakI rakhI jisameM pazu carate haiN| pariziSTa na0 5 kyAmakhAnI dIvAnoMkA vaMza-vRkSa 1. dIvAna kyAmakhA~ (saM0 1441se 75) 1. tAjakhaoN, 2 muhammadakhAM, 3 kutabakhA~, 4 ikhatiyArakhA~, 5 momanakhA~ / 2. (saM0 1474-1503) .. phatihakhA~, 2 rUkA, 3 phakharadI, 4 mojana, 5 ikalImakhA~, 6 phaadd'aa| 3. (1503-31.) 1. jalAlA~ , 2 haivatasAha, 3 muhamadasAha, 4 asadakhA~, 5 hariyAsAha, 6 sAha manasUra 7 sekha sabaha, 8 baloM, 9 saMgrAmasUra, 10 hetama / 1 isakA paricaya va citra phatahapura paricayameM prakAzita hai| 2 isakA paricaya va citra phatahapura paricayameM prakAzita hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAMniyoMkA vaMza-vRkSa 4. (1531-46 ) 1. daulatakhA~, 2 ahamadakhA~, 3 nUrakhA~ 4 pharIdakhA~, 5 nijAmakhA~, 6 pahADakhA~, 7 lAkhA~ dAudakha 9 zravana, 10 mahamadasAha | 1. ( 1546-70 ) 47 1. nauharakhA~, 2 hobanakhA~, 3 yAjidakhA~ / ( 1570-1602 ) 6. 1. phadanakhA~, 2 bahAdarakhA~, 3 dilAvarakhA~ / 7. (1602-9) 1. tAjakhA, 2 perAjakhA~, 3 dariyAkhA~ / 8. (1609-27 ) 1. mahammadakha 2 mahamUdakhA~, 3 serakhA~, 4 jamAlakha, 5 jalAkha, 6 mujapharakhA~, 7 haibatakhA~, 8yIya / 6. ( 1627-83 ) 1. daulatakhA~, 2 nyAmatakhA~ 3 sarIphakhA~, 4 jarIphakhA~, 5 phakIrakhA~ / 10 ( 1683 - 1710 ) tAharakhA~, 2 mIrakhA~, 3 sadakhA~ / 1. saradArakhA~ / 11. (saM0 1710-37 ) phadanakhA~ ( kyAmarAsA isakI vidyamAnatA meM banA ) yaha zrasamaya meM svargavAsI ho gayA / isase saradArakhAne apane bhAI dInadArakhA~ko rAjyAdhikAra de diyA / phatahapura paricaya grantha meM vaMza vRkSa de diyA hai; usameM kucha nAmAntara va adhika nAma ye haiM1. kyAmakhA~kA zrahamadakha nAmaka eka aura putra batalAyA hai / momanakhA~ko mohanakhA~ likhA hai / 2. daulatakhA~ (1ke) putroMke nAmoMmeM naM0 7 6 10 nAmoMke badale 1 bahArakhA~, 2 emanakhA~, 3. dariyAkhoM hai / 3. nAharakhA~ke putra hovanakhakA nAma jovanakhA~ likhA hai / 4. daulatakhA~ke putra phakIrakhaoNkA nAma phakrakhA~ likhA hai / 5. tAharakhA~ke putra mIrakhA~kA nAma maharakhoM diyA hai / 6. saradArakhA~ke bAda usakA bhAI dInadArakhA~ dIvAna huA, rAjyakAla (saM0 1737 se - 60 ) / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA athavA rAmA zrI dIvAna alikakAMkA // dohA / sirajanahAra bakhAnihauM, jina sirajyau saMsAra / khaM bhU gira tara jala pavana, nara pasa paMchI apAra // 2 // yeka yeka te jAta bahu, kInI hai jaga mAMhi / anata gota kavi jAna kahi, ganatI Avata nAMhi // 2 // doma mahaMmada uccaro, jAkai hitakai kAja / kahata jAMna karatAra yahu, sAjyau hai saba sAja // 3 // kahata jAna aba baranihau, aliphakhAnakI jAta / pitA jAna baDhinAM kahau, bhAkhau sAcI bAta // 4 // aliphakhAnu dIvAnako, bahuta bar3I hai gota / cAhuvAMnakI joTako, aura na jagamai hota // 5 // aliphakhAnakai baMsameM, bhaye bar3e rAjAMna / kahata jAMna kachu yeka hau, sabako karau bakhAna // 6 // bAta aliphakhAMkI kahau, saba pAchai kahiM jAMna / kihi bidhi jIye jagatamaiM, kaise mare nidAna / / 7 / / bar3e bar3e sAke kIye, aliphakhAMna jaga mAMhi / pAtasAhakai kAmako, jyoM puni rAkhyau nAMhi // 8 // nUra mahaMmadako racyo, pahale sirajanahAra / tAhIte kavi jAna kahi, bhayo sakala saMsAra // 9 // tau nabha rabi tAre sasi, suraga nUra teM kIna / race phirasate narake, kare nabI AdhIna // 10 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta dhara giravara sAgara race, pAche dAnava deva / aMta race mAnasa alakha, kahata na Avahi bheva // 11 // jabahi bhayau karatArako, manuSa racanako caai| taba pahale jinakau] kIyo, sunahu kathA cita lAi // 12 // kahata jAMna kavi jAniyo, grathaniko mata gAMva / mATIta paidA bhayau, tAteM Adama nAMva // 13 / / mAMnasa bhaye jahAMnamai, te sagare kahi jAMna / Adama pAchai AdamI, heMdU musalamAMna // 14 // yeka piDa ina duhu~nako, nAM antara rata cAMma / pai karanI nAhina mila, tAte nyAre nAma // 15 // bAteM bahu saMtata bhaI, ganatI Avata nAhi / Adama barasa sahasa lauM, jIyo jagatI mAMhi // 16 // Adama paigaMbara bhayo, pyAra kIyo karatAra / pahale baikuMTha rAkhaka, phira paThayo saMsAra // 17 // jite putra Adama bhaye, sabamai TIkau sIsa / hUra barI hUvo nabI, dayA karI jagadIsa // 18 // nausai bAraha barasa lau, sIsa rahayau jaga mAMhi / sevA karatAkI karI, cukha arasAyo nAMhi // 19 // bhayo sIsakai jAna kahi, baDar3o putra unUsa / nisa bAsura karatArakI, sevA karI adUsa // 20 // nausai paisaTha barasa lauM, bhayo na jagate dUra / yAte upajyo jagatamai, taravara tarala khajUra // 21 // bhayo ju putra unUsaka, nAMva tAhikI nAMna / nausai bAsaTha varasa lau, sukharasu kIye jahAMna // 22 // nIke maMdira koTa gar3ha, upajai jagatI mAMhi / so yAhIte jAna kahi, pahale jAnata nAMhi // 23 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] 3 tAko mahalAila suta, rUpavaMta kahi jAMna / vAko dekhana Ai hai, mili mili sakala jahAMna // 24 // yajada tAhi naMdana bhayo, dayo na karatA gyAMna / apane gharamaMhi chAMDaka, paMtha calAyo AMna // 25 // bhayo yajadakai jAna kahi, paigAMbara idarIsa / DaMkari kaiphiri yoM karai, ye caritra jagadIsa // 26 // sATha paMca aru tIna sau, barasa rahayau jaga mAMhi / ajahU jIvai suragamaiM, marai pralai lau nAMhi // 27 // tAko suta masatUsa lakha, dharma chADi jina dIna / lamaka bhayo tAko naMdana, bahu puni sevA hIna // 28 // tAkai nUha nabI bhayo, nau sai barasa pacAsa / dharama paMtha saba jagatameM, nIkai karyo prakAsa // 26 // pragaTa bAta hai nahakI, saba granthanikai mAMhi / mai tAte kabi jAMna kahi, yAmaiM aAMnI nAMhi // 30 // tIna bhaye suta nUhakai, suni lai tinako nAma / laghu yAphasa madhi hAMma hai, baDar3I jAMnI sAMma // 31 // arabI rUmI sAMmakai, puni IrAka khurasAMna / arabI tAI asa arI, ajadI aru masarAMna // 32 // arAM aramana pArasI, bhaye ju nabI jahAMna / sakala sAmakai baMsamai, aru cahuvAMna paThAMna // 33 // aura hAMmakai basamai, yetI jAta bakhAMni / ujabaka hidI barabarI, habasI kuvatI jAMni // 34 // yAphasa te sakalAbake, paratAsI yoM mAMna / phiraga rUsa cagatA turaka, cImAM cIna pichAMna / / 3 / / sAma bar3o suta nUhako, dharama paMtha gahi lIMna / imana bhayo tAko naMdana, koi bAta na hIna // 36 / / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta uja bhayo ghara iramakai, tAkai bhayau samUda / vai puni jvAlA kAlakI, jari nibare jyo Uda // 37 // vAke rAjA Ada huva, tAke putra anAda / tAteM bhayo jugAda jaga, tihaM naMdana brahmAda // 38 // mera bhayo brahmAdakai, aru maMdira ghara tAsa / maMdirakai ghara jAna kahi, upajyau suta kailAsa // 39 // vAkai bhayau samudra suta, jAke upajyau phena / tAkai basiga atuli bala, saMma na karai bali baiMna // 40 // basigako suta rAha hai, hai sAhasIka mala suur| durjanakauM aisai gahata, rAha gahata jima sUra // 41 // rAvana hai suta rAhako, dhuMdhamAra suta taahi| bhayo cakravai jagatamai, upamA dIjai kAhi // 42 // paragaTa sakala jahAnamai, karihau kahA vakhAMna / udai asta lau jAna kahi, dhuMdhamArakI Ana // 43 // pragaTyo tihi mArIca suta, prAcI aura prtiic|| badana kirana yoM jagamagai, jaise sUra mirIca // 44 // vAkai rAjA jamadagina, vidhu sumiryo kari cAi / parasarAma tihaM suta bhayo, cAra cakkako rAi // 45 // parasarAmake juddha saba, varane nAhiMna jAhi / jo baranauM tau jAna kahi, likhanaMhAra ara nAMhi / / 46 / / parasarAma suta sUra hai, tAkai bacha bar3a jota / cAhuvAna hai jagatamai, te sava bacha sagota // 47 // cAi bhayo suta bachako, bidhu sumiryo kari caai| cAhuvAMna tihi suta bhayo, karatA Ayo bhAi // 48 // cAhuvAMna yAteM kahyo, cahUM kUTameM AMna / sagarai jaMbU dIpamai, saMma kau gota na Ana / / 4 / / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA]] saMbhara layo nikAsa jihaM, tAkI saMma sara kauna / saba hI kou khAtu hai, cAhuvAMnako launa // 50 // saMbharakI launI dharA, tita upaje kahi jAMna / launa hi lAja naM mAri hai, haiM jita lau cahuvAMna // 51 // / / savaiyA / devaname devarAja, gajanimai gajarAja, paMchI paMcharAja, grahanimai tapu bhAnako / saritAmai jyoM samaMda, bohitha naukA niviMda, uDinameM iMda, patranime bhoga paanko| girinamai sumera, daragAhanimeM ajamera, khAnaname mAMna, jaisau kaMcanakI khAMnako / phUlani madhi gulAla, cUniyani jaisau lAla, rAinamai taiso gota, cakravai cauhAnako // 52 // ||dohaa|| kalapa bicha cahuvAna hai, jAkai anagana sAkha / jo hau jAnau jAna kahi, su to sunAubhAkha // 53 / / // savaiyA // kyAmakhAna devare, sIsodIye bhadoriye, citorIye bAghora mala, khIcI niravAna jU / cAhila mohila mAho, dUgara vAlese jaura, sonagarai gila khora, mAMdalece mAMna jU / guhilauta umaMTa, sAcaure godhe rAkasiye, - hAle jhAle dAhimai kahi [kavi] jAna jU / gUMdala bAloMta hADe chokara ghaMdhere khaila jU jetI sava sAkhaniko mUla cahuvAMna jU, // 54 / / // dohA // bAroriye dhukArane, cIve govala vAla / hula tAvara Dala hora puni, cAhuvAMnakI DAla // 5 / / paDa sUra Asopha puni, pIpAre kahi jAMna / gotama dAgI aru marila, savana mUla cahuvAMna // 56 // cAhuvAnakai vaMsamai, bhaye * chatrapati rAi / tinakI kathAna jai kathI, nAMba kahyau samajhAi // 57 / / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta . rAja kIyau hai / dillImaiM, mAnikade cahuvAMna / doi barasa SaTa mAsa lauM, sataraha dina kahi jAna // 5 // pAcaM dillImaiM bhayo, devarAja cahuvAMna / tIna mAsa dvai barasa lauM, satraha dina kahi jAna / / 5 / / pAchai dillImeM bhayau, rAvalade cahuvAMna / sAta dyosa nau barasa lau, rAja kIyau kahi jAMna / / 60 // pAchai dillImai bhayau, devasIha cahuvAMna / tIna mAsa SaTa barasa lauM, rAja kIyau kahi jAna // 61 // yeka mAsa bAIsa dina, dasa barasani syoMdeva / rAja kIyau hai dillImeM, saba mili kInI seva // 62 / / vA pAchai baladeva hai, rAkhana kulakI lAja / paMca varasa dina eka dasa, karayau dilImai rAja // 63 / / prithIrAja pAchai bhayau, dillipati cahuvAMna / gyAraha dina dune barasa, rahI jagatamai AMna // 64 / / dUba kAbilI dillImeM, laI maMgAi maMgAi / gharI gharI Avata harI, carI turaMgani khAi // 65 // prithIrAjakI barananA, mopai karI na jAi / sAke gananA hi na sakau, kahA kahI samajhAi // 66 // aura baMsa cahuvAMnakai, rAjA bhaye apAra / bIsala AnA jAna kahi, haThI hamIra muchAra // 67 // jitI jAta rajapUtakI, sagare hidasatAna / sabameM nihacai jAniyo, bar3I gota cahuvAMna // 6 // cAhuvAMna suta muni aru, muni mAnika jaipAla / yeka bhayo jogI amara, tIna bhaye bhovAla // 69 / / mAnika kula prithIrAja huva, somesurako aMsa / jite rATha cahuvAMna hai, te arimunika baMsa // 70 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA ] cAhuvAMna jaba cali gayo, muni vaiThyo uhi Thaura / rahyo, ketaka dina. siramaura ||71|| kUcIrahU meM muMni rAikai jAniyo bhayo rAi bhopAla / kaha kalaMga tAkai bhayo, sUrA gota guvAla // 72 // ghaMgharAna tAkai bhayI, kInau kInau ghAMghU gAMva / apanI bhuja vara jAtamai nIko kInau nAMva // 73 // caDhyau hera yeka dina, ghaMgha rAi kahi jAMna / mriga chaunA TaunAM manau, dekhyau carata udyAna // 74 || capa bhaI jiya rAikeM, pakarau dai gara cApa / saba dala ThAr3hau chAr3ikai gayau akelo Apa // 75 // mragasAvaka tava bhaji calyo, pArcha dhAyo rAi | ghaMgha [ rAi ] turaMga puni, cale car3he ratha vAi ||76 || bahuta bAra java hvai gaI, rAjA prAyo nAMhi / taba sevaka saba vikala hai, sodhata hai vana mAMhi // 77 // bana vana sevaka phirata hai, tana mana bheMTa na cAhi / ciMtA na na bhAMtakI, anagana vyApati tAhi // 78 // sunahu vAta va rAikI, cita prati baDhyau umaMga / Age pAchai jAta haiM, nikaTa kuraMga turaMga // 76 // jAta jAta kavi jAMna kahi, loha girakai pAsa / chalakai chaunAM chapi gayo, bhayo naresa udAsa ||80|| sodhi rahyo nAhina lahyo, takI brikI chAMhi / naina sajala ura dhakadhakI, ciMta bar3hI cita mAMhi // 51 // sarla tarla tarakAja tita, tAtara nirmala kuMDa / tahAM apachara jhuMDa hai, hanaMchI sasituMDa // 82 // cAra acharA cAra chabi, karata kuMDa asanAMna / pAMniko pAnipu car3hI, aMgalage kahi jAMna // 83 // 7 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta // savaiyA // karata sanAMna, sara rUpakI nidhAna, bAMma ati abhirAMma, asI upamAM bakhAMnI hai / aMgakI kramaka damakani asI lAgati hai, asita ghaTAmaiM dAmanIsI camakAnI hai| ke to jaisI bhAMti taMna krAMtikI hai sobhA deta, sasi pratibiMba dekhiyata madhi pAnI hai| mAnahu~ agiMna jhAI, jalamAMhi pragaTAI, kai tau bar3avAnala salila bhabhakAnI hai / / 84 // ||dohaa|| basatara chADe pAla sara, nhAvana paiThI baaNm| lInA ghaMdha ucAikai, pUje manasA kAma // 8 // basana leta rAjA takyau, parI parI murjhaai| sUra chapeM jyau nIramai, kaMvala rahai kumilAi / / 6 / / driga AMsU ura dhakadhakI, bakI lagI mukha rAMma / basatara binA na uDi sakai, rahI ughArI bAma // 87 // // savaiyA // aMbara dehu hamAre, jAta ughArI hahA re ! kharI hama lAja marai, dukha pAvai mahA rai / jIbha thakI bakateM,tumasau sunate,cukha kAna tihAre na haare| AvaisanAMnako dIjiye jAnana yAmai kahau tuma puna khaare| ThAr3hI rahI jala pota kIye hama aMbara dehu hamAre hahAre / / 8 / / // dohaa|| taba hi ghaMgha unisauM kahyau, suni lai sAMcI bAta / yeka barau jau cahuMnimai, to DhApau tuma gAta // 86 // kahai apacharA rAisau, bhaisI huI na hoi| hama tumamai kaise bane, jAta gota hI doi // 10 // tUM mAnasa hama apacharA, kaise banihai bAta / abalauM kAhU nAM take, yeka saMga dina rAta // 1 // rAi kahyau suni apacharA, yaha samajho cita mAMhi / jaba hiM pIti tana Upajai, jAta gota sudhi nAMhi // 32 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] jau lau jIu jagatamai, hAM to hai ho nAhi / jau tuma jiya tI aMga hUM, tuma ghaTa tau hauM chAMhi / / 63 // kai tuma lehu milAi muhi, urata phirauM tuma mAMhi / kai tumako mAnasa karauM, vasatara daihoM nAMhi // 14 // kAheko bilalAtu hau, mayA na Avata mohi / mana badalai basatara laya, so kaise dyoM tohi / / 6 / / soca karyo cita apacharA, basatara nAhiMna deta / jo lau hamameM dekhi kai, yeka hi nA cuni leta / / 16 / / basatara nAhina deta hai, kIne jatana aneka / saba jalame kolau rahai, dehI yAko yeka // 17 // taba hi kahyau suni rAi jU, basana hamAre dehu / jAsau urajhe nainaM tuma, yeka bIna so lehu // 18 // savame nAnhI baiMsakI, bIna lai taba rAi / vanamaiM jala pyAsai lahyau, phUlyo aMga na mAi // 66 // bola bacana kara rAina, vasatara dIne prAMni / cArauM Ai ghaMghapai, vani bani vAnika vAni // 10 // yeka daI taba rAiko, rIti bhAMti kari vyAha / tavahi saMga kari lai calyo, pUjI citakI cAhi // 101 / / lahI suhArI phala lahata, kahata jAMna parabIna / dhAvata pArcha haranaka, haranaMchI vidha dIna // 102 / / tIna jaMne suta apacharA, kanha, canda puni iMda / yeka yekateM sarasa haiM, tIno bhaye nariMda // 103 // caMdavAra caMde karI, iMda karI iMdora / kanhara deva sujAna kahi, rahe pitAkI Thaura / / 104|| ghaMgha rAna puni apacharA, AnaMda kIye apAra / aMta bhaye basa kAlaka, yaha rIti saMsAra // 10 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 [ kavi jAMna kRta chir3AI Thaura / aMta kalAhI kanha, grAi tava rAjA amarA bhayo, cAhuvAMna siramaura // 106 // bacharA ye cAra / amarA ajarA sidharA, puni kanharadeke putra hai, pragaTa bhaye ajarAte cAhila bhayo, sidharA jaura jahAMna / bacharAte mohila bhaye, amarete cahuvAMna // 108 // gramarA suta jevara bhayo, rAja karyo jaga mAMhi / aMta maryo yA jagatame amara ajara ko nAMhi // 106 // tAkai gUgA vairasI, sesa dharaha ye cAra | rAja karyo ketaka varasa, aMta tajyo saMsAra // 110 // saMsAra // 107 // gayo aUta | dharahake pUta // 111 // sonaMda bakhAna / kIyo adabhUta // 114 // gUga~kai nAniga bhayo, sesa su kahata jona bhothara bharaha, bhaye udarAja suta bairasI, tiha suta kesorAi haiM, vijairAja hararAja juga, hai satata hararAjakI, parvatameM kahi jAna // 113 // vijairAjakai jAMna kahi, bhayo padamasI pUta / prithIrAja tAkai bhayau, rAja lAlacaMda tAkai bhayau, vAkai ajai ju caMda | yAkai suta gopAla hai, haranahAra dukha daMda // 115 // tiha suta upajyo jaitasI, samasara karai na koi / puMnapAla tAkai bhayo, puMnanihi suta hoi // 116 // mUlarAja mala asaratha, daukA sAMgA jAni / rAtU pAtU aura mahiyala, suta jaita vakhAni // 117 // puMnapAlakI rUpa hai, tihuMnapAla yA rAvana hai suta tAhi / bhayau, lAja jasarAja / tAko suta samaratha sagareM kAja // 112 // gotakI tAhi // 11 8 / / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA ] tihuMnapAla suta Upajyo, moTerAi sakAja / nisa bAsura sukhasoM kIyau, dadarevaime rAja // 116 // tAkai upajyI karamacaMda, prakaTa bhayo saba ThAMva / turaka karacI patisAhajU, dharayo kyAmakhAM nAMva // 120 // moTe rAke cAra suta, kyAmakhAMna bhopAla | aura jainadI sadaradI, hindU rahyau jagamAla // 121 // zrI dIvAna kyAmakhAna putra - tAjakhAM 1, mahamadakhAM 2, kutubakhAM 3, ikhatiyArakhAM 4, momanakhAM 5 | kyAmakhAMnako bakhAMna || caupAI // karamacaMdakI baranI vAtA, kaise kInau turaka vidhAtA / kuvara karamacaMda khelata Dolata / adhika sirisTa vacanamukhabolata / / 122 / / yeka dyau savahu car3hayo hereM / bhAI vaMdhava he bahu nereM / sAvara haraMna rojha bahu pAye / gahiveko savahi lalacAye // 123 // Apa Apako sava uThi dhAye / bhUli pare vanameM bharamAye / sabai hereM ke madamAte / Apa Apako Dole hote // 124 // karamacada ika viracha nihAryau / baiThyau jAi hutau pratihAryo / ghorA bAMdhi DAri sakalAta / pauDhyo kuMvara daina sukha gAta / / 125 / / AI nIda gayo taba soi / Dhari gai chAMha dupahari hoi / pherosAha dilI sulatAMna / cArau cakamai jAkI Ana // 126 // utare he hisAra meM Ai / ika dina car3he aherai cAi / Avata Avata uhi ThA Aye / kuMvara birachatara sovata pAye / / 127 // sakala viracha chaiyAM Dhari gaI / vA taravarakI dUri na bhaI / pAtasAha acarajakI vAta / dekhi dekhi ati hI bharamAta // 128 // nAsira saida bulAyI paas| jo dekhI so karyo prakAsa / acaraja rahe saida patisAhi / mahApuruSa kou yahu grAI // 126 // kahyau jagAi pAi iha lAge / sUte bhAga hamAre jAge / sAhasa karikai kuMvara jagAyau / hidU dekha bahuta bharamAyau // 130 // 11 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kavi jAMna kRta hiMdU mAMhi na hoi karAmata / ina kaise kai pAI nyAmata | saida kahyau aisI jiya prAvai / aMta paMtha turakani yahu pAvai // 131 // pUchayau tava hi kahA tuva jaat| rahata kahAM sAcI kahu bAta / dadarevA rahibeko ThA~va / moTerAva pitAko nAMva // 132 // basa hamArI hai cahuvAMna / nAma karamacanda kahata jahAMna / pAtasAhaneM nikaTa vulAyau / bahuta pyArasau gare~ lagAyo // 133 // kayo saMga mo cali cahuvAna / de ho tAMkI pradara mAMna // 134 // // dohA // karma caMdate pherike, dharayo kyAmakhAM nAMma / pAtasAha saMgahi laye, Ayo apanI ThAMma // 135 // || caupAI // taba hi saida nAsara yoM kahyau / tuma mere bhAgana yahu lahyo / mokauM dehu juyAhi par3hAu / tuma lAika kari tumapaiM lAUM // 136 // pAtasAha bhAkhyo yahu bhAkha / pAyau ratana jatana sau rAkha / kyAmakhAMna saMga car3he here / te saba gaye Apunai DereM / / 137 / / karamacaMda ghara Ayo nAhI / rora parI dadarevai mAMhI / yeka parevA saida paThAyo / ye te mAMhi laina vahu Ayo / 138 || moTArAjA gayo hisAra / pAtasAha kInau bahu pyAra / kahyo karamacada moko dehu / jo bhAvai so badalI lehu // 136 // turaka bhayekI karihUna ciNt| yAkI rAkho jyo suta mita / yAka karihI paMca hjaarii| sA~cu kahata hI bAMha hamArI // 140 // kara tasalIma kahyo yoM rAi / dilIpati jo kare su nyAi / jo sevA karihai so bar3hihai / soI phUla mahesura caDhihai // 141 // pAtasAha de sarapAva / bidA karayo Dereko rAva | pAtasAha dillIko dhAyo / kyAmakhAMnu taba saida par3hAyo // 142 // dvAdasa he mIrAMke naMdana | tinameM kyAmakhAnu jaga baMdana / yeka Thaura par3hana ye jAhiM / bhore larihaM prApuna mAMhi // 143 // rovata larata yeka dina jAta / bAlaka Apuna mAMhi risAta / kutuva nUradI nUrajahA~na / hAMsIte baiThe haiM AMna // 144 // 12 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] takyokyAmakhAMjAta udAsA tabahiM bulAya biThAyo paas| pIrasuvacana tava hI uccarai / te bAbA kAhe driga bhare / / 145 / / mArI thApa cavAU~ lauMna / dhanI bAvanI mArai kaun| naMbU aura gaMdIrA aAMna / daye nUradI nUrajahAMna // 146 / / laye kyAmakhAM tava mana pAkheM / nevU Adi gNdauraapaach| kahyau rIta yaha hai ina gota / khATe ha phira mIThe hota // 147 / / ketaka dina par3hate hI gaye / kyAMmakhAnuM par3hi pUre bhye| saida kahyau ava sunaMta kraavhu| karahunamAja dInameM Avahu / / 148 / / taba kyAmakhAna vinatI kIna / merau hUM mana cAhata diin| pai yaha ciMta mohi cita mAMhi |hmsoNsaak kare ko naahiiN||146|| nAsira saida karAMmata pUrana / jAko kahyau hota hai duurn| yahucitA jina citako dehu / mere vacana mAMnikai lehu / / 150 / / bar3e bar3e jagu hai hai rAi / te tanayA dehe kari cAi / hai hai jodha maMDovara rAi / bahu DolA ghara dei paThAi // 151 / / hai vahalola dilI sulatAMna / daihai tanayA niha maaNn| mIrAMkai mukha nikasai vaina / te sava bhaye ana hI maiMna // 152 / / tavahI dInameM Ayau khaan| nirmala momana musslmaan| jaba saba vAtina nirmala paayo|tb mIrAM dillI le dhaayo||153|| pAtasAha dekhata harasAye / manasaba dekai khAnaM bar3hAye / pAtasAha miiraaNkopyaar| dina dina khAMsobaDhata apAra // 154 / / mIrAMjI java rogI bhye| pAtasAha pUchanakauM gye| tavamIrAjI ase bhAkhyau / kyAMmakhAnu mai suta kriraakhyo|15|| jau kavaha mero ha kAla / yAkauM dIjahumanasabamAla / merai pUta sapUta na koI / jinate seva tumhArI hoI // 156 / / pAtasAha bhAkhyo jUnIkai / kyAmakhAnu hai lAika ttiikai| pAtasAha uThi Derai Aye / taba mIrAM saba putra bulAye // 157 / / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kavi jAMna kRta kahyo suMnahuM tuma sagare bhAI / kyAmakhAnuMkau daI bar3AI / yahu tumameM kInau siramaura / yAkau samajhau merI Thaura / / 158 / / kyAmakhAnuMsau ye sikha bhAkhI / inakauM bahuta pyArasauM rAkhI / sikhade mIrAM kalamAM kahyau / yA kala maiko amara na rahyau // 156 // mIrAM bhaye jabahi basa kAla / lahyo kyAmakhAM manasaba mAla // 160 // // dohA // pAtasAha kirapAlu hai, dai haya gaya sirapAva / daI bAvanI kyAmakhAM, karyo bar3au umarAva // 161 // ThaTA leMna jau Upajyau, pAtasAha kyAmakhAnuMkI mayA kari, cale phaujadAra kari kyAmakhAM, saupI Apuna dalabala sAjikai, cale desa desa vatiyA calI, pAtasAha ghara nAMhi / binA kyAmakhAM aura ko, rahyo na dillI mAMhi // 164 // 14 abhilASa / dilImai rAkha // 162 // dillI tAhi / ThaTAkau sAhi // 163 // kyAmakhAMna mugalanisauM yuddhakarata hai || dohA || mugala bilAyata te cale, hida lainake cAi / chalake balasau jAMna kahi, dillI gherI Ai // 165 // sunata bAta yaha parajaryo, kyAmakhAnu cahuvAMna / sauha Aye laranakauM, dai satasau nIsAna // 166 // Usa, kAdUra tana thaharAna / subhaTa sabada suni dhauM dhauM dhauM dhausA kareM, dhaukata pAvahu jAna // 167 // // savaiyA // bahu saina banAi caDhyo cahavAMna, nisAna laye arimAranakI / aba jaise gajida nariMda calyo, viTapI khala mUra ukhAranako / pratihI balavaMta kare karatA kara, daMtIke daMta upAranakauM / parihaidalameM imaM kyAMmalakhAM, jima cIto calai mrigaDAranakau / / 168 / / // dohA // dilI bilAita larata hai, parata mahA ghamasAna | yeka vora ju mugala, yeka vora cahuvAna // 166 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmarakhAM rAsA] itahi 1 // bhujaMgI chaMda jugaMma vidhi // car3he kyAmakhAnaM , laye kara dudhArI / cAhuvAMna , utahi mugala bhArI / / 170 / / baje sura nIsAnaM , su jujha jujhaarii| gahai kara kamAnaM , calAvai tatArI // 171 / / lara subhaTa jorai , sUta rane kisore / saheM jhakajhore, mure nahiM more| phire nA vahore , karai raja tore / hane gaida ghore , rahe Ai thore // 172 / / lare bahu jujhArI, mare jodha suuraa| aruna bhauma sArI , bhayo juddha puuraa| lage hAtha bhArI, gayo chUTi gruuraa| mugala saina hArI , cale bhAji bhUrA // 173 / / laryo cAhuvaoNna , sujasa jagata sabahI / pagani gaja kekAnaM , gaye mugala davahI / sunyA sulatAnaM , jityo khAMna jbhii| dayo saMnamAna , vaDhayau vahuta tabahI // 174 / / ||dohaa|| mugala lare so mari pare, ubare gaye ju bhAga / khala dAdUra haiM bApure, kyAmala kAro nAga / / 175 / / aurAkI turakI turaga, lUTyau darava aneka / saba paThaye patisAha Dhigu, Apa na rAkhyo eka / / 176 / / AnaMdita hai chatrapati, dInoM prAdura mAMna / kyAmakhAMnako nAma tava, rAkhyo khAnu-jahAMna // 177 / / mada gaiMda arabI turaka, apatanako sirapAva / manasava bahuta bar3hAikai, karyo bar3I umarAva // 178 / / jau lau jIyo jagatamai, pherosAha sulatAMna / to lau dina dina hI baDhyo, kyAmakhAMnako mAMna / / 179 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 [ kavi jAMna kRta jabahi bhayo basa kAlakai, pherosAha sulatAna / taba mahamada mahamUdane, pherI jagameM zrAna // 180 // inahU kInI pyAra bahu, pitA karata jyoM nitta / kyAmakhAMnuM se rakhyau, jaise bhAI mitta // 151 // jaba mahamada mahamUda hU, pare kAlake jAla / tava nasIrakhAM putra uhi, Thaura gahI tatakAla // 182 // kyAmakhAMnu cahuvAna soM, inahU kInau pyAra / jo kachu kiye su jAMna kahi, inasauM pUchi bicAra || 183 || rogI bhaye nisIrakhAM, saba phiri gaye subhAi / bina mallUkhAM dUsarI, nikaTa na kou jAi // 184 // mallUkhAM cerau hatI, pAlyo pherausAhi / bahuri karaco paradhAna vahu, saba jagu mAMnata tAhi // 185 // pAtasAha jaba cali gaye, tabahI calI yahu bAta / dIllIkeM hita mallU neM, mAracau hai kari ghAta // 186 // gota gaila budhi hota hai, se kusala kahaMta / kulahIno mukha lAiye, pUrI para na aMta // 187 // kulahInauM sudharai nahI, kIje pAika tau pharajI bhaye, caleM pAchau bhArI nAMhi jihiM, yoM calihai paga chora / jaise guDiyA pauMcha bina, ulaTi parata sira jora // 186 // jatana karora sIsake jora // 188 // kou putra na hi / patisAhIkI cAhi // 160 // jaba mari gayo nasIrakhAM, mallUkhAMko taba bhaI, kAmadAra saba mallUsI, rAkhata hai ati nehu / kahyo takhata para baiThake, tuma patisAhI lehu // 111 // kyAmakhAnuM yahu bAta suni, sabasI kI risAi / pAtasAha kaitakhata para cerau kyau na Ai // 162 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhA rAsA] sAhava uttima kIjiye, jo kulavaMto hoi / ceraike cAkara bhaye, sobha na pAvai koi // 163 / / lai tArI gar3ha koTakI, uThi Ayo paradhAna / kAimakhAM dIvAnaka, prAgai rAkhI aAMna / / 164 / / yahai kahyau taba sabani mili, suni sAhiba dIvAna / tuma cali baiTho takhatapara, pherahu apanI prAMna / / 16 / / pAtasAha tuma dillIke, hama saba sevaka Ahi / gahara chAr3i baiThahu takhata, jo patisAhI cAhi / / 166 / / bhaye dilImai chatrapati, bar3e tihAre sAta / tuma tinake patisAha hau, nAMhi naI kachu vAta // 167 / / kyAmakhAnuM taba yuM kahyo, sunihu bAta paradhAna / mohi na dillI cAhIye, racanahArakI pAna / / 198 // jina jAnauM mo jIumai, dillI lainako het| dvai dinakai sukha kAranai, ko saMtata dukha leta // 196 / / jo pAchai patisAha dvai, krodha dharai mana mAMhi / saMtata pahale chatrapati, jIvata chAr3ata nAMhi // 20 // paradhAnani tava yoM kahyau, suni cakave cahuvAMna / jo tuma dillI leta nA, deha mallU khAMna / / 201 / / anaMta bhatArahi bhakha gaI, naiku na AI lAja / yeka marai dUje dharai, yaha dillIko kAja // 202 / / jAta gota pUchata nahiM, joI pakarata pAMna / tAhIsauM hilamili calai, pai bhakhi jAi nidAna // 203 / / ye batiyAM kahi uThi gaye, mallU pAsa paradhAMna / pakari bAMhi patisAhika, takhata biThAyo aAMna // 204 / / bAta sunI yahu kyAmakhAM, taba hI dai nIsAMna / apanai gharako uThi calyau, cakravatI cahuvAMna / / 20 / / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 [kavi jAna kRta jabahi kyAmakhAM cali gaye, mallU sunI yaha bAta / haya gaya dala bala sAjikai, mArana calyo risAta // 206 // kosa vIsakai bIcasau, Agai pAchai jAMhi / mallU dabAi na sakata hai, vai jAnata hai nAMhi // 207 / / jabahiM sunyau yo kyAmakhAM, mallU caDhyau dala saaj| phiri ahuTau sanmukha calyau, jyoM tItara para bAja // 208 / / uta mallU ita kyAmakhAM, bhaye sanamukha Ai / karI ghaTA ghaMTA chaTA, duMdubha garja sunAi // 20 // kyAmakhAM mallUkhAMsuM yuddha karata hai // chaMda ardha bhujNgii|| caDhyau cAhuvAnaM, macyo ghamasAnaM / chUTa nAla golI, bahai karA colI // 210 // capala bAnaM, caTakai kamAnaM / bahai sela sAgaM, su nikasai druvAgaM // 211 / / lage sIsa sasapara, parai dhara marai nara / barai baraMmaM bhArI, sujaMma dhara kaTArI / / 212 // huI mAra bhAra, su jujha jujhAraM / larai subhaTa manasauM, miTyau heta tanasauM // 213 // su jodhA biracce, gaye' ha kircce| kahUM sira kahUM dhara, kahUM paga kahUM kara // 214 / / lare bahuta * hastI, mare sahita mstii| pare bahu turaMgaM, bhayo adhika jaMgaM // 21 // parI dhAma dhUma, bhaI aruna bhUmaM / subhaTa ghAva dhUma, manau gaiMda ghUmaM // 216 // macyo juddha bhArI, malU saina khaarii| jityo kyAmakhAnaM, su jAnata jahAnaM // 217 / / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] 16 malUkhAM parAyo, sabai kachu luttaayo| dilI mAhi Ayo, lai prApahi chpaayo||218|| // dohA / phirai bhajorA bhAjato, * tA pAchai nA jAuM / sata chADai tiha nAha tau, mohi kyAmakhA nAMuM // 219 / / hAthI ghore darva bahu, lUTa layo cahuvAMna / paiThyo Ai hisAramai, vajata jaita nIsAMna // 220 // kyAmakhAnuM bahu bala gahyo, karai ju iMchyA prAMna / mallUkauM phiri laranako, nAMhi rahyau aramAMna / / 221 / / desa desakI pesakasa, kyAmakhAnuko Ai / bhale pajAye bhomiyA, sagare seva hi pAi // 222 // / savaiyA / kyAmakhAnu cahuvAnuM khAnuM sulatAnu sAdhe, rAva rAnaM Ana saba bhomiyA pajAyA hai| kamadhaja kachavAhe vairiyA humai bhaTI, tUMvara....."gorI jATU pAi lAye hai| tAvanIsa rove nArU khokhara caMdela kAla , jhAva sAhusena akalImasA bhajAye hai| sAha mahamada mamarejakhAM idarIsa, mojadI mUgala khetate khisAye haiM // 223 / / ......... 'baiThe hI hisAra nIke sAthe caka cAra hai| dUnapura rinI bhaTanera bhAdarA garAnI, koThI bajavArI aura Darata pahAra hai| kAlapI yeTAvo aura bIcikai mevAsI saba, camakata rahata ujIna aura dhAra hai| pUrava pachima aura utara dachina sAdhI , dillIme malUke nahI khulata kivAr3a hai| kyAmakhA cahuvAna moTe rAvasuta tapa, ....... // 224 // . . . . . . . . / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 5 [kavi jaoNna kRta // dohA / / kyAmakhA~na ghara Apana, mallU dillI mAMhi / bahuta rosa mana duhu~nakai, kabahUM bheTata nAMhi // 225 / / kAbilameM taba rahata hai, pAtasAha taimUra / sapta dIpameM paragaTyo, kahata jAMna jyoM sUra // 226 // . uttara dichana pUraba pachima, aganeI IsAna / nairita bAiba timarakI, asTa disAmai prAna // 227 / / cagatA Aye jagatamai, kInau karma ilaah| tabake patisAhI kare, haiM jAtI patisAha // 228 / rUma sAma aurAka lI, khurAsAna ika dhApa / bhayo timara mana hiMdakau, ita cali Aye Apa // 22 // malU sunyo Ayo timara, calyo larana dala sAja / mugalaniko dekhata Daryo, chAr3I raja sata lAja // 230 / / timara bhayo dala dhUriko, Ayo timara risAi / malU jahAM DiDhu karatu hai, tihAM timara DiDhu Ai // 231 // nAMva timara tapa timarahara, larana sakata hai koi / larai sikaMdara julikarana, jo ava jagamai hoi // 232 // malUvA vaparau kauna hai, jo sanamukha ThaharAi / joti gaI miTi timara te, bhAja duryo bana jAi // 233 // arkatUla malA bhayo, timaralyaMga dala bAi / pala na sakyo ThaharAika, DAryo kehUM ur3AI // 234 // jaita bhaI taba timarakI, lUTyo DhIlI mAla / Ai birAjyo takhatapara, cagatA marada muchAla / / 23 / / maluA pAche dala daye, Apuna DhIlI mAMhi / DhilI maMDalamai naiku hau, rahana dayo vahu nAMhi / / 236 / / timaralaMgakai jIvamai, upajI kAbula cAhi / khidarakhAMnUMkau saupaka, dilI cale patisAhi // 237 // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA ] khidarakhAM dillI rahata, marada muMchAra paThAna / mAnasa sahasa pacAsa DhiDu, savahI yeka samAna || 238 || timaralaMga jaba uThi gaye, malU sunI yahu bAta / khidarakhAMnukau nAM badai, phUlyau aMga na mAta ||23|| taba dala bala bahu sAjikai, dillI gherI Ai / khidarakhAMnu ThaTu kaTaka kari, laryo sanamukha jAi // 240 // jUjhi gaye sUrA subhaTa, bhAra paryo jaba Ai / malU bhAji nAhina sakyo, maraco paraco bhumi jAi / / 241 || jIte haiM dala timarake, mAryo mallUkhAMna / khidarakhAMnu phUlyo phire, karihai garba gumAna // 242 // javahi malUkI vorate, bhayo nacita paThAMna / basa kIne saba bhomiyA, badata na kAhU na || 243 || sulatAnanikau nAM badai, kyAmakhAMnu cahuvAMna / bAta sunI jahu khidarakhAM, bADhI adhika risAna || 244 || khidarakhAMna phuramAMna diya, mojadIna mAra bAMdhikai kADhidai, kyAmakhAMnu agavAMna / cahuvAMna // 245 // kyAmakhAM mojadI judha karata hai || dohA || ruhataka jhajjhara janama bhumi, mojadIna gavAMna / phaujadAra lAhorakau, hai dala vala anagyAMna // 246 // una kahi paThayo kyAmakhAM, chADahu koTa hisAra / jo tuma gahara lagAi hau, hamahi na lAge vAra // 247 // pAtasAhako nAM badahi, sevA karana na jAhi / binahI dInI bAvanI, kahiyo kihiM bala khAhi // 248 || tabahi kyAmakhAM yoM likhyo, suni gragavAna givAra / ko kAhUkau detu hai, dainahAra karatAra // 249 // 21 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 [ kavi jAMna kRta dilI daI jina khidarakhAM, tina mo dayo hisaar| sau kauna ju lai sakai, jo dInI karatAra // 250 // jo car3hi Avai khidarakhAM, tau nA tajauM hisAra / jau hisAra ava chA~Da hauM, hAMsI huvai saisAra // 251 // kutaba hamArI madata hai nihaca jiyameM jAna / jo apanI cAhe bhalo, jina zrAvahi agavAna // 252 // rosa bhayo ciThI par3hata, dayo tabahI nIsAMna / mahA prabala dala sAjakai, car3hi ju calyo agavAMna // 253 // sunata bAta yahu kyAmakhA~, karayo laranako sAja / jujha binA sUjhata nahIM, jihaM bhAjanakI lAja / / 254 // Avata Avata mojadI, nere~ utaracau Ai / ciThI likhakai bahuri ika, mAnasa kAhe larikai sulatAnanikai kaTakasauM, bhAjata kaisI mere kaTaka anaMta hai, mAri DArihauM yAte phiriphiri kahatu hauM, dayA Ai hai kyAmakhAnu taba yoM likhyo, suni agavAna givAra / terI DiThi hai kaTakapara, meri DiThi karatAra // 258 // citA naiku na kIjiye, jo ripa hoMhi aneka | mArana jyAvaMnahAra hai, sutau jAMna kahi DhITha basIThana phera tU, abahi milAvahu DITha | hvai hai jAke ITha bidhu, tAkI rahai paTITha // 260 // mojadIna utate caDhyo, itate kAimakhAMna / cAhuvAMna agavAna mili, bhalau karNau ghamasAna || 261 // jaisI sAvanakI ghaTA, milI saina dvai Ai / aMdhakAra hI hvai gayo, dhUri rahI jagu chAi // 262 // kyAmakhA~, marihai vehI kAja / tohi / / mohi // 257 // yeka // 256 // dayo paThAi / / 255 / / lAja // 256 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA ] // nArAica chaMda // hI / hI / pAva hI / cAvahI || 263 || sAra mAra car3he mUchAra sUravAM, bajaMta sAra laraMta jodha jodhasoM, raraMta mAra bhaI suraMga bhoma hai, kaTaMta hAtha subhaTTa sIsa TUTihai, miTai na citta kaTeM parai uThe larai mare binA badai na ghAva coTakau, chatIsa pravadhai nahIM rahe / sahai / jabai kaTaMta hai / hai // 264 // paraiM hathyAra hAthatai, bhujA tabai subhaTTa sUrivAM, karai pare karI tukhAra hai, lare gane gane na jAta hai, apAra te apAra hai khare mahesa juggani, anaMda cainame hasa / girijbha grasamAnate, su dekhi dekhikaM dhaMse // 265 // hathyAra deta mare jujhAra hai / 1 // dohA // jabahi kaTaka dahuM aurake, mare pare ghamasAMna / taba dalameMte nikasikai, cali Ayo agavAMna // 266 // kyAMma kyAMmakhAM hI karata, aru DArata kekAMna / itate nikasyo kyAmakhAM, cakravatI cahuvAMna // 267 // barachI bAhI maujadI, hanyo kyAmakhAM bAMna / ye rAkhe karatAra nai paryo bhoMma agavAMna // 268 || kAimakhA cahuvAMnanai laye maujadI mAri / dulahu bina na janeta hvai, bhAja cale dala hAri / / 26 / / saba dala lUTyo kyAmakhAM, jIte karI tukhAra | dale damAme jaitake, upajyau caina apAra // 270 // sunI bAta yahu khidarakhAM, kATi kATi kara khAi / mere dala bala jina haneM tAsa larihI jAi // 271 || raina dinA citA karai, kihi bidhi lariyeM jAi / kyAmakhAnukI dhAkatai, calata bahuta arasAi || 272 // 23 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 [kavi jAna kRta jabahi sunyo yo kyAmakhAM, bahuta paThAna risAi / taba mana mAMhi bicArika, kInau yaha upAi // 273 / / hutau bilAita khijarakhAM, lakaba vojharIvAla / tAsauM kachu pahicAna hI, yahu Terayo tatakAla // 274 / / yo likhi paThayo kyAmakhAM, tUM uThi baigau Ava / maiM toko dInI dilI, jo lebaiko cAva // 275 / / khijarakhAnuM pAtI par3hata, sira Upara dhari lIna / utate dala kari car3hi calyo, gahara kachu nAM kIna // 276 / / likha paThayoM yoM khijarakhAM, khAM jU gahara nivAra / car3hi Avau jyoM mili caleM, dilI laiMnake pyAra // 277 // pAtI bAcata kyAmakhAM, caDhyo baje nIsAMna / khijarakhAMna setI mile, AnaMdani mulatAMna // 278 / / khijarakhAna pAina paryo, aMka bharyo cahuvAMna / yahai kahyo taba kauna de, tuma bina dillI Ana // 279 / / kyAmakhAnu ase kahyo, dilI daI karatAra / ho terau saMgI bhayo, tU aba gahara nivAra // 280 // tabahI car3he mulatAna te, matau karyo mana mAMhi / rAThoraniko sAdhikai, taba dillIpara jAhiM / / 281 // sabahI mevAsai malata, Ai lage nAgaura / tAmai cauMDA basata hau, rAinakauM siramora // 282 // Ai dabAyo koTamai, asI kInI dauri / cauMDA car3hi nAhina sakyo, mUvI nikasikai pauri // 283 / / cauDA lIno mArika, bhAja calyo saba saMga / vahuta khadere nA lare, sake kaTAi na aMga // 284 // kamadhaja kara barachI laye, bhajjai ihaM unihaarN| sAMga siMgase dekhiye, manahuM cale mriga DAra // 285 / / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] kyAmakhAM khidarakhAM paThANasU judha karata // dohA / / apa vasi kari nAgorako, calo dillIkI vora / khijarakhAMnu puni kyAmakhAM, dala bala sAje jora / / 286 / / yaha kahanAvata kahata hai, tavate sakala jahAMnu / dIllI thore kAgure, vahu dala lAyo khAnu / / 287 / / sunI bAta yahu khidarakhAM, Ayo kAimakhAMnu / khijarakhAMnukau saMga lai, deta bahuta nIsAMna / / 288 / / caDhyau khidarakhAM dillIte, dala vala sAji apAra / ita utake kavi jAna kahi, jUjjhana lage jujhAra // 286 / / // nArAica chanda // car3he jujhAra mArake, badai na ghAva sArake / lare kaTa haTai nahI, marai parai jahI tahI / / 260 / / karI karI lare mare , turI turI kite pare / subhaTTa ThaTTa khetameM, su ghUmi hai acetamaiM // 261 / / muvo sarba sAtha hI, rahyo na prAna hAtha hI / calyo paThAna bhajjikai, dayo na jIva lajjikai // 262 / / // dohA // jIte kAimakhAMnajU, bhAjyo khidara paThAMna / khija rakhAMnukI vAhi gahi, takhata biThAyo Ana // 293 / / sabahI bAta samattha hai, kyAmakhAnu cahuvAna / jAkai sirapara kara dharai, so dilI sulataoNna // 264 // khijarakhAna patisAha huva, karai dilImai rAja / citA kachu nAhina rahI, pUrai sava mana kAja / / 265 / / khijarakhAMnuko raina dina, sukhahI mAMhi vihAta / kyAmakhAnu aru pApa vica, tIsara nAhiM samAta // 216 // pAchai mUrikha khijarakhAM, yaha samujhi jiya mAMhi / kyAmakhAnuM balavaMtu hai, patiyArau kachu nAMhi / / 267 / / cAhaM tAkI kADhi hai, rAkhai jAnai jAhi / mahAvalI umarAva hai, rahana na dehI yAhi / / 268 / / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta rAjA aru paradhAna puni, jabahiM hauhi sama doi| pahalai hanai su hanata hai, pAchai kachu na hoi // 266 / / yaha manamai samajhI nahI, dilI daI kari pyAra / kou viravA lAika, DArata nAMhi ukhAra // 300 / / yeka dyoMsa to kyAmakhAM, ThAr3he hute subhAi / khijarakhAMnu dInauM dhakA, paro nadImeM jAi // 301 / / nikasi gayo jyoM parata hI, kharo rahyau ika pAMna / saMtata kara rahi hai kharI, ika khAMDai aru dAMna // 302 / / matau karyo hau khijarakhAM, so jAnata hau khAMna / maiM patisAhanisauM lare, hota dharmakI hAni // 303 / / jIyo barasa pacAMnuvai, kyAmakhAnuM cahuvAMna / bar3e 2 sAke karai, ganata na Avai gyAMna // 304 / / sAke kyAmalakhAMnake, sAgara aparaMpAra / jo moko Avata hute, te maiM kare bicAra // 30 // kyAmakhAMnakI bAtakau, karyo nahI bistAra / bhAkhai hai mai sulapa ati, apanI mati anusAra // 306 / / hatau hajIrau dillImaiM, kInau kAimakhAnuM / lai uta rAkhyo chatrapati, deke Adara mAMnu // 307 / / zrI dIvAna tAjakhAMke putra / 1 phatihakhAM, 2 rukA, 3 phakharadI, 4 mojana, 5 ikalImakhAM, 6 phaadd'aa| phatihakhAMna mojana rukA, phakharaddI ikalIma / aura pahArA hai chaThau, tAjaMna suta balabhIma // 308 / / tAjakhAMko bakhAna pAMca putra hai kyAmakhAM, suni pitAkI baat| viSadhara kaise jAna kahi, nisa bAsura bala khAta // 306 / / tAjakhAnu mahamadakhAM, kutavakhAMna ikhatAra / maunukhAMnu pAcau subhaTa, aridala bhajanahAra // 310 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] khijarakhAMna pai nA gaye, rahyo vulAi bulAi / vaiThe rahe hisAramai, karyo jUhAra na jAi // 31 // javahi bhayo basa kAlake, khijarakhAMnu patisAha / tabahiM mubAraka sAhako, dInau rAja ilAha / / 312 / / khijarakhAMka baMsamai, nAhina suniye koi / kirtaghanIko jAniye, kavahu bhalau na hoi // 313 / / muvo muvAraka tava bhayo, jagamahamada pharIda / patisAhI kari mari gayo, javahI kAla rasIda // 314 / / tAkI naMda alAvadI, dInau rAja ilAha / bhayo amAnatakhA~ bahuri, pUta muvAraka zAha / / 315 / / tA pAchai bahalola huva, dilI mahi sulatAna / lodI apanI bhujana valu, sAdhyau hidastAna // 316 / / DhosI Upara akhana hai, dilI sAhi bahalola / vadai na naMdana kyAmakhAM, pare dahunamai bola // 317 / / pAtisAhi pairAkake, turaga maMgAye yAhi / ita nikase taba akhana naM, nau cuni lIne cAhi // 318 // bAta sunI vahalolana, kahi paThayo risa mAMhi / merau mAraga dekhIyau, jau asu paThayo nAMhi / / 316 / / akhana likhyo vahalolasoM, merai ghore lAkha / pai mai tere laye hai so, juddhakI abhilApa // 320 // moko itahI pAiye, jaba jAnahi tava aav| DhosI cale na ho calau, girako gahyo subhAva / / 321 / / pAtasAha ati parjaryo, suni akkhanake bola / pai kachu bala nAhina calyo, baiThi rahyo bahalola / / 322 / / vAvaMna vara akkhana karI, pAta pAta mevAta / mevAtI bhAjata phirai, jyoM ravi Agai rAta // 323 / / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kavi jAna kRta jaulauM jIyo jagatamaiM, badhyo nahIM ptisaahi| vahai karayo ikhatArakhAM, joI jiyakI cAhi // 324 // jita giravara titahI karI, akhana koTakI mAMDa / rahata bhomiyA nikaTa je, sabe deta te DAMDa // 32 // prAMbare bIteM baraSa, deta duvAdasa lAkha / ATha amarasarake bharata, kabitu detu haiM sAkha // 326 / / hai cautho suta kutubakhAM, basyo bAruvai jaai| koU baranAM kara sakai, pare bhomiyA pAi // 327 / / basyo bagaramaiM maunakhAM, gayo nagarasau hoi / Asa pAsake saba naye, balu kara sake na koi // 328 / / maunAM kyAmalakhAMna suta, kUramaripa cahuvAMna / jAkai dalakI dahalate, kUtala paryo bhagAMna // 326 / / tAjakhAnu sabamaiM tilaka, dUjo mahamadakhAMna / dou ati nIke bhaye, sUrabIra cahuvAMna // 330 // tAjakhA~na mahamadakhA, dou rahe hisAra / Thaura pitA rAkhI bhalai, hau dahuvanamaiM pyAra / / 331 // dillIpatisau nA milaiM, risa rAkhai siramaura / tAkyo khAM perojakhAM, tabahi gaye nAgaura // 332 // nAgorIkhAM uThi milyo, bahutai prAdura dIna / ho nA badau dilesakai, bhaye yekatai tIna // 333 // hAMte kabahU hota nAM, rahai raina dina saMga / rAnai Upara car3hanakai, kari hai mate umaMga / / 334 / / dala bala kari khAM car3hi calyo, Agai mokala rAMna / kaTakanike ThaTu ThAnika, Ayo de nIsAMna // 335 / / dala bala jotAI mile, daha vorike Ai / uta mokala peroja ita, jure juddhake cAi // 336 / / . Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] 28 kamadhaja kUrama bhomiyA, bahu pirojakai saMga / rAMnaihUkai bahuta dala, larata na rAkhai aMga // 337 / / nAgorI bATI aMnI, phUlyo karata kalola / gola hirola caMdola puni, jaraM gola baraM gola // 338 // tAjakhAnu mahamadakhAM, khare tamAcai doi / dekhauM tuma kesI karau, jaisI tumate hoi / / 339 / / tAjakhAM mahamadakhAM Agai rAMnA bhAgyo ||dohaa|| caDhe kaTaka dahu aorate, mile bajata nisAMna / ghamaDaMta hai mAno ghaTA, garjata hai maravAMna / / 340 / / pahalai tau golI calI, aura chuTI hathanAla / jinakI lAgI te pare, jyo nikale tatakAla // 341 / / baoNna cale dahuvorake, bahuta rahe gar3i deh| ghAila ausai lAgi haiM, hai mAMnI yeseha / / 342 / / ghore bAhe khAMnapara, rAnai adhika risAi / dhakA sahAra na sakyo, cha Ti gaye taba pAi // 343 / / bhAji calyo perojakhaoN, tAkI hai nAgaura / pAchai Avai lUTatauM, mokalasI siramaura // 344 / / cAra kosa lau gaila kari, laine jo nIsA~na / rAna calyau cItorakau, citumai karata gumaoNna // 345 / / tAjakhAnuM mahamadakhAM, ThAr3he vAhI khoja / rahe tamAcai hI khare, bhAji gayo peroja // 346 / / nAgaurIkauM bhAjatai, naika na lAgI bAra / jhAMkata hI bhaiyA rahe, kahA karai karatAra // 347 / / soca rahe dou khare, rAnau nikasyo Ai / jyau cItau nagako taka, pare rosame dhAi / / 348 / / lari bicaryo sIsaudiyo, jaba hi paryo ghamasAMna / de apane perojake, neje puni nIsAMna // 346 / / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta pAche gaye pahAra lau, bahuta bar3hI kara lUTa / jugala bAjakai hAthate, gayo cirIsauM chuTa // 350 // uta te ye doU phirai, jaita damAMme deta / rAnAMkI raja lUTa lI, gaja haya darba sameta // 351 / / aba Aye nAgaurameM, nejo puni nIsAMna / luTavAye perojakhAM, te paThaye cahuvAMna // 352 // bahuta capyo perojakhAM, mukha nA sakai dikhaai| bAta cale jaba juddhakI, suni suni adhika lajAi // 353 / / aura itapara jasa jure, tAjana mahamadakhAMna / kAka bhaye perojake, par3hihai sakala jahAMna // 354 // svAMma bhage sevaka lare, te rajavaMta vicAra / jara ukhare taru ThAharai, taisau yahu adhakAra // 355 / / corI DiTha perojakhAM, java ye dou jAhiM / ayau gvaiyohI rahaiM, haMsi bolata hai nAMhi // 356 // jo Apuna kApurasa hva, subhaTa na bhAvai tAhi / jaisau koU Apa hai, karai su taise cAhi // 357 / / corI DiTha perojakhAM, rosa bhare cahuvAMna / anarasamai hI UThi cale, tAjana mahamadakhAMna // 358 / / baMbu damAmekI sunI, risa upajI cita khAMna / apanai dalasauM yoM kahyau, inako dehu na jAna / / 359 / / nAgorI perojakhAM, dala bala sAji apAra / Ai dabAye laranakauM, phire jugala jUjhAra // 360 / / juddha macyau nArada nacyo, bhAja bacyo nahi sUra / citasauM jUjhe jodha tina, hitasau le gaI hUra // 361 // pare khetamaiM tAjakhAM, jabahi hoi ghanaghAi / nikase mahamadakhAMnu taba, nAhi sake tthhraai||362|| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA ] Thaura // 364 // uThAi | paThAi / / 365 / / nAgaura / kabahU nAgaurIkhAM jItikai, bahuri gayo rahe khetahI maiM pare, tAjakhAnu ghAila phirahiM uThAvate, uta Aye pare hute besudha bhaye, tAjakhAMnu dekhata hI ranadhIra tava, laike jabahiM ghAva nIke bhaye, daye hisAra bar3o karyo karatArane, tAjakhAnuM cahuvAna / ika jUjhe puni Ubare, pragaTyau sujasa jahAMna // 366 // mahA subhaTa tAjana bhayo, layo sujasa saisAra / bhale pajAye bhomiyA, karabara graru karavAra || 367 // tAjanakI taravArako Dara upajyo bhai mAne perojakhAM, khulata na hane khetarI kharakarI, bauhAnoM kari pATana revAsau mile, kachavAhe nirabAMna puni, inape lInI pesakasa, jAnata saba saMsAra / / 570 / / / / sarvaiyA / / kyAmakhAnunaMdana arikaMdana tAjaMna Dara Darapana nAgaura / hane khetarI aura kharakarau bauhAMnI pATana ika daura / revAsau dalamalyo te gabara gar3ha nAMvera khulata nA paura / tUMvara pavAra devare kUrama sAMce cahuvAMna siramaura || 371 || // dohA // jabahi bhaye vasa kAlake, tAjakhAnu cahuvAMna / rAkhe tabahi hisAramai kyAmakhAMna prasthAna || 372 || mahamadakhAMna jaba mari gaye, rAkhyo hAMsI mAMhi / bhAI aura hisAramai tAjakhAnu jaba cali gaye, baiThau koTa hisAramai basa kInI tUMvara aura paMvAra / 3 koU rAkhyo nAMhi // 373 // phatihakhAnuM siramaura / bhalai pitAkI Thaura / / 374 || . nAgaura / siramaura || 363 || rAThaura / jA gaye paura / / 368 / / baira / AMbera || 366 || 31 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta zrIphatihakhAMke putra 1 jalAlakhAM, 2 haibatasAha, 3 mahamasAha, 4asadakhAM, 5dariyAsAha, 6 sAhamanasUra, 7 sekha salaha, 8 baloM, 6 saMgrAmasUra, 10 hetama / khAM jalAla hetama balo, salaha sAha manasUra / dariyA haibata asada mahamada, juddha sUra saMpUra // 375 // atha phatihakhAMko bakhAna phatana bhayo atahIM prabala, namyo na kAhU sIsa / kAhUko mAnata nahIM, yeka binAM jagadIsa // 376 // nIva daI SaTakoTakI, yeka dyosa kahi jAMna / nagara phatihapura ApanauM, karyo phatana asathAMna // 377 // nayo basAyo phatihapura, hau saravara udyAna / nAMva Apanai phatehakhAM, karyo- bar3o asathAMna / / 378 // paMdarahasai ju aThautarai, basyo phatahapura bAsa / suda pAMcai titha hI tabahiM, aura caitako mAsa // 376 / / saMna sattAvana pAThasa, jagamai karyo prakAsa / mAha saphara dina bIsavai, basyo phatahapura bAsa // 380 // koTa cinyo nIkai nakhita, suthira karyo karatAra / Asa pAsake bhomiyAM, Avahi karana juhAra / / 381 // palhU sahevA bhAdarA, puni bhAraMga asthAMna / aura bAilai koTa ye, kIye phatana cahuvAMna // 382 // pAtasAhakI cokhasau, rahi nA sake hisAra / karyo phatihapura phatihakhAM, itahi Ai tiha bAra // 383 / / prathama ranAumai rahe, jo lauM ciniyo koTa / pAchai ye phatihapura, laye sAtha dala koTa // 384 // pAtasAha vahalola cita, upajI rinathaMbha cAhi / milyo na mosau Aika, haMdU kodhauM Ahi // 38 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] Dhala vala saji lodI calyo, rinathaMbhaurako laiMna / dhUra binAM DiTha nAM parai, yeka bhaye dina raina // 386 / / sunI phatihakhAM bAta yahu, dala bala sAji apAra / mAragamai vahalolako, kIno jAi juhAra // 387 / / lodI dekhata phatanako, bahuta bar3AI dIna / kyAMmakhAMnakai nAMvate, aMka vArani bhara lIna // 38 // nAva sunata hI yoM kahyo, taba lodI patisAha / phatihakhAnakai milata hI, dInI phataha alAha / / 386 / / paradhAnanisau yoM kahyo, bAra bAra sulatAMna / kaMcanako mAnasa takyau, phatihakhAnu cahuvAMna // 30 // rinathaMbhorahU maiM sunyoM, Avata hai bahalola / taba mAMDauko chatrapati, unahU lInau bola // 391 / / tAko nAMva hisAmadI, mAMDauko. sulatAMna / rinathaMbhorakI bhIrako, Ayau dai nIsAMna // 362 / / java itate lodI gayau, dala bala laye apAra / gaDhaI bhayau hisAmadI, nAhi sakyau kari rAra // 363 / / phatananai hisAmadI mAMDauko pAtalAha mArayo yeka dyausa bahalolana, phattana layau bulAi / pyAra kiyau Adara diyau, bAta kahI biradAi / / 364 // dAdai terai kyAmakhAM, kaise kIne kAma / phatiha karau rinathaMbhako, phatiha tihArai nAma // 365 / / phatihakhAnuM hrakai bidA, cale lage gar3ha jAi / Agai sAha hisAmadI, laryo sanamukha Ai // 396 // kholi pauri hisAmadI, dekhyau thorI saMga / Apuna bahu dalavala lahye, Aye larana umaMga // 367 / / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 [kavi jAna kRta // ardhabhujaMgI chaMda // itahi cahuvAnaM, utahi sullatAnaM / cale nAla bAnaM, . paryo ghamasAnaM // 368 / / bahai sAMga bhArI, gaDai tana kaTArI, lagai coTa kArI, marai bahu jujhArI // 366 // pare rAva rAnaM, paryo sullitAnaM / jityau phatihakhAna, bhayo jasa jahAnaM / / 400 / / ||dohaa|| duhUM vora sUrA kaTe, bahuta parayo ghamasAMna / bAdai hanyau hisAmadI, jaita bhaI dIvAMna // 401 // kATyo sIsa hisAmadI,paThayo Dhiga patisAha / harSavaMta chatrapati bhayo, dekhyau nIkai cAhi // 402 // / phatiha karayo rinathaMbha tana, paiThau gar3hamai jAi / pAtasAha bahalolane, pAche dekhyau Ai // 403 // gar3ha lai dillIkauM calyo, lodI sAha paThAna / phatihakhAnu cahuvAnakau, dInau manasaba mAna // 404 jaita patra lai phatihakhAM, Ayau apane desa / thara hara kaMpai bhaumiyA, jabate karyo pravesa // 405 / / nAranolate akhanakI, AI yahai pukAra / mevAtI sabahI mile, mADyau cAhai rAra // 406 / / kai tuma . Avahu ApahI, ke dala dehu paThAi / bhayyanako yahu kAma hai, saMkaTa hoMhi sahAi / / 407 // nAranolako phatihakhAM, dalabala daye paThAi / aMkhina khilyo ati dekhaka, phulyo aMga na mAi // 408 / / mevAtI utate cale, lAge DhosI Ai / itate car3hi ikhatArakhA, sanamukha lIne Ai // 406 / / mAra parI dahuM vorate, jUjhi gaye jUjhAra / mevAtI dala nivala hai, hAri cale taji rAra // 410 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] AS bAdA pahuMcyau cimanako, duMdubha layo chir3Ai / jaita bhaI saba jaga sunI, .aMkhana na aMga samAi // 411 phatihakhAnuM dala phatiha kara, Aye lai nIsAMna / sadA phatihapurame bajai, rasasauM sujasa jahAMna / / 412 / / phatihakhAnuMke dala pravala, bhaye yekate yeka / kauna kaunakau jAMvalyau, sauhe subhaTa aneka // 413 / / kAMdhila rinamalarAiko, dayo kheta vicarAi / sIsa kaTe vahu guna laryo, bahu guna daye dikhAi // 414 / / sArau sAMgai rAnakau, ajA sAMkhalau nAMva / phatihakhAMnakai kaTakanai, mAri girAyo ThAMva // 415 / / tihaM samaye cItaurahau, Apuna phataMna muchAra / svAmi binA sevaka lare, sujasa bhayo sa~sAra // 416 / / jete haiM dala phatanake, rAThoranasauM raar| jo Apana hai sApurasa, tihaM sevaka jUjhAra // 417 / / taisI hI budhi upajata, baiThata taise pAsa / jAMna kahai yAmai nahIM, aMta AdikI rAsa // 418 // phatananai musakIkhAM kirarAMnI mArayo kirarAMnI ho jAtako, musakIkhAM tihiM nAma / Ayo phattanasoM larana, khovana apanI mAMma / / 419 / / itane phatihakhAM caDhyo, dalabala sAji apAra / sarasamai mili duhunana, sarasa macAI rAra / / 420 // tribhNgiichNd| utahi paThAna, ita cahuvAnaM, gaja kekAnaMjodhajure / golI bahu chuTai, karapaga TuTTai, mastaka phuTai nAMhi mure / / 421 / / lage tana bAnaM, nikasai prAnaM, jUjhai jvAnaM thaki na rahai / barachI aniyArI, tega dudhArI, kATa bhArI sUra saha // 422 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 [kavi jAna kRta ||dohaa|| bahuta bhayo judha nA miTai, tava bAdai asU ddri| nAri kATi karavArasau musakI dInI DAri / / 423 / / jaitapatra lai phatihakhAM, Aye apanI Thaura / bahuri karI aAMbera para, cAhuvAMna dai daura // 424 / / lUTi laI AMbera sava, gaye bhomiyAM bhAji / nIkI bidhisau lari muye, hau jinake muha lAja // 425 / / Ayo phatana phatiha kara, phUlyo aMga na mAi / bahuri bhivAnI para calyo, nIkI saina vanAi // 426 / / . jAi bhivAnI ghera lI, dala-bala amita apAra / Agai jATU jAvale, bhale lare jUjhAra // 427 / / phatanane bhivAnI mArI baMdhakI karI dhavala chNd|| uta jATU cahuvAna hai, bhayo juddha paryo ghamasAMna hai| . uDi dhUri gaI asamAMna hai, kahUM diSTa na Avata bhAMna hai / / 428 / / calai golI bAnaM apAra hI, bahai jamadhara aru karavAra hii| barachI dvai jA hiMdu sAra hI, pare jATU hoi su mAra hI // 426 // ||dohaa|| phatiha phatihakhAM kI bhaI, jATU hAre aMta / lUTi bhivAMnI baMdhakI, Ane pakara anaMta // 430 // nIke mAre jodha dala, phatihakhAnuM cahuvAMna / asau kauna ju lari sakai, kahau bhomiyA AMna // 431 / / jodhaika jiyame pari, karau, phatanasau sukkha / nAtau karihau jyau miTai, duhU vorako dukkha // 432 / / jodhai paThiyo nAriyara, phatana lInau nAhi / kAMdhila bahu gunahanyau hau, risa rAkhata mana mAMhi // 433 / / mahamadakhAM suta samaMsakhAM, tabahi jUjhanU nAMhi / utahi nAriyala lai gaye, unahU kInI mAhi // 434 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmA rAsA] bahuri samasakhAM jo kahyo, uta vyAhanako jAi / jau na rahau karavAra saMga, DolA dehu paThAi // 435 // yaha vAta vai kari gaye, DolA dayo paThAi / mIrAjI jo kahyau hau, milyau samai vahu Ai // 436 / / pAtasAha bahalolane, phattana layo bulAi / nisa dina rAkhe nikaTa hI, china china pyAra janAi / / 437 / / yeka dyoMsa bahalolana, ausaiM kahyau bicAra / hama tuma nAto cAhie, baDhe pyArameM pyAra // 438 // adala vadalako sAka hai, ichyA pUjai prAna / hama lodI haiM jAtake, jo tuma ho cahuvAMna // 439 / / tavahI kahayo jo phatananeM, badale sAka na hoi / mere to nAhI sutA, aba anavyAhI koi // 440 // pAtasAha mAnyau burau, phatana caDhyau risAi / bahurau dillI nAM gayau, baiThyau apane prAi // 441 // samasakhAMnuM cahuvAnasau, kahi paThayo patisAha / adala vadala nAtau karai, jUhai jIvameM cAhi // 442 // sunI bAta yahu samasakhAM, bahuta badhAI kIna / uhi tanayA apasuta barI, vahana ApanI dIna // 443 / / phattana jIyo jabahi lau, nAhiMna badyo paThAMna / sIsa na nAyo dillIko, jAnata sakala jahAMna // 444 / / ||svaiyaa / / tAjaMna aMsa bidhvaMsa dharA sabahi bhUmiyA bhuja pAni pjaaye| mAri layo sulatAna hisAmadI, jATU bhivAnIke dhUri milaaye| cimanako haMna lInau nIsAMna, bhajAye hai kAMdhila jaadaukhisaaye| lUTi aAMbera layo rinathaMbha, jahAname phattanako jasa chaayo||445|| zrI dIvAna jalAlakhA~ ke putra 1 daulatakhAM, 2 ahamada khA, 3 nUrakhAM, 4 pharIdakhA, 5 nijAmakhAM, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 [ kavi jAMna kRta 6 pahAr3akhAM, 7 lADakhAM, 8 dAUdakhAM, 9 abana, 10 mahamadasAha | daulatakhAM, ahamada abaMna, lADa pharIda nijAma / mahamada nUra pahArakhAM, khAM dAUda samAMma // 446 // jalAla khAMko bakhAna jalAla / jabahiM bhaye basa kAlake, phatihakhAMnu siramaura / taba jasavaMta jalAlakhAM, bhaye pitAkI Thaura ||447 // koTa karayo ho phatihakhAM, tApara kInau aura / kInI khAMna jalAlane, baDar3I bA~kI paura ||448 || dillIkai patisAhakauM, badainakhAMnu nAgaurIko dukha daye, lUTi lUTi lai mAla || 446 // nAgorIkhAM risa bhayo, dala kIne anagyAMna / bIrau pheryo sabhAmeM, layo mugala caupAMna // 450 // kaTarA thala jAgIra hI, ita dala sAje Ai suniyata bAta jalAlakhAM, baiThyo sena vanAi / / / 451 / / jalAla khAM caupAnakhAM Age jItyo " mugala utate Ayo rosamai, larana caupa caupAna | itate doryo atuli bala, khAM jalAla cahuvAMna // 452 || yeka vAra chADe bhale, tAte mugalani bAMna / kite yeka ghAila bhaye, mAnasa aru kekAMna // 453 // sake na bAna calAikai, gaye jAMna takyo caupAnakhAM, manahu bAja ciriyA gahI, chADi dayo caupAnakhAM, dayo nitaMbanu dAga | hAthI ghor3e darba raju, lAja gayo sava tyAga // 456 || jabahi jalau saba saMgasauM, laI yeka vara bAga / mugalavA bhAga // 454 / / puMhacyA khAMnu jalAla / pakara layo tatakAla // 455 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 kyAmakhAM rAsA] tava ghara Ayo jItika, deta jaita nIsAMna / khAM jalAlakI sara karai, ko hai asau ani / / 457 / / jalAlakhAne chApaurI AMbaira phatiha kI ||dohaa|| chApaurI Upara caDhyo, phira cakavai cauhAna / utake anagaMna bhomiyA, mAri karyo ghamasAMna // 458 / / bahuri gaye prAMbara para, mAri milAI dhUra / pai bhumiyA nIke lare, mare lAja saMpUra // 456 / / hAthIkhAna jalAla ko, bhumiyani gheryo ni / dalamai kAhU nA lakhyo, takyo Apa dIvAMna // 460 / / loga lage hai lUTakau, kAhUko sudhi nAMhi / apanI bhuja bara khAM jalo, Ai paryo una mAMhi // 461 / / karI laye vai jAta hai, puMhace jallokhAMna / chADi gaye jyoM lai bhaje, ase lAye bAMna / / 462 / / taba ghara Aye jItika, khAM jalAla cahuvAMna / sUrattanako jagatamai, saba ko karata bakhAMna / / 463 / / samasakhAMnu jaba mari gayau, phatihakhAnu tiha Thaura / vyAhyau ho bahalolakai, badata na kAhU aura // 464 // bhAI aura bimAta hai, tinahI na bAMTau deta / jo kachu upaja jUMjhanU, sabai ApahI leta // 465 / / taba jodhApai cali gayo, nAMva mubArakasAha / nAMnAM jU upara karahu, jyoM hama hoi nibAha / / 466 / / taba jodhana yoM kahyo, mote kacha na hoi / mAmU tere nikaTa hai, bIkA bIdA doi // 467 / / tabahi mubArakasAha uThi, Ayo mAmU pAsa / vaihU bhIra na kara sake, taba uThi calyo nirAsa / / 468 / / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kavi jAna kRta . utate Ayo phatihapura, tAkyo khAMnu jalAla / bahuta pyArasetI milyau, bhara lIno aMkamAla / / 469 / / kahayo mubAraka sAhanai, hauM Ayo tuma tAka / jodhai bIkai hau phiryo, ganai na koU sAka // 470 // sabai Darai bahalolate, Upara karai na koi| kAma hamAro jallojU, tumate hai to hoi / / 471 / / jalo kahyau bahalolate, Daryo na mero bApa / aba jo hau vAte Darau, khora lagAUM Apa // 472 // khAM jalAla taba kaTaka kari, gaye jUjhanU maaNhi| phatihakhAMnuke dala bhage, jUjha sakyo ko nAhi // 473 // tabahi mubArakasAhako, dayo jUjhanU rAja / phatihakhAnu uta mari gayo, pUje saba mana kAja // 474 / / phatihakhAnu jaba mari gayo, suta samasa siramaura / mahamadakhAM TIkau karyo, gaI mubAraka Thaura / / 475 / / rahyo luhAgara jAika, khAMnu jalAla judhaar| nAgaurIkI deta dukha, pakareM voTa pahAra // 476 / / sUno phatihapura sunyo, cita bIdA lalacAi / jAnata kAhU bhAMtikai, gar3hamai paiThau jAi // 477 // bIdA dala bala jorika, narahara utaryo jAi / khAnuM dilAvarasauM milyo, bAta kahI samajhAi / / 478 // nAMhi phatihapuramaiM kou, tuma cali mokI dehu / deuM rupayA dasa sahasa, aru ika tanayA lehu // 476 // suniyaha bAta paThAMna kai, bhAI hai mana mAMhi / dei damAmo uThi calyo, gahara lagAI nAMhi // 480 / / Avata Avata govarai, utare dou Ai / bhalo mahUrata nA lahai, paiThe gar3hamai jAi // 481 // . Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] 41 mAnasa doryo nagarakauM, gayo luhAgara mAMhi / yaha kahai dIvAnajU, phira gar3ha pAvo nAMhi / / 482 / / vIdA AyA kaTaka kari, khAMnu dilAvara saMga / asau kauna ju kari sake, tuma bina unasauM jaMga // 483 // jalloko veTo bar3au, daulatakhAM tiha nAma / bAta sunata hI car3hi calyo, acavana nIra harAMma // 484 / / Ai rahI thorI nisA, tava gar3ha paiThyo Ana / daulatakhAM jallo naMdana, deta jaita nIsAMna / / 485 / / taba vIdA vir3arana lage, lAgyo Daruna paThAMna / dahadaha hala khalabhala bhaI, Aye daulatakhAMna // 486 / / Apa Apako bhaji gaye, kamadhaja aura paThAna / vAsa pare jyoM vAdhakI, bhagge gaU udyAMna // 487 // pAchate Ayau utahi, khAM jalAla cahuvAMna / jaita bhaI hai putrakI, bahu mukha upajyo prAMna / / 488 / ||svaiyaa / / khAM jalAla, marada muMchAla, caupAnako ghAna maidAname kInau / chAra karI hai, chapoliya jarika, marihika ju luhAgara liinau| gaMja aMvera, bhaye saba bariya, TAka saMmasakhA kai rahyo hiinau| jUjhanU pAni, viThAyo bhujA gahi, TIko muvArakasAhako dInau / / 489 / / zrI dIvAna daulatakhAMke putra 1 nAharakhAM, 2 hoMbanakhAM, 3 vAjIdakhAM / * ||dohaa|| nAharakhAM bAjIdakhA, hovanakhAM jujhAra / daulatakhAM nadana nariMda, tInau marada muchAra // 460 // 11.dohA // daulatakhAM nadana khAMko bakhA javahiM bhaye basa kAlakai, khAM jalAla siramaura / tava daulatakhAM jAMna kahi, vaiThe unakI Thaura / / 461 / / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 daulatakhAMsI kheta caDhi, larai su bhai mAna bharamai phiraM, durjana sau [ kavi jAMna kRta kauna / bhauna // 492 // chAMDai jhAMkanakI prAMna / dhAka bairI Aye nAka sava, ghara prAka DhAka chapate phira, hAka birada bahata ina bAta ke, daulatakhAM nA bhAjau jo Ai haiM, larana sAta sulatAna // 464 // aura karI hI Ana yahu, nAhina leu akora / jaisI kaur3Iko ganau, taisI lAkha karora ||465|| aura kahata he bAta yahu, jau bina pAvai koi / kaur3I hAtha na lAi ho, araba kharaba jo hoi ||466 || Avai jitI aMgusTa tara, sIvana dArbana deu / aura parAI bhUmikaiM raMcaka dAbaMna leu // 467 daulatakhAM hI kachU, racanahArakI jota / bacana ju mukhate uccarata, soI nihacai hota // 468 // bIkA DhosI gayo ho, utate prAyo bhAji / ...... raMna cita cokha ghari calyo utahi dala sAji ||466 // pATodhe DerA bhayo, taba paThaye paradhAMna / , gumAMna // 500 // zrAi / cahuvAMna // 493 // dIvAMna / karikai bahuta lUnakarana ciTThI likhI, daulA cIThI dekhite, baigI mope bhugata jalAlakau pUta / cIThImai mUta ||502 || jau apanI cAheM bhalau, tau kachu bAcata hI prati parjaryo, khAM kahyau kAMma lai bhAr3akau, yA paradhAMnanikai dekhate, mUtyau cIThI mAhi / jari barikai kvailA bhaye, bola sake kachu nAMhi // 503 || bAMdhI aMcara basIThake, bArU reta maMgAI / lUnaikai sira reta hai, jo nAM lariha~ AI ||504|| paThAi // 501 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA ] lUneMsetI yI kahyo, jo tUM caDhyau tupAra | AI jo grayo nahIM, to rAsinbha grasavAra ||505|| paradhAMnaniko dhake de, kAr3he vAhI vAra / kahyo basITha na mAriye, nAMtara DArata mAra ||506 / / jabahi gaye paradhAMna uThi, soca bhayo pura mAMhi / taba daulatakhAM yoM kahyau, vAke dhara sira nAMhi ||507 // lUnakaranakeM Dhiga gaye, phIkai mukha paradhAMna / sakala bacana paragaTa kare, kahe ju daulatakhAMna ||508 || lUnakarana suni risa bharyo, taba yaha karyo vicAra | Avata yAkI mArihai, pahale DhosI mAra ||506 // utate car3hi DhosI gayo, dalabala laye apAra | yAge rahata paThAMna hai, lare jujhAra // 5.10 / / turaka mAna kInI madata, jaoNnata sakala jahAMna / heMdU mAre kheta ghara, bhalI paryo ghamasAMna // 5.11 // lUnakarana mAryo utahi, lUTi layo saba sAtha / nIke turaka sAMna kavi jAMna kahi, bhale lagAye hAtha ||512 || pahale hote jo kahyo, daulatagvAM dIvAna | soI nivaryo hoikai, acala bacana cahuvAna / / 5.13 || daulatakhAM vAMkI valI, nAM ko gaMja tAhi / DAMkI vAje jaitakI, sAMkI mAnahi sAhi // 114 // bAMka vAMrka ho bane, dekhahuM jiyahi vicAra | jo bAMkI karavAra hai, to vAkI bArkasAM sUcI mile, tau nAhina ThaharAi / jyoM kamAna kavi jAMna kahi, vAnahi deta cannA // 166 // sulatAna vAvarasuM daulatakhAM milyo paravAra / / 515 / / vAvara kAcinnate calyo, DholI desana cAhi / bhaimya kalaMdarako karyo yeka bAgha naMga tAhi // 117 // 43 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 daulatalAi maMgAika, jyA bAgha hamArA prA [kavi jAna kRta Avata Avata phatihapura, ika dina nikasyau aai| mili dIvAMnasau yoM kahyau, yepha maMgAvahu gAi // 518 // bhUkhau hai dina tInako, bAgha hamArau Aja / dIjai gAi maMgAika, jyau pUrai mana kAja // 516 // daulatakhAM dIvAnaneM, dInI gAi mNgaai| dekhau mere dekhatai, bachuvA kaise khAI // 520 // mAranako bachuA uThyau, nikaTa takI jaba gaai| hAka daI dIvAMnana, sigha sakyau nahiM jAi // 521 // bAgha calai uThi gAika, phira haTakai dIvAMna / uhi Thaura ThAr3hau rahe, gaU na pAvai khAMna // 522 // taba bAbaranai yau kahyau, khAM dekhaha ju gAi / jau tuma yAsauM yoM karI, to..."ri jAi // 523 // DisTa karerI sApurasa, siMgha na sake shaar| mada kujarako sUki hai, sunikai subhaTa hakAra // 524 // bAbara jaba itate gayo, dekhyo alavara jAi / hasanakhAMnakai kaTakakai, dekhi rahyo bharamAi // 525 / / utate DhIlIko gayau, takyoM sikaMdara sAha / pAchai kAbilako gayo, sakala hida avagAha // 526 // pUchana Aye loga saba, DhilI maMDalakI bAta / taba bAbaranaiM yoM kahyau, takI tInahI jAta // 527 / / tIna puraSa ase take, sagare hidasatAna / tinakI sama ko jagatamai, DisTa na Avai Ana // 528 // yeka sikaMdara ApahI, DhIlIko patisAha / puni mevAtI hasanakhAM, jAkai kaTaka athAha // 526 // tIjau daulatakhA takyau, nagara phatihapura Ai / jAke Darate vAghahUM, mAra sakyo nA gAi // 530 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmAkhAM rAsA] daulatakhAM cahuvAnakai, kIjai kahA bakhAMna / dInadAra dAtAra hai, puni jUjhAra dIvAMna // 531 / / daulatakhAne gaura nirabAMna mAre lUTa cale nAgaurake, gAMva gori nirabAMna / daulatakhAM yaha bAta suni, caDhyau baje nisAMna // 532 // mAragame ghere sakala, gaura aura niravAMna / macyau juddha nArada nacyau, paryo bahuta ghamasAMna // 533 // jIte aMta dIvAnajU, durjana mAre kUTa / daulatakhAM cahuvAnanai, lUTa lai saba lUTa // 534 // caDhyau aherai yeka dina, daulatakhAM dIvAMna / vAja kuhI baharI jure, bAse saMga anagyAMna / / 535 / / baharI chADI kuMjako, gaI nikaTa AkAsa / DiSTa kahUM Avai nahI, uThi Aye taji Asa // 536 / / jAta jAta baharI gaI, utarI jAi hisAra / utahi bulAvata bAjakU ThADhe mIra sikAra // 537 / / saupI lai sikadArakauM, rAkhI karike pyAra / daulatakhAM yaha bAta suni, laI hisAra katAra // 538 / / daulatakhAM Agai muhabatakhAM sArAkhAMnI bhAgyo hau siMkadAra hisArako, nAMva muhabatakhAMna / sArAkhAMnI saina saji, Ayau larana paThAna // 536 // daulatakhA yaha bAta suni, nAsau utare jAi / utate vahu utate car3he, milI saina dvai Ai / / 540 // mahabatakhAMna dUrata, dekhyau daulatakhAMna / mukha phIkau ura dhakadhakI, bicalana lAge prAMna / / 541 / / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta sUdhI kahI paThAMnaneM, apanai dalasauM bAta / daulatakhAM cahuvAnasau, mau laryo na jAta / / 542 / / yauM kahi miTi ke uTha calyau, chUTa gayau hai dhIra / nikasi gayau jyau bATamai, tana upajI bhai pIra // 543 / / deta damAmeM jetake, * pAyau daulatakhAMna / koTa subhaTa saMmaDiSTahIM, mArata hai cahuvAMna / / 544 // khAM sahAbasauM kheta car3hi, nIko karyo bacAva / jo ko nAtau pAlihai, so nA tAkata dAva // 545 / / Apahi mArata ApahI, su karmAhiso jAta / gota ghAva jo kIjIye, manahu karI apaghAta // 546 / / DArI yeka DurAiye, Dori hiDAri aneka / je upaje raja yekate, hai tinakI raja yekaM // 547 / / jo raja khovai gotakI, lajata nAMhi jyo mAMhi / ke vAhUmeM raja nahIM, ke uhi rajako nAMhi // 548 / / dukha pAvata dukha gotaka, hai su tilaka kula ana / phalikA pAi pirAtu hai, nIMda na Avata naina // 546 // daulatakhAMke subha vacana, sunahu sabai dai citta / tIna bAta dIvAMnaja, kahata rahata yo nitta // 550 // karatA jAnahu yeka kari, jina mana Anahu doi / saba racanA Apai racI, saMgI layo na koi // 551 / / dhIraja dehu na chADika, Darahu na bina karatAra / kahA bhayo durjana bhaye, jau4 lAkha hajAra // 552 // kahA bhayo kavi jAna kahi, bairI bakI kubAta / kabake gira gira kahata haiM, pai giranA girajAta / / 553 / / aura kahata dIvAMna jU, samajhaha bAta bibeka / nyAi samai durjana sajana, doU jAnahu yeka / / 554 / / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] 47 bhayo sikaMdara chatrapati, maryo jabahiM bahalola / daulatakhAM nAhiMna badai, bhujabara kara kilola // 555 / / ||svaiyaa|| daulatakhA cahuvAna apanai bhujani pAni hoi mativArI hAthI ari cIra mArI hai| dekheM gaja saina taba raMcaka badai na kacha sUkai mada gaja bAgha hoikai vidArI hai / siMghakauM takete pala kala sAradUla hoi sAradUla dekhakai bhujani bara mAri hai / nadana jalAlakhAMko bAja hoi tatakAla dhAvai khala dala jaba tItura nihAri hai // 556 / / -daulatakhAM cahuvAMna malika nAgorI mAna timarake dalavala bhIli bhAta bhaMje haiN| mahabatakhAna sArAkhAMnI hU bhajAi dInau gaura niravAna mAre gar3ha koTa gaMje hai| arinaM nAri baMna baMna......... pAnIyo na pAvai aMga maMjanana maMje hai / tanamai na bhUSana na basana bhUkhI Dolata mukha na taMbora dviga aMjana na aMje hai // 557 / / ||dohaa|| bhayo mubAraka sAhakai, bar3o khAMna kamAla / tAko dInI jhUjhanU, aura sabai bita mAla // 558 / / dUjau putra sahAbakhAM, tAkI nauhAM dIna / jIyau taulau uta rahyo, bhaIyAko AdhIna // 556 / / dou bhaiyA jaba muye, goneM chAr3i jahAMna / pUta rahe iMna duhunake, tinako karau vakhAMna // 560 / / beTA khAMna kamAlako, bhIkhanakhAM tiha nAMva / rAja ajhanamai karai, vAkai basa pura gAMva / / 56 / / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 [kavi jAna kRta beTA khAMna sahAbakau, mahabatakhAM tiha nAma / bhIkhanakhAMsU cokha cita, pai nita karata salAma // 562 // bhIkhanakhAMhUna lakhyau, kapaTa mahobatakhAMna / tabate DisTa na jorihai, manameM bar3hI risAMna // 563 / / taba nauhAMkoM, chADika, calyau mahobatakhAna / Ai phatihapuramai rahyo, rAkhyau daulatakhAMna // 564 // mahabatakhAM beTI daI, phadanakhAMnako cAhi / jyoM lai daihai jhUjhanU, daina jor3Aye Ahi / / 565 / / ketaka dina sevA karI, bahuri bInatI kIna / mokauM bhIkhanakhAMnane, desa nikArI dIna // 566 daulatakhAM taba yoM kahyo, nauMhAM terI Ahi / dekheM kauna nikArihai, tUM uta begau jAhi // 567 / / jo bhIkhanakhAM nA rahai, mAnasa dehi paThAi / vAkoM nIkI bhAMtasoM, rAkhaugau samajhAi // 568 / / nauMhAM baiThyau jAika, jabahi mahabatakhAMna / bhIkhanakhA yaha bAta suni, dala sAje anagyAMna // 569 / / mahabatakhAM taba sunata hI, mAnasa dayo paThAi / nAharakhAM itate caDhyau, puMhacyau, bego jAi // 570 // itate mahabatakhAM caDhyau, utate bhIkhamakhAMna / AbhUsarakai tAla para, bhalau paryo ghamasAMna // 571 // nAharakhAMkauM dekhikai, bhIkhanakhAM thaharAi / jaiseM nAharake takeM, bijhukai bhajjai gAi // 572 // bhIkhanakhAM taba bhaji gayo, jItyo nAharakhAMna / mahabatakhAMko jhaMjhanU, lai baiThAo aAMna // 573 // nAharakhAM judha jItika, Aye bajata nIsAMna / garai lagAyo pyArasauM, daulatakhAM dIvAMna / / 574 / / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 kyAmakhAM rAsA] jolI daulatakhAM jiye, sAke kiye apAra / aMta na kou thira rahai, yA jhUTha saMsAra / / 575 / / dIvAna nAharakhAMke putra 1 phadanakhAM, 2 vahAdarakhAM, 3 dilAvarakhAM / // dohA // bar3I phadanakhAM jAniyo, aura vahAdarakhAMna / punahi dilAvarakhAMna hai, jAni lehu kahi jaaNn||576|| nAharakhAMko vakhAna . // dohA / / javahi bhaye basa kAlake, daulatakhAM siramaura / tava nAharakhAM jAMna kahi, bhayau pitAkI Thaura / / 577 // karatA dInI lacchimI, nisadina karata klol| pAtura cAtura rUpa vara, bahuta laI hai mola // 578 / / nace akhArau raina dina, china china kautiga hoi / rAja mAMna dIvAna ye, rAgalIna hai doi / / 576 / / marada muchAra jujhAra hai, uThyo lahe bahu vaMka / bhI mAnata hai bhomiyA, karai siMvArI saMka // 580 // vIkAvatanai soci ke, dUri kari cita cokha / lUnakarana beTI daI, upajyo ati saMtokha / / 581 / / pahalai vola kiyo hutI, jIvata lUnakarana / daI vajIrani vyAhi ke, Aye carana sarana // 582 / / javahi sikaMdara mari gayo, bhayo birAhima sAha / vAkI hani dillI laI, vAvara daI ilAha // 583 / / bhayo hamAuM pAtasAha, vAvara pAchai jAna / serasAha pAchai bhayo, samaye nAharakhAMna // 584 // serasAha Adura dayau, nAharakhAMnu nihAra / mAmUM kahi bAte kahata, aura karata bahu pyAra // 585 // serasAha ase kahyau, nagara Apunai jAhu / karyo phatihapura pesakasa, ghara baiThe tuma khAhu // 586 / / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { 0 [ kavi jAMna kRta covA nAharakhAnakai, nikasata uttima zrAhi / bAsa magana hvai rIjhikeM, mAMga layo patisAhi // 587 // mahalako sabatA // dohA // apane manakI vaisau jagamai paMdraha se ju tirAnuMvai, mahala racyo dIvAMna / bhAdau sudi AThe hutI, somavAra kahi jAMna // 586 / / ukata sau, mahala cinAyo yeka / aura nAM, ghana dIvaoNna biveka ||588|| nAharakhAMnai jagamAla paMvAra bhajAyo nAgaurI khAM para caDhyo, rAnA dala bala sAja / inahU suni mAMDe carana, hI AgekI lAja // 560 // kUrama kamadhaja sakala hI, mAMnata khAMkI Ana | dillIkoM jAnata nahIM, badata na mugala paThAna // 561 // Aye gAMgA jaitasI, sUjA pirthI rAja / kari sAja || 562|| aura bhomiyA nikaTake, saba Aye nAgorI ciTThI likhI, Tere rAnaiko pravana sunyau, nIkI saina banAi kai, nikaTa gaye nAgaurarka, utahi jAi se sunyau, nAgorI gar3ha mAMhi / rAnau bAhara kosa para, nikasi larata hai nAMhi // 565 // risa upajI cahuvAna cita, nAM paiThyau nAgaura / tIna kosa Age gayo, subhaTanikau siramaura // 566 // khAM suni pAI bAta yahu, mAnasa dayo paThAi / cale akele tuma kahAM, hamape utarau Ai // 567 // nAharakhAM tava yoM kahyau, rAnau utaryo pAsa / voTa gahI tuma koTakI, nAhina leta nikAsa // 568 // nAharakhAMna / caDhyo taMta cakravatI cahuvAMna / deta jaita nIsAMna || 564|| dIvAMna // 593 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] ho pAchai Avata nahIM, Age utaryo jAi / jo milabekI hausa hai, itahi milahu tuma Ai / / 566 / / nAgaurI khAM sunata hI, caDhyau baje nIsAMna / Ayo nAharakhAMnapai, mili sukha upajyo prAna // 600 / taba rAnoM yaha bAta suni, nisahI gayo praai| hAka dhAka suni subhaTakI, kAira kyoM ThaharAi / / 601 / / khA~ uThi dauryo khojahIM, jita jita nikasyo rAMna / Agai pAchai jAta hai, jaise raina bihAna // 602 // rAnA baryo pahAr3a meM, phirI saina nAgaura / gAMva laye saba lUTi ke, baMcI na koU Thaura // 603 / / Avata hai ye umaMgasauM, lUTa cale cita caai| taba jagamAla paMvAranai, mAMnasa dayo paThAi // 604 // karata jAhu rajapUta muhi, jo tuma maiM raja hoi / pahu~cau jau ThAr3he rahau, pahara yeka ke doi // 60 / / rAnainai ajamera muhi, saupI hI kara pyAra / desa lUMTi ke tuma cale, karata jAhu ika rAra // 606 / / kinahI mukha lAyo nahI, tava uThi calyo vasITha / kAhUko nAhI vadai, gAra deta mukha DhITha // 607 / / nAharakhAM yahu vAta suni, nAhina sakyo sahAra / mAnasa tabahI paMvAra ko, apatana layo haMkAra // 608 / / harayeM haraye bhAiyahu, bhASahu jAi pa~vAra / ho nAharakhAM vAgarI, jAuM na vinA juhAra / / 606 // nAharakhAM ThADhe rahe, aura gaye saba chADi / nAM rAkhI pahicAna kachu, nA rajavaTakI ADi / / 610 // nAgorI nagarI takI, vIke bIkAnera / sujai tAkyau amarasara, prAMvara prAMvera // 611 / / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 [ kavi jAMna kRta mAraga nAharakhA~ nihacala rahyau, dhari apanai mani dhIra / kyoM na hoi jiha baMsamai, pirathI rA . hamIra // 612 // takai paMvArako, makarAnaikai tAla / tAhI mai bahu dala laye, Ayo DiTha jagamAla // 613 // phaujadAra ajamerako ho jagamAla paMvAra / laye, haya nara amita apAra // 614 || 1 anI banI saina jUbhAra / varipA bAna apAra / / 615 / / rAnaikai dala bala dahUM vora bAMTI chUTata hai golI ghanI, // gainandachan || umaDe kaTaka dahuM vorake, ghamaMDe manau ghanasyAma | hathiyAra camakata dekhIye, jyoM bIjurI abhirAma // 616 // iMda jaise gajjihai, tyoM bajjihai nIsAMna / buMda nAI barasihai, barikhA laggI bahu bAMna // 617 // cheda karihai aMgamaM, cali hai chachohe bAMna / kaTihai kaTi muMDa kara jita lAgi hai kirapAMna // 618 || cahuvAMna paMvAra milikai, karyo hai ghamasAMna / subhaTa subhaTani lari mare haiM, paryo kIcaka dhAna / / 616 // khela juddhakai khele bhale, jova racI dhamAla | larata nAMhina miTe raMcaka, kaTe cale nAre khAra rata bhayo, lAla sagaro tAla / aMta jItyo khAMna nAhara, bhAjiyo jagamAla ||621 // nA dIna / Age hI dhasa lIna || 622 // marada muMchAla ||620 // , // dohA // nAharakhAMne kheta car3hi pUTha kahUM naMdane, Age daulatakhAMke // savaiyA // daulatakhAM naMdana jaga baMdana nAharakhAM nAhara hai mAnau / car3he turaMga kuraMga hohiM ari gauvanakI jyoM parata bhagA~nI / makarAnai jagamAla bhajAyau hAka dhAka bhai mAnata rAnau / jAkI bhujA pyArakara pakarI mahabatakhAM jyoM pAra lagAnau // 623 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] zrI dIvAMna phadanakhAMke putra 1 tAjakhA~, 2 perojakhA~, 3 driyaakhaaN| ||dohaa|| tAjakhAMnu perojakhAM, tIjau dariyAkhA~na / phadanakhAMnuke naMda hai, pargaTa sakala jahAMna // 624 // atha phadanakhAMkau bakhAMna / ||dohaa|| jabahiM bhaye basa kAlake, nAharakhAM siramaura / tabahi phadana khAM jAMna kahi, baiThe unakI Thaura // 625 / / phadana khAMna dIvAnakai, gyAna dayau karatAra / sama lukamaoNna hakImakI, deta sakala saMsAra / / 626 / / dillI mAMha salema sAha, bhayo javahi ptisaahi| kInI bahuta paThAMnana, phadana khAMnakI cAhi // 627 / / mahabatakhAM suta khidarakhAM, phadana khAMnake pAsa / ThAr3hau hau patisAhana, ase karyo prakAsa / / 628 / / phadana khAMna tUM Ava ita, vahana tihArI Thaura / kahA bhayau bhaiyA bhaye, tUM sabamai siramaura // 626 / / vahura humAyoM Ai ke, bhayo dillI sulatAMna / phadana khAMnuko Terakai, dInau prAdura mAna // 630 / / java akavara dillI bhayo, sAhinakI manasAha / phadana khAMna dIvAMnasau, kInau heta nibAha / / 631 / / amita pyAra nisadina karata, akavara sAha sujAMna / phadana khAMnu cahuvAMnako, jagumai bADhyau mAna // 632 / / karI bInatI bIrabala, dekhi chatrapati pyAra / ittI mayA tuma karata hau, yA para kauna vicAra // 633 / / pAtasAha taba yoM kahyau, suni vara vIra bicAra / aura bar3e mere kiye, ye kIne karatAra / / 634 // sAr3he tIna kulI kahai, rajapUtanakI jAta / tohi kahau samujhAi ke, suni lai tinakI vAta / / 63 / / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 [kavi jAna kRta cAhuvA~na tuMvara dutIya, tIjau Ahi paMvAra / AdhemeM sagare kulI, sAr3he tIna bicAra / / 636 / / jaise, saba bAjitramaiM, hai bar3aDau nIsAMna / taisai saba hI jAtamai, baDo gota cahuvAMna / / 637 / / phadana khAnu sauM yoM kahyo, chatrapati akabara sAhi / hamasauM tuma nAtau karahu, pUjai manakI cAhi / / 638 / / akabarakauM beTI daI, phadana khAnuM cahuvAMna / baDhyau pyAra bahu pyAramai, ati sukha upajye prAMna / / 639 / / pAtasAhako nAM parai, bhumiyanako patiyAra / heMdU gumaraha hota haiM, phirata na lAvai bAra // 640 / / tau hauM manasaba deu tuma, jo tuma dehu jamAMna / taba sabake jAmina bhaye, phadana khAnuM cahuvAMna // 641 // rAisAlakI bAMhi gahi, phadana khAnuM sulatAMna / darabArI karavAi ke, dyAyo manasava mAMna // 642 // phadana khAnai bIdAvata bhagAyo ||dohaa|| bIdAvata nAhiMna rahata, corI kari kari jAMhi / phadana khAMna dIvAnane, rosa dharyo jiya mAMhi // 643 // badata na bIkAnerako, phadana khAMnu dIvAMna / dala kara bIdAhada gaye, deta niDara nIsAMna // 644 // pahuMce chApara dUMnapura, bIde gaye praai| lara na sake dIvAMnasau, chUTe sabake pAi // 645 / / bIdAhadahi vidhvaMsa ke, Aye hai dIvAMna / vIdAvata banyoM cale, kari corIkI Ana // 646 / / phadana khAne chApaulI vA pUSa mArI ||dohaa|| nirabAnani Upara car3he, kari ke kopa dIvAMna / laye subhaTa pakharaita bahu, deta jaita nIsAMna // 647 / / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] 5 nirabAMnani para jAMna kahi, vahuta parI hai mAri / chApaurI aru pUMkha puni, jAri vAri kI chAri // 648 / / phadana khAnasau lari sake, asau kauna jUjhAra / nAharakhAMka naMdakau, mAnata saba saMsAra // 646 / / ||svaiyaa|| nAharakhA~nu nariMda narAdhipa naMdana phadanakhAMnu sira maur| kari dala gayodUna pura chApara, nA ThaharAi sake raatthaur| chApaurI aru puMkha rauSa kai dhUri milAI yaikkai dora / bhaye sahAi bahAdarakhAMke le ke daI jhuMjhanU Thaura // 650 // ___ zrI dIvAMna tAjakhAMke putra 1 mahamadakhA, 2 mahamUdakhAM, 3 serakhAM, 4 jamAlakhAM, 5 jalalakhAM, 6 mujapharakhAM, 7 haibatakhAM, 8 habIbakhAM / ||dohaa|| mahamadakhAM mahamUdakhAM, serakhAMnu diidaar| khAMna jamAla jalAlakhAM, mujapharakhAM jUjhAra // 65 // haivatakhAM ju habIbakhAM, aSTa tAjakhAM naMda / ye lAgata haiM caMdase, aura siMvArI maMda // 652 / / tAjakhAMko bakhAna ||dohaa|| jabahi bhaye basa kAlake, phadana khAnuM siramaura / tabahi tAjakhAM jaoNna kahi, baiThe unakI Thaura / / 653 / / tAjakhAnakai rUpakI, parI jagatameM gaira / bina pUchayau hI jAniye, Ahi baMsa sirmaur.||654|| ujiyAre daulata khAM, sunyo rUpa dIvAMna / taba citarAi magAMi kai, rIjhyo dekhi paThAMna // 655 / / tAjakhAMkI phatiha ||dohaa|| alavara te dala kara car3heM, tAjakhAnuM cahuvAMna / mArI sArAM kharakarI, puni gar3ha yedala khAna // 656 / / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [kavi jAna kRta malika tAjako lUMTi ke, tAjakhAnuM cahuvAMna / thAMnI raibArI hanyau, jAnata sakala jahAMna / / 657 / / ||svaiyaa|| alavara te dalabala kara dhAyo taravAra tAjakhAnu cahuMvAMna / mArI sArAM aura kharakarI-lUTi layo gaDha yedalakhAMnu / malika tAjakauM bhaMji gaMjikai rAimalahiM harakhe dIvAMnu / bicarAyau raivArI thAMnI pragaTyau hai jasu sakala jhaaNnu||658|| ||dohaa|| tAjakhAMna ko bar3au suta, mahamadakhAMnu chuvaan| gyAnavaMta dAtA subhaTa, sama ko nAMhI Ana // 656 / / aratha duryo tatachina lahata, cAtura gyAna apAra / iMchayA pUrata sakala kI, mahamadakhAM dAtAra // 660 // zrI dIvAMna mahamadakhAMke putra 1 aliphakhAM, 2 ibarAhimakhAM, 3 saramasatakhAM / / ||dohaa|| aliphakhAMnu kula tilaka hai, puni ibarAhimakhAMna / tIjI khAM saramasata hai, jAni lehu kahi jAna // 661 / / mahamadakhAMkI phatiha ||dohaa|| mahamadakhAM sAdhe bhalai, kyArau puni bairATha / karavara kaiMbara jAMna kahi, jera karI hai rATha // 662 // kubhakarana mAMDana naMdana, kUpAvata rAThaura / dInau kheta khisAi kai, mahamadakhAM siramaura // 663 // // svaiyaa|| tAjakhAMnu suta tilaka subhaTa maiM mahamadakhAMnu marada muchAra / kyArau aru bairATha tega bara sAdhe ari lAge paga haar| kuMbhakarana mAMDanako naMdana khaita khisAya dayo jUjhAra / dInadAra saradAra chabIlo bhoja karana sama buddhi dAtAra / / 664 // ||dohaa|| bhara tarunApai mari gaye, mahamada khAM cahuvAMna / pUta pitApahale marai, yAteM kaThina na A~na // 665 / / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] ati dukhi pAyo tAja khAM, pai kacha nAMhi basAi / rudana karai asuvAM vinA, kachU hAtha nahi pAi // 666 / / pAchai rahyau sapUta ati, alipha khaoNnu cahuvAna / potaika sira kara dharayo, tAjakhAnuM dIvAMna / / 667 / / pAtasAha 4 le gaye, potako dIvAMna / mere gharamai yahu bar3au, yAko dIjai mAMna // 668 / / kInI pyAra jalAladI, sunI tAjakhAM bAta / honahAra biravA takyo, cikaneM cikane pAta // 66 // jolau jIye tAjakhAM, rakhe aliphakhAM saMga / pala nyAre nAhiMna karai, hai mAnau aradhaMga / / 670 // zrI navAba aliphakhAMke putra 1 daulatakhAM, 2 nyAmata khAM, 3 sarIphakhAM, 4 jarIphakhAM, 5 phkiirkhaaN| ||dohaa|| baDaDI daulata khA~nu hai, dUjI nyAmata khAMna / khAMna sarIpha jarIpha khAM, puni phakIra khAM jAna // 671 / / nabAva aliphakhAMna vakhAMna ||dohaa|| javahi bhaye basa kAlake, tAjakhA~nu siramaura / aliphakhAnu dIvAMna tava, baiThe unakI Thaura // 672 / / TIkai dayo jalAla dI, gaja ghor3A sarapAva / nagara phatihapura puni dayo, chatrapati Ayo bhAva / / 673 / / pAtasAha kInI mayA, bADhyau manasaba mAMna / dayo phatihapura chatrapati, likhi apano phuramAMna // 674 // alipha khAMnu dIvAnaka, AnaMda baDhyo prAMna / paThaya dayo phuramAMna ghara, aliphakhAnu tatakAla / syAmadAsa mAna nahIM, kUrama suta gopAla // 67 / / hutau phatihapuramai tabahI, serakhAMnu sikdaar| kUrama daye nikAri kai, jItyau rAi muchAra // 676 / / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta naMda bahAdura khAMnako, samasakhAMnu siramaura / pitA muvI tava jhaMjhanU , baiThyau unakI Thaura / / 677 / / bhaiyA aura badai nahI, nisa bAsura dukha deta / alipha khAMna daragaha gaye, saMga Apunai let,||678|| samasakhAMnakI bAMhi gahi, aliphakhAMna dIvAMna / lai milayau patisAhako, dyAyo manasaba mAna / / 679 / / abalauM yoM AI calI, asau karama ilAhi / vahai jhUjhanU hai bar3au, karai phatihapura jAhi // 680 // akabara jhukyau pahArasauM, bahuta bhayo citabhaMga / jagatasiMgha paThayo utahi, aliphakhAnu dai saMga // 681 // paiThe jAi pahAramaiM, jagatasiMghakai sAtha / druvananikauM dovAna jU, nIke lAye hAtha // 682 // mArI jAi dhameharI, aura tihArA gAMva / bAso bicarayo kheta car3hi, bhalau bhayo jagu nAMva / / 683 / / rAjA Apa tilokacaMda, Darata milyau hai Ai / saMga lAi ke le gaye, pAtasAhakai pAi // 684 // rAnai Upara jaba car3he, risa dhara sAha salema / aliphakhAnuM patisAhi pai, mAMgi laye kari pema // 685 // bATe thAne jAi uta, sAhi salema vicAra / thAnauM dIno sAdarI, aliphakhAMna saradAra / / 686 / / dIvAnanai rAnaiMko thAnau mArayo ||dohaa|| rAnaiko thAnau takyau, aliphakhAnuM siramaura / cakravatI cahuvAnanai, uta ko kInI daura // 687 / / parI larAI ati bhalI, calI bAta saMsAra / rAnaika dala aliphakhAM, mAre amita apAra // 688 // tabahi cinAyo cauMtarA, ari sira kATi apAra / lUMTa bahuta hI kara car3hI, sujasa bhayo saMsAra // 686 / / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmkhA rAsA] 56 taba rAnau yaha vAta suni, kATi kATi kara khAi / 4 amarA dIvAnaka, thAnai sakyau na Ai // 660 / / UMTaule hau samasakhAM, uta pAyau kara sAtha / rAnaiko cahuvAMnane, bhale lagAye hAtha // 691|| mahajAdai yaha vAta suni, kInau pyAra apAra / kahyau aliphakhAM samasakhAM, jugala bar3e jUjhAra / / 662 / / javahi bhaye vasa kAlake, akavara sAha jalAla / vaiThyau tavahI takhata para, sAha salema mUMchAla // 663 / / javate baiThe takhata para, jahAMgIra * huva naam| ' nisa dina AThI jAmamai, deva hI sUM kAma // 664 / / aliphakhAMna dIvAnasau, vahutai kirapA kIna / nagara * phatihapura pyAra kara, lAla muhara kari dIna // 695 / / rAi manohara aliphakhAM, paThaya daye mevAta / meva seva lAge karana, bheTa dehi dina rAta // 666 / / dalapata Upara bidA bhaye ||dohaa|| dalapata vIkAnerIye, kaTaka kare anagyAMna / badata nahI patisAhako, lUTata phirata jahAMna // 667 / / dalai bhajAyo jyAva dI, kara dala sarasai jAi / bita lUTyau patisAhako, phUlyau aMga na mAi / / 698 // vAta sunata patisAhaka, risa na samAI aMga / paThaye saikha kavIra puni, aliphakhAMnu juga saMga // 666 / / vIsa aura umarAva saga, cale laranakai cAi / dalapati rahi nAhI sakyau, sarase utare Ai / / 700 / / sarasai mAMhi larAI bhaI umarAvanisauM // dohA / pAnI Upara Apama, macyauyeka / dina juddha / apane apane kaTaka lai, prAya savai viruddha // 701 / / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta yeka bhaye umarAva sava, Apunamai kari AMna / 'yeka vora ikaIsa hai, yeka vora dIvAMna // 702 // chaTe golI nAla vahu, phUTaM haya gaya muNdd| kUTa kara karavAra lai, TUTa subhaTani jhuMDa // 703 / / gaja setI gaja larata hai, bajata sArasau sAra / subhaTa subhaTa laTa paTa bhaye, karata mAra hI mAra // 704 // ita uta kai mUye subhaTa, sAhasa sata sadhIra / bIca pare taba Ai ke, Apuna saikha kabIra // 705 // kInI saikha kabIrana, manohAra dIvAMna / pahale hAtha lagAi ati, pAi lagAye AMna // 706 / / yeka laraco ikaIsa sauM, karatA rakhI paTITha / sabako bhaMjata aliphakhAM, saikha na hota basITha // 707 // aliphakhAMna umarAva. saba, kare tega varajera / mAlAmai manake bahuta, pai pUjata nA mera // 708 // bahurI yeka mato kiyo, sabanani mili dIvAMna / dalapati para dala kara car3he, bajata jaita nIsAMna // 706 / / bhAThamai dalapati hutau, saMga bahuta saradAra / umaMDe dala patisAhake, jyoM ghana ghaTA apAra // 710 // gola caMdola bhaye jaba kou, jaraMgola varaMgola / aliphakhAnu dIvAna taba, apuna bhayo hirola // 711 // jabahi Ai sanamukha bhaye, aliphakhAMnu siramaura / sahI na hauMla hirolakI, bhAji calyo rAThaura // 712 // dalani dabAyo jAi ke, taba dalapata bilalAi / khAMna jalAla muchAlasauM, paThayo yahai kahAi // 713 // tuma mere bhaiyA bar3e, aura kahUM hI kAhi / alipha khAMna jU sauM kahau, thAMbhai dala patisAhi // 714 // . Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] lUnakarana paratApasI, rAjA jodhA mAla / unako nAtau dekhi kai, hohu~ avahi pratipAla / / 715 / / ina pAMcoM dInI sutA, su to ihiM dina kAja / tuma vina asau kauna hai, jihi bhumiyAMkI lAja // 716 / / tava dala thAMbhe aliphakhAM, dalapati bhayo uvAra / phira paThayo patisAha paiM, kInI pyAra apAra / / 717|| Terayo sekha kavIra java, dillIke sulatAMna / Ayo vAkI Thaura tava, itahi mubArAkhAMna / / 718|| . bhivAMnI phataha kI / // dohaa|| tava dIvAMna paThAna mili, cale bhivAnI kopa / Age jATU jAvale, rahe bhaleM paga ropa / / 716 / / lAge gar3haI jAi kai, golI calI apAra / ko Agai paga nAM dharai, Darapaika asavAra / / 720 // tava umar3e dIvAMna dala, DArI gaDhaI tori / . jo jATU sanamukha bhayo, mArayo mIDa marori // 72 // daMta tinaulekai bhaje, jATU tajikai ThAMva / sujasu bhayo dIvAMnako, lUTi layo saba gAMva // 722 / / mevAtakI phaujadArI pAI boli layo patisAhana, aliphakhAnu siramaura / kahyau avahiM mevAta para, karahu yeka tuma daura / / 723 / / dai haya gaja sarapAva aru, mana sava bahuta bddh'aai| vidA kiye mevAtakoM, cAhuvAMna cita cAi // 724 // Avata hIsArAM prathama, mAri milAI chAra / je bhAje teI bace, mare karI jina rAra ||725 / / kArahaMDai Dere kIye, phirU sArAM kI mAra / meva mile uta Ai ke, asI mAnI hAra // 726 / / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 [kavi jAna kRta pesa karI ghorI tupaka, base talahaTI praai| inahi sAdhi tabaghana haTau, nIkai mArayau jAi // 727 // utahU meva bhale lare, mare pare hai TUka / upajI raura pahAramaiM, dhAra dhArameM kUka / / 728 // sagarai jaMbU dIpamai, puhaMcI hai yaha bAta / aliphakhAMna nIkI karI, pAta pAta mevAta // 729 / / dacchinakauM bidA bhaye bidA kIye patisAhana, dacchinakI dIvAMna / sahijAdai paraveja saMga, dalako Ai na gyAMna // 730 // puMhace jaba burahAnapura, thAne bAMTe sarba / taba malikApura aliphakhAM, lInoM rajavaTa garba // 731 // sahijAde car3hi ApahU, gaye yedalAbAda / Ageko paThaye kaTaka, cale laye manabAda // 732 / / khAMnani khAM Apuna car3he, lodI khAMna jahAna / abadullaha jakhamI car3he, aura car3he bahu khAMna // 733 // mAnasiMgha kUrama car3he, rAisiMgha rAThaura / kAko kAko nAMva lyau, car3he bahuta siramaura // 734 // abara Ayau sAji dala, ganatI Avai nAMhi / ' jaise bAdara dekhiyeM, anagana aMbara mAMhi // 735 / / yekala rAIkI bhalI, avadullaha siramaura / aMta carana pai chuTi gaye, ThAhara sake na Thaura // 736 / / abadullahake bicarata, vicara bhaI dala mAMhi / Aye saba burahAnapura, kahUM rahyo ko naoNhi // 737 // thAMne sabahI uThi gaye, rahyau nahIM ko tthorN| malikApura baiThe rahe, aliphakhAMnu siramaura / / 738 / / sava mItani ciThI likhI, tuma rahihoM kihi kaaj| paMca karai so kIjiye, yAmai kaisI lAja // 736 / / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] utara likhyo dIvAna jU, tuma pIrata mo pIra / ' pai hauM kaise Ai hau, lAgai lAja hamIra // 740 // dacchinake dala ati prabala, cali Aye cahuMvora / disa disa dhukhAse dhase, duMdabha ghaMnakI ghora // 741 / / malikApura gherau kIyau, dacchinake dala AMna / dahUM vora chUTana lage, golI golA bAMna / / 742 / / dahUM dalate golI calai, jAMna su yaha subhAi / marana saMdesa deta hai, jugala vorate Ai // 743 / / malikApura lai nA sake, kari bahuta hI rAra / dachanI dala dIvAnake, Age bhAje hAra // 744 / / bAta sunI paravejaneM, rahe na thAne AMna / malikApura larikai rakhyau, aliphakhAnuM cahuvAMna // 745 / / sahajAdai taba yoM kahyo, aliphakhAnuM cahuvAMna / aTalakhAMna hai sAcalau, asau subhaTa na AMna / / 746 / / dIvAMna nai thAMne sAthai ||dohaa|| bhIlanako thAnauM kaThana, leta na ko umraai| malikApurate aliphakhAM, taba uta dayo. paThAi // 747 / / DhIla naiku lAI nahI, bhIla hane taba jaai| parI papIlaka bAparI, tarai pIlakai pAi // 748 / / bahura jAlavApura gaye, sAdhe saba maivAsa / sagarai jagamai pargaTI, sujasa phUlakI bAsa / / 746 / / utate kInI jAi kai, phatiha phatihapura gAMva / alaphakhAMna dIvAMnako, bhayo jagatamai nAMva // 750 / / nA chAr3e mevAsakau, yaha aliphakhAM Teva / Ai mile syo gAMvake, lAgai karanai seva // 751 / / aliphakhAnuM cahuvAna para, Ayo chatrapati bhAva / manasaba bahuta bar3hAi ke, karayau bar3I umarAva // 752 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 [kaSi jAna chata 'dacchinamai dIvAna ja, gharahau daulata khAMna / sIvArI saba dala male, apane hI bhuja paaNn.||753|| bIdAvata corI karai, barajyo mAnata nAMhi / daulatakhAM dala kara caDhyau, rosa dharayo mana mAMhi // 754 / / bIdAvata lari nAM sake, bhAje badana durAi / gAMva phUka bahure miyAM, jaita nIsAMna bajAi // 755 / / pATaudhai ju rasUlapura, kUrama basata apAra / maga mArata corI karata, daragaha bhaI pukAra // 756 / / kahyau mahobata khAMnasUM, taba ajhai patisAhi / kUrama dhUra milAi hai, asau koU Ahi / / 757 / / kahyau mahobata khAMna taba, asoM daulata khAMna / sunata chatrapati mayA kari, Tere likha phuramAMna // 758 / / mile jAi ajameramaiM, dUlaha daulata khAMna / jahAMgIra bahu pyAra kari, dInau prAdura mAMna // 756 / / pAtasAha ase kahyau, sUjAvata hai cora / chIna laI hai sagara paiM, paTI Apanai jora // 760 // paTI lehu jAgIramaiM, unako dehu nikAra / jo tuma te yoM hota nAM, utara dehu bicAra // 761 / / daulatakhAM tasalIma kari, ase kiyau bicAra / larahiM tau kATauM sIsa una, nA tara deUM nikAra // 762 // dayo turI sarapAva taba, jahAMgIra parabIna / jugala paTI dIvAMnakai, manasabamaiM likha dIna / / 763 // bidA hoi patisAhate, Aye daulata khAMna / apanI raja bhuja bala maMgana, ganata na kAhU AMna // 764 // kachavAhanisau yoM kahyau, daulatakhAM cahuvAMna / paTI hamArI chAr3i ke, jAhU kahUM tuma AMna / / 765 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] ma muni kA parI, larivaMkI sAMmI karahu, jo tuma chADi na jAta / = bAtinameM moca ke, kari nivarau ika bAta // 766 / / kachavAhani taba yo kahI, aMsI kIna muchAra / jo ina paTiina mAMhi te, hamako daita nikAra // 767 // rAisiMgha rAnI sagara, sake na hamakI kAr3ha / chAr3i daI jAgIra hI, tuma nahIM unate bAr3ha // 768 / / khusaroM vItaravIta vAM, aura aviyA segva / nAdhi harma nAhI sake, tuma bhUle kA dekha |766 / / dAlatavA ye bAna muni, dala kari caDhayo risAi / bhAji gaye kUrama sakala, sake nAhi ThaharAi // 770 // daMdabha suni kUrama gaye, Apa ApakI nAsi / gaUMbanama mAnI parI, pacAnanakI bAsa // 771 / / mAdho narahara kuTaba le, bhAje jyo mrigaDAra / nAharakhA amai gayo, jaisai jAta siyAra // 772 / / gokala giradharakaM naMdana, kInI Ai juhAra / daulatagvA kI dipTa ko, druvanaM na sake saMhAra / / 773 / / paTiinamai te kopa kari, kAr3hayo narahara dAsa / kuTava sahita tava jAika, kIyo luhArU vAsa / / 774 / / bhAdIvAsImai rahyau, mAdhau kari manuhAra / nisa bAsura corI karai, sagara huI. pukAra // 775 / / daulatakhA cahuvAMna taba, mAnasa dayo paThAi / bhAdIvAsI chADi dai, ke hI mAro Ai / / 776 / / tava mAdhone yoM kahyau, hI mArayo nAM jAta / pAtasAhako nAM vadI, nAMhi sunI tuma bAta // 777 / / daulatakhA yaha vAta suni, sAje kaTaka apAra / tavala nisAna bajAikai, car3hayau na lAI vAra / / 778 / / jyo ni Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 [ kavi jAMne kRta Age mAdho dala kIyo, lai saiMkhAvata * sarva / anagaMna kaTaka nihAra kai, bahuta bar3hayau mana garva // 776 // daulatakhAM cahuvAMna jaba, nerai lAgyo Ai / taba mAdho lara nAM sakyau, DarakeM gayau parAi // 780 // bita basaI saba taji gayo, jaba dala pahuMce Ai / lUTI nAMhi dayAla hvai, dI cahuvAMna paThAi // 781 // juddha kare tAkI hanai, dUlahu daulatakhAMna | bhAjekau mAre nahI, yahai bAMni narahara pAI aliphakhAM, dInI Apa tabahiM car3hayau dala sAji kai, daulatakhAMmu narahara nAhara dala saje, lari nAM sake nAharakhAMkau dI sutA, gahe carana cahuvAMna // 784 // alipha khAMna dIvAMnakI, bahuta bar3hI paratIti / dayo udaipura bAruvo, pAtasAha kari pIti // 785 // giradhara alakhAMsu likhyo, unako dakhala na deha / jo vai Avai laranako, tau sanamukha hvai leha ||786 // daulatakhAM se likhyo, alakhAM jAhi parAi / Apunate nikasai nahI, tau hau kAr3hI prAi // 787 // alakhAM taba se likhyau, mere pAi patAra | sau jodhA kauna hai, sakai ju mohi nikAra // 788 // daulatakhAM yaha bAta suni, kara dala car3hacau risAi / sanamukha hvai nAhina sakyau, gralakhAM gayo parAi // 78 // alakhAM bhAjata phirata hai, bacana gaye saba bhUla / pavana lage jyoM jAna kahi, ur3ata arkako tUla // 760 1 rahi na sakyo khIrorameM, daulatakhAM dudabha' bajata, cahuvAMna // 782 // dilesa / naresa || 783 || nidAna | duryo khoha meM jAi / vare udaipara Ai // 761 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sto kyAmakhAM rAsA] parI khaDelai khala bhalI, raivAsamai ror| daulata khAM cahuvAMna kI, hAka dhAka saba Thaura // 762 / / tIjI vAra mevAtakI phaujadArI pAI // dohA // dachinate dIvAna jU, Tera laye patisAhu / kahyau avahi mevAtakU, vahurau sAdhana jAhu / / 763 / / phaujadAra mevAta ke, tIje bhaye dIvAMna / bhale pajAye bhomiyA, saMga hI daulatakhAMna / / 764 / / vAkI kherI coraTI, ati gAr3hA maivAsa / tinako daulatakhAnane, karaco kopakai nAsa 1765 / / lare bahuta hI bhomiyA, mare hoi ghana ghaai| vadha kara pAnI tina sutA, DAre dhUra milAi // 766 / / phira paThaye dIvAMna jU, dacchina ko chatrapatti / dachina dachinA mAMgi hai, bhaye hIna vala atti / / 767 / / kAMgaraikauM vidA kIne . . ||dohaa|| sAra paryo jaba kAMgarai, phira Tere dIvAMna / rAjA bikramajItakai , saMga 'daye dai mAMna / / 798 // sUraja mala hau nUrapura, pAye dala patisAha / anI jori tAkI banI, banI na manakI cAha / / 766 / / mUrajamala lari nAM sakyau, bhAji bacAyau prAMna / Ai birAje nUrapura, rAjA puni dIvAMna / / 800 / sUraja mala dala sAhakai, gharate dayau bhajAi / khoda muvI bila caukharAM, lInI nAga chir3Ai / / 801 / / // savaiyA / bhAji gayau taji madira ko girakaMdara aMdara ApudurAyo / chAr3i ke bAga bagIcA vanai bahu thoharakai biravai manu lAyau / / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta sUrajamala phirai banamai manako vidhu ThAMva ke ThAMva purAyo / khoda muvau bila cokhara jyau chatrapattibhavaMgama kopa chir3Ayo / / 802 // anagaMna dala Ayo sAhi jahAMgIra jU ke bATe hU na Avai gar3ha kAMgurai ke kAMgure / Dara bhayo ghara ghara thara haro giravara bhAji na sake pahArI kIne bhava pAMgure / caMba kInaM chaTai voTa DhAhe vaise koTa koTa uDi hai tU nAla coTa pavihi na gAgare / kahai kabi jAna suni sUrajamala ajAMna baiga Ai pAi~ gaha dAMna jiya mAMgure // 803 / / // dohA // sUrajamalakauM kheda kai, bahurai dala patisAhi / jIti phire jItana cale, nagara koTakI cAhi // 804 / / aliphakhAMna dIvAnakU, dayo nUrapura thaan| sUrajamala ko bahuta Dara, rahi na sake ko pAna / / 805 / / nagara koTa rAjA gayo, sUrajamala suni baat| Ayo dala bala sAji kai, pai kachu banI na ghAta / / 806 // sAhasIka mala aliphakhA, jAke nihacala paai| lari na sakyau dIvAMnasU, sUraja sanamukha Ai / / 807|| sUraja nAMva kahAi hai, ulaTau sabai subhAi / chapyau rahata hai dyosakU, nisako nikasata aAi // 808|| jAi kAMgarai vikramAM, karI arinasau baat| kari Ayo bhusa lIpano, nAMhI banI kachu ghAta / / 806 / / Ai nUrapura bikramAM, yaha kahyau dIvAMna / kAhalUra Upara car3hau, hau rahihA~ iha thAMna / / 810 // utate car3he dIvAMna jU, jasa nIsAMna bajAi / tabahiM tuDa kari gvAriyara, Dere dInai Ai // 11 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] bAta sunI kahalUriye, Avatu hai dIvAMna / prAi milyau dai pesakasa, damakA gaja kekAna / / 812 // paThaya dayo kahalUriyA, rAjA Dhigu dIvAMna / dekha vikaramAMjIta taba, lAgyo karana vakhAMna / / 813 / / jahAMgIra mAnI nahI, vikrama karI ju bAta / yaha likhyo tuma kAMguro, lIjahu jiha tiha ghAta / / 814 / / nagarakoTa gherau paryo, bahuri lage dala saahi| TUTyau gar3ha chatrapattikai, pUjI manakI cAhi / / 815 // rAjA vikramajItanai, herdU turaka bulAi / sagarai dalasauM jAna kahi, bAta kahI samajhAi / / 16 / / kara Ayo hai kAMgarI, rAkhahu kari ke gaaddh'| joyA gaDha Upara car3he, bar3he mAna ha vAr3ha // 817 / / taba hiMduvana mili yoM kahyau, bidAma kaikau dehu / ke tuma gar3ha maiM rahanakauM, nAMva na hamasau lehu / / 818 // rAjA vikramajItane, takyo vora dIvAMna / hau rahihauM ke tuma rahau, rahi na sakata ko AMna / / 816 // DiSTa karI karatAra para, rahe utahi dIvAMna / pAtasAha harakhe sunata, bar3hayo mana saba mAMna // 20 // chatrapatikai cittamai bhaI, gar3ha dekhana kI cAhi / hita sauM Aye kAMgare, jahAMgIra patisAhi // 21 // jahAMgIra dIvAMnako, paThayo yahai likhaai| tuma jinasauM hai Aihau, hama dekheMge Ai / / 22 / / pAtasAha gaDha para caDhe, lage pAi dIvAMna / dilIpatinai dila sahita, dInI prAdura mAMna // 23 // nauchAvara patisAha para, kInI bahuta dIvAMna / jahAMgIra ati pyAra kara, dInau gaja kekAMna / / 824 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta pAtasAha utate utari, cale vora kasamIra / aliphakhAMna rAkheM utahi, sAhasa satta sadhIra / / 2 / / sora bhaye phira ThaTAmai, taba Teryo dIvAMna / utahiM paThAyo chatrapati, dai bahu prAdura mAna / / 826 // ThaTA jAi sAdhyo bhalai, aliphakhAMna dIvAna / harakha vaMta suna ke bhayo, jahAMgIra sulatAna // 827 // sora paryo phira kAMgarai, sunyo dilI sulatAMna / taba dala bala bahu saMga dai, paThayo sAdaka khAMna / / 828 / bhaye pahArI yeka saba, bhale lagAye hAtha / Agai pAMva na dhara saka, sAdaka khAMko sAtha // 29 // bAta sunata patasAhana, paThaya dayo phuramAna / tabahi ThaTAtai kAgarai, phira Aye dIvAMna // 830 // Aye jabahi dIvAMna jU, kape hAra pahAra / milake sakala pahAriye, Aye karana juhAra / / 831 // sAdika khA dekhata rahyau, Avata hI dIvAMna / mile pahArI Ai kai, dhana rajavaTa cahuvAMna / / 832 / / kAbilake bhumiyA phire, parI bahuta hI raura / taba Apuna patisAha cali, Aye hai lAhaura // 833 // Tera laye hai aliphakhAM, kAvila paThavana kAja / cakravatI cahuvAna taba, Ayo dala bala sAja / / 834 / / lakkhI jaMgalakI tabahi, AI bahuta pukAra / bhaTI Dhur3hI Dogara baTU, kInau mulaka ujAra // 835 / / bAdasAha socata yahai, ko paThaU uha Thaura / lakkhI jagalake bhomiyA, gahi Ane lAhaura // 836 / / AsiphakhA tava yo kahyau, aso aura na koi / aliphakhAna cahuvAMnatai, yaha muhima sara hoi / / 837 // vidA kIye taba aliphakhA, de ghorA sarapAva / cAhuvAna dala sAjakai, cale jaitakai cAva // 38 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA lakhI jaMgalako bidA bhayo aliphakhAnuM cahuvAMna jaba, utare Ai kasUra / Darata bhAji patisAha pai, gayo bhaTI manasUra / / 839 // gar3hI takI ari varanakI, car3hi Aye dIvAMna / vaihUM Agai teM lare, bhalau paryo ghamasAMna / / 840 / / karavara bara aravara hanai, kaDhe tIna sai muMDa / koU nikasana nAM lahyo, baMdha pari ari a~Da // 841 / / aravara chAra milAi ke, Dogara take dIvAMna / Apa ApakauM bhaji gaye, Avata suni cahuvAMna / / 842 / / utate phira tAke baTU, sake sahAri na hAka / asau kauna ju sahi sake, alipha khAMnakI dhAka // 843 / / utateM car3hi dIvAMna jU, khAI Derau kIna / Ai mile bhumiyA sakala, hoi dIna AdhIna / / 844 // phira cihuMnI * depAlapura, Aye hai dIvAMna / pAka paTana jyArata karI, pUjI ichayA prAMna / / 845 / / Ai milyau AdhIna hai, Tur3hI bahAdara khAMna / bheTa daI dIvAMnakauM,' pAyo Adura mAna // 246 / / jaMgala sAdhyo alaphakhA, mile bhomiyA AMna / lAgyau karana bakhAMna suni, jahAMgIra sulatAna / / 847 // mile bhomiyAM bheTa de, sola ke dIvAna / paThaya daI. patisAhakoM, sujasa bhayo cahuvAMna / / 848 / / cihuMnI aru depAlapura, mahamadauTa su nAma / aura tihArau biThaMDI, paTTana bharihaiM dAma / / 846 / / Alamapura perojapura, bheTa daI bhaTanera / mile jalAlAvAdake, dale dIvAMnake hera // 50 // dhiga kabUlA rahamatA, vAda rahImAbAda / lakkhI jaMgala dala malyo, mile chADa ke bAda // 85.1 // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 [kavi jAna kRta bhaTI samez2e jAiye, TuDhI baTU naipAla / bairiyAha Dogara kharala, aravara saba behAla ||852 // dholA kherA, bhez2i dala, mAri milAyai dhUri / DArI bhalai ukhAri kai, saba durjanakI mUri // 853 / / hI pahAra saradAra khAM, jabahi bhayo basa kAla / tabahi pahArI phira gaye, upajyo bahuri jaMjAra / / 854 // zrI dIvAMnajI kAMgarai Aye cauthI bAra // dohA / / jahAMgIra patisAhana, laye alaphakhAM Tera / hukama karyo tuma jAi ke, karahu pahArahiM jera // 855 / / alaphakhAMna tasalIma kari, calyau rAi jUjhAraH / gahara na lAI paMthamai, paiThyau Ai pahAra / / 856 / / bhAje phirai pahArIye, sanamukha Avata nAhi / chapate DolahiM voTa lai, jyoM sUraja teM chaahi.||857|| kAhalUra lai ke laye, maDaI aura sukheta / lInau bahuri sikaMdarau, alafakhAna jasa het.||858|| utahi turaka ko nAM gayo, binA sikaMdara sAha / kai uta pahuMce ala phakhA~, sAhasa satta agAha / / 856 / / bhAje phirahi pahAriye, chaTi gaye ghara baar| sAra dhAra nAM sahi sake, Dole dhAra pahAra // 860 // tavahi pahArI yeka hai, kInau yahai vicaar| larahi jAi dIvAnasau, saba mila. eka bAra // 86 // jagata sigha paiThA~niyA, aru visaMbhara caMvyAla / cadrabhAna gar3ha bhaunakau, puni phatU jasavAla // 862 / / bhopata aura amUla puni, bUlA sUrajacada / Thakara kalyAnAM syAmacaMda, sabai juddha kekada // 863 / jagatamAla aliyA caDhe, Ayo rAi kapUra / kauna kauna kau nAMva lyauM, mava hI bhaye hajUra / / 864 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA ] nagaroTe Dere talavAra kai || dohA || alipha khAMna itate car3he, utate kaTaka pahAra / lUmi bhUmi AI manauM, bhAdoM ghaTA apAra ||866 // bhujaMgI chaMda kIye, jagatai dala bala sAja / goravai, hai cahuvAMna sakAja / / 865|| pahalI larAI itahI kyAmakhAMnI, utahI saba pahArI / banI saina gaja kI, ghaTA para bUda golI, bhayau juddha mano kaudha kaudhA, baracchI mehakArI | bhArI | dudhArI ||867|| rai jodha jodhA, bhaI lagai vAna bAnaM, vajai thakai nAMhi mArata, hanai miTe taba pahArI, bhaje pare TUka mAra sAra bAra hAra TUkaM, mare sUra hvai kiracce, birace subhaTa nAM, bhaje hvai cIraM mAra / sAraM / vAraM / hAraM // 868 || bIra / sadhIraM / adhIraM / gaja pahArI su tI raMca raMcaka, kare // savaIyA || Danake / satake rajake gaja saina badai na jhukai na ruke rahai khAM alipha biraci kiracI kIye pai pahArI nahIM paga chAMDanake / bhaye raMcaka TUTa gaye uDi pauna rahe najarAvaMna gAMDanake | lahyo IsaM na sIsa na mAsa siyArahu ye na haDAhala hAMDanake || 870 / cIraM // 866|| 73 // dohA // jagatasigha saba saMga sau, bhAji gayo taji lAja / jaita bhaI dIvAMnakI, pUje manasA kAja || 871 // dUrja dina dala sAji kai, lage pahArI Ai / jabahi paryo ghamasAMna ghana, bahurau gayo parAi // 872 // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRtaH tIjai dina Aye bahuri, dala bala sAja apAra / jaita bhaI dIvAMnakI, gaye pahArI hAra // 873 // bahurI Aye bhomiyAM, cauthe dina dala sAja / mAra parI taba mari pare, ubare gaye ju bhAji // 874 // phira Aye dina pAcaveM, jUjha karanakai caai| miTe pahArI kheta te, aMta hoi ghana ghAi / / 875 / / bahura chaThe dina Ai ke, nIkI bAhI raar| hAtha lagAye alapha khAM, aMta cale vai hAra // 876 / / sAdaka khAM paiThAMna hau, cIThI daI ptthaai| ke dala mopai paThaiyo, ke tuma miliyo Ai // 877 // rosa hoi dIvAMnanai, taba dala dayo paThAi / durjana uto sAMma hai, hauM kyau chAMDau pAi / / 878 / / cita nahI raMna marana kI, sujasa rahai saMsAra / jo jiya gayau tau jAna de, raja rAkhe karatAra // 876 / sunI bAta yahu jagatasigha, dala thore dIvAMna / ThaTu kaTakanike sAjakai, caDhyau deta nIsAMna // 880 // khare bhaye dIvAMna caDhi, talavAraike khet-| saMpUrana raja lAja ke, sAhasa satta sameta // 881 // anI tIna kInI tabahi, aliphakhAMna bhopAla / yeka vorako rUpacaMda, ika bAso DaDhavAla // 882 // bIca bhaye dIvAMna jU, cita laribeko caai| raja apanI nAM jAna de, jau jiya jAita jAi // 883 // gharo karyo pahArIyoM, kaTata apAra anaMta / ADau Aye ghUmate, mada bahate maimata / / 884 // judha bhayo atihi pravala, parayo mahA ghamasAMna / korI pAMDause lare, ke kIcakako ghAMna / / 88 / / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyomakhA~ rAsA] rUpacaMda vAso bhage, jabahiM parayo bahu bhaar| sata sAhasasau aliphakhAM, khare rahe jUbhAra / / 886 // juddha sarakI dhAra para, daI likhe dvai A~ka / jo jUjhai tihiM sira kaTai, jo bhAjai tihi nAMka // 887 // aMka vi dIse juddha samai, jAnahU sevaka svAMma / je Age te dasa gune, pAche ke nahiM kAma // 888 / / pAMnipu apanI rAkhi hai, sUrA yaha subhAi / jiya tana hAna na ganata hai, jo raja nAMhI jAi // 886 // sUrabIra aru mIna jala, inako yeka subhAi / taraphi taraphi doU marai, jo pAnI ghaTi jAi / / 860 / / rahai na kehU hIna jala, sahe na doU gAra / sUravIra puni mInako, pAnI hI sau pyAra / / 861 // yeka bAta.kavi jAna kahi,, baDhyau mIna teM sUra / mIna marai pAnI ghaTe, sUra marai jala pUra / / 862 // rUpa rUpacaMdako gayau, bhAjyo hai behAla / sata nAsyo vAso nasyo, DAr3hI vina Dar3havAla // 863 // bhAra parayo dIvAMna para, jUjhata acala jUjhAra / yeka vora cahuvAMna hai, ika disa sakala pahAra / / 864 // ||sviiyaa|| utahiM pahArI ita saMbharI naresa dhAyau udhama macAyau judha sumira ilAha jU / . parI bahu mAra karavAra bhaI Ara ratanAre ratanAre cale gahara athAha jU / vAla taru nAI bidha tInoM panapAi sidha Ada aMta nIkau karayau karatA nivAha jU // kahA calI DhADhI bhATa cArana kalAvata kI .. sAhasa 'aliphakhAM sarAhyo patisAha ja // 86 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 [kavi jAna kRta // dohA // haya gaya nara kaTi kaTi para, TUTata haiM hathiyAra / phira phUTai guraje lageM, chUTata hai ratidhAra / / 866|| ||sviiyaa|| larata aliphakhAMnu parata hai ghamasAMna de dai vahu dAMna siva kInau hai nihAla jU / bhasama hasama dhUri rata sata sidha mUri Avadhi trisUla lahe khapara hai DhAla jU / / bolata hai ghAva sU subhAva DamarU ko jaina pAyo sarabhAva bhayau cAva gaja khAla jU / nirata karata harakhata hara hera hAra suMDanake vyAla aura muMDanikI mAla jyU // 867 // sAha jU ke kAja kula lAjako aliphakhAMna gAr3he pAi kIne hai pahArase pahAramai / bAne bahu bAne lage sUrivAM suhAne asai jaise phulavArI phUla rahI hai bahAramai / kIcakako ghAMna ghamasAna parayo dahUM vora ghAila dhukata matavArese ahAramai / dhAI gaja saina AI ana hI nabAba para mAra vicarAI bhAjo siMdhakI dahAra meM // 868 // mAMto gajarAja Ayo kitau parabata dhAyau jharanA bahAyau mada saina ghaharAnI hai| rUMkha jyau ukhArata tuNa nara DArata nihAra rUpacaMda vAso bhAjavekI ThAnI hai / / bhaye sanamukha Ani navAva aliphakhAMna kuMjara bhajAno mAthai barachI lagAnI hai| gaivara ghaTA so vaga paMta so lagata data tAmeM sAra dhAra mAnI bIja camakAnI hai // 869l Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAmakhAM rAsA] 77 FFER // peddii|| Avai hAthI ghUmate, ghUmai matavAre / jaisI sAbanakI ghaTA, vai taise kAre / kai parabatase dekhiye, vai bhAre bhAre / jyoM dhana garajai bhAduvai, tyoM garaja cighArai // 600 // hAthI ThAr3e hI rahe, ve thara thara kari hai| jaite pAva ucAi hai, Age nA pari hai| ghAva lage bahu aMgame, tinateM rata Dhari haiN| giravara teM kavi jAna kahi, jharanAse jhari hai // 601 // // dohA // karI kahA pazu bApure, sahaiM ju DiSTa karUra / sUra dekhi gaja yoM cale, jyoM nisa dekhe sUra // 902 // / / savaiyA / / judha macyau viracyau cahuvAMna sajova gayau ur3i sAgani lAgai / rAte bhaye rata sau sata sau asau kauna larayau hai kasUbhala bAga / khAM mahamadako naMda aliphakhA mera kare paga kehUM na bhAgai / jodhA bhaye hai jitane vasudhA para kAMna gahyau hai dIvAMnake Agai // 603 / / sena anaMta jhukaMta pahArI laraMta kahaMta na aso biyau hai| mArata DAratapAratha jo aliphakhAM kodhana hAtha hiyau hai| sroni samudra na ghuTani TuTata jugina jutha aghADa piyau hai / muDani bhAra gaI jhuki nAra manohara hAra juhAra kiyo hai // 604 // // dohA / muDa mAla hara pahari hai, jAnata kauna subhaai| subhaTanike sira dekhi kai, garai leta hai lAi // 605 // muDa binA tana dhara pare, taraphata hai ihaM bhAi / mAnoM pagiyA gira gaI, karihai saikha samAi // 906 / / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta khule dekha driga subhaTake, DarapaiM girbha siyaar| bikaTa lagai laibai nikaTa, jo mari gaye muchAra // 607 // ruhira juginI bhachi gaI, syAra mAMsa aru cAMma / hADa na koU leta hai, asata kahAvata nAma // 608 / / ghAva ju bole subhaTake, kahata mAra hI mAra / jIbha thakI taba aMgahI, lAgyau karana pukAra / / 609 / / sAhimakhAnI ko larayau, aliphakhAMnakai saMga / dhAra murI hathiyArakI, pai nahiM morayau aMga // 10 // // savaIyA // haidala gaidala paidala jora ke,pAye anaMta apAra phaarii| nAcata hai harakhe hari jugina chuTata nAla badUka sutArI / bhIraparI bicale taba bhIraka sAMhimakhA samasera sbhaarii| kAhU ko muDa kaTI kaTi kAhU kI hI misarI pai lagI AIkhArI // 11 // // dohA / sUra subhaTa dIvAMnake, bahute Aye kAma / kete yeka ganAi hai, lai lai unako nAma // 12 // yedala arike dala hanata, puni bhAIyA kmaal| dvai kAima nIke lare, nAthA aura jmaal||613|| kare mujAhada mera paga, bhIkhana puna bahalola / lADU aru peroja khAM, rAkhyau apanI tola // 14 // dvai khAnU daulA abU, isakaMdara raja rAsa / aru mArU usarIpha puni, kInau nAMva pragAsa // 15 // UdA paratA caturabhuja, jagA manoharadAsa / puni ko jU haradAsa ye, pare yeka hI pAsa // 16 // droMda rAja mohana jugala, muye yeka hI Thaura / kauna 2 ko nAMva lyauM, kaTe bahuta hI aura // 17 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] 76. je jUjhe dIvAMna saMga, amara bhaye saMsAra / joM jihAjamai paiTha ke, sAgara kIjata pAra // 618 // mAra mAra hI ucarai, aliphakhAMna cahuvAMna / jora paryo karavAra kara, ari mAre dIvAMna // 19 // hAthI yeka dIvAMnako, nAMva catura gaja tAhi / khalani ukhArata biccha jyoM, aurApati sama Ahi // 20 // kachu hAthI hAthI hane, kachu hane dIvAMna / jodhA pAina tara mathe, bhalau bhayau ghamasAMna // 22 // ||sviiyaa // dhAyau hai mAto gayaMda adhIra hai kAhU nahI taba dhIra dharI hai| khAnu alipha khare itahI gaja Ai dabAye nahiM DhIla karI hai| bAhI bhalaiM karavAra carana ko sAvana tAbara kI jyoM nikarI hai| TaTake pAMva karI yoM giryo manau phUTike khaMbha caukhaMDI parI hai / / 922 // // dohA // jabahi juddha bhArI bhaya, birace kaTaka pahAra / taba divAMna pAchai pare, bahuta girAye mAra // 623 / / terahasai mAnasa hane, paryo bahuta ghamasAMna / inahUMke bahutai mare, ganata na Avai gyAMna // 924 // dekhyo jabahI pahArI yoM, bhAje chAData nAMhi / yeka matau karikai phire, Ai mile taba mAMhi // 12 // bahura lar3Ai phira parI, jUjhe jodha apAra / bhaye sahI dIvAMna jU, sujasa rahyo saMsAra // 926 // kheta mAMhi jo mari par3e, hai tAhIko kheta / jAke pAi na chUTi hai, jaita daI tihaM deta // 27 // jiya jAnyo jAnyo marana, aliphakhAMna cahuvAMna / bhaisI vidha nA mara sakai, koU rAjA rAMna / / 928 // // savaIyA // prabala sabala sata lAja sau aliphakhAM jUjhata * jhukaMta akulAta nahIM dalateM / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 [ kavi jaoNna kRta juddha ko samudra hai sahAdata ke naga bharyo bUDakale pAve jo na Darai kAla jalateM / mahamada khAMna aMga jIte nita jori jaMga Arana abhaMga baDau sAkau kIyo calateM / bar3e bar3e rAjA rAva rAnAM umarAva bhUpa ausI bhAMti maribeko muye hAtha malateM // 929 // bAsohada kInI basa cabe dInI pesakasa jasa bhayo jItyo hai nagarakoTa bhaunakoM / kAhalUra jaitavA maMDaI sukheta mAM bikaTa pahAra paiThe mAraga na paunako / bhAje bhAje phirata pahArI hAra yeka bhaye koranisau larai sau sAhasa hai kaunako / gae amarApura aliphakhAM amara bhaye saMbharI narezane caDhAyo launa lauMnakI // 930 // // dohA // jo lau jIye jagata maiM, alipha khAMna siramaura | gar3ha manasaba lete rahe, Aja aura kala aura // 31 // // savaIyA // doi bAra dachina me vAtI tIna bAra malI kachavAha tIna bAra kheta te khisAye hai / sAdhI hai mevAra doi bAra zrI ThaTA hUM sAdhyo mAra 2 kai bhivAnI bhoma bhomiyA milAye hai / kAMgarau pajAyo karavara bhakhAye hai / aliphakhAMna bara cAra bAra jaMgala lakhI ke mAri DaMDa khare Isarasa bhaye sarasai gaje umarAva dalapati hUM bhajAye haiM ||32|| // dohA // sorahasai ju tiyAsiyA, sana sahasa paitIsa / alipha khAnuM baikuTha gaye, rojai aThThAIsa ||33|| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] karAmAta paragaTa bhaI, jyArata karata jahAMna / daragAhako dekhata hI karAmAta dIvAMnakI, giravara para bAdura rahai, jyoM // savaIyA // pUjata ichyA prAMna // 934 // hai hAjirA rojai para hota dukha dUra dekhe nUra daragAhako niradhana pAvai bitu nirasuta pAvai suta ausI adbhuta bAta karama ilAhakau / nirabudhi pAtrai budhi vesudhako hota sudhi mAraga lahata ju bhulAno Avai rAhakau / aliphakhAM cahuvAMna lobha nahI kInau prAMna pAyo phala rAkhyau svAMmadharma patisAhako / nyAmata saMpUra hai jahUra hAjirA hajUra hota dukha dUra dekhe nUra daragAhakau // 936 // hvai sukha lIjiye nAma sakAre / vyAdha asAdha te hota samAdha miTai aparAdha agAdha jai nyAre / cita kachu citamai na rahe ? hajUra / nUra ||35|| umahai kalapa bricha kI DAre~ / khAMna alipha karAmAta pUrana cUrana hai hai saba rosa vikAreM / dekhiye nA cukhahUM dukha ko mukha hvai sukha lIjiye nAma sakAre // 937 // prAMnakI iMcha dIvAMna pujA~ / nyAmata aura karAmata pUrana hohiM sukhI je dukhI taki Ave / pIra mahA paragaTyau puhamI / 81 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jaoNna kRta parapIra pirAye kI pIra pirAvai / khAna alipha samudra athAha hai jo manasA soI dhAvata pAvai / kAna gahai teI mAna lahai jagu prAna kI icchA divAna pujAvai // 638 / / // dohA / soraha se ikyAnuvai, grantha karyo ihu jAna / kavita purAtana mai sunyau, tiha bidha karyo bakhAMna / / 636 // daulatakhA dIvAMnako, aba ho karau bakhAMna / tega tyAga nikalaMka hai, jAnata sakala jahAMna / / 640 // zrI dIvAMna daulatakhAMke putra 1 tAharakhAM, 2 mIrakhAM, 6 pAsaphakhA / tAharakhAM kula ko tilaka, raci kInau karatAra / mIra khAMna puni asada khAMna, bhaiyA tAhi vicAra // 941 / / daulatakhAMko bakhAna // dohA // jabahiM bhaye basa kAla ke, aliphakhAMna dIvAMna / baiThe unakI Thaura taba, dUlaha daulata khAMna / / 942 // jahAMgIra patisAha 'jU, de ke manasaba mAna / saupyau hai gar3ha kAMgarau, dolata khAM cahuvAna / / 943 // pAtasAha asau kahyau, tuma bina ausau kauna / jAte nihacala rahata hai, nagara koTa aru bhauna // 944 // Ai birAje kAMgara, daulatakhAM cahuvAna / bhumiyanako bhai upajyo, saMke rAjA rAna // 645 / / bAsI sakalaM pahArake, jera kare cahuvAMna / DaMDa bharai sevA karai, thaharai jyauM tara pAMna // 646 / / jahAMgIra kInau gavana, taba upajI jaga raur| saba thAnai uThi uThi gaye, rahyau na koU Thaura // 947 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] 83 daulatakhAM dIvAMna taba, kIne gAr3he paai| durjana dalateM nA Dure, rahe acala ThaharAi // 948 // savai pahArI yeka hai, ghero kInau Ai / meda carana dIvAMnake, Durahi na lAge bAi / / 949 / / apanai dalasau yoM kahyau, daulatakhAM dIvAMna / nikasi larahu mArahu marahu, karahu mahA ghamasAMna / / 950 // tava dala savala dIvAnake, nikase larana risAi / nIkI judha macAi ke, gherau dayau chir3Ai // 15 // mare pahArI je lare, ubari gaye jo bhAji / vahure dala dIvAMnake, lai unakI raja lAja // 652 / / sAhijahA baiThe tabahi, takhata dilIke praai| vAta sunI dIvAMnakI, bhale rahyo ThaharAi // 653 // aura na koU ThAharyo, taji taji Aye thAMna / nagara koTa rAkhyo bhalai, daulatakhAM cahuvAMna // 954 // manasava bar3hayo chatrapati, dai ke prAdura mAMna / jaga sagare nAmI bhaye, daulatakhAM cahuvAMna // 65 // rahe caturadasa barasa uta, sAdhyo bhalai pahAra / pAchai kAvalako cale, cAhuvAMna muchAra // 956 / / kAvila aura pisauramai, rahe bhalI hI bhAMti / sIvAlI saba mila cale, sahi na sake mukhakrAMti / / 957 / / beTA daulata khAMnako, tAharakhAMna sapUta / judha kharga dAmina damaka, dAnajharI purahUta / / 658 / / sAhijahAMsI milanako, gaye akabarAbAda / pyAra kiyo manasaba dIye, ati vADhyo ahlAda / / 659 // amarasigha gajasiMhako, hanyo- salAbata khAMna / chatrapatikai darabArame, upaji paryo ghamasAMna |960 / / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta sAhijahAM pharamAna diya, mAri lehu rAThaura / jaisI beadabI bahura, jyoM na karai ko aura // 661 / / tabahi gurajabaradAra saba, cahuMdhA lage apAra / gurajani sauM DhAhyo buraja, girata lagI bahubAra // 962 // je sevaka amaresake, hute Agarai mAMhi / te sunika saba lari muye, koU bhAjyo nAMhi / / 963 / / rAva kuTaMba nAgora hau, jodhAvata bahu pAsa / ko nAM lai nAgaurako, bhaisI unakI trAsa // 964 // naTe bahuta umarAva taba, tAharakhAM siramaura / Agai hai ase kahyo, mai pAUM nAgaura // 965 / / kA majAla jodhAnakI, utahi sake ThaharAi / hukama rAvarau hai balI, palameM deUM uDAi / / 966 // suni AnaMdyo chatrapati, likha dInau nAgaura / tAharakhAM patisAhake, jiyamai rAkhI Thaura / / 967 / / pAtasAha phuramAna likha, Terai daulata khAMna / manasaba hUM Der3hau karyo, aura baDhyo bahu mAMna // 968 / / kAbalame dIvAMna hai, calyau jAta phuramAna / tAhI mai yau chatrapati, pUche tAhara khAMna / / 669 / / pitA tihArau Ai hai, taba jaihai nAgaura / kai tUM pahale jAi kai, kADhahiMgau rAThaura // 970 // inhana kahyo phuramAMna hau, bAMdhau apane sIsa / abahi jAi jodhAnikau, kADhau bisavA bIsa // 971 // harSavaMta hau chatrapati, dayau Ani sirapAva / Adura dai nAgaura dai, kiyo bar3au umarAva // 972 // inako suta saradArakhAM, saga hutau dutirAsa / manasaba dekai chatrapati, rAkhyo apane pAsa // 973 / / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] 85 utate tAharakhAM cale, vatana Apane Ai / kaca kiyau nAgaurakoM, anagana kaTaka banAi // 974 / / jAta jAta nAgaurakai, nikaTa lage jaba jAi / jodhAvata gar3ha chADa ke, nikase tabahi parAi // 975 / / ||sviiyaa|| miTe umarAva rAva sAhijahAM jU ke Age tahAM lAyau bIrAnaM karI hai bAta thorI sii| hAthau dayau porakai pai mAthau dai sake na jodhA garada dabAye bhAja gaye khela horI sI / cahuraMga camU bAni nAgavara lInau Ani bhaye hai khisAne je kahata bAta bhorI sii| tAharakhAM kIrati akIrati bipachanakI jagamai rahegI gaga jamunAkI jorI sI // 976 / / pAkhara saMjova gaja jUhame dhukAra dhausA saghana ghaTAmai mAnau ghana ghaharatu hai / prabala sabala dala sAji caDhe tAharakhA khurani tukhArani sau jagu thaharatu hai / dhUri uDi nabha chAyau sUraja na DiTha Ayau timara janAyau ari hIyau haharatu hai| pavana ghana jAni ko DurAvata samUha saina sAgara samAMna hai su jAnau laharatu hai // 977 // mUchani tAva subhAvahi deta barA barA jAni ke prAna Darai jU / jau karavAra nikAra nihArata tau drigavAla sabai thahare jU / hota palAna turaMga kuraMga hai bhAjai vipacha na dhIra dharai jU / tAharakhAkI dhAka dasau disa sela caDhe jagu a larai jU // 678 / / himmatake bara mohyo chatrapati sAhijahA mukha terI ye bAte / jodha na koU birodha sakai tuhi jAnata tU saba judha kI ghAta / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta tAharakhAM tuva tegakI tyAgakI phailI kIrati dIpani sAtai / dAnake vIja dharA rasanA kavinIke vaye jasake bikhAte // 979 / / durajanasAla marada muchAla hai tAharakhaoN taravArako rAvata / kUrama dhUrame DAre milAi ke sigha hute teU gAi kahAvata / vaMka rahyau nahI bIkanimai aru pAi lage taji bAda bidrAvata / daulatakhAnakoM naMda narida, anaMda bhayau ati desameM Avata // 980 // // dohA // jaigar3hameM Derau kIyau, amarasighake dhAma / himatakai bara jagatame, kInau apanau nAma // 981 // sukhame mAsa caturaM gaye, Aye daulatakhAna / pUta pitA doU mile, ati sukha upajyo prAna / / 982 // jugala rahata nAgaurame, vADhyau harSa hulAsa / muMchAranakI mAni hai, sIvArI saba trAsa // 983 // sAta ATha hI mAsa lau, rahe utahi dIvAMna / puni Ayo patisAhakI, jaisI bidha phuramAMna // 984|| bAMcata hI phuramAMnakai, nA rahiyoM nAgaura / aba tuma gahara nivAra ke, vege jAhu pisaura // 985 // utate sahijAdau calai, balakha lainake cAi / taba tuma unake saMga hai, phatiha kIjiyahu jAi // 986 // taba dIvAMna utako cale, miyAM rahe nAgaura / ATha mAsa baiThe rahe, sukhasau vAhI Thaura // 987 // phauja calAI balakhakU, sunI miyA nAgaura / chatrapatiko paThaI araja, jai puhacI lAhaura // 988 // tAmai asai likhyau hau, suniye sahanasAha / mohUko jo hukama hai, to AUM daragAha // 686 // yeu tabahi bulAi ke, dIne valakha paThAi / laghu sAhijAdai kaTaka lai, phatiha karI hai jAi // 660 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA ] dIvAMna / ida paThaye sahajAdai jugala, puhace hai sataraja laye, nIkI vidha thAna rahe, mali ika rusatamakhAM dakhinI, daulatakhAM dIvAna // 992 // sahijAdai ke pAsa / khohakai thAna || 1|| ujabakako mAMna / gaI anayAsa || 663 || rusatamakhAM tAharakhAM hai balakhame, mIca nigor3I pApanI, Ai suniye kAna | kIyo payAna || 664 || tana ju praseda / kaise kahiyai jIbha sau, kaise taravara tAharakhAna jU, jagate tAharakhAMko marna suni, Ayau roma roma rovana lage, tAharakhA kInau gavana, basta bhagauhe hvai gaye, tarunApai hI uThi gayo, bridhapanako pahucyau nahI, pUnoko pahuMcyo nahI bhAga jiyako upajyau kheda ||5|| sravana sune ye baina / rata roye juga naina // 966 // dai taravara bairAga / bAva bhAga / / 697|| logake kamodani maMda / nAhi // 1000 // yaha baparIta lAgai burI, gahyo saptamI caMda // 168 // thArI ke muktA bhaye, Dhare Dhare hI jAhi / suratara tAharakhAMna binu, kehUM na driga ThaharAi ||6|| hiyo kamala nAhi na khulata, murbhita pala pala mAhi / chavi ravi tAharakhAMna jU, DiSTa parata hai kahu kaise ke Upajai, naina cakora kahu vA DiSTa para nahI, tAharakhAM mari kari tAharakhAMna jU, hituvana yaha naina bahana hiradai dahana, manahi gahana pyAre tAhara khAMna bina, kyoM kari hai una DAina bairana balakha, layo karejA kAr3ha || 1003 || anaMda / mukha caMda / / 1001 // data dIna / tana chIna // 1002 // mana gAr3ha / ei Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [kavi jAna kata dharmarAja kaise kahUM, kauna dharma yahu Ahi / kATata asau kalapatara, kRpA na upajI kAhi // 1004 // mana bhAvana bina taptatana, bar3hI su meTai koi / asuvani chAtI chirakiye, pai nAM sIrI hoi // 1005 / / tAharakhAM binu cittakau, citA bhaI asaMkha / candrakrAti mana bhAti nita, cuyo karata hai aMdha // 1006 // sajjana drujana yeka sama, kare su bhalI na kiin| jIvata hita bani sukha dayau, mari anahita bana dIna // 1007 // sajjana driga arahaTa gharI, bhari 2 Dharire jAhiM / durjana vihasata phirata hai, dasana adhara rasa mAMhi // 1008 / / tAharakhAM yA desamaiM, yeka bAra phira Ava / sajjana drujana ko abahi, hai parakhanako dAva // 1006 // mari kara Ayo desamai, ghara 2 upajyau soga / ausI bidhaka milanamai, kyoM sukha pAveM loga // 1010 // durjana sau nAhina jhuke, kIyA na sajjana pyAra / kAhU tana cita yo nahI, racaka naina udhAra // 1011 // dekhata hI tAbUtako, rora parI pura mAMhi / kauna nIMda sUte miyAM, tauU jAge nAMhi // 1012 // yeka bAra jiyakI kathA, sunI na pyAre aai| manakI manahI mai rahI, bidhu sau kachu na basAi // 1013 / / sIta pavana lU ghAma ghana, sahai rahai dukha mAMhi / jAMnahi jina sirateM gaI, kalpa brichakI chAMhi // 1014 // ||svaiyaa // kAla kau tau nAma kAlakUTate kaTuka lAgai tAharakhAM sau kalapatara jina dAhyau hai| ratananiko samudra pala mai sukhAya DAryo miTata na kAhU bhAMti karatA ju cAhyau hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] ha bhara tarunAMpai hI kubarateM kuvera lUMTyau sone ko sumera kAhU kari kopa DhAhyau hai| roma roma dIno dukha dayA na karI hai cukha DAina balakhatau karejA hAtha bAhyau hai // 1015 // ||dohaa|| marana pUtako suna pitA, kaise dhIra dharaMta / rovanahAra hi roIye, yahu dukha Ahi anaMta // 1016 / / bAta sunI dIvAna jU, ati dukha upajyo gAta / karatA karahi su sIsa para, kachu bara nAhiM basAta // 1017 // pAtasAha yaha bAta suni, kAhU agyA dIna / khAM saradAra vulAika, bahuta dilAsA kIna / / 1018 / / phirI muhima balAkhakI, kAbula AI saina / vahura paThAI phauja taba, gar3ha khaMdhArako laina // 1016 // jaigar3hako gherau kIyau, pai bara nAMhi basAi / aura phauja gar3hakI kumaka, dInI sAhI paThAi // 1020 / / ita dala sAhijahAMnake, uta dala sAhi abAsa / Apunamai lAge larana, puhacI dhUri akAsa // 1021 // tabahi phauja lAgI Digana, tava rustama dIvAMna / jai sanamukha larana, bairani paryo bhagAMna // 1022 / / ||sviiyaa // sAhijahAM kari krodha khaMdhArake lIbeko prApunI phauja paThAI / juddha macyau hai nacyo tahAM nArada Agai phauja abAsakI aaii| dachinI dachina vora bhayo hai dIvAna anI tava lInI hai baaii| daulatakhAM dalanAika sAhikI saina bhalai larikai bicarAI // 1023 / / ||dohaa|| bhAjI phauja abAsakI, jIte dala ptsaah| lare su mare pare uhAM, bhAMji bace gumarAha / / 1024 / / jaba tusAra mausima bhaye, sake na dala ThaharAi / ghero taji khaMdhArako, kAbula baiThe Ai // 102 / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta jabahi gayau miTi jagatateM, jAMmaiko hNgaam| tabahi paThaye bahura dala, jAi karahu saMgrAma // 1026 // bahura jAi gherau kIyau, pai nA Ayau hAtha / taji khaMdhAra kAbala tabahi, Ayau sigarau sAtha // 1027 // tIjai bahura hukama bhayau, taba phira lAge jaai| nA kachu chatrapatisau cale, gar3hasau kachu na basAi // 1028 // jujhAM hota hai raina dina, chUTata golI nAla / jAkai lAgata jAta hai, tihaM jiya golI nAla // 1026 // ' daulatakhAM dIvAna jU, car3hi car3hi dorai pApa / bicakara kachukI kachu bhaI, car3hI kAlakI tApa // 1030 // ketaka diname mari gaye, yahai jagatako bhAva / kAlateM kAhU na bace, rAnoM hoi ki rAva // 1031 // ||sviiyaa|| jA dinate cAhuvAMna kalajuga pragaTAnyoM tA dinate yete bhUpa jyAi kIne naye haiN| dattiko karana mati bhauja sati haracaMda paradukha kATibekau vikrama hI bhaye haiN| haThako hamIra deva chAr3I nahIM haTha Teva prathIrAja balako sujasa jagu chaye hai| daulatakhAM jIvata he rAjA SaTa inakai marata inake marata Aja vaiu mari gaye hai // 1032 // // kavitta // prathama gaMji rAThaura bahuri bhaMje kachavAhe / jahAMgIrasauM bacana kahe te bhale nibaahe| bahuri kAMgarau sAdha balakha khaMdhAra sidhAre / kaTaka sAhi abAsa kheta car3hi bahuta saMghAre / zrIdaulatakhAM dIvAMna tau saptadIpa nAmI huvau / asa marada muchArako, kaise ke kahiye muvau // 1033 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA] daulatakhA~ dIvAMna jabahi baikuMTha sidhAyau / sukha dAika vina vahuta logana dukha pAyau / abahi kahau vaha barasa chAr3i dInau jagu jAmai / cAra bheda samujhiyo gupta pragaTa hai jAmai // 1034 / / saMna sahasa pacAsa puni teraha laihu pramAna jii| 110 175 66 52 615 45 = 10630 saMvata satraha sai ju dasa gavana karyo dIvAMna jI ___5. 237 84 ... = 1710 yaha karabita turakI likhahu, bahurahi dasake kaaddh'| saMna saMvata tU dekha lai, aAvai ghATa na bAr3ha // 1035 // jaba yaha khabara dIvAnakI, puhacI jAi naresa / tabahi khAMna saradArako, dInau inako desa // 1036 / / desa' dayo sarapAva dai, bahuta dalAsA kIna / puni dayAla dvai chatrapati, vidA vatanakU dIna // 1037 // taba ghara Aye vatana lai, khA saradAra muchAra / hituvana mana AnaMda bhayo, drujana bhaye vikAra // 1038 / / sIvArI saba tharahare, jaisI upajI trAsa / ghara gharanI saba chADika, jAi gahyau vanavAsa / / 1036 / / dala suni khAM saradArake, druvanani parI dahala / ghaTA dekha phorayoM ghaTA, turiyo ToDaramala // 1040 / / taravara tAharakhAMna tana, sAhasa sata sapUta / saradArAM saradAra hai, rajapUtAM rajapUta // 1041 / / ||sviiyaa|| dAna khaga nikalaMka rAkhyo na daridra raka subhaTa asaMka jasu pragaTa muchArako / gunIjana dai AsIsa satrani kATai sIsa bacyo jina bhAji maga lIno dadhapArako / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 [kavi jAna kuna kulako tilaka saba mulakako sukha deta ajara amara rahI thaMbha paravArako / karatakarama kari kIno hai anUpa bhUpa jaga para jAgai kara khAMna saradArako // 1042 // rUpa ujAgara bAgarako pati lAgata hai .dina hI dina nIkau / jo lau hai sasi sUraja dhU nabha hai jagamai jala gaMga nadIko / tolau kari karatAra krapAla hai , kAima kyAmala khAMnako ttiiko| nainako tAro hai prAMnako pyArau hai khAM saradAra adhAra hai jIko / / 1043 / / cAhata haiM mIna jala mile hI parata kala cAhata cakora caMda cakaI bihAnako / cAhata mayUra ghana cAhata baseta bana cAhai manoratha mana kaMvala jyoM bhAMnako / aMdha cAhai naina cAhai paga gaina guma cAhai bolau baina ghaTa cAhai prAnako / jaise yetI bAtanako yetI bAta cAhata hai taise mere naina cAhe saradAra khAMnako / / 1044 / / pUta pitAko dekhika, bAr3hata hai anurAva / phadanakhAM saradArakhAM, koTa varaSakI Ava // 1045 / / // iti rAsA sampUrNam // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa zrI aliphakhAMkI paiDI likhate pahalai allahu sumiriye / jinha subhaTa upaayaa| vola jilAMvaNa kaarnn| rakkhai nahI kAyA / mANasadai sArai nahI / sokara subhaayaa| soI jittai jAna kahi / jisa vor3a khudAyA // 1 // nAMva mahaMmada lIjiye / subhaTAM siradAra / paMtha dikhAlyA dInadA / sagalai saMsAra // jinhAM kalamA akkhiyaa| te lagoM pAra / dila vica jina rakhI dagA / te saTe mAra // 2 // jahAMgIra akabara hNdaa| dilI sulitANAM / cAra caka nava khaDa vic| phiravAI ANAM / / sattaoN dIpaoN Upare / tapiyo jyau bhaae| tina thira thapyA aliphakhA / TikA cauhANAM / / 3 / / dAdai ne. kyAmakhAM / kehI gala kitii| ketI dharatI mAra kara / tegA bala litI / / malUkhA~sU kheta car3hi / judha bAjI jitI / khidarakhAnakI bAMhi gahi / dilI le ditI // 4 // [Ti]kkA kyAmalakhAnadA / khAnAM siratAja / vaDDA hoI ju gota vica / tisa var3I lAja / / bhumiyAM phire phaadd'de| sajjahu dala sAja / mAMraNa maraMNa bhiDaMnadA / rajaputtAM kAja // 5 // bAso pahalI hota tai / kara judhdha bhgaayaa| pache sUrajamalla bhI / teM kheta khisAyA / iba jagate Upara cddh'ii| una sIsa utthaayaa| tumha biNa yehA kauNa hai / jisa lobha na kAyA // 6 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 [kyAmakhAM rAsA--pariziSTa sAke teMDe bar3a bdd'e| nAM jAMhi giNAye / bidA kIyA tUM jNhaano| te bhai pajAye // rANa jehe bhUpati / tai kheta khisAye / cArau cakade bhUmiyAM / gahi ANa milAye // 7 // nagarakoTade bhUmiyAM / hai nitade aakii| luTTe sagale paragane / chaDDI nahI bAkI / phaujadAra sikdaardii| kuha rahI na naaNkii| tahAM paThAyA aliphakhAM / de gaja bhairAkI // 8 // pAtasAha bar3a moldaa| sarapAva pinhAyA / bIDA ditA pyAra kr| khAM paira lagAyA / / bichA hoi tasalIma kara / Derainau aayaa| tada hI Deraithai caDhyA / cukha nAM ThaharAyA / / 6 / / hika dhApahI aliphakhAM / parabata para dhaayaa| gahara na kitA paMtha vic| bahalA cali AyA / tada thararAye bhUmiyAM / yadi yoM suNi paayaa| jagataisU cagatA khijhjhyaa| cahuvANa paThAyA // 10 // khAM car3iyA nagAracI / nIsAMNa bajAvai / jehI bhAdaudI ghaTA / ghaNahara ghararAvai // ajha karaNanau aliphakhAM / AnadasU dhAvai / jANau nausahu caupanAla / byAhaMNanau Avai // 11 // paiThA Ai pahAr3amai / damAme bjje| sora hovA saisAra vica / parabata mili gajje // nAhara dekhe gau jyau| rAje haMbha bhjje| jIva ba~cAyA raja tjii| apajasa nA~ lajje // 12 // agge agge bhUmiyA~ / pachai dIvANaM / miraga DAra jyau bhajjade / haMDhe udayANa / nidda bhUkha trisanAM mittii| chuTTI sukhabANaM / giravara giravara paMcha jyo| vai lehaM uDANaM // 13 // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aliphakhAMkI paiDI] nara nArI mila seja para / nAM karahi kilola / aMkhI kajala nA rhyaa| muha nA~hi taMbola // patrAMhade kapar3a kiiye| phaTi basaMna amola / kadahI darapaNa haththa lai| nAM takahi kapola // 14 // bhage phirai pahAr3iye / bhArI dukha pAvai / paira thake parabata car3hata / saMgatI bilalAvai / / anna pakAvaNanoM nhiiN| taru chAla pakAvai / dala dekhe dIvAnade / chaDi Apa bhagAvai // 15 // maupai ThANa dhamehar3I / mArI asarAla / jaMbUdA jaMbU huvaa| cUhA caMbyAla / nagarakoTa apabasa kiiyaa| asu car3hi tatakAla / maDaI aura sukheta le| kaDDI ripa khAla // 16 // kItA nagara sikNdraa| bahu sAha sikaMdara / tahAM aliphakhAM jAi / kari DhAha a"| bhage phirai pahAr3iyai / jyoM gira girakaMdara / rukkhAM upara kudde| haMDhe jyauM baMdara // 17 // haMbha pahAr3I hika hoi| yaha gala vicArI / khAM jIvata chaDDe nahIM / hama nijara nihArI / ur3i na sake phaTTa nahI / dhara kAThI bhArI / karai lar3AI baagle| hama yekai bArI // 18 // jagatA caDhayA paThANiyAM / bisabhara caMvyAla / sIbaidA abhU caDhyA / phatU jasavAla / / car3ayA sukhetar3a syAMmadA / cada sUraja maDAla / bhopata bilUdA cdd'yaa| Thakkara cir3iyAla // 19 // anarudha car3iyA raajpur| aura TalU kapUra / caDyA kalyANa kUlUdA / caMdA kahalUra / aru bUlA kuTalahariyA / Ai huvA hajUra / caMdrabhANa tattA caDhyA / jyau ugai sUra // 20 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kyAmakhAM rAsA-pariziSTa ..."Daca dala sjjikaiN| car3iyA ptthiyaadd'| khaNihAr3a cabhI chdd'ik| pAyA khaDihAr3a // mana mahesa bhUTatade / DhUDhaMde..."rAr3a / kisadA kisadA nAMva lyoN| hama juDyA pahAr3a // 21 // milakara sakala phaaddiye| dala saje apAra / giNata na lekhA aaNvdaa| umar3A saMsAra // car3a kara Aye khAMna para / nAM laggI bAra / AMgai hAthI ghUmade / karade hAkAra // 22 // taba yaha gala diivaaNnnjii| yehI suNi paaii| agaNita phauja phaadd'dii| mujha uppara aaii| aliphakhAMna nIsAMna de| tada saiNa baMNAI / jasa lAlacade lAlacI / mili karai lar3AI // 23 // aliphakhAM phuramAIyA / lyAvahu kekANa / tada uThi daur3ayA saaNhnnii| daulA sahanAMNa // aNau nillA nacadA / dekhyA vica ThANa / caura phulAMyA puchadA / pAye ahana"" / / 24 / / kIyA kharaharA sAhaNI / asu aga dipaayaa| prANyAM nIra bivaahdaa| kekANa nhvaayaa| pAMNI saTTayA pucha kara / rUmAla phiraayaa| Ada lagAma baNAikai / sirajoTa pinhAyA // 25 // bAMdha galataMNI mkhmlii| khaugIra dhraayaa| jIna kIyA sAkhata sjii| le taga taNAyA / jebaMdha agavada kasi / pAkhara pkhraayaa| dumacI aura rakeba kaDhi / habha sAja baNAyA / sirI dharI sira vAga rkhi| baMdhaNa khulvaayaa| sidha Upara pAkhara par3I / tAjI piiddaayaa| iMda ucIsrava chaDDikai / dekhaenoM AyA // 26 / / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aliphakhAMkI paiDI] nIlA AyA nccdaa| jyoM mora kalAira / Uppara pakhara phrsrai| laharI raiNAMira / / cAbaka lage ucchalai / viNa cher3ayA sAira / gajjAM haMdI saiNa bica / nAM hovai kAira // 27 // ..."vaiThA aliphakhAM / jina sabha jaga jittaa| caMgA nIra samoi kara / khAM gussala kittA / / acche kapar3e penha kara / raja pyAlA pittaa| rAga jiraha tana sajjikai / khola sira para dittA / sagale Avadha bdhik| hatha barachA littA / / bairI DiThAM daur3AI / jyoM miragAM cittA // 28 // ditA pAva rakeba bica / sumir2yA cita saaNii| car3iyA khAM kekANa pr| hama saiNa vaNAI / / aNiyAM rakhI baMDika / disa dakhiNa bAI / aggai ghumai catura gaja / aurApati nAMI // 26 // kotala aggai khA~nadai / calai uchalaMde / dhura aurAka arabbade / caMge dIsaMde / / lagai bhArI sohaNeM / AveM hIsaMde / jehI mUrata kaamdii| manaNoM mohade // 30 // sunai jehI kaMdha haiN| vai jarade pIle / rUpaide maMdira jihe / vai nikure nIle / / maMkala cAMdaNI rainnse| avalaka chabIle / paMkha lageM cAvaka lgai| viNa cher3e DhIle // 31 // pote kyAmalakhAMnade / habhahI maradAne / dUnau pakhau nirmlai| dAdaka aru naaneN| virada bahai rajavaTTadA / rAkhaMde vAMne / dilIdai patisAhadai / dila aMdara mAneM // 32 // pirathIrAja hamIrase / hai jinadai paccha / juddha samai phule phirai| bhir3ade mana acche / jehI mUta kaMdha hai. vai ni Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kyAmakhAM rAsA-pariziSTa penha saMjovA khola dhr| jogI gata kacche / khAtI ho ripa bichnoN| tacche hI tacchai // 33 // tAjanade pote tilk| subhaTAM siratAja / svAMma dharamanauM paalde| iMnadA iha kAja / kheta chaDDikai luuNnnnauN| lAvai nAM lAja / bairI diTThAM daur3adeM / jyoM tittara bAja // 34 // kUrama kamadhaja devar3e / Aye cauhANaM / cAhila mohila saaNkhule| aru mugala paThANaM / / kulI chatIsau baMNi rhii| kuI kekANaM / gaja agai kari bhidd'nnau| car3iyA dIvANaM // 35 // rajapUtAMsU......."kahai / Apa dIvAMNaM / jaga vica joi janamiyA / so marai nidANaM / / maraNa var3A soI vdd'aa| sikha rakhau kAMNaM / sata sAhasasUM jo marai / jItaba tiha jANaM // 36 // nille pIle ujjale / vaibora kumaita / abarasa musakI mNgsii| khiMga hariyala auta / / huye saMjoIla suurivaaN| ghor3e pakharaita / khurI karAMva caupanAla / rAvata biradaita / / 37 // karanAyoM ghara raavdii| bajai sahanAi / mArUM sIMdhU subhaTa suMNi / nAM aMga smaai|| sata pyAle mate huye / raja chAka chakAi / dor3e paradala vica pdd'e| sudhi gaI hirAi // 38 // juddha rAgadI surati suMNi / hovA cita cAi / bhujAM pharakai bhiDaNanoM / yaha sUra subhAi / phulle subhaTa sajova vica / tana nAMhi samAi / kadalI dala jyoM kaapurus| Dari Dari thararAi // 36 // car3e kaTaka dahuM vor3athai / risa dhari maMna dhAye / huvA aMdherA dhUla udd'i| nabha sUra chapAye // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aliphakhAMkI paiDI] biNa bole ko nA lakhai / ApaNe parAye / jehI dariyAdI lhr| dUnau dala Aye // 40 // dharaNa dhasamasI khuMda khur| giravara thararAye / kamaTha kalamalyA kasamasyA / dhaule sukha pAye / / sesa sAMsa rUMdhyA hIyA / aMga aMga bhai chAye / karana aher3A jiddaa| dUno dala dhAye // 41 // jAMe saMjoi lahai ghttaa| garajata nIsAMNa / golI volese pdd'e| aru bUMdai bAMNa / caMdrabAMNa nisa bica bge| bijalI camakAraM / aMdhI lyAI mehanau / dala dhUlana jANaM // 42 / / asu hIsai maimaMta gj| mada bahai haMkAra / mAra mAra hI sUrivAM / muMha baiNa ucAre / duda macyA biracai kaTaka / mAraihI maarai| dinakU dina ko nAM kahai / hama raiNa bicArai // 43 // caTake tIra calAvadai / kara subhaTa kamANaM / aTakai vicahI Avadai / bANaisU bANa // saTake misarI myAnathai / bAhai karapANa / laTakai sira vai nasa lgai| nAlaka dUjANaM // 44 // duha dala aggai gaja bnneN| uma~r3e ghae kAle / guMja garaja bagapaMtase / hai daMta ujAle / mada barasaNi aMkasa asaNi / ghUmaMNi matavAle / maMdira jehe gaja baNa / aru suDa panAle // 45 // hAthIsU hAthI laDai / mada vahata apAra / milI jAMNa kAlI ghttaa| varasaMdI jala dhAra / bAva calI hai jordii| kavi kIyA vicAra / tara tamAlade jyau mile / tehI uNihAra // 46 / / hAthI dekhe aaNvde| sukha subhaTa apAra / ghaTA dekha z2yoM hoi sukha / saMjogiNa nAra / / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kyAmakhAM rAsA-pariziSTa kAira kaMpai tharaharai / akhI aMdhiyAra / inakU gaja yehe lge| nisadI uNihAra // 47 // dekhi turaMga kuraMgase / kujara paye dhaai| bhajji cale asu camakikai / gaja pahuMce prAi / kahata jAna kavi jaanniyoN| yaha huvA subhAi / picchai ho kAlI ghaTA / aggai ho bAi // 48 // taTa subhaTA kara tAjaNAM / sanamukha asu ANai / ghAva lagAye rosa vica / jehe mana mAMNe // agge hathI bhaggade / asu gaila lagANe / jehe badala bAvathai / vai phirai bhagANe // 46 / / sAthI alliphakhAMde / hathI mada bahaMde / guraja mogarI nAM bardai / gar3a sAMgai sahade / / aMdhiyArI hala dhUlade / rAkheM nAM rahaMde / carakhI bAMNa na mAMNade / haMDhe ripa gahaMde // 50 // lAI bhArI jAMNa kara / ho sUra karUra / gaja tana barachI gaDa gii| baiThI bharapUra / kIye mahAvata bahuta bala / na hoMdI dUra / parabata Upara dekhiye / jANUM par3e khijUra // 51 // rosa hoi kari sUrivai / gaja mAre bhaarii| bAda bAda bAhI bhalai / samasera dudhArI // lIka kasauTI dekhiyeN| kabi ukti vicaarii| kai mili baiThI moTiyAra / sidUra sa~vArI // 52 // jodhA krodha birodhasau / gaja sauhai dhaaye| hathiyArau hAthI hnneN| hatha caMge lAye // suMDa kaTI karavAra lgi| ye bheda vtaaye| nAga jAMNa Diga rUMkhathai / dharatI para Aye // 53 // subhaTa amiTa gajasU lhai| citta haMdai cAi / kaTTi saTi hai krodha vic| kiramAMNI dhaai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aliphakhAMkI paiDI ] suMDa muMDa bhU TuTa paye / yaha huvA subhAi / giravarathe ukhalI khijUra / lagge jaNuM bAi // 54 // ghor3e hasatI saiNa vica | sohaNi uchalaMde | 1 nacaMde // ki AI kAlI ghaTA / jANU mora TUTi TUTi phala sAgade / gaja aga gaDade | tAre kAlI raiName / tehe camakaMde ||5|| miTahi na vica / ve sUravAM / subhaTAMdeM lapeTe / / 56 / / maMnai sAra / nikalI hAthI dor3e rosa sauha AyA pakar3a phirAye je lahe / gahi suDa AI vadhUle jAna kahi / jAe ti kuhaka vAMNa gaja lagikai / chuTTai ciNaMgAra / tisadI upamAM dekha kr| jAMna kIyA bicAra // haththI pakhkhara jala uThI / yehI uNihAra / parabata para bhAhI lgii| ghAhu jalyA apAra / / 57 / / mada bahaMde rahade nahI / nAM golI ketI lagikai / gole bhanAM peTa gaja / kabi kIyA jyo kaMdarA pahAr3a vica | tehI suDa kaTo jAeNU girai / madirathai par3e mahAvata saththa hI | ghAvAMde bAMdara jAnUM dhara paye / TUTe tara DAle / ke jyauM Avai parabatathe / dulade matavAle // 56 // hAthI daur3e krodhasUM / baMdhA jada kholA / dala kapyA jyoM tara kaMpai / lagi pavana jhakolA || pIlavAna ur3i dhara par3e / lagyA tana golA / cir3I par3e bhU rUMkhathai / jyoM laggi gilolA || 60|| pIlavAna paga DiMga gaye / lagge sara bhAla / dharatI par3adehI muye / Ai dabbe kAla meTe / beTe // sameTe / dusAra // vicAra | uziMhAra || 58 || nAle / ghAle // Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 [ kyAmakhAM rAsA --- pariziSTa' chuTTe jaga dala vica phirani / tinha yehA hAla / bhaihI pasara uchera kara / jANU sUte gvAla // 61 // golI nikalI aMga gaja / calaNI dIseM ghAva dusAra yoM / jyo nabha par3e rukha dhara pavanatheM / kabi kai jANU mandira Dhaha gaye / hasatI mAraNa koha kara / je hAthI dharatI para paye / tinhaMdI yehe lagge jAMna kahi / kAle par3achAhI sI dekhiye / kai sutI tIna pAva kujara kaTe / taravArI Diga haththI bhU para payA / magarAdaM hikka pAva uppara khar3A / suzi yehA tala tara jar3a uppara huI / ukhalyA lagi mada vahaMde rahaMde nahI / daur3e daMtI datI Apa vica / hovai cau dhole dhole daMta muha / jehI bagapaMtI / ghaMTA ghae vica bIjalI / jANUM camakatI // 65 // daMtI // uNihAre / vica tAre // veda bicAre / baraSAde mAre // 62 // subhaTa sujAta / suNi bAta // gaja gAta / rAta // 63 // dhAva | dAva // bhAva / bAva // 64 // | lagai maimaMtI | hAthI AyA khAna para / cIra daMsAra / khAMjI Aggai tamaka kara / suMDa paI kaTi dekhiyeM / paiyA nAga pahAr3athai / kabi bAhI taravAra // yehI uNihAra | kiyA vicAra ||66 || aura gaja AyA khAna para / gati parabata jehI / bahadA dehI // paiThI kehI / bharaNaidI uNihAra hI / mada barachI mArI khAMnajI / suDa baMbaI vica nAgae bar3I / vaha AgeM pare na bAva halAvai rUkhanau / tyoM yehI // 67 // dhara sake / datI maimata / gaja thararata // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aliphakhAMkI paiDI] varachI suMDa jhakola kara / kAr3hI iha bhaMta / sarpa sapanoM dekhiye / nigalata ugalaMta // 6 // khAMde cakkara sUriye / bahule gaja mAre / hAra gaI bhuja mAradai / cita nAhI hAre / / barachI poye pIlavAMna / kabi bheda bicAre / jAe kAMpA lAikeM / tara pacha utAre // 66 // lohUde nAle cale / nadiyAM siipii| golA laga hAthI paye / dharatI kaMpAeI / uchalI budai ragatadI / tisakyA nIsAgI / jANuM karAr3A TuTTikai / paiyA vica pAMgI // 70 // baje jhujhAU~ duhu dala / nIsAMe gamakai / tIra cakra chaeke karai / aru sAMga dhamakai / suMkAre golI kareM / taravAra jhamakai / jANuM kAlI ghaTA vica / vai vIja camakai // 71 / / haththI haththI juddha krai| aura lar3e mahAvata / pAikasUM pAika bhidd'e| rAvatasU rAvata / / subhaTasU nipaTa nisaMka hoi / mAraNanoM dhAvata / kAira koTa jatana karai / jida voTa baMcAvata // 72 // bhale bhiDai bhir3a ApameM / kudai kara chAlai / voTa hoi kara cottno| bai nAMhI TAlai / / sAgI mAre dhara pye| taraphai kara DAle / laharI laide dekhiye| khAye ahi kAlai // 73 // lage tAjaNauM koha kara / asu karI jagada / hastIdai mastaka caDhyA / citta bIca Anada / / nAla rahyA gar3i sIsa gaja / suNi ukati nirada / jANUM nikalyA dUjanoM / dutiyAdA caMda // 74 // subhaTa subhaTa lar3a rata rNge| kara khela dhamAla / sabhanAMdai gala bica hovai / hai kapar3e lAla / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 [ kyAmakhAM rAsA - pariziSTa chAla // 75 // jhuMDa / ThaNakAra / uchalaMde asavAra yoM / lagi golI nAla | baMdara ledeM dekhiye / ulaTI kara bhir3ade bhAra Apa bica / subhaTA~de hAtha pAMva kaTi kaTi paveM / aru phuTTai TUTi gaI karavAra bhI / hathI rahe caMge nhAye sUrivAM / dhArAMde barachI bAhI sUrive / jehI vica coTa lagI rata uchaleM / vica sippara sippara barachI poilI / tisakyA jANUM kirachita nAliyAM / bhIgaMde lohasU lohA milai / suNiyai jhAla sahArai lohadI / sApurasa gajjai jodhA krodha bica / aru kuMbha phuTi sira TuTTide / chuTTai phar3aphar3Aha sira subhaTade / vai tanathai mAra mAra biNa aura kucha / nAM baiNa vicAre / tar3aphar3Ahi vara dharaNi para / sira biNa becAre / DagamagAhi ghAila caraNa | maduvai uNihAre // 76 // lohU nadI surassatI / jamanA gaja mAre / gaMgA jehe daMda muha / karatAra saeNvAre | tiraveNI saMgama hovA / jAMna bheda bicAre / subhaTa pare rata par3e sUrivAM kheta bica / aru suMDa lagI mu~ha subhaTadai / suNi ukata pragAsa // jhujhAra // sAra | dhAra // 78 // nyAre / nhAMvade | jANU rata nhAMvade / jANU pUjAre ||80|| kuMjara pAsa / pIvaNadI pyAsa / jANU sutte dekha kara / nikalyA sarpa pahAr3athe / pIvaMdA aMdAde gaja suMDAMde dhage kIye / haura maNake mera kara / mAlA kInI muMDa // TuMDa | kuMDa // 76 // jAMNI / NI // nIsA~NI / bajjai rata pAMNI // 77 // svAsa ||81|| sIsa / Isa || Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liphakhAMkI paiMDI ] karai kaparadI rata DihaeNU / sumiraNa jagadIsa / / ati harikhidA jAMna kahi / de subhaTa asIsa // 82 // muDahadI mAlA karI / puje siva kAja | phulyA Aja || virAja / galai laggi subhaTAM milyA / mana sUrAMde loiNa khule / prati / girabhaM daur3e aMkha para / jyau dala rahe bai bAja || 83 || boleM / DoleM // par3e sUrivAM kheta bica / ghAva bhakabhaka pAsa na AveM gidar3e / vai bhagade ........vekha muMchAM haladI | jada pavana koleM / girabha akhaMdA tyora taki / muMha nAMhI kholai // 84 // dhUla paI ur3a naiNa vica / DiTha tyora chipAye / niDara hoi driga sUrade / tada girIM khAye // aMkha bAjha tana subhaTade / diTThAM rahasAye / tada siyAla DiTha baMdhakai / khAMNenau Aye // 85 // ata kilakaMdI cauMpanAla / juggina uThi dhAI / ghAMNa payA jita subhaTadA / tita pyAsI AI | khappara bhara chAMNahi ragata / dila vica harakhAI / raiNI jAMNa kasUMmudI / kasUMmudI / raMgareja car3hAI ||86|| kavArI // 87 // hAthI kaTi dharatI paye / ghAila hoi jida nikAlyA sUrakheM / sAMgodI jUgiNaM gaja utareM caDheM / jehI Tibvai car3i caDi kuddadI / jyoM kanyA riNa vica vasa jugaNI | mili karI dhamAla / picakArI gaja suMDa kara / chir3akai rata vAla || lAla huye raMga habhAMde / raga ragata gulAla / muMDa kuDa vica nhAi kara / vai huI pIve pyAle khoparI / mili jugiNI mada lohUthai har3hihaiM / haMbha matavAlI // nihAla ||8|| bAlI / bhArI / mArI // uNihArI / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kyAmakhAM rAsA-pariziSTa gajaka kalejedI krii| aMkhA vica laalii| aMdA vica girajhaoN phNdhii| jyoM paMkhI jAlI / / 8 / / muMDa kithAMhU~ kaTi pye| dhar3a siratheM nyAre / raja sahadA pyAlA piiyaa| Dara maraMNa nivAre / rAha keta aMbita liyaa| vai marahi na mAre / amara huye mari sUrivAM / grahadI uNihAre // 10 // ditI aMdai girjhnau| hora aMkha karAla / lohU dittA jugaNI / hora sibha kapAla / / haDDa sudhara tInoM dye| caMma mAsa siyAla / hama tana dittA vaMDi kara / jasa laMyA muchAla / / 61 / sAhimakhAM siradAra hai| jisa vaDDA tola / sahI bhatIjA khAMnadA / jaga rakhyA bola // yedala nAthA bhaaiyaa| kammAla amola / kAima doi jamAlakhAM / rie karahi kalola // tuggU haMde mujAhadA / bhISana bahalola / lADU aru perojakhAM / paiyA hika kola / khAnUM abU sarIpha bhii| ragiyA raga cola / / aru mArUpha sikdrai| sahiyA jhakajhola // khAneM khAsA khaaNndaa| bhir3iyA dai Dhola / udA paratA caturabhuja / rANAM khaga khola / / kojU haradA manohara / jaggA ghamarola / dodarAja mohana jugala / tegAM tana chola / / kisadA kisadA nAMva lyauN| jhUjhe hama Tola / yoM khadhI talavAra muMha / jyoM khAMhi tabola / khAM upara hama sththnai| jIva saTyA bola // 12 // subhaTa muye duMha vor3ade / Avai nAM giNAMe / haya gaya nara milakai pyaa| kIcaka dhamasAe / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aliphakhAMkI paiDI] pAtasAhadai kaMmanoM / jhUjhe dIvAMe / hUra bhisata vica le gii| baiThAi vivAe // 13 // aliphakhAMdI joddnoN| umarAva na aae| jahA~gIra patisAha bhii| yoM kiyA vakhAe / jIvaMde vahu gar3ha lIye / jAeMta jahAMe / muye bhisata lI jAi kr| dhana dhana dIvAMga // 14 // yehA judha saMsAra vica / kinahIM na macAyA / duhUM vor3ade sUrivAM / hika jIva tana pAyA / virace jodhA Apa vica / kiracekI kAyA / jagata visaMbhara bhagi kr| jida Apa vaMcAyA / / 6 / / svAMma dharama pAlyA bhlai| cikavai cauhaoNe / pAtasAhadai kamanau / dittA jIva dAMga / / jArata pAvai khaandii| cali sakala jhaaNe| karAmAta paragaTa huii| sijhe...''dIvAMe / / 16 / / nAva ghiede aliphakhAM / dukha dalada bhaggai / manadI manasA pujjavai / bhAga suttA jaggai / / pAvai dhana suta lkhmii| joI dila maggai / hama kuha pAvai bhora utthi| jo pairA laggai / / 97 // subhaTa suraNai gala haththiyAra / tau raththI lIjai / jehI kItI aliphkhaaNnu| jetehI kIjai / pAMgI hathiyArA hNdaa| aMbita jyoM pIjai / / kar3ahI nAMva marai nahI / jai dehI chIjai / / 6 / / DhAr3hI paTha pjaavdii| bolI pahica (cAnI ?) vaha tau sudha pAvai nahI / je karU bar3ha (vaDhAnI ?) bhASAdI citA nhii| gala sacI ja(jAnI ?) ukata visekha ju kahi gaye / soI parava' (bAnI ?) 18. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kyAmakhAM rAsA - pariziSTa janameM dIvAMe / solahasa kaIsameM / kIye Ujale kyAmakhAM / cakavai cauhAMe || paravAMe / saMvata huvA tiyAsiyA / lekhai baikuMTha pahuMce aliphakhAM / chaDDa dIyA jahAMe // 100 // // iti zrI dIvAna liphakhAMkI pair3I saMpUrNa // sama (mA) ptA / atha saMvat 1716 mitI kAtika badI 11 sanIsaravAra / tArIkha 23 mA0 muharaMma san 1070 likhAitaM paThanArtha phatehacaMda likhaMta bhIkhA // 108 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsAke TippaNa pRSTha 1, padyAMka 9. nUra mahammadako racyo...... ___ anyakartAne, musalamAna honeke kAraNa, jagatakI sRSTiko musalamAnI paramparAkA .. kiyA hai| pRSTha 4, padyAMka 38. vAkai rAjA mAda huva...... isa padyase jaoNnane hindU paramparAko musalamAnI paramparAse joDanekA prayAsa kiyA hai isake anusAra zrAdamase aneka pIr3hiyoMke bAda Adi, anAdi, puNAdi, brahmAdi, meru, maMdara kailAsa, samudra, vazika, rAhu, rAvaNa aura dhuMdhumAra hue / dhuMdhumAra cakravartI rAjA thaa| zAyada yaha kahaneko AvazyakatA nahIM ki yaha kalpita vaMzAvalI purANasammata nahIM hai| pRSTha 4, padyAMka 44. pragaTyo tihiM mArIca suta...... samrAT dhuMdhumArako marIci RpikA pitA batAnA zAyada cauhAnaki bhAToMkI kalpanA raha hogii| marIci to kevala Rpi mAtra the / pRSTha 4, padyAMka 45. vAkai rAjA jamadagina...... marIcikA jamadagni, jagadagnikA parazurAma, parazurAmakA zUra, zUrakA vatsa, vatsakA cAi aura cAikA candramAke smaraNase utpanna cAhuvAna - yaha navIna cauhAna-paramparA kisI aMzameM kalpita hotI huI bhI mahatvapUrNa hai| sabhI cauhAna apaneko vatsa gotrI mAnate haiM; kintu sabhI apaneko vasako saMtAna mAnane ke liye taiyAra nahIM haiN| kyoMki vatsa guha-gotra bhI ho sakatA hai| kyAmakhAMrAsAmeM spaSTataH inheM Rpi varasa kI saMtAna mAnA gayA hai, aura yahI saMbhavataH ThIka hai / kyoMki aneka prAcIna pramANoM dvArA isa kathanakI puSTi kI jA sakatI hai / bijolyAke zilAlekha (saM. 1226) meM spaSTa likhA hai ki prathama cauhAna rAjA ahicchatra purakA vatsa-gotrI 'vipra' arthAt brAhmaNa thaa| saMvAke saMvat 1319 aura acalagar3ha (zrAbU) ke saMvat 1377 ke zilAlekhomeM bhI cauhAnoMkA vatsa Rpise sambandha, prAyaH itanA hI spaSTa hai / kevala pRthvIrAja-rAlAke AdhAra para unheM agnivaMzI mAnanA itihAsa-viruddha hai| vastutaH ArambhameM cauhAna brAhmaNa the; dharmako rakSAke lie kSatriyocita kArya saMbhAlaneke kAraNa, bAdameM unakI gaNanA kSatriyoMmeM kI gaI / prAcIna kAlame isI taraha brAhmaNoMse aneka kSatriya-baMzokA aura kSatriyoMse aneka brAhmaNa-vaMzoMkA pravartana huA hai| pRSTha 5, padyAMka 50. saMbhara layo nikAsa jihaM...... pathvIrAja-vijaya evaM vijolyAke zilAlekhameM vAsudeva cauhAnako sAMbharakA utpAdaka mAnA gayA hai| zAyada usakA yaha matalaba ho ki isI rAjAne sarva prathama zAkambharI kSetrako mIlakA rUpa dekara namaka nikAlanA AraMbha kiyA ho| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta pRSTha 5, padyAMka 54. kyAmakhAMna devare sIsodiye..... cauhAnoMkI zAkhAoMkI yaha sUci mahattvapUrNa hai; kintu inameMse kucha apane Apako aba / cauhAna nahIM mAnate / viSaya gaveSaNIya hai| naiNasIke anusAra cauhAnoMkI nimnAMkita zAkhAe~ thIM sonagarA, khIcI, devar3A, rAkasiyA, gIlA, DeDarIyA, bagasariyA, hADA, cIyA, cAhila, selotta, behala, boDA, bolata, golAsaNa, naharavaNa, baisa, nirvANa, seMpaTA, DhImaDiyA, huraDA, mhAlaNa aura vaMkaTa / karnala TaoNDake anusAra 24 zAkhAe~ ye thIM cauhAna, hADA, khIcI, sonagarA, devaDA, pabiyA, sAMcorA, gohelavAla, madoriyA, niravANa, mAlaNa, purabiyA, sUrA, mAdaDecA, saMkarecA, bhUrecA, bAlecA, taraserA, cAcerA, nikuMbha, rosiyA, cAMdU, bhAMvara, baMkaTa / paSTha 6, padyAMka 58. rAja kiyA hai dillI meM mAnaka de cahavAMna...... dillIme mAnikade zrAdi cauhAnoMkA zAsana rAjabhAToM aura kaviyAko kalpanA mAtra hai| vigraharAja caturthase pUrva dillImeM cauhAnoMke rAjyake liye koI pramANa nahIM diyA jA sktaa| kyAmakhAM rAsAkI vaMzAvalI aura ghaTanAvalIkA yaha bhAga adhikAMzameM kalpita hai| paSTha 7, padyAMza 82 se. ghaMghakA apsarAse sambandha aura usase kyAmakhAMke pUrvajokI utpatti...... aisI kalpita kathAyeM anya aitihAsika vyaktiyoMke viSayameM bhI pracalita haiN| pRSTha 10. padyAMka 110, tAke gaMgA vairasI...... kyA yahI dadarevekA vIra cauhAna hai ? hama eka poTIke liye lagabhaga caubIsa varSa rakhe to gUMgA mahamUda gajanavIke samakAlIna baiThatA hai| pRSTha 11, padyAMka 116. tihuMnapAla suta Upajyo moTerAI sakAja...... - dadareveme cauhAnoMkA rAjya paryApta prAcIna samayase hai / DhAkTara TaisITorI dvArA saMpAdita saMvat 1270 ke zilAlekhameM maMDalezvara gopAlake putra rANA jayatasiMhakA ullekha hai| (eziyATika sosAiTI baMgAlakA mukhapatra, pu0 16, pR0 255) pRSTha 11, padyAMka 127. utare he hisArameM zrAi...... isa para pRSTha 114 kI kyAmakhAMkI mRtyu para kI TippaNI dekheM / / pRSTha 14, padyAMka 163. phaujadAra kari kyAmaMkhA, sauMpI dillI tAhi / __ yApuna dalabala sAjikai, cale ThaTArko sAhi // phirojasAha tugalakane san 1362 meM 90,000 mainika lekara uTA para aAkramaNa kiyaa| siMdhiyaryAne tugalaka sultAnakA itanI vIratAse sAmanA kiyA ki use TaTAkA gherA uThA kara Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA; TippaNa] 111 kucha samayake lie gujarAta lauTanA pdd'aa| senAke bahutase AdamI bhUkha, pyAsa aura bImArIse rAstema mara gye| dillImeM bhI bahuta dinase koI samAcAra na pahu~caneke kAraNa ghabarAhaTa phaila gii| kevala pradhAna mantrI malika makavUlakI sAvadhAnI se sthiti saMbhalI rhii| bAdazAhakI anupasthitimeM dillIkA kAryabhAra isIke hAthameM thaa| cauhAnavaMzI kyAmakhAMkI taraha makabUla bhI kisI samaya hindU thaa| kintu usakI jAti rAjapUta nahIM, brAhANa thI aura vaha zurUmeM teliMgAnekA rahane vAlA thaa| usako musalamAna banAnekA zreya bhI phiroja tugalakako nahIM, muhammada bina tugalakako hai| makavUlakI mRtyu san 1372-73 meM huii| kyAmakhAM usase kahIM adhika samaya taka jIvita rahA / usakI mRtyu san 1419 meM huI / (dekheM, zamse sirAja aphIphakI tArIkha phiroja zAhI) pRSTha 15, padyAMka 177. kyAmakhAnako nAma taba, rAkhyo khAMnu-jahAna...... rAmAke kathanAnusAra kyAmakhAMne mugaloMko harAyA / isase prasanna hokara sultAna phirojazAhane use 'khAna jahA~' kI upAdhi dii| kintu yaha kathana bhI azuddha hai| phiroz2azAhake samaya mugaloMse yuddha prAyaH banda hI rhaa| vAstavameM kyAmakhAnI kyAmakhAM to jIvanake anta taka kyAmakhAM hI rhaa| khAM jahAMkI upAdhi to usa makavUlako milI, jisakA hama uparokta TippaNameM nirdeza kara cuke haiN| makabUla (khAM jahAM) kI mRtyuke uparAnta phiroz2azAhane usake putrako khAM jahAMkI upAdhi dii| rAsAke racayitAne yaha bhUla kyoM kI isakA hamane anyatra vizada rUpase vicAra kiyA hai| yahA~ itanA hI kahanA praryApta hogA ki makabUlako bhI khAM jahAM bananese pUrva kivAMma-ulamulkakI padavI mila cukI thii| ataH eka kivAmake kAryoMko aneka sadiyoMke bAda dUsare prAyaH tatsAmayika hI anya krivAmake samajha lenA koI bar3I bAta na thI / (dekheM, IliyaTa aura DAusana, 3, 360) / pRSTha 16, padyAMka 180. jabahi bhayo basa kAlakai pherosAha sutalAna / tava mahamada mahamUdana~, pheri jagumeM zrAna // vAstavameM phiroz2azAhake uttarAdhikAriyoMkI paramparA nimnalikhita thI1. giyAsuddIna tug2alaka dvitIya san 1388 2. abUbaka tug2alaka 1389 3. muhammada tug2alaka 4. alAuddIna sikandara tug2alaka 1394 5. nAsiruddIna mahamUda tug2alaka 1394 9. nasarata tugalaka 1396 (5 kA pratipakSI) 7. mahamUda tugalaka 1401 (punaH sthApita) 1390 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 [ kavi jAna kRta rAsAke racayitAne kevala muhammada aura mahamUdake nAma diye haiN| saMbhava hai ki kyAmakhAMkA mukhya kAryakAla 1388 se 1413 kA yahI azAMtikA samaya rahA ho| pRSTha 16, padyAMka 182. taba nasIrakhAM putra uhi, aura gahI tatakAla / ...... nasIrakhAMse matalaba saMbhavataH nAsiruddIna mahamUdase hai| isake liye hamArA mallUkhAM para TippaNa dekheM / yaha kucha samaya taka dillIkA nAmamAtra sultAna thaa| pRSTha 16, padyAMka 185. mallUkhAM cerau hato...... mallakhAM dIpAlapurake sUbedAra sAraMgakhAMkA bhAI aura sultAna mahamUda tugalakake samayakA prabhAvazAlI saradAra thaa| apane pratidvandI sAdatakhAMse vidveSake kAraNa jaya sultAna mahamUda vayAnA jAtA huA gvAliyara pahu~cA to mallakhAMne eka SaDayaMtrakI racanA kI / bheda khulane para mallakhAMke aneka sAthI mAre gaye; kintu svayaM mallUkhAM vaca niklaa| dillI pahuMca kara usane mukarrabakhAM nAmake anya prabhAvazAlI saradArake yahA~ Azraya grahaNa kiyA aura usakI sahAyatAse kevala kSamA hI nahIM, ikavAlakhAMkI padavI bhI sultAnase prApta kii| sAdatakhAM bhI mauna na rhaa| kaI amIroMko apane pakSameM kara phirojazAhake eka putrako usane nasaratazAhake nAmase gahInazIna kiyaa| jUna san 1398 meM, mallUkhAM nasaratazAhase jA milA aura kurAna para zapatha khAkara use dillI le AyA / do dinake vAda mallUkhAMne nasaratazAha para dhokhese hamalA kiyA aura use pahale phirojAbAda aura phira pAnIpatakI tarapha bhagA diyaa| apane zaraNadAtA mukarrabakhAMko bhI isI taraha usane dhokhA diyA, aura use mAra kara mahamUda tugalakake nAma para, kucha samaya taka rAjya-zAsana apane adhikArameM rkhaa| isI sAla timUrane bhArata para AkramaNa kiyA / mallUkhAMko harAnA usake liye bAMye hAthakA khela thaa| sultAna mahamUdane gujarAtameM zaraNa lI / mallakhAM barAna (bulandazahara) bhAga gyaa| vahAM bhI usane kisI aMzameM apanA Adhipatya jamAyA, aura apane kucha pratidvandiyoMko dhokhese mArA / san 1405 meM dillI lauTa kara mallUkhAMne sultAna mahamUdako vApisa bulAyA aura use eka mahalame kaida kara usake nAmase rAjya kiyA / eka sAla bAda sultAna mahamUdane kannaujameM apanA DerA jmaayaa| san 1404 meM mallakhAMne sayyada khijrakhAM para car3hAI kI aura pAkapaTTanake nikaTa yuddhame mArA gyaa| usake jIvanakI uparyakta ghaTanAoMse spaSTa hai ki mallUkhAM vAstava meM pakkA ImAna thaa| kintu rAsAkArane yaha yAta mAnanemeM bhUla kI hai ki usane nAsira mahamUda zAhakA vadha kiyA thaa| usane kevala jahA~ taka saMbhava huA use kaida rkhaa| yaha yahuta saMbhava hai ki mallUkhAMkI yeImAnIse ruSTa hokara san 1401 meM kyAmakhAMne usakA virodha kriyA ho / (mallayAMke vizepa vivaraNake liye dekheM, tArIkha muyArakazAhI, iliyaTa eNDa dAusana, khaMDa 4, pRSTha 32-40) / pRSTha 19, padyAMka 222-24. taka kA varNana...... rAsAne isa pRSThake varNanameM kyAmakhAMko prAyaH uttara bhAratakA sannATa banA diyA hai| yaha varNana spaSTataH atizayokti-pUrNa hai| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA; TippaNa] 113 pRSTha 20, padyAMka 237. khidarakhAnekauM sauMpakai, dilI cale patisAha...... timUrane khijrakhAMko dillIkA rAja sauMpA yA nahIM isa viSayameM itihAsakAroMmeM matabheda hai| usa samayake itihAsa tArIkha mubArakazAhImeM kevala itanA likhA hai ki kucha dina bAda khinakhAM jo timarase Dara kara mevAtake pahAdaoNmeM bhAga gayA thA, vahAdura nAhie, mubArakakhAM aura jirakakhAMke sAtha timUrase milA / timUrane khinnasAMke sivAya savako kaida kara liyaa| timUrane khijrakhAMko multAna aura depAlapurakI jAgIra dI aura use vahA~ bheja diyaa| (iliyaTa aura DAusana, khaMDa 4, pRSTha 35-36) / pRSTha 21, payAMka 241.-- rAsAkA yaha kathana ThIka nahIM hai ki timUrake cale jAne para khinakhAMne dillI para adhikAra kara liyA aura mallakhAM dillIko vApasa leneke prayatnameM mArA gyaa| vAstavika ghaTanAke liye mallakhAM para TippaNa dekheN| pRSTha 21, padyAMka 242 se. rAsAkArane eka navIna khidarakhAMkI asatya kalpanA kI hai| ekako usane dillI meM timarakA adhikArI banAyA hai aura dUsareko multAnakA sUvedAra mAnA hai| vAstavamai multAnake sUbedArakA hI nAma khijrakhA thA aura kucha itihAsakAroMke matAnusAra timUrane hindustAnameM apanA - pratinidhi niyukta kiyA thaa| rAsAne galtIse daulatakhAMko khijrakhAM paThAnakA nAma diyA hai| sayyada khinnakhAMkA pratidvandI aura kyAmakhA~kA zatru thA / usIse khijrakhAne dillI chiinii| (iliyaTa aura DAusana, 4, 45) / pRSTha 24, padyAMka 282-83. khijrakhAMne bhATiyo, kyAmakhAniyoM, sAMkhalo zrAdikI sahAyatAse rAThauDa vIra cUMDA para car3hAI kI / jaya khijrakhAM maroTa pahuMcA to bhATI rAjakumAra cAcAne usakA acchA svAgata kiyaa| jAMgalale devarAja sAMkhalene musalamAnoMko sahAyatA dii| nAgorake durgakA dvAra svayaM caMdAne khola diyA aura voratApUrvaka yuddha karatA huA dharAzAyI huaaa| (dekheM, chaMda rAu jissii)| pRSTha 25, padyAMka 286 se, kyAmakhAMkA multAnake khijarakhAMko sahAyatA denA...... ___ mallakhAMkI mRtyuke bAda daulatakhAMke hAthameM rAjakAryakI bAgaDora zrAI / mahamada nAmamAtrake liye sultAna banA rhaa| san 1407meM khijrakhAMne daulatakhAM para AkramaNa kiyaa| daulatakhAMke saya sAthI khijrakhAMse jA mile / inameM kyAmakhAM bhI rahA hogaa| khinakhAne vijayI hone para hisArakA jilA (sikka)kyAmakhAMko sauMpa diyaa| disambara 1407 meM sultAna mahamadane hisAra para AkramaNa kiyA aura kyAmakhAMne usase saMdhi kara apane putrako sustAnake pAsa bheja diyaa| rAsAne isI AkramaNako hisAra para khidrakhAM paThAnakA aAkramaNa mAna lenekI bhUla kI hai| vijaya bhI dUsare pakSakI huI; kyAmakhAMkI nhiiN| san 1412 meM sultAna mahamUdakI mRtyu Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 114 hai ki ho gayI aura dillI amIroMne daulatakhAMko gaddI para baitthaayaa| rAsAne phira bhUlase yaha mAna liyA moroMne khidrakhAM paThAnako gaddI para baiThAyA / khidrakhAM paThAnake sthAna para daulatakhAM karane para, rAsAkI bAteM prAyazaH ThIka aura uktisaMgata baiTha jAtI haiM / rAsAmeM likhA hai ki khidarakhAM paThAna ( vAstavame saMbhavataH daulatakhAM ) ke hisAra para zrAkramaNase kruddha hokara kyAmakhAM multAna pahu~cA aura vahAMke sUvedAra khijarakhAMko dillI para caDhA lAyA / zAyada yaha kathana ThIka hI hai / kamase kama yaha to nizcita hai ki kyAmakhAMne khijrakhAMkA pakSa liyA thA / san 1411 me usane khijrakhAMse hisArakI zikadArI prApta kI thI / san 1414 ke maI mAsame jaba khinavAM ne dillI para kabjA kiyA to usane daulatakhAMko kivAmakhAM (kyAmakhAM) ko sauMpa kara hisArake kilemeM kaida kara diyA / (dekheM, iliyaTa aura DAusana, 4,42-45) / I [ kavi jAMna pRSTha 26, padyAMka 301. yeka dyoMsa to kyAmakhAM, ThADhe te subhAi / khijarakhAnu dIno dhakA, paro nadImeM jAi // kRta qhijrakhAMke hAtha kyAmakhAkI mRtyukA tArIkha - mubArakazAhImeM nimnalikhita varNana hai"san 1419 - khijrakhAM bar3hAUMkI tarapha bar3hA aura kasbA paTiyAlIke pAsa usane gaMgAko pAra kiyA / java (bar3hAUMke amIra) mahAbatakhAne yaha sunA to usakA hRdaya bakse raha gayA, aura usane gherA sahanekI taiyArI kI / khijrakhAM 6 mahIne taka gherA DhAle rahA / jaba vaha durgaM ko hastagata karane vAlA ho thA, use mAlUma huA ki divaMgata sultAna mahamUdake kucha amIroMne usake viruddha Sar3ayantrakI racanA kI hai... inake antargata kivAma (kyAma) rkhA ikhyArakhAM the / jyoMhI khijrakhAMko yaha mAlUma huA usane verA uThA liyA, aura dillIkI tarapha kUca kiyA / rAstema gaMgAke kinAre 20 jumAdala avvala, 822 hijrI sanke dina kivAmakhAM (kyAmakhAM ) ikhyArasAM aura sulatAna mahamUdake dUsare aphasaroMko pakar3a kara usane rAjya-drohake aparAdhameM maravA DAlA aura phira svayaM dillI vApasa gayA / ( tArIkha muvArakazAhI, pRSTha 51, iliyaTa eNDha DAusana, bhAga 4) / rAsAke varNanAnusAra kyAmakhAM niraparAdha thA / kevala sandeha aura vyarthake bhayake vazIbhUta hokara khijrakhAMne use mAra DAlA / pRSTha 26, padyAMka 304. jIyo varasa pacAnuMvai kyAmakhAnu cahuvAMna / ...... kyAmakhAMnukA 95 varSakI AyumeM maranA kaI kAraNoMse asaMgatapUrNa pratIta hotA hai-(1) paDyantrakA netRtva hI nahIM, senAmeM khijrakhAMke sAthameM rahanA bhI, siddha karatA hai ki kyAmakhAM usa samaya ativRnda na rahA hogA / 95 varSakA buDhDhA senAke sAtha jAnekA kyA sAhasa karegA ? (2) rAsAke anusAra phiroz2azAha karamacaMda (kyAmakhAM) ko usa samaya pakaDa le gayA jaba vaha hisAra aayaa| hisArakI sthApanA san 1351 ke bAdakI hai / karamacaMda usa samaya nAdAna bAlaka thA / mRtyuke samaya 95 varSakI Ayu mAnanese vaha firoz2azAhake rAjyake prAraMbhame bhI sattAisa yA aTThAisa sAlakA hotA / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA; TippaNa] (3) kyAmakhAMkA kAryakAla vizeSataH firoz2azAhakI mRtyuke bAda hai| rAsA vAlI Ayu mAnane para hameM yaha bhI mAnanA hogA ki kyAmakhAMke mukhya yuddha Adi usake 64 varpake ho jAneke yAda hue| (4) rAsAke anusAra kyAmakhAMkA putra tAjakhAM bahalolakhAM lodIke rAjyameM vartamAna thaa| bahalola san 1451 meM gahI para baitthaa| tAjakhAMko usa samaya 60 sAlakA mAne to usakA janma san 1391 meM honA cAhiye / rAsA dvArA dI gaI kyAmakhAMkI Ayu svIkRta karane para hameM yaha mAnanA par3egA ki kyAmakhAMke saba se bar3e putrakA janma usa samaya huA jaba kyAmakhAM 67 varSakA ho cukA thaa| pRSTha 27, padyAMka 311. khijarakhAnupai nA gaye, rahyo bulAi bulAi / baiThe rahe hisAramaiM karyo jUhAra na jAi // rAsAke isa kathanake anusAra kAyamakhAMke putroMne hisArako apane adhikArameM rakhA; kintu tArIkha muvArakazAhIse spaSTa hai ki apanI mRtyuse kucha pUrva khinnakhAMne hAMsI aura hisAra malika rajava nAdirako diye the| khijrakhAMke putra mubArakazAhane hisAra apane sambandhI malika-uzazaka malika badAko sauMpa diyaa| pRSTha 27, padyAMka 353-15. rAsAne sAdaH vaMzakI sUcI isa prakAra dI hai(1) khijrakhA (2) mubAraka (3) muhammada pharIda (1) alAuddIna (5) amAnatakhAM inameM tIsare sultAnakA nAma azuddha hai / vAstavameM yaha nAma na muhammada thA, aura na pharIda hI / ThIka nAma muhammada zAha vina pharIdazAha hai| rAsAne pitA aura putrake nAma milA diye haiN| pharIdazAha sultAna mubArakazAhakA putra thaa| amAnatakhAMke rAjyakA varNana hame muslima itihAsameM nahIM miltaa| alAuddInake samayameM hI dillIkA rAjya sayyadoMke hAthase nikala gyaa| kevala 'yadAUkA jilA le kara usane dillIkI bAgaDora apane sAmanta bahalolazAhake hAthameM sauMpa dii| pRSTha 27, padyAGka 317. DhosI Upara akhana hai...... akhana zAyada ikhtyArakhAMkA nAma hai / (dekhiye, agrima 318 vAM pdy)| pRSTha 28, payAMka 331. tAjakhAMnuM mahamadakhAM, dou rahe hisAra / Thaura pitA rAkhI bhle......|| rAsAke isa padyameM phira kyAmakhAniyoM ke hisAra para adhikArakA varNana kiyA gayA hai| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' kavi jAna kRta kiMtu jaisA Upara nirdeza kiyA jA cukA hai, kucha samayake liye to hisAra avazya kyAmakhAniyoke hAthase nikala gayA thA, aura isI kAraNa sambhavataH tAjakhAM aura mahamUdakhAMko kucha samaya taka nAgorIkhAM (phirojA) ke yahA~ Azraya grahaNa karanA pdd'aa| pRSTha 29, padyAMka 340 se. rANA mokalase nAgorake khAM aura kyAmakhAnI bhAiyoMkA yuddha...... rAsAne mevAr3ake svAmI rANA mokala aura nAgorIkhAMkA acchA varNana diyA hai / rANAkI vijaya itihAsa dvArA samarthita hai / kyAmakhAniyoMkI rANA para vijaya saMbhavataH kalpita hai| samvat 1485 (san 1429) ke zRGgI RSike zilAlekhameM isa yuddhakA prathama ullekha hai| kyAmakhAnI bhAI san 1419 meM kivAmakhAM (kyAmakhAM) kI mRtyuke bAda hI hisAra choDa kara nAgora pahu~ce hoNge| vAstavameM unhoMne yadi isa yuddha meM bhAga liyA ho to hama yuddhako san 1419 aura 1429 ke bIcameM rakha sakate haiN| zilAlekhameM rANA mokalake do pratipakSiyoMkA varNana hai-eka phirojakhAMkA aura dUsarA mahamada kA / phirojakhAM nAgorakA svAmI thaa| kyA yaha saMbhava nahIM ki mahammada usakA mitra evaM anugAmI kyAmakhAnI mahamUda ho ? pRSTha 29, padyAGka 341. pahalai tau golI calI, aura chaTI hathanAla / ...... ___goliyoMkA bhAratameM prayoga zAyada mugalakAlase AraMbha huaa| yaha usase pUrvako bAta hai| pRSTha 31, padyAMka 365. rAsAke anusAra nAgorIkhAMse sarvathA hArane para tAjakhAM vApisa hisAra pahu~ca gyaa| yaha bAta sarvathA asaMbhava nahIM hai| kyoMki sayyada vaMzake paratara sultAna bahuta nirbala the| kintu yaha kahanA atizayoktipUrNa hai ki kevala nAgorakA khAM hI usase na DaratA thA; niravANa, cauhAna, taMvara, kaccAhe evaM aneka anya jamIMdAra bhI use kara dete the aura usane khetar3I, kharakarA, revAsA, vauhAnA, pATana, gavaragar3ha Adiko lUTa liyA thaa| pRSTha 31, padyAMka 374. tAjakhAMna jaba cali gaye, phatihakhAnuM siramaura / baiThau koTa hisAramaiM, bhalai pitAkI aura / . phatahakhAMke rAjyakA hisArame Arambha honA bhI saMbhava hai| kintu yaha avazya dhyAnameM rahe ki phatahapurakI sthApanAse pUrva bahalola lodIne isa para adhikAra kara liyA thaa| sayyada sustAna alAuddInake samaya lodI sarahinda, sa...sannAma, hisAra aura pAnIpatake svAmI the| (vArIkhe khAMjahAM lodI, khaMDa 5) / pRSTha 32, padyAMka 379-80. sambat 1508 meM phatahapurakI sthApanA huii| usa samaya caitra zuklakI paMcamI thii| hinI samvatkI yahI tithi san 857 tArIkha 20 safarake rUpameM dI huI hai| ina do tithiyoMmase hameM ekako azuddha mAnanA hogA / san sattAvana AThaseke sthAna para san pacAvana AThase hone para yaha antara dUra ho sakatA hai| isI sAlameM vahalola bhI dillI ke siMhAsana para baitthaa| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA; TippaNa] pRSTha 32, padyAMka 382-83. palhU, sahebA, bhAdarA, bhAraMga Adi phatahapurase bahuta dUra nahIM hai| saMbhava hai ki yahA~ kyAmakhAniyoMne apanA Adhipatya sthApita kiyA ho| pAtasAhakI cokhasauM rahi nA sake hisAra / .... pAtasAhase matalava bahalolase hai| kintu jaisA Upara batAyA jA cukA hai bAdazAha honese pUrva hI bahalolane hisAra le liyA thaa| pRSTha 33, padyAMka 386-87.-bahalolakA raNathaMbhora para AkramaNa aura phatahakhAMkA juhAra karanA... tabakAte akabarIke anusAra bahalolane san 886 hijrI arthAt san 1482 I0 meM raNathaMbhora para AkramaNa kiyA / phatahakhAMne sacamuca isame bhAga liyA ho to isase kAyamakhAniyoM ke itihAsameM nizcita tithi milatI hai| hama isake AdhAra para kaha sakate haiM ki phatahakhAMne san 1451 se kamase kama san 1482 I. taka rAjya kiyaa| paSTha 33, padyAMka 363. mAMDUkA sultAna hisAmadIna...... mAMDU mAlavA rAjyakI rAjadhAnI thaa| vahA~ hisAmuddIna nAmakA koI sultAna na thaa| bahalolake samaya khaljI mahamUda prathama mAlavekI gaddI para vartamAna thaa| vahalolakA isa sultAnase dillI sultAna muhammadake samaya san 1441 meM sAmanA huaa| mahamUda jaba dillIke sultAnase sandhi kara vApisa jA rahA thA, bahalolane usa para AkramaNa kiyA aura kisI aMzameM vijaya prApta kii| hisAmakhAM nAmake eka vyaktikA nAma bhI isa samaya sunanemeM AtA hai| vaha dillIkA vajIra aura sultAna muhammadakA parama hitaiSI thaa| bahalolane muhammadakI sahAyatA isa zarta para kI ki hAsimakhAM katla kara diyA jAyagA / (tArIkhe khAM jahAM lodI, iliyaTa aura DAusana, khaMDa 5, pRSTa 72) / pRSTha 34, padyAGka 406. nAranolate akhanakI, AI yahai pukAra / ...... akhana ikhtayArakhAMkA hI nAma hai / dekho pRSTha 27 aura isa varNanakA padya 318 / pRSTha 35, payAGka 414. phatahakhAMkA kAMdhalako harAnA aura prajAko mAranA...... hAra zAyada kyAmakhAniyoMkI huI na ki bIkAnerake saMsthApaka vIkA ke cAcA kAMdhalakI / isa yuddhameM bahugunake mAre jAnese phatahakhAM bahuta nArAja huA / (dakhiye, pRSTa 119 para kA ttippnn)| ajA sAMkhalA zAyada sAMgAkA sAlA rahA ho| khyAtoMke anusAra sAMgAne 28 vivAha kiye the| inameM saMbhavataH eka sAMkhalI rAnI bhI rahI ho| pRSTha 35, padyAGka 416. muskIkhAM kirAMnAkA vadha...... rAsAne yuddhasthalakA nAma sarasA diyA hai / itihAsame muzkIkhAM kirAnIkA nAma aprApya hai| kintu jaunapurake sultAna muhammadane san 1452meM dillI para AkramaNakI icchAle Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kavi jAna kRta sarasemeM avazya mukAma kiyA thA, vahAM bahalolake pakSase phatahakhAMkA usase yuddha karanA asambhava nahIM hai / parantu kyAmakhAniyoMne san 1482 meM hI lodiyose mela kiyA ho (dekho, pRSTha 117 kA TippaNa) to aisA anumAna avazya asaMgata hogaa| pRSTha 36, padyAGka 524. phatahakhAMkA Amera aura bhivAnI para AkramaNa...... isa varNanameM kitanI satyatA hai aura kitanI atizayokti, yaha kahanA kaThina hai / pRSTha 36, padyAGka 433. kAMdhila bahu guna hanyau ho, risa rAkhata mana mAMhi / ...... rAsAke pichale varNanameM kAMdhala kI parAjayakA varNana hai, (dekheM, pRSTha 117 kA TippaNa) parantu isa paMkise pratIta hotA hai ki usane kyAmakhAMniyoMko harAyA thaa| pRSTha 37, padyAGka 436. jhuMjhanUke zamsakhAMkA jodhAkI putrIse vivAha...... ___ yaha kathana asatya pratIta hotA hai| jodhapura rAjyake saMsthApaka aura mahArANA kumbhAse lohA lene vAlA jodhA kyAmakhAniyAMse na kamajora thA aura na davA huzrA jo unheM apanI putrIkA DolA bhejtaa| pRSTha 37, padyAGka 445. cimanako Ina lIno nIsAMna...... cimana na jAne kauna thaa| rAsAne isase pUrva phatahakhAMkI jIvana-ghaTanAoMkA varNana karate ie isakA nAma nahIM diyA hai| isa zlAghApUrNa savaiyemeM jAdo (saMbhavataH bhATiyoM) ko bhI phatahakhAMke parAsta zatruoMmeM sammilita kara diyA gayA hai| jAna kavi hI to ThaharA, atyuktikA use adhikAra hai| pRSTha 38, padyAta 446. dillIke patisAhakoM, vadai na khAnu jalAla...... yaha atizayokti pratIta hotI hai| kintu manuke bAremeM sultAna yahalola aura jamAlakhAMmeM vaimanasya asaMbhava pratIta nahIM hotA / (dekho, pRSTha 39) pRSTha 39, pathAGka 458-459. chApaurI aura Amera para hamale...... zrAmyera phatahapurase kAphI dUra hai| zAyada usa rAjyake kisI bhUbhAga para AkramaNa kiyA gayA ho| pRSTha 39, padyAta 466-67. bIkA aura bIdAkA bhAnajA muvArakazAha..... bIdA bIkAnera rAjyake saMsthApaka bIkAkA choTA bhAI aura droNapura, chApara AdikA svAmI thA / mubArakazAhase ina bhAiyoMke sambandhake vipayameM pRSTha 119 kA dUsarA TippaNa dekheN| pRSTha 10, padyAGka 477-78. bIdAkA phatahapura para aAkramaNa..... bIkAnerakI khyAtoMmeM yIdAke isa AkramaNakA varNana nahIM miltaa| 'chanda rATha jaivasIraTa' meM avazya yaha likhA hai ki bIkAne phatahapura aura manUko adhIna kiyA aura unheM vAMhakA sahArA de kara kAyama rakhA (da 46) / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA; TippaNa] 116 pRSTha 40, padyAGka 478 se. caudAkA sahAyaka dilAvarakhA...... isakA ullekha "chaMda rAu jaitasIrau" meM bhI hai| yaha nAhaha aura narahaDakA svAmI thA / bIkAnera rAjyake saMsthApaka vIra bIkAne use isa pradezase nikAla diyA (chaMda 45) pRSTha 42, padyAGka 499. vIkA r3hosI gayo ho utate Ayo bhAji...... bokAkI aneka vijayoMkA sUjA nagarajotaracita, 'chaMda rAu jaitasIrau' meM varNana hai| isane dillI taka dhAvA kiyA thA (chaMda 46) / yaha saMbhava hai ki DhosIke AsapAsa use vizeSa saphalatA na milI ho| pRSTha 43, padyAGka 510 se. lUNakaraNakA DhosI para AkramaNa..... bIkAnerake itihAsase sabhI ko jJAta hai ki DhosI para AkramaNa bIkAke putra lUNakaraNake jIvanakI aMtima ghaTanA thii| 'chaMda rAu jaitasIrau ke anusAra kyAmakhAniyoMne laNakaraNakI adhInatAma apanI phauja bhejI thI (chaMda 80) / yaha varNana ThIka ho to hameM mAnanA par3egA ki bIdAvatoMkI taraha laDAIke samaya inhoMne rAva jaitasIkA sAtha chor3a diyA thaa| __ kyAmakhAniyoM aura rAThaur3oMkA vaira kAphI purAnA thA / rAsAse hameM jJAta hai ki rAva bIkAke cAcA rAvata the| kAMdhalane inheM khUba daHkha diyA thA aura unakI bahutasI paitRka bhUmi para usane adhikAra kara liyaa| rAvake viSayameM yaha prasiddha hai ki usane phatahapurake bahutase gA~va jIta liye (dekhiye, dayAladAsakI khyAta; 'sAdULa prAcya granthamAlA', pRSTha 20) / svayaM rAsAne daulatakhAMkI bar3hAI karate samaya kevala itanA hI likhA hai ki na usane dUsaroMkI bhUmi davAI aura na dUsaroMko apanI bhUmi dabAne dI (pRSTha 42, padma 467) / eka gA~vakI jItako eka prAntako jIta likhane vAlA kavi jaba apane eka pUrvajakI stutimeM kevala itanA kahaneko vivaza ho to yaha siddha hai ki daulatakhAM nirvala zAsaka thA aura usake samaya kAyamakhAniyoMko saMbhavataH apane rAjyakA kucha bhAga chor3anA pdd'aa| pRSTha 43, padyAGka 511. turaka mAna kInI madata, jaoNnata sakala jahAMna...... DhosIke svAmI paThAna avazya the, kintu yaha batAnA kaThina hai ki unake sahAyaka turkamAna kisa sthAnake adhikArI the| pRSTa 44, padyAGka 518. bAbarakA daulatakhAMse milanA..... yaha managaDhaMta kathA hai| hA~, isase itanA avazya pratIta hotA hai ki kyAmakhAnI govadhake virodhI the; ve sarvathA apane hindU saMskAroMko na chor3a sake the / paSTha 44, padyAGka 525. alavara meM hasanakhAM...... hasanakhAM mevAtI apane samayakA prasiddha vIra puruSa thaa| gujarAtake prasiddha evaM pratApazAlI sultAna bahAdurazAhako isane bharaNa dI thii| vAvarake prabala virodhiyomeM yaha eka thA aura isakA prabhAva itanA adhika thA ki bAbarane ise vidrohiyoMkI jar3a likhA hai| (tujake Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 [kavi jAna kRta bAbarI, iliyaTa aura DAusana, khaMDa 5, pRSTha 263) / khAnavAke yuddha meM isane rANA sAMgAkA sAtha diyA thaa| lagabhaga caudahavIM zatAbdoke Arambhase usake pUrvaja mevAtameM rAjya karate Aye the, aura unhoMne aMzataH hI dillIke sultAnoMkA prabhutva svIkAra kiyA thaa| bAbarane dillIkI vijayake kucha samaya bAda mevAta para AkramaNa kiyA / hasamakhAMne kucha virodhake bAda adhInatA svIkAra kii| bAbarane alavarakA durga aura tijArA apane aphasaroko sauMpa aura alavarakA khajAnA humAyUko diyA, kintu hasanakhAMko bhI usane nArAja na kiyaa| mevAtake badale bAbarane kaI lAkhakI eka anya jAgIra use dI / (vahI, pRSTha 273-4) / pRSTha 45, padyAGka 532. niravAna.... yaha cauhAnoMkI prasiddha zAkhA hai| isa samaya nAgaurakA khAM muhammada pratApI thaa| zAyada kyAmakhAnI usakI taraphase laDe hoN| pRSTha 45, padyAGka 536. muhabbata sArAkhAnI...... itihAsase isakA kucha patA nahIM cltaa| zerazAhake sAmantoMme aneka saravAnI the| zAyada unamese kisIse matalaba ho / pRSTha 47, padyAGka 573. mamanU...... maMjhanUmeM kyAmakhAniyoMkI eka zAkhA rAjya karatI thii| rAsAmeM isakA bAra bAra jikra hai| usakI vaMzAvalI isa prakAra hai : kyAmakhAM muhammadakhAM - - mubAraka phatahakhAM gamsakhAM kamAlakhAM sAhavarakhA muhammadakhAM bhIkhanakhAM mahAvatakhAM khidarakhAM pRSTha 48, padyAMka 581. nAharasAMse bIkAnerake rAva laNakaraNakI beTIkA vivAha...... rAsAne likhA hai ki apane jIte hI lUNakaraNane apanI beTI nAharasAMgse vidhAhanekA vacana diyA thaa| jo rAjapUta kyAmasAniyoMse kara mAMgatA aura zAyada letA bhI thA, vaha unheM beTI denekA vacana de, yaha saMbhava pratIna nahIM hotaa| pRSTha 49, padyAMka 588. nAharakhAMkA mahala cinavAnA...... isakA sambat 1593 bhAdayA sudI aSTamI hai / yaha kyAmanyAnI itihAsako punaH eka Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA; TippaNa] 121 nizcita tithi hai| isase lagabhaga cAra sAla bAda zerazAha dillIkA bAdazAha hubhaa| rAsAke bhanusAra nAharakhAMne usakI acchI sevA kI / pRSTha 50, padyAMka 590. nAgorI khAM aura rAnA...... . rAsAme rAnA aura nAgorIbAM ina donoMke nAma nahIM haiN| isalie yaha ghaTanA saMdigdha hai| isa samayake AsapAsa hajakhAMkA ajamera aura nAgora dono para adhikAra thA, aura use udayapurake mahArANA udayasiMhase yuddha bhI karanA par3A thaa| kintu isa ghaTanA kA samaya sana 1557 I. honeke kAraNa gAMgA aura jaitasI Adi kaI rAjA aura saradAra jinake nAma rAsAne ginAye haiM, vAstavameM usame vartamAna nahIM ho sakate / unakA dehAnta isase pUrva hI ho cukA thaa| pRSTha 54, padyAMka 642. phadanagyAMna......! mugala manasabadAroma isakA nAma nahIM miltaa| akabarako isane kisa sAlame veTI dI yaha bhI mAlUma nahI hotaa| kintu ghaTanA rAmAkI racanAle avika dUra nahI hai, ataH isakI satyatAmeM sandeha karanekI AvazyakatA nhiiN| aneka sAmantI aura rAjAoMko vaivAhika sambandhoM dvArA apanI tarapha karanA akabarako nItikA eka aMga thaa| pRSTha 54, padyAMka 642. rAyasAla kI baaNhii......| ___ yaha jAtikA zekhAvata thaa| isake dAdA rAyamalake yahA~ zeragAhake pitA hasanakhAM sUrane / kucha dina naukarI kI thii| rAyasAla akavarI daravArameM janAnakhAne para tainAta thaa| isakI jahA~gIrake samaya dakSiNameM mRtyu huii| acchA vIra purupa thA / tabakAte akabarIke anusAra isakA manasaya 2000 thaa| phadanakhAMse yaha kahIM adhika prabhAvazAlI rahA hogaa| isaliye rAsAkA yaha kathana ki phadanakhAMkI jamAnata para bAdazAhane rAyasAlako naukara rakhA thA, saMgata pratIta nahIM hotaa| pRSTha 54, padyAMka 643. biidaavt......| ye rAva bIkAke bhAI bIdAke vaMzaja the| pRSTha 57, padyAMka 674. tAjakhAMkA alavarase revADI para AkramaNa......! akabarake rAjyameM 343 sAlameM zekhAvatoMne mevAtase revADhI taka gaDavar3a kI / 35 sAlame akabarane zAhakulIko use dabAneke lie bhejA / saMbhava hai tAjakhAM usa samaya senAke sAtha rahA ho| pRSTha 82. padyAMka 665, dayo phatihapura chatrapati likhi apanau phrmaan......| agrima paMktiyoMse pratIta hotA hai ki phatehapura kucha samayake lie kyAmakhAniyoMke hAthase jAtA rahA thaa| pRSTha 58, padyAMka 681. aliphakhAMkA pahADa para aakrmnn......| kachavAhA jagatasihakI adhInatAmeM yaha akabarake 42veM rAjavarSa arthAt san 1593 I. meM Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 [kavi jAna kRta huaa| rAjA basu, tilokacanda Adine akavarakI adhInatA svIkAra kii| (dekheM, akavaranAmA, tRtIya khaMDa, pR. 1081 aura 1113) / pRSTha 58, padyAMka 685. salImakA rANA para aakrmnn......| salImakA rANA para yaha AkramaNa san 1599 I. me huA / rAjA mAnasiMha, zAhakulI Adi aneka senApati usake sAtha gye| isa samaya aliphakhAMkA pahalI bAra akabaranAmeme varNana milatA hai| usameM likhA hai:-"jaba zAhajAdA salIma rANAko daMDa dene ke lie bhejA gayA, taba apanI ArAmapasandagI, madyapriyatA aura burI saMgatIke kAraNa kaI dina taka ajarorame Thahara kara vaha udayapurakI ora calA / rANAne dUsarI taraphase nikala kara mAlapurA tathA anya upajAU * ilAkoMko lUTa liyaa| isa para zAhajAdene mAdhosiMhako senAke sAtha udhara bhejA / rANA pahADomeM lauTa gayA aura lauTate hue usane rAtake samaya zAhI phauja para hamalA kiyaa| rAjakulI, lAlabega, muvArikabega aura AliphakhAM Tike rahe, jisase rANA lauTa gyaa|" (akabaranAmekA aMgrejI anuvAda; khaMDa 3, pR. 1115) / pRSTha 59, padyAMka 691. U~TAle ho samasakhAM, uta Ayo kara sAtha...... DAkTara gaurIzaMkara hIrAcaMda ojhAne vIravinodake AdhAra para likhA hai ki salomane mevAr3ameM praveza kara mAMDala, mohI, madAriyA, kosIthala, bAgora, U~TAlA Adi sthAnoM meM thAne viThalA diye / U~TAleke gar3hameM usane baDhe sainyake sAtha kyAmakhAnI zamsakhAMko niyata kiyA / / U~TAlekA yuddha mevADake itihAsame vizeSa prasiddhi rakhatA hai| cUMDAvata aura zaktAvata donoM hI harAvalameM rahanA cAhate the| rANA amarasihane AjJA dI ki harAvala usIkI rahegI jo dargameM praveza pahale kregaa| zaktAvata ballane kisa prakAra apane zarIrako bhAloMse chidavA kara hAthiyoM dvArA daravAjA tuDavAyA aura cUMdAvata kisa prakAra sIr3hiyoM dvArA kile para caDhe yaha paThanIya kathA hai / jaitasiMha cuMDAvata ghAyala ho kara nIce gira pdd'aa| girate hI usane apane sAthiyoMko AjJA dI ki ve usakA sira kATa kara kileme pheMka deN| isa prakAra cUMDAvata hI sarva prathama kile meM pahuMca pAye, aura harAvala unhIMkI rhii| rAjaprazasti mahAkAvyameM likhA hai ki--dillIpatikA mRtyavara kyAmakhAM isa yuddhame mArA gayA / kyAmanAMse ApAtataH kyAmakhAnI zamsakA artha liyA jA sakatA hai| kintu zamsakho yuddhame mArA nahIM gyaa| saMbhavataH kAvyakA kyAmakhAM zujAtakhAMkA potA kyAmakhAM ho, jise tarabiyatakhAMkI upAdhi milI thI, aura jo akabarake rAjyake pAMcave varSameM alavarakA phaujadAra banAyA gyaa| pRSTha 59, padyAMka 696. rAi manohara...... rAya manohara lUNakaraNa zekhAvatakA putra thA / akayarake samaya mevAr3a, gujarAta Adike yuddhAma isane acchI khyAti prApta kI thii| jahAMgIrake rAjyake dUsare varSameM, yaha 1500 jAta 600 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmakhAM rAsA; TippaNa] 123 savArakA manasavadAra niyukta kiyA gyaa| isake nau varSa bAda dakSiNameM usakI mRtyu huii| rAya manohara phArasIkA acchA kavi thaa| pRSTha 59, padyAMka 697. dalapata biikaaneriiye......| yaha rAjA rAyasiMhake bAda bIkAnerakI gaddI para baiThA / san 1612 I. meM jahAMgIrane usase aprasanna ho kara sUrasiMhako bIkAnerakI gahI dI / dalapatasiMhane hisArake AsapAsa vidrohakA jhaMDA khar3A kiyaa| pRSTha 59, padyAMka 698. jyaavdii......| saMbhavataH jahAMgIrake manasavadAra jiyAuddIna kAjavAnIse matalaba hai| nahAMgIrane use eka hajArI manasabadAra banAyA aura tabeleke hisAba-kitAba para niyukta kiyA / (dekheM, tujuke jahAMgIrI, . aMgrejI anuvAda, pR. 25) / dayAladAsane apanI khyAtameM isakA nAma jAvadIna diyA hai (pR.144-6)| pRSTha 59, padyAMka 699. zekha kbiir......| . yaha zekha salIma ciztIkA vaMzaja thaa| isakI dUsarI upAdhiyAM zujAtakhAM aura rustame / jamA thiiN| yaha maUkA rahane vAlA thA / jahAMgIrane gahI para baiThaneke samaya ise 1000 kA manasabadAra bnaayaa| baMgAlameM usane bar3I vahAdurIse bAdazAhI sevA kii| isakI vIratAke kAraNa hI bAdazAhane use rustame jamAkI upAdhi dI thii| pRSTha 61, padyAMka 717. phira paThayo patisAha paiN......| __tujuke jahAMgIrImeM dalapatako pakar3a kara bhejanekA zreya khoztake phaujadAra hAzimako diyA gayA hai / pRSTha 62, padyAMka 730. dakSiNameM aliphkhaaN......| yaha vAstavameM dakSiNa para khAMjahAMke AkramaNake samayakA varNana hai| malika ambara (agrima TippaNa dekheM) ke ahamadanagara rAjyameM atyanta prabala ho jAne para jahAMgIrane 1608 meM abdurahIma khAnakhAnAko usake viruddha bhejaa| khAnakhAnA asaphala rhaa| ahamadanagarakA durga bhI bhagaloMke hAthase nikala gyaa| nAma mAtrake liye isase kucha pUrva jahAMgIra zAhajAde paravejako dakSiNakA sipahasAlAra niyukta kara cukA thaa| usakI madadake liye khAMjahAM lodIkI adhyakSatAma bAdazAhAne eka bahuta baDhI phauja bhejI jisameM aliphakhAM bhI sammilita thaa| san 1611 meM yaha nizcaya huA ki abdullA gujarAtase nAsika aura tryambakakI tarapha bar3he, aura varAra evaM khAnadezase khAMjahAM, mAnasiMha Adi use sahAyatA pradAna kreN| kintu abdullAne binA paravAha kiye ekadama hamalA bola diyaa| daulatAbAda pahu~cate pahu~cate usakI bahuta sI phauja kSINa ho gii| bAkI phaujakA bahuta sA aMza vAgalAnA pahuMcanese pUrva naSTa ho gyaa| abdullAko hArate dekha kara bAkI zAhI phaujeM bhI pIchekI tarapha lauTa paDI / rAsA kArane ThIka hI likhA hai : Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 [kavi jAna kRta abdullahake vicarate, vicara bhaI dala mAMhi / Aye saba rahAnapura, kahU~ rahyo ko nAMhi // pRSTha 62, padyAMka 735, aMvara Ayau sAji dala, ganatI Avai nAhi....... aMbarakA artha yahAM malika aMbara hai| aise rAjanItijJa dakSiNane kama hI utpanna kiye haiN| zAsana-prabandha evaM sainya-saMcAlana ina donome yaha nipuNa thaa| khAnakhAnA, khAne jahAM Adiko parAsta karanA isI vIra habsIkA kArya thaa| ahamadanagarake rAjAkI isane acchI sevA kI / san 1626 me isakI mRtyu huI / isake vistRta varNanake liye jahAMgIrakA koI itihAsa dekheN| pRSTha 62, padyAMka 733. abdullaha...... / ___abdullA jahA~gIrakA prasiddha senApati thaa| mevAr3ameM isane aneka vijaya prApta kii| isase prasanna ho kara jahA~gIrane ise phiroja jaMgako upAdhi dI / mevAr3ase yaha gujarAta bhejA gyaa| pRSTa 64, padyAMka 760. sgrpai......| sagara mahArANA amarasiMha prathamakA cAcA thaa| zAhajAde paravejako mevAr3a para bhejate samaya vAdazAha jahAMgIrane ise mevADake rANAkI upAdhi dI aura mugaloM dvArA adhikRta mevAr3akA adhikAMza pradeza ise de diyA / mevADase saMdhi hone para jahA~gIrane isase rANAkI upAdhi le kara rAvatakI upAdhi dii| san 1617 I0 me isakA dehAnta huA / / pRSTa 65, padyAMka 769. khusaro vItara vItakhAM...... padayAMka 800 ke TippaNakA antima bhAga dekheM / yaha isakA sAmAnya udAharaNa hai ki jahA~gIrake rAjyamaM dillIke nikaTa bhI gaDabaDa thii| pRSTa 67, padyAMka 798. rAjA vikrmjiitkai......| yaha rAjakumAra khurramakA atyanta vizvAsapAtra thaa| san 1618 meM jahA~gIrakI AjJAse soraThake jAmako isane dillIke adhIna kiyA / san 1619 meM zAhajAde zAhajahAMkI taraphase yaha kAMgar3e para bhejA gayA / isIke sAtha aliphakhAM bhI rahA hogA / dakSiNama ambarake vinda shaahjhaaNkii| saphalatAkA paryApta zreya vikramajItako hai / zAhajahA~ ke vidrohI hone para vikramajItane mAgareko lUTA dillIke nikaTa vilocapura nAmake sthAna para zAhajahAMke pakSameM zAhI senAke viraddha yunda karatA hubhA yaha mArA gayA / isakA asalI nAma sundara thA / pRSTha 67, padyAMka 800. suurjml......| yaha maU nUrapurake rAjA vasukA putra thaa| san 1695 meM jaba murtajAkhAMne kAMgadA lenekA prayatna kiyA to yaha bhI zAhI phaujadAromaM thaa| zAhI viphalatAmeM sUrajamalakA paiyantra bhI zAyada kucha kAraNa rahA ho| isake virada zikAyateM hone para bhI yAdazAhane ise kSamA kara diyA / dakSiNa meM zAhajAdA zAhajahAMko isane acchI sevA kI / murtajAkI mRtyuke bAda ise zAhI senAkA mukhya senA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zyAmakhAM gamA; TippaNA] 125 pani banA kara bAdazA jAhAMgIrane kAMgake vinTa bhejA, kintu bhAI-bandhuoMme lahanA ise abhISTa na mA / yahA~ vidroha kara isane pAlI rAjAoMkA eka prabala saMgha tayAra kiyaa| mampada maphI yahA~ko imana yubhameM harAyA aura zAdI paragane lUTe, minnu vikramajItake sAmane isakA 14 yaza na claa| isakI rAjadhAnI mA nUrapura para vikramajItane adhikAra kara liyaa| rApAsa pratIta honA alipako isa sthAna para vikramajIgane zAhI menAke kucha bhAgake sAtha rmaa| isake kucha dina bAda mUgajamala yomAra para mara gayA / jahA~gIrane isake sthAna para usake bhAI jagatasihako niyukta kiyA aura usame 1000 jAna, 500 mayArasI manamayadArI dii| (kucha vizeSa varNanake liye apaziSTa TippaNa degmeN)| pRSTha 69, payAMka 84. jahAMgIra mAnI nahI, thigrama karIja yaan......| ma paMpiye pratIta honA ki vikramAjIta marvaprathama sAma dvArA kArya siddha karanekA prayatna viyA karatA thA ! pRSTha 69. pAka, 815. dRTyo gada..... / gadako vijayakA samaya navambara 16 mana, 1620 hai / pRSTha 70, pAMka 827. ThaTA....... yA bhI pahATI durga hai / mindhakA ThaTA nahIM / pRSTa 52, padyAMka 854. maradAragnAM ..... / maradArayAM pacAsa varSakA ho kara 19 muharaMma mana 5035, tadanusAra saM0 1682 Azvina mahI 13-14 ko sastoMkI yaumArga mara gayA / bAdazAhane yaha suna kara paMjAyapha pahAr3okI phaujadArI bhaliphAMko dI jo Tapake madadagArI meM se thA / (jahAMgIranAmA) paSTa 72, padyAMka 855. pahAdI netAmAke sthAnAnike liye hama pustaka pariziSTa rUpameM prakAzita aliphakhAMkI pahI de| pRSTa 73, pAMka 865. nagaroTa Tere kIye jagate dala bala sAja...... jagatasiha rAjA bamukA dUsarA putra thaa| (padya 800 vAlA upara kA TippaNa dekho) jaba zAhajahAMne vidroha kiyA to usakA kRpApAtra honeke kAraNa jagatamihane pahATaoNmeM pahu~ca kara upadrava kiyaa| (glaiTabina, jahAMgIra, pRSTha 143) / pRSTha 74, padyAMka 877. mAdakakhAM paiThAna ho, cITI daI ptthaay......| mAdikarayAM paMjAyakA sUbedAra banAyA jA kara jagatasiMhake viruddha bhejA gyaa| isa kAryameM ume vizeSa saphalatA na milI / jahA~gIrakI mRtyuke bAda AsaphakhAMne ise zAhajahAMkI tarapha kara Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 [ kavi jAMna kRta liyA / (tujuke jahAMgoro aMgrejI, anuvAda, khaMDa 2, pR. 259, ikabAla nAmA, pRSTha 203) / pRSTha 80, padyAMka 933. aliphakhAMkA mRtyu samvat.. saM0 1683 jahAMgIrake rAjyakA aMtima varSa thA / aliphakhAMkI peMDIke anusAra isakA janma saMvat 1621 thA / isaliye 62 varSakI avasthA meM raNa- prAMgaNa meM isa vIrane apane prANa diye / pRSTha 82, paryAka 939. granthakA racanAkAla..... saMvat 1691 rAsA ke mukhyAMzakA racanAkAla hai / isake bAdakA bhAga isakI anupUrti mAtra hai| pRSTha 82, padmAMka 939. kavita purAtana maiM sunyau, tiha vidha karya vkhaan......| kyA ina zabdoM se yaha artha liyA jAya ki aliphakhAMke mRtyuke kucha hI samaya bAda, kisI anya kavine isa viSaya para koI kavitta likhA aura jAMnane use apanI racanAkA AdhAra banAyA / adhika saMbhava to yaha pratIta hotA hai ki kevala rAsAke Adi bhAgake liye kavine usakA Azraya liyA hai / anya bAteM usake prAyaH samasAmayika thIM / ..... pRSTha 83, paryAMka 960. amarasiMha rAThaura kA AgaremeM kAma aanaa......| musalamAnI itihAsakAroMne isa viSaya para jo kucha likhA hai usakA sArAMza nimnalikhita hai - amarasiMha daravArase kucha dinoMse anupasthita rahA thaa| jaba vaha julAI 26, 1644 I0 sanke dina vApasa AyA to mIrabaqhzI salAvatakhAM use dArAke sthAna para bAdazAhase milaneke liye le gayA / amarasiMha bAMI tarapha khaDA thA aura bAdazAha zAmakI namAja ke bAda kucha hukma likhA rahA thA / salAvatakhAM mullA karAmatase kucha bAtacIta karane lagA / amarasiMhako saMdeha huA ki salAvatakhAM usakI zikAyata kara rahA hai| acAnaka hI amarasiMhakA khaMjara salAvatakhAM para par3A aura salAvatakI iha lIlA samApta ho gaI / khalIlullAkhAM aura bhajunane eka dama amarasiMha para hamalA kiyA, aura zIghra hI kucha aura manasabadAra aura gurjavadAra unase A mile / amarasiMha mArA gayA / amarasiMhake sAthiyoMne arjunase isakA badalA lenekA prayatna kiyA aura isI mudAripha mulakacaMda Adi mAre gaye / antataH sayyadakhAM jahAM aura siMhake AdamiyoM para AkramaNa kiyA aura unheM mAra DAlA / jhagaDe meM mIra tujukakhAM mIrakhAM, razIdakhAM ansArI Adine amara isI ghaTanAkA atiraMjita rUpa aneka rAjapUtI syAtoMmeM milatA hai / sabase vizvasta varNanakI do jaina kRtiyAM haiM jinheM zrI agaracaMda nAhaTAne 'bhAratIya vidyA' khaMDa 2 meM prakAzita kiyA thA / inake anusAra vAstavika ghaTanAkA rUpa yaha thA : yIkAnera aura nAgorake vIcame kucha sarahado jhagar3A paidA ho gayA thA / isIke bAda amarasiMha zAhajAdA dArAzukohakI havelImeM bAdazAhame milane gayA / bAdazAha gusalakhAne meM thA / salAvatakhAM amarasiMhakA kucha vAda vivAda ho gayA aura amarasiMha kaha baiThe "acchA khayara Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAmarakhAM rAsA; TippaNa] 127 pddegii|" sarahadI agar3emeM salAbatakhAMne tAnA dete hue kahA, "kyA khabara par3egI ? bIkAnera to khabara par3I / kyA rAvajI gaMvArI karate ho ?" itanA sunate hI amarasiMhane kaTArI calAI / vaha salAvatakhAMka peTame ghusa gii| zAhajahAMne amarasiMhako pahale to ghara jAnekA hukma diyA, kintu dArAzikohake kahane para manasabadAroMse kahA, "dekho, na jAne pAye / amarasiMhako mAra lo|" gauDa viTThaladAsake lar3ake arjunane dhokhese vAra kara amarasiMhako girAyA aura gurjavadAroMne A kara amarasiMhakA kAma tamAma kiyA / jaba lAza bAhara bhejI gaI to gokuladAsa, mIrakhAM aura haranAtha bhATIne vakhsI mUlakacaMdako mAra ddaalaa| gokuladAsa aura haradAsa amarasiMhake dasa anya naukaroM sahita yahIM lar3a kara kAma Aye / prAtaHkAla hote hI rAThauDa vUla, rAThauDa bhAvasiMha, giradhara vyAsa Adine amarasihakI rAniyoMko satI kiyA aura phira arjanase badalA lenekA vicAra kiyaa| bAdazAhane unake viruddha khajihAM saiyadako bhejA / bala rAThaur3a Adi amarasiMhake 64 AdamI vIratAse lar3ate hue kAma Aye / saMvat 1701 zrAvaNa zuklA dvitIyakI tIna yA cAra ghar3I bItane para amarasiMhane salAvatakhAMko kala kiyA aura svayaM mArA gyaa| lAzake bAhara Ate hI usI samaya unake 12 sAthiyoMne bhI lar3akara vIra gati prApta kii| balU rAThauDhakA saiyada khAMjahAMse yuddha zrAvaNa sudI 3 ke tIsare pahara huaa| pRSTha 87. padyAMka 993, tAhirakhAM haiM valakhamaiM sAhijAdai ke paas......| zAhajAdA murAdane san 1646 I. julAI sAtake dina balkhame praveza kiyaa| pRSTha 87, paDhyAMka 991. iMda khohkai......| isakA asalI nAma andarUkhada hai / isa sthAna para mugala senAne astrAkhAnI najamuhammadako parAsta kiyaa| pRSTha 89 padyAMka 1019, phirI muhima balakhakI...... auraMgajebane san 1647 aktUbara 3 ke dina valkha se prayANa kiyaa| pRSTha 89, padyAMka 1019. bahura paThAI phauja tava, gar3ha khaMdhArako lain......| IrAnake bAdazAha avvAsa dvitIyane pharavarI 1646 meM mugaloMse kaMdhAra jIta liyaa| zAhajahAMne auraMgajebako kaMdhAra jItanekI AjJA dI / zAhamIrakI laDAImeM, jisakA saMbhavataH rAsAmeM varNana hai, mugala senApati rustamakhAM vijayI huA / sitambara 3, 1649 ke dina auraMgajebane durgakA pahalA gherA utthaayaa| pRSTha 89, padyAMka 1023. kaMdhAra para dUsarA aakrmnn......| yaha san 1652 meM phira auraMgajebakI adhyakSatAmeM humA / pRSTha 90, payAMka 1026. kaMdhAra para tIsarA aakrmnn......| * tIsarA AkramaNa san 1653 me dArAkI adhyakSatAme huaa| pRSTha 60, padyAMka 1030. daulatakhAMkI mRtyu......| saMvat 1710 arthAt san 1652 me huI / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 [kavi jAna kRta avaziSTa TippaNa vikramAjIta dvArA kAMgar3AkI vijaya surajamala para vikramAjItake AkramaNa aura kAMgar3AkI vijayakA zAhajahAMke munzI jalAlA tiyA dvArA racita zaza phataha kAMgar3AmeM acchA varNana hai / isase pahAr3I prAntake bhUgola aura tatsAmayika rAjanaitika paristhiti para pAThakoMko kucha adhika prakAza milegaa| ataH isakA sAra yahA~ prastuta karate haiM : ___ bAdazAhane sUrajamalake vidrohake viSayameM sunate hI use dabAne ke liye zAhajahAMko niyukta kiyA aura use kAMgar3A jItanekI bhI AjJA dii| sUrajamalane paMjAbake kaI paraganoMmeM lUTamAra macA rakhI thii| zAhajahAMne vikramAjItako senAkA nAyaka banAyA, aura vAdazAha jahAMgIrake 12 varSake zahIrayAra mahInemeM (1 zAbAna, hinI sana 1027) use gujarAtase eka bar3I phaujake sAtha ravAnA kiyaa| sUrajamala yaha sunate hI paThAnakoTakI tarapha bhAgA aura maUke durgameM jA kara ThaharA / maU cAroM taraphase pahar3oM aura jaMgaloMse ghirA huA hai, dezake bahuta vizAla aura majabUta durgomeM usakI ginatI hai| rAjA vikramAjItane zIghra durgako ghera liyaa| sUrajamalane sAmanA kiyA, kintu parAjita huaa| usake 700 vyakti, marda aura aurata mAre gye| svayaM sUrajamala rAjavasuke banAye hue nUrapura nAmake kile meM kucha sAthiyoM sahita bhAga gyaa| vikramAjItane yahA~ usakA pIchA kiyA, aura sUrajamalane cambAke rAjyameM ghusa kara tArAgar3hake kilemeM Azraya liyaa| cAra dinake ghereke bAda vikramAjItane yaha kilA bhI hastagata kiyaa| yahAM usakI phaujake bahutase AdamI mAre gye| sUrajamala phira bhAgA aura usane cambAke rAjAke yahA~ zaraNa grahaNa kii| vikramAjItane tArAgaDhakI vijayake bAda hArA, pahADI, ThaThA, pakaroTA, sUra aura jAvAlIke kile jIte / isI bIcame sUrajamalake bhAI mAdhosiMhane kucha upadrava kiyaa| vikramAjItane nUrapura aura kAMgaDeke vIcake koTilA durgameM usakA mukAbalA kiyaa| bhayaMkara rakta-pAtake bAda zAhI senA kilA jItanemeM samartha huii| kucha hI dinoMmeM vikramAjItane saba pahADI pradeza para adhikAra kara liyaa| zatruke thAne uThA kara usane zAhI thAne biThAye aura gAhI naukarIko aneka jAgIreM dii| sUrajamalakA cambAke rAjAke durgameM dehAnta ho gayA / cambAke rAjAne usakI tamAma sampatti, jisameM caudaha bar3e hAthI aura 200 arabI aura turkI ghor3e zAmila the, vikramAjItako sauMpa kara bAdazAhase kSamA prApta kii| isake bAda vikramAjItane kAMgar3e para gherA DhAlA / zranta gAhI sipAhiyoMne eka jagaha durgakI dIvAra toDa DAlI / bhayaMkara lar3AI huI / zAhI topakhAnene zatruko bhUna DAlA / zatru bhAga nikle| rAjA vikramAjItane kAMgar3emeM ghusakara vizvasta aphasaroMko niyukta kiyA aura jina zUroMna isa yuddhameM vIratA dikhAI thI unake manasaba baDhAye / isase pUrva kAMgar3e para koI vijaya prApta na kara sakA thA / (iliyaTa aura DATasana, bhAga 6, pRSTha 518-531) / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- _