Book Title: Anekant 2019 Book 72 Ank 07 to 09
Author(s): Jaikumar Jain
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538072/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Year-72,Volume-3 July - Sept. 2019 RNINo.10591162 ISSN0974-8768 Mata pada sabakA uyadevadA anekAnta jainavidyA evaM prAkRta bhASAoM kI samIkSita zodha patrikA ANEKANTA A Peer Reviewed Quarterly Research Journal for Jainology & Prakrit Languages atiprAcIna zrI AdinAtha bhagavAna, ahiMsA mandira, dariyAgaMja vIra sevA mandira, naI dillI-110002 Vir Sewa Mandir, New Delhi-110002 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vidyAsAgara mahArAja se vicAra-vimarza karate hue saMpAdaka DaoN. jayakumAra jaina evaM anya vidvadgaNa vaijJAnika evaM takanIkI zabdAvalI Ayoga dvArA Ayojita baiThaka meM jaina darzana paribhASA koza banAne hetu sammilita vidvadgaNa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 Year-72, Volume-3 RNINo. 10591/62 July-Sept. 2019 ISSN 0974-8768 anekAnta (jainavidyA evaM prAkRta bhASAoM kI samIkSita traimAsika zodha patrikA) ANEKANTA (A Peer Reviewed Quarterly Research Journal for Jainology & Prakrit Languages) sampAdaka/ Editor DaoN. jayakumAra jaina, mujaphpharanagara (u.pra.) Dr. Jaikumar Jain, Muzaffarnagar (U.P.) mo. 08512059089,09760002389 vIra sevA mandira, naI dillI-110002 Vir Sewa Mandir, New Delhi-110002 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 ANEKANTA anekAnta (janavidyA evaM prAkRta bhASAoM kI samIkSita traimAsika zodha patrikA) (A Peer Reviewed Quarterly Research Journal for Jainology & Prakrit Languages) saMsthApaka paM. jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' Founder Pt. Jugalkishore Mukhtar 'Yugveer' zrI bhAratabhUSaNa jaina, adhyakSa zrI vinodakumAra jaina, mahAmaMtrI Sh. Bharatbhushan. Jain, President Sh. Vinod Kumar Jain, Gen. Secretary sampAdaka maNDala pro. DaoN. rAjArAma jaina, noeDA pro. DaoN. vRSabha prasAda jaina, vardhA prA. DaoN. zItalacanda jaina, jayapura DaoN. zreyAMsa kumAra jaina, bar3auta zrI rUpacaMda kaTAriyA, naI dillI pro. ema.ela. jaina, naI dillI Editorial Board Prof. Dr. Rajaram Jain, Noida Prof. Dr. Vrashabh Prasad Jain, Wardha Pracharya Dr. Shital Chand Jain, Jaipur Dr. Shreyans Kumar Jain, Baraut Sh. Roopchand Kataria, New Delhi Prof. M.L. Jain, New Delhi uficht Proh/ Journal Subscription eka aMka- rupae 25/- vArSika- rupae 100/__Each issue - Rs. 25/-Yearly - Rs. 100/ sabhI patrAcAra patrikA evaM sampAdakIya hetu patA vIra sevA mandira (jainadarzana zodha saMsthAna) 21, aMsArI roDa, dariyAgaMja, naI dillI-110002 All correspondence for the journal & Editorial Vir Sewa Mandir (A Research Institution for Jainology) 21, Ansari Road, Darya Ganj, New Delhi-110002 Phone No.011-43671985,23250522,09311050522 ___email: virsewa@gmail.com vidvAn lekhakoM ke vicAroM se sampAdaka maNDala kA sahamata honA Avazyaka nahIM hai| lekhoM meM diye gaye tathyoM aura sandarbho kI prAmANikatA ke sambandha meM lekhaka svayaM uttaradAyI haiN| sabhI prakAra ke vivAdoM kA nipaTArA dillI nyAyAlaya ke adhIna hogaa| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 mata kIjo jI yArI, yaha bhoga bhujaMga sama jAna ke bhujaMga Dasata eka bAra nasata haiM, ye ananta mRtukArI, visanA,-tRpA baDhe ina sepe, jyo pIve jala khaarii| mata.. roga, viyoga zoka bana ko dhana. samatA latA kaThArI. kehari, pharI-arI na desa jyoM, tyoM ye deM dukha bhaarii| mata.. inase race deva tarU thAye, payo zubhra murArI, je virace te surapati arace, parace sukha adhikaarii| mata.. paradhIna dhina mAMhi chIna haiM, pApa baMdha karatArI, inheM gine sukha Aka mAMhi sina, Amra tanI budhidhaarii| mata.. mIna mataMga, paMtaga, bhRga nRpa, ina vaza bhaye dukhArI, sevata jyoM kiMpAka lalita, paripAka samaya dukhkaarii| mata.. surapati, nagapati, kharapati hU kI, bhoga na Asa nivArI, "daula" tyAga aba bhaja virAja sukha, jyo pAve shivnaarii| mata.. -paM. daulatarAma jI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 viSayAnukramaNikA viSaya lekhaka kA nAma pRSTha saMkhyA 1. saMpAdakIya -DaoN. jayakumAra jaina 5-7 2. yugavIra-guNAkhyAna (upavAsa) 8-12 3. Adhunika jIvana meM karma-siddhAnta -DaoN. kamalezakumArajaina 13-19 kI prAsaMgikatA 4. saMvara aura nirjarA anuprekSAoM kA -DaoN. zreyAMsa kumAra jaina 20-28 zAstrIya cintana 5. AtmasAkSAtkAra meM kAyotsarga -DaoN. yogeza kumAra jaina 29-36 kA mahattva 6. Substance Independency -Dr. Dileep Dhing 37-46 (vastu svAtantrya) in Samayasara 7. devadarzana kA mahattva -DaoN. jayakumAra jaina 47-51 8. mevAr3a ke jinAlayoM meM sAmAjika -DaoN. mInA bayA 52-57 pakSa 9. jaina dharma meM varNita kalkI evaM -DaoN. anilakumAra jaina 58-66 upakalkI kI avadhAraNA 10. AcArya zrI vidyAsAgara viracita -DaoN. bAhubali ku. jaina 67-79 caitanya candrodaya meM sarvajJa vicAra 11. jaina dharma Adhunika vijJAna -DaoN. anilakumAra jaina 80-95 __ ke sandarbha meM 12. vikhyAta jaina kavi kailAza -DaoN. AlokakumArajaina 95-96 mar3abaiyA padmazrI se alaMkRta Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 saMpAdakIya AryikA dIkSA : _ 'anekAnta' janavarI-mArca 2019 varSa 72 aMka 1 ke saMpAdakIya meM sampAdaka maNDala ke sadasya DaoN. zreyAMsa kumAra jaina bar3auta evaM maiMne saMyukta rUpa se likhA thA ki prathamAnuyoga ke sAhitya meM AryikA ke saMskAra kiye jAne ke yadyapi aneka ullekha milate haiM, tathApi caraNAnuyoga viSayaka sAhitya meM kahIM bhI AryikA dvArA AryikA ko dIkSA dene athavA saMskAra karane kA samarthana nahIM kiyA gayA hai| Aja aneka AryikAyeM AryikA ke saMskAra kara rahIM haiM, jabaki unakA saMskAra unake AcArya parameSThI ne hI kiyA hai| gaNadhara/AcArya dvArA hI AryikA ke saMskAra kiyA jAnA caraNAnuyogI Agama se sammata hai| Aja jo AryikAyeM AryikA ke saMskAra kara rahI haiM, kyA yaha caraNAnuyoga sammata hai? kyA zramaNAcAra viSayaka kisI zAstra meM aisA anuzAsana kiyA gayA hai? vidvAnoM se anurodha hai ki ve isa saMdarbha meM zodha-khoja kareM tathA caraNAnuyoga ke saMdarbha khojeN| AcArya parameSThiyoM se koTizaH namo'stu pUrvaka vinamra prArthanA hai ki ve apanA spaSTa Adeza deM ki AgamAnusAra AryikA AryikA ke saMskAra kara sakatI hai yA nahIM? eka ora to AcArya parameSThI AryikAoM ko svayaM saMskAra karake dIkSA pradAna kara rahe haiM aura dUsarI ora unheM bhI apanA AzIrvAda pradAna kara rahe haiM jo AryikAyeM AryikAoM ko dIkSA de rahI haiN| ye donoM bAteM eka sAtha kaise saMbhava haiM? yadi donoM ThIka haiM to AcAryoM ko apanI spaSTa sammati denA cAhie aura yadi AcArya ko hI AryikA dIkSA dene kA vidhAna hai to yaha prayAsa honA cAhie ki AryikA ke dvArA AryikA ko dIkSA denA rAjamArga na bne| bhale hI prathamAnuyoga ke sAhitya meM apavAdavaza aise prasaMga Aye hoN| ___ yahA~ yaha kathya hai ki AryikA prazAntamati mAtAjI ne aneka AryikAoM ko dIkSA dI hai, jabaki unakI gurumAM AryikA zrI vizuddhamati mAtAjI ne unheM svayaM dIkSA na dekara AcArya parameSThI se hI dIkSA dilAI thii| AryikA vizuddhamati mAtAjI kA to spaSTa mAnanA thA ki AryikA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 ke dvArA AryikA ko dIkSA dene kI prathA Agama ke anukUla nahIM hai| merI vinamra prArthanA hai gaNinI/ AryikA mAtAoM se ki ve caraNAnuyoga se puSTa kareM ki AryikA ke dvArA AryikA ko dIkSA diyA jAnA Agama ke pratikUla hai yA anukuul| bhaTTAraka svarUpa : jaina dharma ke saMrakSaNa meM tAtkAlika dRSTi se bhaTTArakoM kA mahAn yogadAna rahA hai aura Aja bhI unake yogadAna ko nakArA nahIM jA sktaa| Agama meM to kSullaka/ ailaka ko bhI mayUrapicchI rakhane kA ullekha nahIM milatA hai| aba bhaTTArakoM ke pAsa bhI mayUrapicchI hai| isa para samaya-samaya para prazna uThate rahe haiN| unake pAsa kSullaka kI taraha avihita mayUrapicchI hai- yaha alaga bAta hai, kintu koI AcArya/ upAdhyAya/ sAdhu parameSThI unheM dhAraNa karane ke lie picchI bheje yA pradAna kare- yaha bAta to cintanIya hai hii| ekabAra zravaNabelagolA ke bhaTTAraka cArukIrti jI svAmI ne svayaM kahA thA ki eka AcArya parameSThI unheM svayaM picchI pradAna karate haiM yA svayaM bhejate haiN| kyA yaha Agamasammata mAnA jA sakatA hai? vidvAn aura santa ina mahattvapUrNa viSayoM para vicAra kreN| bhaTTAraka pada na rahe- aisA mantavya hamArA bilkula bhI nahIM hai| unake acche kAryoM ke prati hamArA sammAna kA bhAva hai, parantu unake svarUpa kA nirdhAraNa to honA hI cAhie tAki samAja kA unake prati sammAna kA bhAva banA rhe| unake pAsa kyA upakaraNa rahe, unakI vezabhUSA kyA ho- isakA nirNaya Agama ke jJAtA bhaTTAraka svayaM kreN| naitika zikSA : deza ke vibhinna bhAgoM meM naitika zikSaNa ziviroM kI grISmAvakAza meM AyojanA huii| naitika zikSA samiti dillI evaM zruta saMvarddhana saMsthAna kA ina ziviroM kI AyojanA meM mahanIya avadAna rhaa| sAdhu parameSThiyoM ne bhI apane-apane stara para apanI-apanI bhUmikA ke anusAra bAlaka-bAlikAoM evaM zrAvaka-zrAvikAoM ko ziviroM ke mAdhyama se zikSita kiyaa| vAstava meM inakI AvazyakatA Aja grAma-grAma, nagara-nagara meM hai| AzA hai AgAmI samaya meM inameM prAkRta-saMskRta ke sAmAnya Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 adhyayana ko bhI sammilita kiyA jA sakegA, jisase zrAvaka zrAvakAcAroM ke adhyayana se apane zrAvaka dharma kA to samyak nirvAha kara hI skeNge| yadi puNyodayavaza saMsAra se virakta hokara sAdhu baneM to sAdhu banane ke pUrva mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA, anagAra dharmAmRta Adi ke adhyayana se muni dharma ko bhI yathArtha rUpa meM samajha skeNge| -DaoN. jayakumAra jaina 7 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00 ANEKANTA - ISSN 0974-8768 'yugavIra' guNAkhyAna upavAsa upavAsa eka prakAra kA tapa aura vrata hone se dharma kA aMga hai| vidhipUrvaka upavAsa karane se pAMcoM indriyAM aura bandara ke samAna caMcala mana ye saba vaza meM ho jAte haiM, sAtha hI pUrva karmoM kI nirjarA hotI hai| saMsAra meM jo kucha duHkha aura kaSTa uThAne par3ate haiM, ve prAyaH indriyoM kI gulAmI aura mana ko vaza meM na karane ke kAraNa se hI uThAne par3ate haiN| jisa manuSya ne apanI indriyoM aura mana ko jIta liyA, usane jagat jIta liyA, vaha dharmAtmA hai aura saccA sukha usI ko milatA hai| isalie sukhArthI manuSyoM kA upavAsa karanA pramukha kartavya hai| itihAsoM aura purANoM ke dekhane se mAlUma hotA hai ki pUrva kAla meM isa bhAratabhUmi para upavAsa kA bar3A pracAra thaa| kitane hI manuSya kaI-kaI dina kA hI nahIM, kaI-kaI saptAha, pakSa tathA mAsa taka kA bhI upavAsa kiyA karate the| ve isa bAta ko bhalI prakAra samajhe hue the aura unheM yaha dRDha vizvAsa thA ki karmendhanaM yadajJAnAt saMcitaM janma kaanne| upavAsa-zikhI sarva tadabhasmIkurute kssnnaat|| upavAsa phalena bhajanti narA bhuvanatraya jAta mhaavibhvaan| khalu karmamala prlyaadciraadjraa'mr-kevl-siddh-sukhm|| saMsAra rUpI vana meM ajJAnabhAva se jo kucha karmarUpI IMdhana saMcita hotA hai usako upavAsarUpI agni kSaNamAtra meM bhasma kara detI hai| upavAsa ke phala se manuSya tIna loka kI mahA vibhava ko prApta hote haiM aura karmamala kA nAza ho jAne se zIghra hI ajara, amara kevala siddha sukha kA anubhava karate haiN| isI se ve (pUrvakAlIna manuSya) prAyaH dhIravIra, sahanazIla, manasvI, tejasvI, udyogI, sAhasI, nIrogI, dRDhasaMkalpI, balavAn, vidyAvAn aura sukhI hote the, jisa kArya ko karanA vicArate the, usako karake chor3ate the, parantu Aja vaha sthiti nahIM hai| Ajakala upavAsa kI bilkula miTTI palIda hai- prathama to upavAsa karate hI bahuta kama loga haiM aura jo karate Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 haiM, unhoMne prAya: bhUkhe marane kA nAma upavAsa samajha rakhA hai| isIse ve kucha bhI dharma-karma na kara upavAsa kA dina yoMhI AkulatA aura kaSTa se vyatIta karate haiM- garmI ke mAre kaI-kaI bAra nahAte haiM, mukha dhote haiM, mukha para pAnI ke chIMTe dete haiM, ThaNDe pAnI meM kapar3A bhigokara chAtI Adi para rakhate haiM; koI-koI pyAsa kama karane ke lie kullA taka bhI kara lete haiM aura kisI prakAra se yaha dina pUrA ho jAve tathA vizeSa bhUkha-pyAsa kI bAdhA mAlUma na hove isa abhiprAya se khUba sote haiM, cauMsara - gaMjiphA Adi khela khelate haiM athavA kabhI-kabhI kA par3A girA koI aisA gRhasthI kA dhaMdhA yA Arambha kA kAma le baiThate haiM, jisameM lagakara dina jAtA huA mAlUma na pdd'e| garaja jyoM-tyoM karake anAdara ke sAtha upavAsa ke dina ko pUrA kara dete haiM, na viSaya kaSAya chor3ate haiM aura na koI khAsa dharmAcaraNa hI karate haiN| para itanA jarUra hai ki bhojana bilkula nahIM karate, bhojana na karane ko hI upavAsa yA vrata samajhate haiM aura isI se dharmalAbha honA mAnate haiM! socane kI bAta hai ki yadi bhUkhe marane kA nAma hI upavAsa yA vrata ho to bhAratavarSa meM hajAroM manuSya aise haiM, jinako kaI-kaI dina taka bhojana nahIM milatA hai, ve saba hI vratI aura dharmAtmA ThahareM; parantu aisA nahIM hai| hamAre AcAryoM ne upavAsa kA lakSaNa isa prakAra varNana kiyA haikaSAya-viSayAhAra - tyAgo yatra vidhIyate / 9 upavAsaH sa vijJeyaH zeSaM laMghanakaM viduH // arthAt jisameM kaSAya, viSaya aura AhAra ina tInoM kA tyAga kiyA jAtA hai, usako upavAsa samajhanA caahie| zeSa jisameM kaSAya aura viSaya kA tyAga na hokara kevala AhAra kA hI tyAga kiyA jAve, usako laMghana (bhUkhA maranA) kahate haiN| zrI amitagati AcArya isa viSaya meM aisA likhate haiMtyakta-bhogopabhogasya, sarvArambha- vimocinaH / caturvidhAzanatyAga upavAso mato jinaiH // arthAt jisane indriyoM ke viSayabhoga aura upabhoga ko tyAga diyA hai aura jo samasta prakAra ke Arambha se rahita hai, usI ke jinendradeva ne cAra prakAra ke AhAra - tyAga ko upavAsa kahA hai| ataH indriyoM ke viSayabhoga Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ANEKANTA - ISSN 0974-8768 aura Arambha ke tyAga kie binA cAra prakAra ke AhAra kA tyAganA upavAsa nahIM khlaataa| svAmI samantabhadrAcArya kI upavAsa ke viSaya meM aisI AjJA haipaMcAnAM paapaanaamlNkriyaa''rmbh-gNdh-pusspaannaam| snAnA'Jjana-nasyAnAmupavAse parihRtiM kuryaat|||||| dharmAmRtaM satRSNaH zravaNAbhyAM pibatu paayyedvaanyaan| jJAna-dhyAna-paro vA bhavatUpavasanna tndraaluH||2|| upavAsa ke dina pAMcoM pApoM- hiMsA, jhUTha, corI, maithuna aura parigraha kA zrRMgArAdika rUpa meM zarIra kI sajAvaTa kA, ArambhoM kA, candana itra-phulela Adi gaMdha dravyoM ke lepana kA, puSpoM ke sUMghane tathA mAlA Adi dhAraNa karane kA, snAna kA, AMkhoM meM aMjana (suramA) lagAne kA aura nAka meM davAI DAlakara nasya lene tathA tamAkha Adi sa~ghane kA tyAga karanA caahiye| upavAsa karane vAle ko dina nidrA tathA Alasya ko chor3akara ati anurAga ke sAtha kAnoM dvArA dharmAmRta ko svayaM pInA tathA dUsaroM ko pilAnA cAhiye aura sAtha hI jJAna tathA dhyAna ke ArAdhana meM tatpara rahanA caahie| isa prakAra upavAsa ke lakSaNa aura svarUpa-kathana se yaha sAphataura para prakaTa hai ki kevala bhUkhe marane kA nAma upavAsa nahIM hai; kintu viSaya-kaSAya kA tyAga karake indriyoM ko vaza meM karane, paMca pApoM tathA Arambha ko chor3ane aura zarIrAdi se mamatva pariNAma ko haTAkara prAyaH ekAnta sthAna meM dharmadhyAna ke sAtha kAla ko vyatIta karane kA nAma upavAsa hai aura isI se upavAsa dharma kA eka aMga tathA sukha kA pradhAna kAraNa hai| jo loga (puruSa ho yA strI) upavAsa ke dina jhUTha bolate haiM, corI karate haiM, maithuna sevana karate haiM yA apane ghara-gRhasthI ke dhaMdhoM meM lage rahakara aneka prakAra ke sAvadhakarma (hiMsA ke kAma) evaM chala-kapaTa karate haiM, mukadame lar3Ate aura paraspara lar3akara khUna bahAte haiM tathA aneka prakara ke uttamottama vastrAbhUSaNa pahanakara zarIra kA zrRMgAra karate haiM, sote haiM, tAza, caupar3a tathA gaMjiphA Adi khela khelate haiM, hukkA pIte yA tamAkhU Adi Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 sUMghate haiM aura svAdhyAya, sAmAyika, pUjana, bhajana Adi kucha bhI dharma-karma na karake anAdara tathA AkulatA ke sAtha usa dina ko pUrA karate haiN| ve kaise upavAsa ke dhAraka kahe jA sakate haiM aura unako kaise upAsaka kA phala prApta ho sakatA hai? saca pUchiye to aise manuSyoM kA upavAsa, upavAsa nahIM hai; kintu upahAsa hai| aise manuSya apanI tathA dharma donoM kI haMsI aura nindA karAte haiM, unheM upavAsa se prAyaH kucha bhI dharma-lAbha nahIM hotaa| upavAsa ke dina pApAcaraNa karane tathA saMklezarUpa pariNAma rakhane se tIvra pApa baMdha kI saMbhAvanA avazya hai| hamAre liye yaha kitanI lajjA aura zarama kI bAta hai ki U~ce pada ko dhAraNa karake nIcI kriyA kareM athavA upavAsa kA kucha bhI kArya na karake apane Apako upavAsI aura vratI mAna baitthe| isameM kucha bhI sandeha nahIM ki vidhipUrvaka upavAsa karane se pAMcoM indriyA~ aura mana zIghra hI vaza meM ho jAte haiM aura inake vaza meM hote hI unmArga-gamana rukakara dharma-sAdhana kA avasara milatA hai| sAtha hI udyama, sAhasa, pauruSa, dhairya Adi sadguNa isa manuSya meM jAgRta ho uThate haiM aura yaha manuSya pApoM se bacakara sukha ke mArga meM laga jAtA hai; parantu jo loga vidhipUrvaka upavAsa nahIM karate, unako kadApi upavAsa ke phala kI yatheSTa prApti nahIM ho sktii| unakA upavAsa kevala eka prakAra kA kAyakleza hai, jo bhAvazUnya hone se kucha phaladAyaka nahIM, kyoMki koI bhI kriyA binA bhAvoM ke phaladAyaka nahIM hotI (yasmAt kriyAH pratiphalanti na bhAva shuunyaaH)| ataeva upavAsa ke icchukoM ko cAhiye ki ve upavAsa ke Azaya aura mahattva ko acchI taraha se samajha leM, vartamAna viruddhAcaraNoM ko tyAga karake zrIAcAryoM kI AjJAnukUla pravarte aura kama se kama pratyeka aSTamI tathA caturdazI ko (jo parva ke dina haiM) avazya hI vidhipUrvaka tathA bhAvasahita upavAsa kiyA kreN| sAtha hI isa bAta ko apane hRdaya meM jamA leveM ki upavAsa ke dina athavA upavAsa kI avadhi taka vratI ko koI bhI gRhasthI kA dhaMdhA va zarIra kA zrRMgArAdi nahIM karanA caahie| usa dina samasta gRhasthAraMbha ko tyAga karake paMca pApoM se virakta hokara apane zarIrAdi se mamatva-pariNAma tathA rAgabhAva ko ghaTAkara aura Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 apane pAMcoM indriyoM ke viSayoM tathA krodha, mAna, mAyAdi kaSAyoM ko vaza meM karake ekAnta sthAna athavA zrI jinamaMdira Adi meM baiThakara zAstra svAdhyAya, zAstrazravaNa, sAmAyika, pUjana-bhajana Adi dharmakAryoM meM kAla ko vyatIta karanA caahie| nidrA kama lenI cAhiye, Arta-raudra pariNAmoM ko apane pAsa nahIM Ane denA caahiye| hara samaya prasanna-vadana rahanA cAhiye aura isa bAta ko yAda rakhanA cAhiye ki zAstra-svAdhyAyAdi jo kucha bhI dharma ke kArya kiye jAveM ve saba rucipUrvaka aura bhAvasahita hone caahiye| koI bhI dharmakArya bedilI, jAbtApUrI yA anAdara ke sAtha nahIM karanA cAhiye aura na isa bAta kA khyAla taka hI AnA cAhie ki kisI prakAra se yaha dina zIghra hI pUrA ho jAve; kyoMki binA bhAvoM ke sarva dharma-kArya nirarthaka haiN| jaisA ki AcAryoM ne kahA hai bhAvahInasya puujaadi-tpodaan-jpaadikm| vyartha dIkSAdikaM ca syAdajAkaMThe stnaaviv|| jo manuSya binA bhAva ke pUjAdika, tapa, dAna aura japAdika karatA hai athavA dIkSAdi grahaNa karatA hai, usake ve saba kArya bakarI ke gale meM laTakate huye stanoM ke samAna nirarthaka haiN| ___ arthAt jisa prakAra bakarI ke gale meM stana nirarthaka haiM, unase dUdha nahIM nikalatA, ve kevala dekhane mAtra ke stana haiM, usa hI prakAra binA tadanukUla bhAva aura pariNAma ke pUjana, tapa, dAna, upavAsAdi samasta dhArmika kArya kevala dikhAvAmAtra haiM-unase kucha bhI dharma-phala kI siddhi athavA prApti nahIM hotii| ****** Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 Adhunika jIvana meM karma - siddhAnta kI prAsaMgikatA 13 -DaoN. kamaleza kumAra jaina pratyeka dharma-darzana meM karmasiddhAnta ko svIkAra kiyA gayA hai| yaha karma zArIrika bhI hotA hai, vAcanika bhI hotA hai aura mAnasika bhii| jaba koI karma kiyA jAtA hai to usameM sarvAdhika bhUmikA mana kI hotI hai| isIliye nItikAroM ne kahA hai ki mana eva manuSyANAM kAraNaM bandha-mokSayoH / arthAt mana hI manuSyoM ke karmabandha athavA mokSa kA kAraNa hai| sAmAnya rUpa se yaha janazruti pracalita hai ki jo jaisA karatA hai usakA use vaisA hI phala milatA hai aura yaha janazruti galata nahIM hai, apitu yathArtha hai| prathamAnuyoga sAhitya meM isake hajAroM udAharaNa hameM mila jAyeMge, jisase yaha spaSTa ho jAtA hai ki karma karane meM vyakti svataMtra hai, kintu karmaphala kI prApti meM vaha parataMtra hai| kiye gaye karma kA phala jIvamAtra ko bhoganA hI par3atA hai, yaha eka svAbhAvika vyavasthA hai| jo loga Izvara ko sRSTikartA ke rUpa meM svIkAra karate haiM ve bhI isa bAta ko svIkAra karate haiM ki karma kA phala avazya milatA hai| yaha bAta alaga hai ki karmaphala ko ve Izvara pradatta mAnate haiN| Aja vartamAna meM aneka yuvA AdhunikatA kI hor3a meM karma-siddhAnta svIkAra nahIM karate haiM aura manamAne DhaMga se aneka vyasanoM meM lipta haiM, kintu jaise hI ve kisI musIbata meM pha~sate haiM athavA unheM koI roga ghera letA hai to ve karmaphala meM vizvAsa karane lagate haiN| vyakti kAnUna ko dhokhA dekara baca sakatA hai, kintu prakRti pradatta karma ko na to vaha dhokhA de sakatA hai aura na karmaphala se baca sakatA hai| ataH isa saccAI ko jAnakara bAla, yuvA athavA vRddhoM ko khoTe kAryoM se bacakara acche kAryoM pravRtta honA caahie| meM jIva mAtra kI vibhinna paryAyoM evaM unake AkAra-prakAra isa bAta Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ANEKANTA ISSN 0974-8768 ke sAkSI haiM ki unake karma bhinna-bhinna haiM aura unakA phala bhI bhinna-bhinna hai| yadi aisA nahIM hotA to sabhI kI AkRti aura sabhI kI prakRti eka jaisI honI cAhie, kintu yathArtha meM aisA nahIM hai| ata: hameM vAstavikatA se paricita honA cAhiye / vAstavikatA se kabhI mu~ha nahIM mor3anA caahiye| zAstroM meM tIna kAloM kI carcA hai- atIta, vartamAna aura bhaviSya / ye tInoM kAla eka-dUsare se paraspara jur3e huye haiN| vartamAna kAla madhya dIpaka kA kArya karatA hai| yaha atIta se jur3A hai aura bhaviSya se bhii| jainadarzana punarjanma ko svIkAra karatA hai| yaha punarjanma kI mAnyatA jIva ko tInoM kAloM se jor3atI hai| AcArya kundakunda ne paJcAstikAya nAmaka grantha meM likhA hai pANehiM caduhiM jIvadi jIvissadi jo hu jIvido puvvaM / so jIvo pANA puNa balamiMdiyamAu ussAsA // ' arthAt jo vartamAna kAla meM cAra prANoM se jItA hai, bhaviSyatkAla meM jiyegA aura isase pUrva jItA thA vaha nizcaya se jIva hai| usake bala, indriya, Ayu aura zvAsocchvAsa- ye kama se kama cAra prANa avazya hote haiN| isI prakAra siddhAntideva muni nemicandra ne bhI apane dravyasaMgraha nAmaka grantha meM likhA hai ki tikkAle cadupANA iMdiyabalamAu ANapANo ya / vavahArA so jIvo NicchayaNayado du cedaNA jassa // isa prakAra jIva mAtra kA tInoM kAloM se sambandha hai| gommaTasAra (jIvakANDa) meM jIva ke daza prANoM kA ullekha kiyA gayA hai- sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra- ye pAMca indriyA~, manobala, vacanabala aura kAyabala- ye tIna bala aura Ayu evaM zvAsocchvAsa- ye daza prANa haiN| ekendriya jIva meM cAra prANa pAye jAte haiM- sparzana indriya, kAya bala, Ayu aura shvaasocchvaas| dvIndriya jIva meM uparyukta ke atirikta rasanA indriya aura vacana bala- ye do prANa aura hote haiN| trIndriya jIva meM uparyukta ke atirikta ghrANa indriya hotI hai, jisase trIndriya jIva meM sAta prANa hote haiN| caturindriya jIva meM cakSu indriya bhI hotI hai| ataH caturindriya jIva ke Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 kula ATha prANa hote haiN| paJcendriya jIva ke do bheda haiM- mana rahita aura mana shit| mana rahita paJcendriya jIva asaMjJI paJcendriya kahalAte haiM, inake zrotrendriya bhI hotI hai, kintu mana nhiiN| ataH asaMjJI paJcendriya jIva meM nau prANa pAye jAte haiN| saMjJI paJcendriya jIva ke mana bhI hotA hai| ataH saMjJI paJcendriya jIva ke daza prANa pAye jAte haiN| isa prakAra kama se kama cAra prANa aura adhika se adhika daza prANa jIva meM pAye jAte haiN| jIvoM meM prANoM kI hInAdhikatA unake svopArjita karmoM ke kAraNa hotI hai, aisA jainadarzana kA karmasiddhAnta hai| yaha karma-siddhAnta tInoM kAloM meM samAna rUpa se kArya karatA hai| Adhunika jIvana meM yaha karma-siddhAnta vaise hI kArya karatA hai, jaise vaha atIta kAla meM apanA prabhAva dikhA cukA hai aura bhaviSyatkAla meM dikhlaayegaa| ___Aja ke yuvA prAyaH una zaktiyoM meM vizvAsa nahIM karate haiM, jo atIta ke andhakAra meM vilIna ho cukI haiM athavA bhaviSya ke garbha meM samAhita haiN| yuvA kevala vartamAna ko hI svIkAra karatA hai, jisase vaha pratyakSa ko hI svIkAra karate haiN| ataH unakA siddhAnta hai ki khAo, piyo aura mauja kro|' cArvAka kA yaha siddhAnta yuvAoM ke dila-o-dimAga para hAbI hai, jo yuvAvarga ke liye khataranAka sandeza hai| zAstroM meM yoga kI carcA kI gaI hai| AcArya umAsvAmI ne tattvArthasUtra meM yoga kI paribhASA karate huye likhA hai ki- kAyavAGmanaH karma yogH| arthAt zArIrika kriyA, vAcika kriyA aura mAnasika kriyA kA nAma yoga hai| vastutaH jIvakRta ye tInoM kriyAyeM hI karma haiN| sAmAnyataH mana, vacana aura kAya kI kriyA ko kramazaH rakhA jAtA hai, kyoMki kisI bhI karma ko karane kI bAta sarvaprathama mana meM AtI hai, tadanantara vahI bAta vacana se nikalatI hai aura anta meM tadanusAra vahI kriyA zarIra ke mAdhyama se kI jAtI hai| yaha sUkSma kI ora se sthUla kI ora prasthAna hai, kintu AcArya umAsvAmI jana sAmAnya ko dhyAna meM rakhate hue sthUla se sUkSma kI ora Ate haiM aura unhoMne krama meM pahale kAya ko rakhA, tadanantara vacana ko aura sabase anta meM mana ko rakhA hai| zArIrika kriyA sthUla kriyA hai, jo sabhI ke dvArA dekhI jA sakatI hai| vAcanika kriyA usase sUkSma hai aura Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 mAnasika kriyA to atyanta sUkSma hai| kAna cAhe sIdhe pakar3o athavA hAtha ghumAkara pkdd'o| pakar3anA kAna hI hai, vaise hI sthUla se sUkSma kI ora jAo athavA sUkSma se sthUla kI or| kula milAkara hameM karma ke prati sAvadhAna rahanA hai| Aja upadezakoM kI kamI nahIM hai, kamI hai to kevala una upadezoM ko jIvana meM utArane vAloM kii| jainadarzana meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa jina tIna ratnoM kI carcA kI gaI hai, unameM samyagdarzana ko svIkAra karanA arthAt sapta tattvoM ke svarUpa ke prati saccI zraddhA karanA prAthamika yogyatA hai| yadi tattva svarUpa ke prati hamArI zraddhA dRr3ha ho jAye to hamArA mAnasika tanAva kama ho jAyegA aura hAI blaDaprezara evaM sugara jaisI bImAriyA~ hamAre jIvana meM AyeMgI hI nhiiN| ataH yadi hameM svastha rahanA hai to hameM mAnasika duzcintAoM se apane ko mukta rakhanA hogA, anyathA hameM bImAriyoM se ghirane meM thor3I bhI dera nahIM lgegii| dharma aura karma kA paraspara meM sambandha hai| satkarma ke mAdhyama se hama dharma kI ora prasthAna karate haiM aura anta meM samatA kI, samatvabhAva kI prApti ho jAnA dharma hai| AcArya kundakunda svAmI likhate haiM ki cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samotti nniddittttho| mohakkhoha-vihINo pariNAmo appaNo hi smo|| arthAt cAritra hI vAstava meM dharma hai aura jo dharma hai vaha samatA hai, sAmyabhAva hai| aba sAmyabhAva kyA hai? ise hI spaSTa karate huye AcArya kundakunda Age likhate haiM ki- moha aura kSobha se rahita AtmA kA jo pariNAma hai vahI sAmya hai| yahA~ AcArya kundakunda ne moha aura kSobha- ina do zabdoM kA prayoga kiyA hai| ina donoM zabdoM kA saralIkRta saMskaraNa hai rAga aura dvess| yahA~ moha rAga kA vAcaka hai aura kSobha dveSa kA vAcaka hai| ina rAga aura dveSa rUpa pariNAmoM se rahita honA hI vAstavika cAritra hai| Aja hama rAga aura dveSa rUpa pariNAmoM ke kAraNa becaina haiN| inhIM ke kAraNa hama du:khI haiN| inhIM ke kAraNa hama mAnasika rUpa se rugNa haiM aura hameM inase bacanA hai arthAta svastha honA hai, to rAga-dveSa rUpa mAnasika vicAroM se hameM apane ko dUra rakhanA hogaa| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 17 abodha bAlikAoM ke sAtha balAtkAra karanA aura phira jela jAnA jaise kArya hamArI mAnasika durbalatA ke pratIka haiN| Atma-hatyA jaise vicAroM ko protsAhana denA aura tadanurUpa AcaraNa karanA, jainadarzana ke karma siddhAnta ko gaharAI se na samajhane ke kAraNa haiN| sampUrNa vizva meM AtaMkavAda kA bolabAlA karma siddhAnta ko na samajhane ke kAraNa hai| pRthivI ko prabhUta mAtrA meM khodanA, vRkSoM kI andhAdhundha kaTAI karanA, jala kA AvazyakatA se adhika mAtrA meM dohana karanA, vibhinna jaharIlI gaisoM ke mAdhyama se vAyu ko pradUSita karanA aura AkAza kA yuddhoM ke liye upayoga karanA- ye sabhI anaitika kArya haiM, nIti viruddha kArya haiN| inake mAdhyama se vyakti apane pA~va para kulhAr3I mArane jaisI AtmaghAtI kriyAoM meM saMlagna hai| ye sabhI anaitika kArya hamArI mUlabhUta prAkRtika sampadA ko naSTa-bhraSTa kara rahe haiN| 'jala nahIM to kala nahIM' jaise muhAvare bhI hameM kumbhakarNI nidrA se jagA nahIM pA rahe haiN| hama kahA~ jA rahe haiM? kisa dizA meM prasthAna kara rahe haiM? isakA hameM svayaM bodha nahIM hai| yadi hameM apanI bhAvI pIr3hI ko bacAnA hai to hameM karma-siddhAnta kI prAsaMgikatA ko samajhanA hogaa| phAsTa phUDa ke sevana ne hamArI zArIrika saMracanA para DAkA DAla diyA hai| samacaturasra saMsthAna jaise zabda aba zabdakozoM kI zobhA bar3hA rahe haiN| rAtri bhojana hamArI dinacaryA ko bigAr3a rahA hai| 'vastrapUtaM pibejjalam' jaise ArSavAkyoM ko hamane kabhI jIvana meM nahIM utArA hai aura aba bisalarI kI bATaleM hamAre jIvana kA aMga banatI jA rahI haiN| hameM karma zabda kI mImAMsA karanI hogii| karma kA artha hai- kArya krnaa| inheM hama satsaMskAra se bhI sambodhita kara sakate haiN| yadi hamAre jIvana meM acche saMskAra A gaye to Adhunika jIvana meM karma siddhAnta kI prAsaMgikatA svataH siddha ho jAtI hai aura yadi jIvana meM acche saMskAroM kA abhAva hai to madyapAna kara nAliyoM kI zobhA bar3hAnA nizcita hai| jainadarzana ke anusAra AtmA karma pudgaloM kA saMcaya rAga-dveSa rUpa pariNAmoM ke anusAra karatA hai| samaya Ane para, karmoM ke paka jAne para Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ANEKANTA ISSN 0974-8768 athavA sthitibandha samApta ho jAne para karma udaya meM Ate haiM aura sukha-duHkha rUpa phala dete haiN| isaliye Aja bhI karmavyavasthA prAsaMgika hai| chahaDhAlA meM paNDita daulatarAma jI ne likhA hai ki- 'jala paya jyoM jiya tana melA, pai bhinna bhinna nahIM bhelA" arthAt AtmA aura zarIra vaise hI haiM jaise dUdha aura jala / jaise dUdha, dUdha hai aura jala, jala hai| dUdha jala nahIM hai aura jala dUdha nahIM hai, vaise hI AtmA, AtmA hai aura zarIra, zarIra hai| AtmA zarIra nahIM hai aura zarIra AtmA nahIM hai| donoM ekAkAra dikhalAI hote huye bhI pRthak pRthak haiN| AtmA pratipala jJAnAvaraNAdi aSTa karmoM se ghirA huA hai| basa, use rAga-dveSa rUpa cikanAI kI AvazyakatA hai aura jaise hI usakI yaha AvazyakatA pUrNa hotI hai, AtmA se karma cipaTa jAte haiM aura AtmA parAdhIna ho jAtI hai, usakA phalasvarUpa samApta ho jAtA hai| hamAre svIkAra karane athavA asvIkAra karane se karmavyavasthA rukatI nahIM hai| isI prakAra na atItakAla meM rukI hai aura na bhaviSyatkAla meM rukegii| karma vyavasthA to anAdikAla se isI prakAra calI A rahI hai aura ananta kAla taka isI prakAra calatI rhegii| hama usake draSTA evaM bhoktA mAtra haiN| hA~, hama apane puruSArtha se karmabandhana kATa sakate haiM, AtmA aura karmoM ko pRthak pRthak kara sakate haiN| yahI hamArA pauruSa hai aura yahI hamArA puruSArtha hai| yadi hamane jainadarzana ke kAraNa kArya rUpa karmasiddhAnta ko samyakrUpeNa samajha liyA aura usako apane jIvana meM utAra liyA to hama aneka vipattiyoM se svataH baca jaayeNge| isIliye jaise pUrvakAla meM karmasiddhAnta kI prAsaMgikatA thI, isI prakAra bhaviSyatkAla meM bhI banI rahegI aura Adhunika jIvana meM bhI karma - siddhAnta kI prAsaMgikatA hai, isameM kahIM koI sandeha nahIM hai| saMdarbha : 1. paJcAstikAya, gAthA 30 2. gommaTasAra, jIvakANDa, gAthA 130 3. dravyasaMgraha, gAthA 3 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 4. yAvajjIvet sukhaM jIved RNaM kRtvA ghRtaM pibet| ___ bhasmIbhUtasya dehasya, punarAgamanaM kutH|| 5. tattvArthasUtra 6/1 6. pravacanasAra, gAthA 7 7. chahaDhAlA 5/7 -pUrva prophesara evaM vibhAgAdhyakSa, ___ jaina-bauddhadarzana vibhAga, N-13/23, E-13A sarAya surajana, umAnAtha akhAr3A, posTa- bajaraDIhA, vArANasI (u.pra.) 221106 ***** Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 saMvara aura nirjarA anuprekSAoM kA zAstrIya cintana -DaoN. zreyAMsa kumAra jaina adhyAtma pradhAna jainadharma meM bhAvavizuddhi kA sAtizaya mAhAtmya hai aura dravya zuddhi kA bhI mahattva kama nahIM hai| bhAvazuddhi ke lie nimitta saMvaratattva ko apanAtA hai, usI ke antargata dvAdazAnuprekSA ko saMvara ke kAraNoM meM ginA gayA hai| inake cintana se sAdhaka kI manaHzuddhi hotI hai| sAmyabhAva kI vRddhi hotI hai| bAra-bAra ke cintana se tyAga kI bhAvanA balavatI hotI hai| punaH punaH prekSaNaM cintanaM smaraNamityanuprekSA, svAmikArtikeyAnuprekSA TIkA meM kahA bhI gayA hai ki punaH punaH cintana hI anuprekSA hai|' anuprekSA meM mAnava jIva aura jagat ke sambandha meM gaharAI se cintana manana karatA hai| anuprekSAe~ dvAdaza haiM, unameM saMvara, nirjarA anuprekSAoM kA vizeSa sthAna hai, unhIM kA cintana prastuta hai| AcArya kArtikeya saMvara ke kAraNoM para vicAra karate hue likhate haiM guttI samidI dhammo aNuvekkhA taha ya parisaha jovi| ukkiThe cArittaM saMvara hedU visesenn|| kArtikeyAnuprekSA 96 gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura utkRSTa cAritra ye vizeSa rUpa se saMvara ke kAraNa haiN| tattvArthasUtrakAra ne bhI saMvara ke ye hI kAraNa kahe haiN| anuprekSA ke dvArA saMvara ke kAraNoM para sAdhaka ko vicAra karanA cAhie aura AcaraNa karanA cAhie, kyoMki jo puruSa ina saMvara ke kAraNoM kA vicAra karatA huA bhI unakA AcaraNa nahIM karatA hai, vaha du:khoM se saMtapta hokara cirakAla taka saMsAra meM bhramaNa karatA hai| saMvara ke kAraNoM ke cintana se kaSAya aura pramAdoM ko chor3ane kI pravRtti hotI hai, sAtha meM rAgAdi doSoM ko chor3akara dharmya aura zukla dhyAna meM lIna hotA hai aura saMvara ke guNoM kA anucintana karane vAle manuSya ke nitya saMvara ke prati tatparatA rahatI hai, vaha saMvara ke lie prayatnazIla bhI rahatA hai| vahI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 pUrNa saMvara kA adhikArI hai| jaisAki AcArya kArtikeya bhI kahate haiMpuNa visaya - viratto appANaM savvado vi saMvarai / maNahara - visahiMto tassa phuDaM saMvaro hodi // jo - kArtikeyAnuprekSA 101 arthAt jo muni viSayoM se virakta hokara mana ko harane vAle pAMcoM indriyoM ke viSayoM se apane ko sadA dUra rakhatA hai, unameM pravRtti nahIM karatA hai, usI muni ke nizcaya se saMvara hotA hai| saMvara anuprekSA kA vyAkhyAna karate hue bhaTTAkalaMkadeva kahate haiM ki 'kachuve ke samAna saMkucita aMga vAle saMvarayukta AtmA ke sarva Amrava ke doSa nahIM hote haiN| jaise mahAsamudra meM par3I huI naukA meM chidra ko nahIM rokane para jalAgama se saMcita hue jala kA viplava hone para naukA meM baiThe hue iSTa sthAna para pahu~ca jAtI hai, usameM baiThe hue mAnava surakSita rahate haiM, usI prakAra karmAgama dvAra ke banda ho jAne para (arthAt saMvara ho jAne para ) zreya (AtmakalyANa) kA koI pratibandha nahIM rahatA hai| saMvara yukta prANI kA kalyANa avazya hotA hai| isa prakAra saMvara ke guNoM kA cintana karanA saMvara anuprekSA hai| 21 gupti, samiti dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra ye saMvara ke sAdhAraNa kAraNa mAne gaye haiM, kyoMki inameM pravRtti ko rokane kI mukhyatA nahIM hai aura jaba taka mana, vacana, kAya kI pravRtti ko rokA nahIM jAtA taba taka saMvara kI pUrNatA nahIM ho sakatI hai / nivRtti kI mukhyatA se saMvara kAraNoM meM AcArya kArtikeya ne spaSTa kiyA hai- gupti mana-vacana - kAya kI pravRtti ke rokane kA nAma hai| isake manogupti - vacana gupti - kAyagupti ke bheda se tIna prakAra varNita haiN| vikathA, kaSAya vagairaha pramAdoM ke chor3ane ko samiti kahate haiN| jisameM dayA hI pradhAna hai, vaha dharma hai| jIva- ajIva Adi tattvoM ke cintana karane ko anuprekSA kahate haiN|' kSudhA Adi kI vedanA ko samatApUrvaka sahana karanA parISahajaya hai|' rAgAdi doSoM se rahita zubhadhyAna meM lIna AtmasvarUpa ko utkRSTa cAritra kahate haiN| ye sabhI saMvara ke kAraNa haiN| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 'AsravanirodhaH saMvaraH' Asrava kA nirodha karanA saMvara hai| jisa prakAra nAva meM chidra hone se usameM pAnI bharane lagatA hai aura nAva ke DUbane kI saMbhAvanA rahatI hai| ataH nAvika sarvaprathama chedoM ko banda karatA hai phira naukA ko calAtA hai| isI prakAra sAdhaka mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga kA upazama yA kSaya karane kA prayatna karatA hai| inake upazama, kSaya-kSayopazama ke hone para hI samyaktva kI prApti hotI hai aura vizuddhi bar3hatI hai| saMvara anuprekSA ke mAdhyama se sAdhaka Atma vizuddhi bar3hAtA hai, vaha vicAra karatA hai| dravyasaMvara aura bhAvasaMvara ke bheda se saMvara ke do prakAra haiN| saMvara kI kAraNabhUta kriyA kI nivRtti honA bhAvasaMvara hai| saMsAra kI nimittabhUta kriyA kA nirodha hone para tatpUrvaka hone vAle karmapudgaloM ke grahaNa kA viccheda honA dravyasaMvara hai| caturtha guNasthAna meM samyaktva hone para mithyAtva kA abhAva hotA hai| bAraha vratoM rUpa ekadeza saMyama ke hone para avirati kA ekadeza rUpa abhAva tathA saptama evaM SaSTha guNasthAna meM ahiMsAdi pAMca mahAvratoM ke pUrNa hone para asaMyama-avirati kA abhAva ho jAtA hai| apramatta guNasthAna kI prApti pramAda kA abhAva hone para hotI hai| kaSAyoM kA pUrNa upazama gyArahaveM guNasthAna meM hotA hai aura kSaya dazama guNasthAna meM hotA hai| bArahavAM guNasthAna kSINamoha kI prApti kaSAya aura moha ke kSaya hone para hI hotI hai| caudahaveM gaNasthAna meM yoga kA bhI abhAva ho jAtA hai| gupti, samiti, dharma Adi hI saMvara ke pramukha hetu haiN| tapa bhI saMvara kA kAraNa hai| saMvara se hI sattAvana prakAra ke Asrava kA nirodha hotA hai| isa bhAvanA ke cintana meM sAdhaka yaha bhI vicAra karatA hai ki AtmA svayaM sukharUpa hai, kintu mana-vacana-kAyarUpa karmAgama dvAroM ko niSkriya banAkara jaba hama AtmA meM lIna hote haiM tabhI pUrNasaMvara ho sakatA hai| saMvara kevala carcA kA viSaya nahIM hai, vaha to samyagdarzana prApta hone para dhAraNa kie gaye vratAdi, gupti, samiti kI samIcIna paripAlanA se hI sambhava hai| karmarUpI roga ko naSTa karane ke lie saMvara Avazyaka hai| saMvara se azubha pravRttiyoM kI nivRtti hotI hai aura zubha pravRttiyoM meM vRddhi hotI hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 karmabandha ke mUlakAraNoM kA saMvara dvArA hI parihAra hotA hai| karmabandha ke kAraNoM kA parihAra hone se AtmA meM vizuddhatA bar3hatI hai| saMvara ke hone se navIna-navIna karmoM kA pravAha bilkula hI ruka jAtA hai| arthAt mana-vacana-kAya kI zubha pravRtti meM lagane ke kAraNa azubhopayoga kA saMvara ho jAtA hai| AtmadhyAna meM lIna hone para yA zuddhopayoga meM pahuMcane para zubhopayoga kA saMvara ho jAtA hai| zuddhopayoga zukladhyAna meM nimitta hai| dhyAna saMvara ke lie atyAvazyaka hai| ataH sAdhaka ko nirantara dhyAna kA abhyAsa karanA cAhie, jinase saMvara ho ske| azubha aura zubhakarmoM ke saMvarapUrvaka hI nirjarA sambhava hai| nirjarA anuprekSA : AtmA meM Asrava-bandha ke mAdhyama se ekatrita karma aura saMvara ke dvArA navIna karmoM kA nirodha hone ke bAda pUrva saMcita karmoM kA AtmA se ekadeza jhar3anA yA pRthak honA nirjarA hai| nirjarA tapa ke dvArA hI hotI hai; kintu sAmAnya nirjarA to pratyeka jIva ke pratisamaya hotI hI rahatI hai, kyoMki jo karma udaya meM Akara phala de cuke haiM, ve AtmA se pRthak ho jAte haiN| pRthak hone vAle ina karmoM ko savipAka nirjarA kahA jAtA hai aura tapa ke dvArA hone vAlI avipAka nirjarA kahalAtI hai| yaha bAraha prakAra ke tapa ke mAdhyama se hotI hai aura yahI nirjarA mokSa kA sAkSAt kAraNa hai| mokSa kI kAraNabhUta nirjarA kA vizeSa cintana hI nirjarA anuprekSA hai| jaisA ki kArtikeya svAmI pratipAdita karate haiM vArasaviheNa tavasA NiyANa-rahiyassa NijjarA hodi| veragga-bhAvaNAdo NirahaMkArassa nnaanniss|| ___-kArtikeyAnuprekSA 102 arthAt nidAna rahita, nirabhimAnI, jJAnI puruSa ke vairAgya kI bhAvanA se athavA vairAgya aura bhAvanA se bAraha prakAra ke tapa ke dvArA karmoM kI nirjarA hotI hai| yaha vAstavikatA hai ki nidAna rahita nirabhimAnI jJAnI puruSa ke vairAgya kI bhAvanA kA jo cintana kiyA jAtA hai, vahI kAryakArI hai| ajJAnI kA tapa aura bhAvanA (cintana) karmabandha kA hI kAraNa hotA hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 jJAnI ke dvArA nirjarA ke svarUpa guNa-doSa bheda Adi kA ciMtana kiyA jAtA hai| AcArya akalaMkadeva kA kahanA hai ki 'vedanA ke vipAka (phala dekara karmoM ke jhar3a jAne ko) nirjarA kahate haiN| vaha nirjarA do prakAra kI haiabuddhipUrvA aura kushlmuulaa| narakAdi gatiyoM meM karmaphala vipAka se hone vAlI abuddhipUrvA nirjarA hai, vaha akuzalAnubandha hai, kyoMki vaha pApa bandha kA kAraNa hai| parISahajaya aura tapa Adi se hone vAlI nirjarA kuzalamUlA hai arthAt parISaha sahana karane para kuzalamUlA nirjarA hotI hai, vaha zubhakarma bandha vAlI hotI hai aura bandha rahita bhI hotI hai| isa prakAra nirjarA ke guNa-doSoM kA cintana karanA nirjarA bhAvanA hai| nirjarA anuprekSA kA cintana karane vAle prANI kI karma nirjarA ke lie hI pravRtti hotI hai| usakA ciMtana calatA hai ki AbAdhAkAla pUrNa hone para baddhakarma udayAvalI meM Akara niSeka racanA ke anusAra khirane lagate haiM, unakA yaha khiranA savipAka nirjarA kahalAtI hai| siddhoM ke anantaveM bhAga aura abhavya rAzi ke ananta guNita karma paramANu pratyeka samaya bandha ko prApta hote haiM aura utane hI karma paramANu nirjIrNa ho jAte haiN| yaha krama anAdikAla se calA A rahA hai| samyagdarzana tathA tapazcaraNa Adi kA nimitta milane para una karma paramANuoM ko joki abhI udayAvalI meM nahIM Aye the, unheM udayAvalI meM lAkara khirA denA avipAka nirjarA hai| sakAma aura akAma ina do nAmoM se bhI nirjarA kA varNana hai| svataH hI vipAka hone para karmasthiti samApta hone para karmoM kA khiranA yA nAza honA akAma nirjarA hai| jJAnapUrvaka tapa Adi kriyAoM ke dvArA karmoM kA nAza karanA sakAma nirjarA hai| akAma kA artha kAmanA rahita hai| sakAma kA artha kAmanA yukta hai| akAma nirjarA meM paravaza hokara kSudhA tRSA Adi aneka prakAra ke kaSToM ko sahana karane se yaha nirjarA hotI hai| icchA ke viruddha jo bhI bhUkha-pyAsa Adi sahana kiyA jAtA hai| kAyakleza mAtra se karmakSaya karane vAle anyamatAvalambI akAma nirjarA hI karate haiN| jinamata ke anuyAyI bhI akAma nirjarA pUrvaka zarIra ko chor3akara vyantara Adi banate haiN| akAma nirjarA se kabhI mokSa phala kI prApti nahIM hotii| akAma nirjarA jIva ajJAnI avasthA meM karatA hai| ata: vaha karor3oM varSoM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 25 meM jitane karmoM ko khapAtA hai, utane karmoM ko jJAnI jIva kSaNamAtra meM naSTa kara detA hai| kSaNamAtra meM jJAnI trigupti se gupta hokara hI karmoM kA kSaya karatA hai| akAma nirjarA se bhinna sakAma nirjarA meM tapa kI mukhyatA sAdhaka rakhatA hai| vaha AdhyAtmika kAmanA se tapa karatA hai| tapa meM bhI sabhI AdhyAtmika kriyAe~ A jAtI haiN| tapa zarIra ko hI kRza nahIM karatA, vaha antara meM sthita kaSAyoM ko bhI kRza karatA hai| karmoM ko kRza karane se AtmA nirmala banatA hai| nirjarA anuprekSA kA ciMtana tapa ke prati gaharI niSThA paidA karatA hai| AtmA meM viziSTa vizuddhatA AtI hai| AtmA se karmoM kA ekadeza kSaya karatI hai| pUrvokta savipAka aura avipAka nirjarA kI yaha bhI vizeSatA hai ki savipAka kAla cAroM gatiyoM meM hotI hai, kintu avipAka nirjarA vratI manuSyoM ke hI hotI hai| svakAla nirjarA meM baMdhe hue karma apane AbAdhAkAla taka sattA meM rahakara udayakAla Ane para apanA phala dekara jhar3ate haiN| jaise vRkSa para pakA huA phala apane samaya para Tapaka par3atA hai| dUsarI avipAka nirjarA dvAdaza tapoM se hotI hai| jaise kacce AmoM ko pAla meM pakA liyA jAtA hai, usI prakAra karmoM ko tapasyApUrvaka udayAvalI meM samaya se parva lAkara kSaya kara denA avipAka nirjarA hai| samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntakSapakakSINamohajinAH krmsho'sNkhyeygunnnirjraaH|| ta. sU. 9/45 isa sUtra dvArA AcArya giddhapiccha umAsvAmI ne samyagdRSTi se lekara kevalI jina taka ke 10 sthAnoM meM asaMkhyAtaguNI nirjarA kA kathana kiyA hai| kArtikeyAnuprekSA meM vizeSatA hai ki kevalIjina ke sayoga aura ayoga kI vivakSA se do sthAna varNita haiN| ataH asaMkhyAtaguNI nirjarA ke ekAdaza sthAna mAne gaye haiM, unhIM ko pratipAdita karate hue AcArya kArtikeya svAmI ne kahA hai micchAdo saddiTThI asaMkha-guNa-kamma-NijjarA hodi| tatto aNuvaya-dhArI tatto ya mahavvaI nnaannii|| paDhama-kasAya-cauNhaM vijojao taha ya khavaya-sIlo y| daMsaNa-moha-tiyassa ya tatto uvsmg-cttaari|| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 khavago ya khINa-moho sajoiNAho tahA ajoiiyaa| ede uvariM uvariM asaMkha-guNa-kamma nnijjraa|| -kArtikeyAnuprekSA 106-108 mithyAdRSTi se samyagdRSTi ke asaMkhyAtaguNI karma nirjarA hotI hai| samyagdRSTi se aNuvratadhArI ke asaMkhyAtaguNI karma nirjarA hotI hai| aNuvratadhArI se jJAnI mahAvratI ke asaMkhyAtaguNI karma nirjarA hotI hai| mahAvratI se anantAnubandhI kaSAya kA visaMyojana karane vAle ke asaMkhyAtaguNI karma-nirjarA hotI hai| usase darzanamohanIya kA kSapaNa-vinAza karane vAle ke asaMkhyAtaguNI karma nirjarA hotI hai| usase upazama zreNI ke AThaveM, nauveM tathA dazaveM guNasthAna meM cAritra mohanIya kA upazama karane vAle ke asaMkhyAtaguNI karma nirjarA hotI hai| unase gyArahaveM guNasthAna vAle upazamaka ke asaMkhyAta guNI karma-nirjarA hotI hai| usase kSapaka zreNI ke AThaveM nauveM aura dasaveM guNasthAna meM cAritra mohanIya kA kSaya karane vAle ke asaMkhyAtaguNI karma nirjarA hotI hai| usase bArahaveM kSINamoha guNasthAna vAle ke asaMkhyAtaguNI karma nirjarA hotI hai| usase sayoga kevalI ke asaMkhyAta guNI karma nirjarA hotI hai aura usase asaMkhyAtaguNI karma nirjarA ayoga kevalI ke hotI hai| yahA~ yaha vizeSa dhyAtavya hai ki samyagdarzana prApta karane ke sammukha sAtizaya mithyAdRSTi jIva ke jitanI nirjarA hotI hai, usase asaMkhyAtaguNI nirjarA samyagdRSTi ke hotI hai| avirata samyagdRSTi jIva kI yaha guNazreNI nirjarA samyagdarzana ke utpattikAla meM hI hotI hai, anya samaya meM nhiiN| __Upara hama yaha spaSTa karake Aye haiM ki jina-jina sthAnoM meM vizeSa-vizeSa pariNAma vizuddhi hai, una-unameM nirjarA bhI adhika-adhika hotI hai| aise gyAraha sthAna haiN| gyArahavAM sthAna ayoga kevalI kA hai, kintu TIkAkAra ne sayogakevalI ke hI do bheda karake svasthAna sayoga kevalI kA dasavAM sthAna aura samudghAtagata sayoga kevalI kA gyArahavAM sthAna batalAyA avipAka nirjarA ke daza sthAnoM ko tattvArthasUtrakAra ne varNita kiyA hai, unakA cintana sAdhaka nirjarA bhAvanA ke mAdhyama se karatA hai ki Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 27 jaba mithyAtva ko naSTa karane vAlI zakti prApta hotI hai taba mithyAtva prakRti ke mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti rUpa tIna khaNDa hote haiN| jaise kUTI jAne vAlI dhAna meM chilakA, kaNa aura cAvala ye tIna khaNDa hote haiN| mithyAtva ke eka khaNDa rUpa samyakprakRti nAmaka khaNDa kA vedana karatA huA yaha jIva vedaka samyagdRSTi hotA hai| isake bAda jo prazama, saMvega Adi guNoM se yukta hai tathA jinendra bhakti se jisakI bhAvanAoM kI vizeSa vRddhi ho rahI hai| aisA manuSya jahAM kevalI bhagavAn hote haiM yA zrutakevalI hote haiM, vahAM darzanamoha kI kSapaNA prAraMbha karatA hai, kSAyika samyagdRSTi hotA hai| samyagdRSTi hI prathama sthAna guNazreNI nirjarA ko prApta hotA hai| Age asaMkhyAtaguNI-asaMkhyAtaguNI hone vAlI nirjarA kA vivecana kiyA jA cukA hai| kArtikeyAnuprekSAkAra nirjarA karane vAloM kA vivecana karate hue kahate haiM jo visahadi duvvayaNaM sAhammiya hIlaNaM ca uvsggN| jiNiUNa kasAya-riDaM tassa have NijjarA viulaa|| -kArtikeyAnuprekSA 109 jo muni kaSAya rUpI zatruoM ko jItakara dUsaroM ke durvacana anya sAdharmI maniyoM ke dvArA kiye gaye anAdara aura deva Adi ke dvArA kiye gaye upasarga ko sahatA hai, usake bahata nirjarA hotI hai| jo parISaha sahana karatA hai| ratnatraya kI samyak paripAlanA karatA hai, usake bhI vizeSa nirjarA hotI hai| jo muni samatArUpI sukha meM lIna huA bAra-bAra AtmA kA smaraNa karatA hai| indriyoM aura kaSAyoM ko jItane vAle sAdhu ke utkRSTa nirjarA hotI hai| aura bhI kahA gayA hai- jinhoMne kaSAya zatruoM ko jIta liyA hai, dUsaroM ke durvacanoM ko prasannatApUrvaka sahana karate haiN| jo apane AtmasvarUpa meM lIna hote hue zarIrAdi ke doSoM kA cintana karake usase nirmama hote hue moha ko dUra karate haiN| ratnatraya kI samyak paripAlanA karate haiN| dvAdaza tapoM kI nirdoSa niSkAma ArAdhanA karate haiM, aise mahAmuni nirjarA ke pUrNa adhikArI haiN| ukta varNita saMvara aura nirjarA anuprekSAeM mokSa kI sAdhikA haiN| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 inameM kiyA jAne vAlA cintana AtmA kI vizuddhi to bar3hAtA hI hai sAtha meM nUtana karmoM ke Asrava ko rokatA hai aura AtmA ke sAtha baddha karmoM kI ekadeza nirjarA karatA hai| saMvara-nirjarA sAkSAt mokSaprApti meM nimitta banakara akSaya-ananta sukhaprApti ke sAdhana haiN| sandarbha : 1. zarIrAdInAM svabhAvAnucintanamanuprekSA, adhigatArthasya mnsaadhyaaso'nuprekssaa| srvaarthsiddhi| 2. tattvArthasUtra 9/7 3. ede saMvara hedU viyAramANo vi jo Na aayri| so bhamai ciraM kAlaM saMsAre dukkh-sNttto|| kArtikeyAnuprekSA 100 anuprekSyante zarIrAdyanugatatvena stimitacetasya dRzyante itynuprekssaa| anagAra dharmAmRta 4. tattvArthavArtika bhAga-2 (A. supArzvamatI kRta TIkA) pR. 570 5. guttI joga-Niroho samidI ya pamAda vajjaNe cev| dhammodayA pahANo suttataciMtA annuppehaa|| kArtikeyAnuprekSA 97 6. kArtikeyAnuprekSA 98 7. vahI 99 8. sammattaM desa-vayaM mahavvayaM taha jao ksaayaannN| ede saMvaraNAmA jogAbhAvo tahA cev| kAtikeyAnuprekSA 95 9. guttI samidI dhammo aNuvekkhA taha ya parIsaha jovi| ukkiLaM cArittaM saMvara hedU visesenn|| kArtikeyAnuprekSA 96 10. tattvArthavArtika bhAga 2 (A. supArzvamatI TIkA) pR. 570 11. pravacanasAra 3/38 12. sA puNa duvihA NeyA sakAlapattA taveNa kymaannaa| cAdugadINaM paDhayA vayajuttANaM have vidiyaa|| kArtikeyAnuprekSA 104 13. tattvArthasUtra 9/45 14. kArtikeyAnuprekSA 110-111 15. jo samasokkhaNilINo vAraM vAraM sarei appaannN| iMdiya-kasAya-vijaI tassa have NijjarA prmaa|| kArtikeyAnuprekSA 114 -adhyakSa, a. bhA. digambara jaina zAstripariSad, bar3auta (u.pra.) ***** Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 29 AtmasAkSAtkAra meM kAyotsarga kA mahattva ___-DaoN. yogeza kumAra jaina sAdhanA ke kSetra meM dharma aura yoga ina do kriyAoM kA sarvAdhika pracalana AdikAla se hI rahA hai| yoga kI paramparA adyatana nirdoSa hai, parantu dharma ke sAtha aneka karmakANDa jur3a gye| kAlakrama ke anusAra yoga kI aneka zAkhAeM pracalita ho gaI, yathA adhyAtmayoga, dhyAnayoga, rAjayoga aadi| cUMki jainAcArya anekAntavAdI dRSTi kA pratipAdana karate haiN| ataH unhoMne kisI eka zAkhA ko prAthamikatA na dekara sabakA samanvaya hI kiyA yoga kA AdhAra hai gupti jaina sAdhanA paddhati meM mana-vacana-kAya kI ekAgratA ko hI gupti athavA kAyotsarga kahA jAtA hai| ataH jaina sAdhanA paddhati kA prathama sopAna kAyotsarga hai tathA dhyAna duusraa| kAyotsarga kI siddhi hone para hI dhyAna kA vikAsa sambhava hai| jaina paramparA meM mokSa kI ArAdhanA ke do mArga haiM, zrAvaka dharma evaM muni dhrm| zrAvakoM ke lie yathA devapUjA, guru upAsanA, svAdhyAya, saMyama kI sAdhanA, tapa aura dAna ye chaH Avazyaka kartavya nirdhArita haiN| usI prakAra municaryA ke nirdoSa pAlana hetu AgamAdhArita chaH Avazyaka kartavya batAye gaye haiM- sAmAyika, caturviMzatistava, vaMdanA, pratikramaNa, kAyotsarga aura prtyaakhyaan| kAyotsarga kA zAbdika artha hai- kAyA kA utsrg| kAyA ko aprakampa kara dharmya-zukla dhyAna meM lIna ho jAnA hI kAyotsarga hai| yaha dhyAna kI anivArya AvazyakatA hai| kAyotsarga kA lakSaNa kAyotsarga ko paribhASita karate huye AcArya kundakunda niyamasAra meM kahate haiM ki kAyAIparadavve thirabhAvaM pariharattu appaannN| tassa have taNusaggaM jo jhAyai nnivviappenn||' Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 arthAt kAya Adi para dravyoM meM sthira bhAva choDakara. jo AtmA ko nirvikalparUpa se dhyAtA hai, use kAyotsarga kahate haiN| mUlAcAra meM kAyotsarga ko paribhASita karate huye kahA hai ki- 'daivasika nizcita kriyAoM meM yathokta kAlapramANa paryanta uttama kSamA Adi jinaguNoM ko bhAvanA sahita deha meM mamatva ko chor3anA hI kAyotsarga hai| yogasAra ke anusAra deha ko acetana, nazvara va karmanimitta samajhakara jo usake poSaNa Adi ke artha koI kArya nahIM karatA vaha kAyotsarga kA dhAraka hai| jainadarzana meM kAyotsarga ke do artha kiye jAte haiM- kAyotsarga tapa aura kAya kA shithiliikrnn| kAyotsarga kA zAbdika artha zarIra kA shithiliikrnn| isase zUnyatA kA abhyAsa hotA hai aura ekAgratA bar3hatI hai| kAya ke paryAyavAcI zabdoM ke saMdarbha meM AcArya bhadrabAhu dvitIya dvArA racita kAyotsarga prakaraNa meM kahA hai ki kAe sarIra dehe buMdI caya uvacaya ya sNghe| ussaya samussae vA kalevare bhattha taNa paannuu|| ussagga-viussaraNA ujjhaNA ya avikrnn-chddddnn-vivego| vajjaNa-cayaNummuaNA parisADaNa-sADaNA cev|| arthAt kAya, zarIra, deha, bondi, caya, upacaya, saMghAta, ucchraya, samucchraya, kalevara, bhastrA, tanu aura paannu| isI prakAra utsarga ke paryAyavAcI gyAraha haiM- utsarga, vyutsarjana, ujjhana, avikaraNa, chardana, viveka, varjana, tyajana, unmocanA, pariSAtanA aura shaatnaa| ___ isa prakAra se kAya evaM utsarga ke paryAyavAcI zabdoM kA vivecana prApta hotA hai| yaha kAyotsarga do prakAra kA hai- ceSTA aura abhibhv| bhikSAcaryA Adi pravRtti ke pazcAt kAyotsarga karanA 'ceSTA' kAyotsarga hai aura prApta upasargoM ko sahana karane ke lie kAyotsarga karanA 'abhibhava' kAyotsarga hai| abhibhava kAyotsarga kA utkRSTa kAla eka varSa aura jaghanya kAla antarmuhUrta hai| kAyotsarga ke bheda evaM svarUpa jainadharma-darzana meM kAyotsarga kA sambandha kevala zarIra se na hokara AtmA se hai| ataH isakA mahattva svataH siddha hai| mUlAcAra meM kAyotsarga ke Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 bheda batAte huye AcArya vaTTakera kahate haiM ki uTThidauThThida uThThidaNiviTTha uvaviTTha uThThido cev| uvaviThThadaNiviTThovi ya kAosaggo cdutttthaanno|| arthAt atthitAtthita (atthita-atthita), utthita vinaSTa, upaviSTotthita aura upaviSTa nivsstt| isa prakAra kAyotsarga ke cAra bheda haiN| kAyotsarga prakaraNa meM bhedoM kA vivecana karate huye nau bhedoM kA vivecana kiyA hai| yathA usiussio ya taha usisao a ussianisannao cev| nisananausio nisanno nisannaganisannao cev|| nivannusio nivanno nivannaganivananago a naayvvo| eesiM tu payANaM patteyaparUvaNaM vocchN| arthAt ucchrita-ucchrita, ucchrita, ucchrita-niSaNNa, niSaNNa-ucchrita, niSaNNa, niSaNNa-niSaNNa, niSanna-ucchrita, niSanna (supta), niSanna-niSanna ye sabhI kAyotsarga ke bheda haiN| ucchrita-ucchrita athavA utthitotthita ___ jo sAdhaka kisI eka vivakSita sthAna para khar3e hokara dharma aura zukla dhyAna meM pravRtta hotA hai, usake ucchrita-ucchrita nAma kA kAyotsarga hotA hai| khar3e hokara kAyotsarga karanA dravya ucchrita hai aura dharma-zukla dhyAna rUpa bhAva kA honA bhAva kAyotsarga hai|' ucchrita jo sAdhaka Artta-raudra athavA dharma aura zukla kisI bhI dhyAna meM pravRtta nahIM hotA, usake yaha dravya ucchrita kAyotsarga hotA hai| yahA~ dhyAna kA abhAva hone se bhAva ucchrita kAyotsarga hai| jo sAdhaka svabhAvataH pracalAyamAna aura suSupta hai vaha na zubhadhyAna meM pravRtta hotA hai aura na azubha meN| isI prakAra avyApArita citta vAlA sAdhaka jAgatA huA bhI zubha-azubha donoM dhyAna meM pravRtta nahIM hotA, kyoMki nidrAvasthA aura suSuptAvasthA meM dhyAna kA abhAva aura jAgRta avasthA meM citta kA avyaapaar| ataH dhyAna kA abhAva hone se koI bhI dhyAna nahIM hotaa| navajAta, mUchita, avyakta, matta aura supta- inakA citta sthagita aura avyakta hotA hai tathA AlaMbana meM pragAr3ha Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ANEKANTA ISSN 0974-8768 rUpa se saMlagna hokara citta kI niSprakampa avasthA meM hI dhyAna hotA hai| AlaMbana meM mRdu bhAvanA se saMlagna, avyakta aura anavasthita citta kI avasthA ko dhyAna nahIM kahA jA sakatA hai| " ucchrita- niSaNNa athavA utthita niviSTa jo sAdhaka kAyotsarga pUrvaka khar3A hokara Artta aura raudra ye do dhyAna karatA hai usake ucchrita- niSaNNa kAyotsarga hotA hai / " niSaNNa- ucchrita athavA upaviSTotthita jo sAdhaka baiThakara dharmadhyAna athavA zukladhyAna meM saMlagna hotA hai, usake niSaNNa-ucchrita athavA upaviSTotthita kAyotsarga hotA hai / " niSaNNa jo sAdhaka Artta, raudra, dharma athavA zukla kisI bhI dhyAna meM saMlagna nahIM hotA, usake niSaNNa kAyotsarga hotA hai| 12 niSanna- niSanna athavA upaviSTopaviSTa jo sAdhaka baiThakara Artta aura raudra dhyAna meM saMlagna hotA hai, usake niSanna-niSanna athavA upaviSTopaviSTa kAyotsarga hotA hai / 3 isa prakAra yaha nizcita hotA hai ki kAyotsarga baiThe-baiThe athavA khar3e-khar3e donoM avasthAoM meM saMbhava hai| kAyotsarga ko mAnasika athavA kAyika ina do bhedoM se bhI samajhA jA sakatA hai| mAnasika aura kAyika kAyotsarga kI vidhi mUlAcAra meM AcArya vaTTakera likhate haiM kibosaridabAhujugalo caduraMgula aMtareNa samapAdo / savvaMgacalaNarahio kAusaggo visuddha du|| je keI uvasaggA deva maannustirikkhcednniyaa| te savve adhiAse kAosagge Thido saMte // kAosaggammi Thido ciMcidu iriyAvadhassa aticAraM / taM savvaM samaNittA dhammaM sukkaM ca ciMtejjo // 14 arthAt kAyotsarga meM saMlagna sAdhaka kaise eka sthAna para khar3e hokara donoM bAhuoM ko laMbA karake pairoM ke madhya cAra aMgula kA aMtara rakhakara samapAda avasthA meM sthira hokara hAtha Adi kA halana calana nahIM karatA, Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 usake zuddha kAyotsarga hotA hai| kAyotsarga meM saMlagna sAdhaka ciMtana karatA hai ki maiM deva, manuSya, tithaMca tathA acetanakRta samasta upasargoM ko zAMta citta se sahana karatA huuN| muni ke lie yaha niyama hai ki vaha kAyotsarga meM dharma tathA zukla dhyAna kA hI ciMtana kre| kAyotsarga ke kAla meM prANavAyu ko zarIra ke bhItara praviSTa karake, use AnaMda se vikasita hRdayakamala meM rokakara, jinendra mudrA ke dvArA mahAmaMtra NamokAra kA dhyAna karanA caahie| maMtra ke do-do tathA eka-eka aMza ko pRthak-pRthak cintana karake anta meM usa prANavAyu ko dhIre-dhIre bAhara nikAlanA caahie| isa prakAra nau bAra prayoga karane vAle ke cirasaMcita mahAn karmarAzi bhasma ho jAtI hai| prANAyAma meM asamartha sAdhaka vacanoM ke dvArA bhI usa maMtra kA jApa kara sakatA hai, parantu jApa atyaMta dhIme svara meM honA cAhie, jisase use koI na sune| AcAryoM kA yahAM spaSTa kathana hai ki vAcanika aura mAnasika kAyotsarga meM mahAn aMtara hai| daNDoM ke uccAraNa kI apekSA sau guNA puNya saMcaya vAcanika jApa meM hotA hai aura hajAra guNA mAnasika jApa meN|15 kAyotsarga ke yogya dizA aura kSetra pAcINodIcimuho cedimahatto va kuNadi egte| AloyaNapattIyaM kAusaggaM annaabaadhe||' arthAt sAdhaka ko kAyotsarga meM baiThane ke pahale dizA aura kSetra kA dhyAna isa prakAra rakhanA caahie| sAdhaka ko uttara dizA kI ora mu~ha karake athavA ArAdhya deva kI pratimA kI ora mu~ha karake svakRta doSoM kI AlocanA ke lie kAyotsarga karatA hai| kAyotsarga sarvadA ekAnta sthAna meM, abAdhita sthAna meM athavA jahAM kisI kA AnA-jAnA na ho aise amArga sthAna meM karanA caahie| kAyotsarga ke kAla kA pramANa kAyotsarga pratidina evaM avasarAnusAra bhI kiyA jAtA hai| utkRSTa kAyotsarga kA kAla eka varSa tathA jaghanya kAla aMtarmuhUrta hai tathA zeSa kAyotsarga dina-rAtri Adi ke bheda se aneka prakAra kA hai| mUlAcAra meM avasarAnusAra kAyotsarga ke kAla kA pramANa isa prakAra nirdhArita kiyA hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 54 400 kra. avasara ucchvAsa 1. daivasika pratikramaNa 108 2. zrAtrika pratikramaNa 3. pAkSika prAtikramaNa 300 4. cAturmAsika pratikramaNa 5. vArSika pratikramaNa 6. hiMsAdirUpa aticAra meM 7. bhikSA caryA jAne para 8. nirvANa bhUmi jAne para 9. arhat zayyA 10. arhat niSadyakA 11. zramaNa zayyA 12. laghu va dIrgha zaMkA 13. grantha ke AraMbha meM 14. grantha kI samApti para 15. vandanA kAla meM 16. azubha pariNAma 17. kAyotsarga ke zvAsa bhUla jAne para 8 athavA adhika kAyotsarga kA prayojana athavA phala kAyotsarga kA phala batAte huye AcArya kahate haiM ki kAosaggaM iriyAvahAdicArassa mokkhmggmmi| bosaTThacattadehA karaMti dukkhkkhytttthaae|| kAosaggamhi kade jaha bhijjadi aNguvegsNdhiio| taha bhijjadi kammarayaM kAusaggassa krnnenn| arthAt sAdhaka athavA muni gamanakAla meM abuddhi pUrvaka huye IryApatha ke aticAra ko sodhane ke lie tathA pUrvokta avasaroM para saMbhAvita doSoM ke nivAraNa ke lie mokSamArga meM sthita zarIra meM mamatva ko chor3ane vAle muni du:kha ke nAza karane ke lie kAyotsarga karate haiN| kAyotsarga karane para yathA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 aMgopAMgoM kI saMdhiyA~ bhida jAtI haiM, usI prakAra kAyotsarga se karmarUpI dhUlI bhI AtmA se pRthak ho jAtI hai| kAyotsarga karane vAlA sAdhaka kAyabala aura Atmazakti kA Azraya karake kSetra, kAla aura svasaMhanana inake bala kI apekSA kara kAyotsarga meM kahe gaye doSoM kA tyAga karatA huA isameM pravRtta ho| aisA karane para sAdhaka ko aticAra kA doSa nahIM lgegaa| aticAra ke saMdarbha meM AcArya kahate haiM ki apanI zakti aura Atmabala ke anusAra hI kAyotsarga karanA caahie| jo sAdhaka apanI sAmarthya ko chipAtA hai, use mAyAcAra kA doSa lagatA hai| isa prakAra mokSa sukha pradAna karAne meM samartha kAraNa hone se kAyotsarga kA mahattva svataH siddha hai, kyoMki mokSa hI pratyeka sAdhaka kA antima lakSya hai aura sAdhanA kI pUrNatA bhI mokSa meM hI hai| saMdarbha1. niyamasAra, gAthA 121 2. devassiyaNiyamAdisu jahuttamANeNa uttkaalmhi| jiNaguNa ciMtaNajutto kAosaggo tnnuvisggo|| mUlAcAra, gAthA 28, rAjavArtika, 6/24/11/530/14, bhagavatI ArAdhAnA, 6/32/21, kArtikeyAnuprekSA, gAthA 467-68 / 3. kAyotsarga prakaraNa, gAthA 1-2 4. kAyotsarga prakaraNa, gAthA 3 5. mUlAcAra, gAthA 673, bhagavatI ArAdhanA, 116/278/27 6. kAyotsarga prakaraNa, gAthA 10-11 7. mUlAcAra, gAthA 674, kAyotsarga prakaraNa, gAthA 30 8. kAyotsarga prakaraNa, gAthA 31 9. mUlAcAra, gAthA 674 tathA kAyotsarga prakaraNa, gAthA 33-34 10. mUlAcAra, gAthA 675 tathA kAyotsarga prakaraNa, gAthA 40 11. mUlAcAra, gAthA 676 tathA kAyotsarga prakaraNa, gAthA 41 12. kAyotsarga prakaraNa, gAthA 42 13. mUlAcAra, gAthA 677 tathA kAyotsarga prakaraNa, gAthA 43 14. mUlAcAra, gAthA 650, 655, 664 15. anagAra dharmAmRta, 9/22-24 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 16. mUlAcAra, gAthA 550 17. mUlAcAra, gAthA 656-661 18. mUlAcAra, gAthA 662, 666 -sahAyaka AcArya jainavidyA evaM tulanAtmaka dharma tathA darzana vibhAga jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanUM (rAjasthAna) ***** Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 72/3, Tris-Ha, 2019 SUBSTANCE INDEPENDENCY (at fald ) IN SAMAYASARA -Dr. Dileep Dhing The Jaina tradition comprises of two basic Dravyas - Jiva and Ajiva. The classification of Ajiva in five kinds, makes the number of Dravyas as Six. Each and every Dravya is self independent may be it Jiva or Ajiva or any sub-division of Ajiva. The independency of the objects is described through various yuktis in Samayasara. Acarya Kundakunda has enlightened various factors, based on independency of the objects, Atma-Anatma, Svasamaya-Parasamaya, NishcayaVavahara, Nimitta-Upadana, Karta-Bhokta, Akarta-Abhokta, Navatattva, Triratna (Jnana, Darshana, Caritra) etc. Before understanding the actual gist of the Samayasara it is essential to understand the Principle of the independency of the object. PATH OF INDEPENDENCY The mundane world comprises of six Dravyas - Dharmastikaya, Adharmastikaya, Akashastikaya, Jivastikaya, Pudgalastikaya and Kala,. All the Dravyas lie along with their own nature. It has been said in the Samayasara that I am the Soul with Upayoga Guna and is not in any manner related to the Dravyas and Para-Dravyas - Natthi mama Adi bujjhadi uvaoga eva ahamekko Tam dhammanimmamattam samayassa viyanaya benti II' I am a Soul, I am a pure Soul, I have no regard with any of the non-self Dravyas and sentimental attachment; such a knowledge and belief is declaring the Independence of the Soul and also the path of Independent Soul. Acarya Kundakunda here raises the question-A Dravya performs the work of other, intervenes the independence of others, experiences the Karmas, then what is the meaning of the independency of the Dravya? It Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ANEKANTA - ISSN 0974-8768 has been narrated in Samayasara as every Dravya is magnificent in its individual independent form. In spite of being mutually closer to each other all the objects do remain separated. This situation creates discord among the story of Bondage - Bandakaha eyatte teNa visanvadini hodl Acarya Kundakunda again raises a question here that - why the Soul is dependent on non-self in spite of each object being considered as independent? As a response to this question Acarya says - from the Absolute point of view the Soul is completely independent. But the Practical point of view is hindering the independency of the Soul. It is essential to be aware of self dependency to rescue from the cap of non-self dependence. FOUNDATION OF NON-VIOLENCE The Soul independency or the Materialistic independence is the fundamental base for the principle of Non-Violence. One who desires respect has to respect the independency of others as well. In other terms, Mumukshu - one who is about to take up monkhood should walk on the path of the Liberation. If at all the object is not free from its nature then its independency is synthetic. Synthetic independence cannot be constant. The Jaina tradition believes that the independence of the object is its nature. Since the independence is the object's nature, the non-violence dwelling out of it is natural virtue. The fundamental nature of an object is eternal and universal. According to Dr. Dayanand Bhargava 1. The logic of Ahimsa is - as the suffering is undesired by me is as by others. 2. The system of philosophy of Tattva is I cannot curb independence of any of the object. The logic can be replaced by stronger one, but, there is no alternative for the Tattva Mimamsa. The credit of making Non-violence the system of Philosophy lies with Acarya Kundakunda's great work Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 Samayasara. The Ahimsa based on the system of philosophy became unexceptional Religion'. 39 Do I have the Right to harm any being or not - the alternates are or can be presented in this regard. It can be said as up to certain limit and extent I can curb the independence of other beings. But the independence is the birth right of every being and curbing it is out of my capacity-this situation there is no any sought of questioning. I cannot harm any being instead I can only blacken my Soul with the alternative of the affection, hatred, attachment etc. The practice of Non-violence is smooth when the concept of Ahimsa religion is understood through Tattva and Conduct. FOUNDATION FOR VOWS Non-Violence is the prime and prominent vow among all the vows. All the other vows are supporting elements for the practice of Ahimsa. Like Ahimsa all the other vows - Aparigraha, Acaurya, Satya and Brahmacarya are based on Tattva - Mimamsa. Neither stealing and consuming nor enjoying non-self Dravya is not my nature. Considering the non-self Dravya and non-self sentiments as mine or as the Soul is trespassing the Truth, from the Absolute point of view1. Acarya Kundakunda says that the Possession of Religion as well as objects also pacifies the sentiments of the Soul which is non-acceptable. The path of practicing all vows-Ahimsa, Satya, Acaurya etc. are enlightened by being stable or wandering within the self. The practice of independence involves renunciation of wishes. Because of wishes the person deeply involves into it and enjoys the objects and activities. The sentiment of independence helps in practicing Vows whereas the sentiments of non-self dependence help in non-practicing Vows. One who practices the vows without interest remains faultless and doubtless. This results in self dependency and bondage free life of that person. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ANEKANTA - ISSN 0974-8768 FREEDOM OF VOLUNTARY ACTION The Soul is itself responsible for the good, evil and pure sentiments. One may not be able to cause good to anyone through action but can make his self thoughts good or bad. The person can have pure thought beyond good and bad and remain stable in it. In Samayasara, stress has been laid upon pure utility. Being constant in self utility is a person's cautious effort. This cautiousness itself is practice and independence. If anyone says the occurrence of good and bad thoughts is due to rise of Karmas then it shall be like rejecting the fact that the Soul is pertaining within its nature -Svabhavsiddha. The accuser of the Deity says the cause behind all happenings is lord's wish. This is not true as per Jaina philosophy. According to Jaina philosophy - the saying of a Karmavadi - what can I do if the sentiments arose are good or bad due to dawn of Karmas, is non-acceptable. The Soul is the Doer of itself and its nature. This philosophy of self Doer is the base for Spirituality and Practice. The Soul is not prepared to do any other non-self Dravya and sentiments. Tampering the wander of non-self Dravya is impossible. This is the base for independency of the object. According to Acarya Kundakunda every Soul wanders within its quartet from the realistic point of view. None of the Soul interferes into other Soul's quartet. Acarya Kundakunda states the Soul as Creator - Karta and Bhokta'. The Soul was never the Karta of non-self, nor shall it at present and shall never be in future. From the point of view of nature of the object non-self Kartrutva and non-self Bhoktrutva is impossible. Non-self Kartrutva and non-self Bhoktrutva causes harm to independence and inspires non-self dependence. DISTINGUISHING FROM NON-SELF None of the non-self entities are neither the cause for origin of Soul nor its annihilation. The Cetana of the Soul itself makes it to be identified indifferently. The Soul is different from the Indriyas-Sense Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 72/3, Tals-fakar, 2019 organs. It does not taste it, do not see the beauty, never smell nor uses the word. It is different from the Rasa, Roopa, Gandha, Shabda, Sparsha, etc. The Soul is eternal, immortal and entirely independent Caitanya Dravya. Acarya Kundakunda opines that the Soul is not originated from anything, hence, it is not the Karya-task; it does not generate anything and hence it is not the Kaarana-cause. It is known to be Karta from the refuge of Karma. Thus, all Dravya in-spite of being independent seems to appear as non-self dependent externally. Acarya Kundakunda opines that for the Soul to rescue from the non-self dependence it has to essentially give up the non-self sentiments such as affection, hatred, etc. Do not consider the non-self Dravya as own at all. Such consideration itself is Paratantrata. The person considers non-self sentiments and Dravya as its own in the absence of knowledge of the true nature of the Padartha. Whereas from the Absolute point of view, the person with knowledge of Paramanu do not consider even a single atom as selfNa vi atthi majjha kinci vi annam paramaanumettam pi | At the stage of Liberation the Soul remains in its self nature, whereas, being in the mundane world its stage is towards downfall. Self independence lies with remaining constant in self nature. KARMAAND SOUL The Karma bondage to the Soul is from the view point of various stages and not the real point of view. The Karma is not the cause for Bondage but it is the affection towards the Karmas. The employee working under an entrepreneur is not affected by the profit or loss caused to the firm, because he has no affection towards the firm. On the other hand, the entrepreneur is affected by the profit or loss in-spite of doing nothing. Hence it is clear that the Karmas do not bound anyone but it is the affection the person have towards the Karma leads him to be non-self dependent. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ANEKANTA - ISSN 0974-8768 There are two reasons for the negative status of the Soul - Pudgala and Jiva. The Jiva in its pure form is free from Ananta Darshana, Ananta Jnana, Ananta Sukha, Ananta Veerya". The activities filled with attachment, hatred, etc. are neither of the Pure Soul nor the Pudgala. In the similar manner, experiencing the limited knowledge, joy and sorrow, limited strength are the qualities of neither the Pure Soul nor the Pudgala. These are all the qualities of the Soul of the mundane world but these are the various stages of the Soul bound with Karmas in the mundane world". The capacity of motion is only in Jiva and Pudgala. The activities visible on the scaffold of the mundane world are the outcome of the activities of the Jiva and Pudgala together". The Jiva completely free from the Pudgala is only in the stage of wandering within the self and not in the position to bind new Karmas. The cause for the destruction of the Soul is its relationship with Pudgala and is also the cause for the bondage of Karmas. Acarya Kundakunda directs the practice for independence inspite of being bonded. The Jiva in-spite of possessing the capacity to see and know the things is unable to do so completely because of the bondage aligned with it" - Na vijaanadi savvado savvam. The subjugation covers the Knowledge, Faith, Happiness and such other qualities of the Soul; inspite of that it remains unknown to the Soul because both the Soul and the Karma are too small that they are invisible to the eyes of the common man. Acarya Kundakunda says that the Karma is incarnate and minute, whereas, the Soul is immaterial and minute 15. Since both the elements are minute, their process can be illustrated as a mixture of milk and water. Inspite of being two different entities the water and milk appears to be one when mixed. Unlike, the entity of the Milk is entirely different from water in a mixture, is as the Soul is from the Karma, from the Absolute point of view. Both the Soul and the Karma are independent. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 72/3, Tals-fakar, 2019 THE ULTIMATE FREEDOM Acarya Kundakunda says that as per the Shuddha Naya the Soul is completely free and untouched from the Karmas 16 - Suddhanayassa du jeeve abaddhaputtham havadi kammam. Declaring the prime independence of the Soul Acarya Kundakunda says in Samayasara that the Soul is Independent or Dependent is all matter of various points of view; the fact is the Soul is Nayateeta", beyond Naya. Being Nayateeta means to become utmost independent. Being free from any problem, obstacle, or interference is the Soul's Independence, Prime Independence. Narrating the prime Independence from the other point of view Acarya Kundakunda says - unlike the Papa Karmas make the Soul Dependent even the Punya Karmas also do the same in spite of being good, favourable, likely and affectionative. All the Karmas are non-self and the attachment and contact with the non-self or Pudgala destructs the Self dependency - Sovanniyam pi niyalam bandhadi kalayasam pi jaha purisam Bandhadi evam jivam suhamasuham va kadam kammam ||18 Kundakundacarya illustrates explaining that Bondage is Bondage itself let the shackles be of iron or gold. Hence, the actual independence is in being entirely free from bondage both the good and bad. According to Rai Bahadur J. L. Jaini - From pure point of view, good and bad are equally undesirable, equally mundane and worthy of renunciation. The soul's safety lies in itself. Safety here does not lie in numbers. It lies in loneliness. The meditation of oneness of loneliness (Ekatva Anupreksha), has its teaching for its highest meaning. The soul must realize its full independence by realizing that it accomplishes its aim only when, and in so far as, it is absorbed in itself. Then alone, matter is important and non-self stands for aloof, incapable of attacking the soul or attaching itself to it. Any intermission of this self Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ANEKANTA - ISSN 0974-8768 devotion is the immediate passport to the mundate wheel going on once again. 19 The Soul in its pure form is the Prime Independence free from good and bad and Pure Soul is utmost independent. The one is utmost independent is free from all types of shelter of non-self. It is self sheltered and self ruling20. The Soul experiences completeness at the stage of Prime Independence. INDEPENDENCE OF SOUL I am always One, Pure and Unattached - Ahamekko khalu suddhol-1 this notion appreciates the independence and Soul independence. The Soul independence involves everyone's independence. 'My independence' means independence of each and every being. Like me, everyone is independent. If anyone defends that I am independent, though keeping everyone under him-it is not called to be independence but despotic. The dependence is concluded in independence of Soul. The independence and dependence of the Soul can also be understood through a Science illustration. The combination of two or more chemicals are mixed under a chemical action in favorable conditions, it leads to the creation of an entirely new chemical composite with an entirely indifferent characteristic. The composite being the cause for the chemical elements cannot be distinguished through physical experiment and there is a need of major chemical experiments to regain them22. The Chemistry professor can mix two chemicals and prepare a new chemical composite whereas no power can convert the Pure Soul into the Soul attached with the Karmas of the mundane world. The liberated Soul cannot be converted into the Soul of mundane world once liberated. Unlike the butter that is disable to retake its actual form of milk; in the similar manner, the Soul in its pure form, detached from the Karmas cannot be attached with Karmas again. The elements believed to exist Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 72/3, Tals-fakar, 2019 in the Chemistry and Physics are all Pudgala. The Karmas are also nonliving, Pudgala and non-self Dravya. The Pudgala can be reconstructed through the composite chemical action or any natural activity, also combine and destruct them, but the case of Jiva is entirely different. Hence, the liberated Soul cannot be converted into the Soul attached with the Karmas of the mundane world. The Jiva and Pudgala cannot be converted into one another24. The unity of Jiva and Pudgala is impossible. Neither any unity nor an attachment of Raga, Dvesha, Moha, etc, exists with the Soul. If such would have been the situation, then the independence of both the Jiva and Pudgala would not exist. Thus, Samayasara is one of the philosophical element - the Independence of the substance, includes the Sara of the Samaya and the Marga of the Moksha-Path of Liberation. The possibility of the liberation is absent in the absence of the nature of independence of the substance, the Vastu. References :1. Natthi Mama Dhamma Adi-Samayasara - Gaha 36 & 37 2. Samayasara Gaha 3 and its Commentary Atmakhyati. 3. Samayasara ki Atmaparaka Mimamsa - Dr. Dayananda Bhargava - Prakrit Vidya (October-December 1989). Published By Prakrit Adhyayana Prasara Sansthana, Udaipur. 4. Samayasara, Gaha 43 5. Samayasara, Gaha 210 6. Samayasara, Gaha 305 7. Bhavapahuda, Gaha 148 8. Samayasara, Gaha 49 9. Samayasara, Gaha 38 10. Samayasara, Gaha 187 11. Pravacanasara, Gaha 1/19 12. Pravacanasara, Gaha 2/29 13. Samayasara, Gaha 80-81 14. Samayasara, Gaha 160 15. Pancastikaya, Gaha 133 16. Samayasara, Gaha 141 17. Kammam Baddhamabaddham jive evam tu jana nayapakkham! Pakkhadikkanto puna bhannadi jo so Samayasaroll - Samayasara Gaha 142 18. Samayasara Gaha 146-147 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 19. Samayasara- English transalation by Rayabahaddua Sri J.L. Jaini - Page 173. Published by The Central Jaina Publishing House, Ajitashrama, Lucknow, 1930. 20. Samayasara, Gaha 214 21. Samayasara, Gaha 38 & 73 22. Kundakundacarya ki pramukha krutiyon mein Darshanika Drishti Sushma Gaanga, Page 184. Published by - Bharatiya Vidya Prakashana, Delhi, Varanasi - March 1982. 23. Dashashrutaskanda Gaha 5/15 24. Samayasara Gaha 25 25. Samayasara Gaha 113-115 -Director: International Centre for Prakrit Studies & Research 'Sugan House' 18, Ramanuja Aiyer Street, Sowcarpet, CHENNAI - 600001 ****** Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 devadarzana kA mahattva 47 -DaoN. jayakumAra jaina AcArya samantabhadra ne caturtha zikSAvrata ( vaiyAvRttya) ke antargata devapUjA ko sthAna diyA hai devAdhidevacaraNe paricaraNaM sarvaduHkhanirharaNam / kAmaduhi kAmadAhiti paricinuyAdASTato nitym|| - ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 119 arthAt vaiyAvRttya nAmaka zikSAvrata kA anuSThAna karane vAle zrAvaka ko devAdhideva ke caraNoM meM AdarasatkArapUrvaka paricaryA - pUjA ko nitya karanA caahie| yaha paricaryA - pUjA saba duHkhoM ko harane vAlI, kAmanAoM ko pUrA karane vAlI tathA kAma ko bhasma karane vAlI hai| yahA~ pUjA ke kisI mArgavizeSa kA nirdeza nahIM kiyA gayA hai| paricaraNa zabda Adara-satkAra rUpa pravRtti kA nAma tathA yaha Adara-satkAra darzana, stavana, pUjana Adi kisI bhI rUpa ho sakatA hai| jaisA ki AcArya samantabhadra ne svayaM svayaMbhUstotra meM nimna padya dvArA prakaTa kiyA hai na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha! vivAntavaire / tathApi te puNyaguNasmRtirna: punAti cittaM duritaanyjnebhyH|| (svayaMbhUstotra, 57 ) aisA pratIta hotA hai ki pahale sAdhAraNa gRhastha bhI bAraha vratoM kA pAlana karate the| jaba yaha uttarottara kama hone lagA to zrAvakatva ko sthira karane ke lie jina SaTkarmoM kA vidhAna kiyA gayA, unameM devapUjA ko prathama sthAna diyA jAne lgaa| zrAvaka jaba zArIrika zuddhipUrvaka svaccha vastra dhAraNa kara akSatapuSpAdi se arcanA karatA hai, to use devapUjA kahA jAtA hai; kintu jaba stutipUrvaka vandana - namana karatA hai to devadarzana kahA jAtA hai| Aja pratyeka jaina Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 akSata-puSpAdi se pUjA karatA ho yA nahIM, vaha pratidina devadarzana avazya karatA hai| zrI abhradeva ne vratodyotanazrAvakAcAra meM prAraMbha meM hI kahA hai bhavyena prAtarutthAya jinabimbasya drshnm| vidhAya svazarIrasya kriyate shuddhiruttmaa|| padya 2 arthAt bhavya puruSa ko prAta:kAla uThakara zarIra kI zuddhi karake jinabimba kA darzana karanA caahie| AcArya padmanandI ne paJcaviMzatikA meM spaSTatayA likhA hai prAtarutthAya kartavyaM devtaagurudrshnm| bhaktyA tadvandanA kAryA dhrmshrutirupaaskaiH|| -upAsakasaMskAra padya 16 arthAt zrAvakoM ko prAta:kAla uThakara bhakti ke sAtha deva evaM guru kA darzana aura unakI vandanA karanA caahie| yahA~ yaha dhyAtavya hai ki yadi guru upalabdha hoM to devadarzana evaM devavandanA ke samAna gurudarzana evaM guruvandanA kA vidhAna bhI zrAvakAcAra meM Avazyaka mAnA gayA hai| sabhI zrAvakAcAroM meM jinendradeva ke darzana ko jAte samaya IryAsamiti se gamana karane kA vidhAna kiyA gayA hai| paM. AzAdhara jI ne tathA kucha anya zrAvakAcAra praNetAoM ne jinamandira meM 'ni:sahI' uccAraNa karate hue praveza kA vidhAna kiyA hai| yaha paramparA Aja samAja meM pracalita bhI hai, kintu kisI bhI zrAvakAcAra meM isakA artha spaSTa nahIM kiyA hai| 'jaina bAla guTakA' meM jJAnacandra jaina lAhaura ne 1918 I. meM (Aja se lagabhaga 98 varSa pahale) dvitIya bhAga meM isakA artha kiyA thA ki yadi koI devAdika jinendra bhagavAn ke darzana kara rahA ho to vaha nikala jAya yA dUra ho jAya; parantu isako puSTa karane vAlA pramANa adyAvadhi dRSTipAta nahIM huA hai| vibhinna zAstroM ke AloDana ke AdhAra para paM. hIrAlAla zAstrI ne ni:sahI ko niSedhikA kA paryAyavAcI mAnate hae likhA hai ki 'nissahI' pada kA rUpa 'Namo NisIhiyAe' hai aura isakA prAkRta meM artha hai- 'isa jinamaMdira ko namaskAra ho|' (zrAvakAcArasaMgraha bhAga-4, prastAvanA pRSTha 155) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 jinendradeva ke darzana kA mahattva : phalaM dhyAnAccaturthasya sssstthsyodyaanmaatrtH| aSTamasya tadAraMbhe gamane dazamasya tu|| dvAdazasya tataH kiJcinmadhye pkssopvaasjm| phalaM mAsopavAsasya labhate caitydrshnaat|| caityAGgaNaM samAsAdya yAti pANmAsikaM phlm| phalaM varSopavAsasya pravizya dvaarmshnute|| phalaM pradakSiNIkRtya bhuMkte varSazatasya tu| dRSTvA jinAsyamApnoti phalaM vrssshsrjm|| anantaphalamApnoti stutiM kurvan svbhaavtH| na hi bhakterjinendrANAM vidyate prmuttmm|| (padmacarita, parva 32, zloka 178-182) jaba koI vyakti jAne kA vicAra karatA hai to use caturthabhakta arthAt eka upavAsa kA, jaba calane ko udyata hotA hai to SaSTha bhakta arthAt do upavAsa kA, jaba jAne kA upakrama karatA hai to aSTama bhakta arthAt tIna upavAsa kA, gamana prAraMbha karatA hai to dazabhakta arthAt cAra upavAsa kA, kucha calane para bAraha bhakta arthAt pAMca upavAsa kA, Adhe mArga meM pahuMcane para eka pakSa ke upavAsa kA tathA jinamaMdira pahuMca jAne para chaha mAha ke upavAsa kA, maMdira ke dvAra meM praveza karane para eka varSa ke upavAsa kA, pradakSiNA karake sau varSa ke upavAsa kA tathA jina mudrA kA bhAvapUrvaka darzana karake eka hajAra varSa ke upavAsa kA phala prApta karatA hai| jinendradeva kI bhakti se utkRSTa phala anya koI nahIM hai| ise saMkSepa meM isa prakAra dekha sakate haiM mana meM vicAra = caturtha bhakta = 1 upavAsa udyata honA SaSTha bhakta 2 upavAsa gamana kA upakrama aSTama bhakta 3 upavAsa gamana kA AraMbha dazama bhakta 4 upavAsa calanA (kucha) dvAdaza bhakta = 5 upavAsa arddha mArga pahuMcanA = eka pakSa = 15 upavAsa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 jinamandira darzana = eka mAha = 30 upavAsa jinamandira pahuMcanA = chaha mAha = 180 upavAsa maMdiradvAra para pahuMcanA = eka varSa = 360 upavAsa pradakSiNA karane para = sau varSa = 36,000 upavAsa netroM se bimbadarzana = hajAra varSa = 360,000 upavAsa stuti karane para = anupama uttama phala isI bhAva ko vimalasUri (caturtha zatI IsavI) ne apane paumacariya meM bhI vyakta kiyA thA maNasA hoi cautthaM, chaTThaphalaM uThThiyasya sNbhvi| gamaNassa u AraMbhe, havai phalaM atttthmovaase|| gamaNe dasamaM tu bhave, taha ceva duvAlasaM gae kiNci| majjhe pakkhovAsaM, mAsovAsaM tu dihrnn|| saMpatto jiNabhavaNaM, lahaI chammAsiyaM phalaM puriso| saMvacchariyaM tu phalaM, aNaMtapuNNaM jinnthuiie|| (paumacariya, uddeza 32, gAthA 89-91) ukta bhAva ko hindI dohA meM isa prakAra kahA gayA haijaba cinto taba sahasa phala, lakkhA gamana krey| kor3Akor3I anantaphala, jaba jinavara drsey|| yaha phala tabhI prApta hotA hai jaba darzanArthI maunapUrvaka IryA samiti se jIvarakSA karatA huA devadarzana ke lie gamana karatA hai| padmanandipaJcaviMzatikA meM AcArya padmanandI ne yadyapi yazastilaka campUkAra zrIsomadevasUri dvArA varNita SaDAvazyakoM ko yathAvat svIkAra kiyA hai, tathApi unhoMne devapUjA ke sthAna para devadarzana evaM devastavana ko bhI svIkAra kara liyA hai| ve likhate haiM prapazyanti jinaM bhaktyA pUjayanti stuvanti ye| te ca dRzyAzca pUjyAzca stutyAzca bhuvntrye|| ye jinendraM na pazyanti pUjayanti stuvanti n| niSphalaM jIvitaM teSAM teSAM dhik ca gRhaashrmm||410-411 arthAt jo bhavya jinendra bhagavAn kA bhaktipUrvaka na to darzana karate Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 haiM, na pUjA karate haiM, na stuti karate haiM; ve bhavya jIva tInoM lokoM meM darzanIya, pUjya evaM stutiyogya hote haiM arthAt sarvaloka unako bhakti se dekhatA hai tathA pUjA-stuti karatA hai| jo manuSya jinendra bhagavAn kA darzana nahIM karate haiM, pUjA nahIM karate haiM aura stuti nahIM karate haiM, una manuSyoM kA jIvana saMsAra meM niSphala hai tathA unake gRhasthAzrama ke lie bhI dhikkAra -pUrva adhyakSa a. bhA. di. jaina vidvatpariSad 429, paTela nagara, mujaphpharanagara (u.pra.) ****** Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 mevAr3a ke jinAlayoM meM sAmAjika pakSa -DaoN. mInA bayA, udayapura jinAlayoM meM prArambha se hI deva rUpAMkanoM ke sAtha-sAtha sAmAjika jIvana se sambandhita viSayAMkana hotA rahA hai| kisI bhI sampradAya ke deva prAsAdoM kA nirmANa karavAne yA karane vAlA mAnava hI hai joki eka sAmAjika prANI hai| mandira ke nirmANoparAnta mAnava samAja hI vahA~ upAsanA-arcanA hetu AtA hai| isa taraha mandira prArambha se hI mAnava samAja kA kendra bindu rahA hai| to deva prAsAdoM kA sAmAjika jIvana se bacA rahanA kaise sambhava ho sakatA hai? devAlayoM meM sAmAjika viSayAMkanoM ke pIche bhI kucha uddezya rahe haiM- jaise yuga vizeSa kI sabhyatA, saMskRti, rIti-rivAjoM, paramparAoM, vastuoM Adi kI jAnakArI AgAmI yuga ko pradAna krnaa| ye devAlaya mAtra devopAsanA ke kendra hI nahIM, varan zikSA ke kendra bhI rahe haiN| mevAr3a ke AhaDa, nAgadA, delavAr3A (devakulapATaka) va zrI RSabhadeva (kezariyAjI) ke jinAlayoM meM hue sAmAjika viSayAMkana ke nimna rUpAMkana pramukha haiM- dhArmika pUjA, dIkSA se sambandhita dRzya, rAjakIya paridRzya, saMgIta, Amoda-pramoda Adi ke dRzya aura mithunaakRtiyaaN| dhArmika pUjA, dIkSA se sambandhita dRzya dharma-darzana kA samAja meM pramukha sthAna rahA hai| dharma samAja meM hI phUlatA-phalatA hai, kyoMki usakA poSaNa evaM saMvardhana samAja dvArA hI hotA hai| svAbhAvika hai ki dharma sthala samAja se alaga nahIM ho skte| jaina dharma kI pramukha vizeSatA hai ki yaha dharma caturvidha saMgha ke adhIna apane kArya karatA hai| caturvidha saMgha meM sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA Adi sammilita hote haiN| jinAlayoM meM caturvidha kI gatividhiyA~ hI zilpAMkana meM viSaya bniiN| jaise- sAdhuoM ke pravacana ke dRzya, pUjA mahotsavoM ke dRzya, gIta-saMgIta, zobhAyAtrA Adi ke dRzya yathAsthAna aMkita kiye gaye haiN| kahIM-kahIM rAjaparivAra kI ghaTanAoM kA aMkana hai| ye sundara udAharaNa Ahar3a, nAgadA, delavAr3A va RSabhadeva Adi jinAlayoM meM vitAnoM, adhiSThAnoM, maNDovaroM Adi sthAnoM para dekhe jA sakate haiN| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 53 samAja meM dharmaguru, AcAryoM Adi kA paryApta sammAna evaM pratiSThita sthAna rahane se inakI pratimAeM evaM caraNa cihna bhI devAlayoM meM pratiSThita hue haiN| isake pratyakSa udAharaNa Ahar3a zAntinAtha jinAlaya parisara meM sthApita zrI jagaccandrasUri AcArya kI pratimA hai| Ahar3a meM hI jinAlaya parisara meM sthita eka anya AcArya kI pratimA jisakI pIThikA meM saMvat 1234 kA lekha ukerita hai| isameM Asana para sthApanAcArya va pAsa hI aMjalibaddha mudrA meM zrAvaka baiThA hai| delavAr3A, AdinAtha evaM pArzvanAtha jinAlayoM meM ATha pratimAeM sthita haiN| inhIM jinAlayoM meM kaI anya AcAryoM kI zrAvaka-zrAvikAoM sahita lekhayukta pratimAeM vidyamAna haiM, jinameM zrI pArzvanAtha mandira meM do pratimAeM, jinakI pIThikA para 1476 evaM 1486 ke lekha utkIrNa hone se ye aitihAsika mahattva rakhatI haiN| lekhoM ke sAtha hI AcAryoM ke nAma aMkita hone se AcArya paramparA va samAja meM unakI pratiSThA kA jJAna hotA hai| Ahar3a ke AdinAtha jinAlaya ke maNDovara ke narathara meM dhArmika kriyA-kalApa jaise- kAyotsarga meM khar3I va padmAsana meM virAjamAna jina pratimAoM ke cAroM ora upAsanA-ArAdhanA karate zrAvaka-zrAvikA, sthApanAjI ke sAtha AcAryoM va ziSyoM ko dhArmika kriyA karate aMkita kiyA gayA hai| isI prakAra ke udAharaNa nAgadA mandira ke jagatI bhAga ke narathara meM sAdhu mahArAja ko vandana karate zrAvaka, rAjapuruSa Adi ke aMkana dekhe jA sakate haiN| 'nemajI kI bArAta' zilpakAroM ke lie aMkana hetu bahuta rocaka, sundara evaM mahattvapUrNa viSaya rahA hai| isakA bahuta hI sundara udAharaNa zrI RSabhadeva mandira praveza zrRMgAra caMvarI ke lalATa bimba para sthita dekhA jA sakatA hai| isa penala meM jaina dharma ke 22veM tIrthaMkara neminAtha ke vivAha hetu vara nikAsI se lekara unake vairAgya utpanna hone va dIkSA lene taka kA sundara aMkana huA rAjakIya paridRzya- jainadharma prArambha se hI anya dharmoM ke samAna rAjakIya saMrakSaNa prApta karatA rahA hai| yaha dharma sabhI rAjAoM ke kAla meM saMrakSaNa prApta kara samAja meM phalatA-phUlatA rhaa| aneka jaina zreSThI rAjadarabAra meM U~ce ohade para pratiSThita rhe| samAja kI dharma meM AsthA, vizvAsa, zraddhA bar3hI aura aneka zreSThiyoM ne kaI sundara kalAtmaka jaina prAsAdoM kA nirmANa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 krvaayaa| tatkAlIna dhanADhya varga ke darabAra se jur3e rahane ke kAraNa rAjadarabAra va vahA~ kI mukhya gatividhiyAM mahattvapUrNa viSaya ke rUpa meM aMkita hue, jaise rAjA-rAnI maMtraNA karate hue, yuddha ke dRzya ityaadi| rAjA va rAjadarabAroM se sambandhita viSayAMkana hone kA dUsarA mahattvapUrNa kAraNa adhikAMza tIrthaMkaroM kA rAjaparivAroM se jaivika sambandha honA rahA hai| nAgadA jaina mandira saMkhyA-1 ke narathara meM aneka sthAnoM para yuddha ke sundara dRzyoM kA aMkana huA hai| inameM katArabaddha sainika, to kahIM r3hAla va talavAra lekara paMktibaddha tejI se calate hue sainikoM kA utkIrNana huA hai| yahIM Age hAthI ko le jAte hue, daMDa lekara pIche calate aMgarakSaka, lagAma pakar3e ghur3asavAra, ghur3asavAroM kI lar3AI va AyudhoM se susajjita hokara yuddha karate hue sainikoM kA manamohaka aMkana dekhA jA sakatA hai| zrI RSabhadeva meM bhI garbhagRha ke ThIka pIche bhadradevakUlikA ke dAyeM vitAna meM zastrayukta ghur3asavAra dekhe jA sakate haiN| yahIM eka anya dRzya meM U~Ta va ghur3asavAra Amane-sAmane khar3e haiN| U~Ta para yugala baiThA hai, jisameM puruSa ke hAtha meM dhanuSa tathA bANa haiN| sabhI aMkita viSaya tatkAlIna samAja kI vyavasthAoM, rIti-rIvAjoM, yuddhazailI aura AyudhoM Adi kA jJAna karAte haiN| saMgIta, Amoda-pramoda Adi ke dRzya / gAyana-vAdana evaM nRtya tInoM hI jIvana meM AnandAnubhUti pradAna karate haiN| ye IzvaropAsanA, bhakti ke sarvocca mAdhyama haiN| bhautikavAda se lekara AdhyAtmika saMsAra taka saMgIta kA mahattvapUrNa sthAna hai| jinAlayoM meM saMgIta Amoda-pramoda se sambandhita anekoM viSayoM ko utkIrNana meM Arambha se hI sthAna milA hai| mevAr3a ke Ahar3a AdinAtha jinAlaya ke maNDovara ke narathara meM isakA aMkana huA hai| inameM strI-puruSoM ko bAMsurI, Dholaka, turahI Adi vAdyoM ko bajAte hue nRtya meM rata, jinabhakti karate hue utkIrNa kiyA hai| nAgadA meM isa taraha ke anekAneka sundara udAharaNa mandira saMkhyA eka ke jagatI-narathara para dekhe jA sakate haiN| isameM nRtaka, bAMsurIvAdaka, mRdaMgavAdaka, nRtya karatI huI tribhaMga mudrA meM nRtyAMganA, DhapalI, turahI bajAte vAdaka, gAyaka Adi pramukha haiN| rAjadarabAra meM nRtya maNDalI, rAjA-rAnI nRtya kA Ananda lete Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 55 yahIM pAsa meM padmAsana meM virAjita jinabimba ko do mukuTadhArI paricArikAeM kalaza lie hue abhiSeka karane hetu taiyAra haiN| sambhavataH yaha janma kalyANaka mahotsava kA dRzya hai| saMgIta va Amoda-pramoda ke viSayoM meM yahIM Age zera kI lar3AI, siMha ke mukha meM hAtha DAlakara kaTAra se prahAra karatI mAnava AkRti, hAtha meM kaTAra lekara mallayuddha karate do pahalavAna Adi vizeSa kautUka paidA karate hai| yahIM Age do striyA~ U~cA jUr3A banAye Asana para baiThI haiN| nRtyazAlA ke anya dRzya meM vAdakoM evaM gAyakoM se ghirI atibhaMga mudrA meM nRtyAMganA utkIrNa hai| isI dRzya meM kinAre para dAr3hI vAlI puruSa AkRti eka hAtha Upara uThAye gAte hue aMkita hai| sambhavataH yaha saMgItAcArya hai| isI prakAra ke aneka AkarSaka dRzya mandira parisara meM sthita bhadradevakUlikA meM aMkita haiN| zrI RSabhadeva meM Amoda-pramoda ke kucha anya viSayoM kA aMkana dekhane meM AtA hai tathA dainika kriyA-kalApoM se sambandhita prasAdhana, 'polo khilAr3I' bhI viSaya ke rUpa meM utkIrNa hue haiN| yaha viSaya rucikara bana par3e isa prakAra jinAlayoM meM zilpakAra ne saMgIta, Amoda-pramoda, dainika kriyA-kalApoM Adi viSayoM ko utkIrNa kara tatkAlIna samAja ke pakSa ko bhI ujAgara kiyaa| mithunAkRtiyA~ devAlayoM meM mithunAkRtiyoM ke aMkana kA pracalana atyaMta prAcInakAla se hI rahA hai| praNayarata yugmoM ke aMkana meM zilpiyoM kI kutsita bhAvanAeM nahIM rahIM, varan yaha to 'mAnava kA prakRti se prema' kI bhAvanA kA pariNAma hai| komala va sundara vastuoM ke prati usakA sahaja hI AkarSita honA svAbhAvika hai| puruSa aura prakRti kA saMyoga, bhoga evaM apavarga, donoM hI bAtoM kA mArga pradarzana karatA hai| zilpakAra apanI kalA meM racanAdharmitA ko to pradarzita karatA hI hai, kintu samAja ke mahattvapUrNa pakSoM ko anadekhA bhI nahIM kara sktaa| pratyakSa yA apratyakSa rUpa se samakAlIna anya kalAoM, sAhitya Adi kA prabhAva zilpiyoM para paDanA bhI svAbhAvika thaa| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ANEKANTA - ISSN 0974-8768 kAmazAstra ke saMskRta granthoM meM jo ullekha hai, usI kA anusaraNa devAlayoM meM milatA hai sabhI meM dharma, artha, kAma va mokSa ina cAra paruSArthoM kA nirUpaNa milatA hai| kAlidAsa ne apane zreSTha kAvyoM meM jo ziSTa praNaya kA varNana kiyA hai, usakA zilpa meM bhI yathAyogya samAdara huaa| kaviyoM kI strI saundarya kI madhura kalpanAoM ko zilpI ne mAtRtva bhAva ke sAtha zilpa meM utArA va sviikaaraa| 'prakRti ke kramika vikAsa' ko kAyama rakhane hetu mAnava jIvana meM maithuna kA mahattvapUrNa sthAna hai, arthAta ise sRjanAtmakatA se jor3A gayA hai| zrI gonDA ne utpAdakatA ke tathya ko samajhAne kA prayAsa kiyA hai| isa bAta ko Ananda kumAra svAmI, DI.DI. kozAmbI, DI. vI. caTTopAdhyAya aura motIcandra Adi vidvAna bhI sarvasammati se svIkArate haiN|' agnipurANa, bRhasaMhitA, dIpArNava Adi zilpazAstroM meM to devAlayoM kI bAhya maNDovara meM strI-puruSa ke yugma rUpa banAne ke nirdeza haiM aura jinAlaya bhI vAstu zAstrAnusAra hI nirmita hue haiN| jinAlayoM meM jahA~ dharma meM vizvAsa pradarzita kiyA gayA hai, vahIM dUsarI ora sAmAjika jIvana ke vibhinna pakSoM ko bhI svIkArA hai| isI sahaja svIkArya bhAva se yahA~ mithuna yugma utkIrNa hue haiN| inake udAharaNa Ahar3a AdinAtha mandira parisara meM eka prastara khaNDa, jisa para mithuna yugma ke kula cAra dRzya aMkita haiN| bIca meM tIna apsarAsvarUpoM kA aMkana kara pratyeka dRzya ko pRthak kiyA gayA hai| prathama dRzya meM strI-puruSa hAtha pakar3e gale meM bAheM DAle premAlApa karate hue, dUsare dRzya meM jAte hue puruSa ko bAMha pakar3akara strI Agraha pUrvaka roka rahI hai, tIsare dRzya meM premI yugala eka-dUsare meM magna haiN| cauthe va antima dRzya meM yugala gale meM bAMheM DAla AliMgana mudrA meM utkIrNa hai| zrI RSabhadeva bAvana jinAlaya meM bhI mithuna yugma paramparA ke kaI dRzya ukerita haiN| yaha dRzya devakUlikAoM ke bAhya maNDovara meM vitAna, pATa bimboM Adi aneka sthAnoM para, vizeSakara parikramA se prathama, dvitIya va mUla prAsAda ke ThIka pIche vAlI bhadradevakUlikA vitAna meM dekhe jA sakate haiN| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 yahA~ eka bAta vidita hai ki mithuna yugma zilpakalA meM utArane kI paramparA sabhI sthAnoM para (jaina, bauddha evaM hindU) samAna rUpa se mAnya rahI hai, kintu inakA sthAna devAlayoM ke bAhya maNDovaroM, vitAnoM Adi sthAnoM para hI svIkArya huaa| jinAlayoM meM kahIM bhI garbhagRha meM isa taraha ke aMkana nahIM milte| vahA~ mAtra ArAdhya 'jina' kI pratimA ko hI pratiSThita kiyA jAtA hai| arthAt vikendrita mana:sthiti utpanna karane vAle dRzyoM ko dekhane ke pazcAt apane mana ko kevala ArAdhya meM hI kendrIbhUta rakhakara, garbhagRha meM pahu~cane vAlA darzaka apane ArAdhya kI saphala ArAdhanA kara sakatA hai| isa prakAra jaina devAlayoM meM mAtra dhArmika viSayoM ko hI mahattva nahIM diyA gayA varan samAja ke anya pakSoM ko bhI aMkita kiyA gayA hai| isameM dharma, artha, kAma evaM mokSa cAroM hI puruSArthoM kA samAja meM sthAna dete hue bhI sabhI kA dharma ko dhyAna meM rakhakara pAlana zreSTha mAnA hai| jinAlayoM meM aMkita viSaya mAtra manoraMjana nahIM karate, varan tatkAlIna dharma, darzana, saMskRti evaM sAmAjika vyavasthA kA gaDha jJAna karAte haiN| saMdarbha : 1. 'tripathagA' varSa 5, aMka 3, pRSTha-55 2. somapurA, prabhAzaMkara bhAratIya zilpa saMhitA, somaiyA pablikezana prA. li., mumbaI, 1975, prastAvanA 3. vahI 4. desAI, devAMganA, eroTika skalpacara oNpha iNDiyA, TATA mekagraoN-hila pabliziMga kaM. li. naI dillI , 1975, pR. 4, 5 -esosiyaTa prophesara, DrAiMga eNDa peMTiMga, 448, zAstrI sarkala udayapura-313001 (rAja.) ****** Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 jainadharma meM varNita kalkI evaM upakalkI kI avadhAraNA : vartamAna pariprekSya meM -DaoN. anila kumAra jaina aneka jaina zAstroM meM kalkI tathA upakalkiyoM kA varNana milatA hai| bhagavAn mahAvIra ke 1000 varSa bAda pahalA kalkI rAjA hotA hai| isake pazcAt pratyeka eka hajAra varSa ke bAda eka-eka kalkI hotA hai| inake madhya meM pratyeka pAMca sau varSa bAda eka-eka upakalkI hotA hai| isa prakAra ikkIsa hajAra varSa ke du:SamA nAmaka (paMcamakAla) meM kula 21 kalkI evaM 21 upakalkI hote haiM, jo jaina dharma ko hAni pahuMcAte haiN| tiloyapaNNattI ke dUsare bhAga meM gAthA saM. 1521 se 1529 taka isakI vistRta carcA kI hai| isake anusAra pahalA kalkI bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke 958 varSa bAda huA, jisakA nAma caturmukha thaa| isakA zAsana 42 varSa taka thaa| kucha anya zAstroM meM isa pahale kalkI kA nAma mihirakula bhI milatA hai| kaSAyapAhuDa ke anusAra mihirakula ne gupta vaMza kA sAmrAjya naSTa-bhraSTa kara diyA aura prajA para bar3e atyAcAra kiye| isase taMga Akara eka hindU saradAra viSNu yazodharma ne bikharI huI hindU zakti ko saMgaThita karake I. 528 meM mihirakula ko parAsta karake bhagA diyA; usane kAzmIra meM jAkara zaraNa lI aura vahA~ I. 540 meM usakI mRtyu ho gyii| __nyAyAvatAra ke anusAra viSNu yazodharma kaTTara vaiSNava thaa| isane hindU dharma kA to bar3A upakAra kiyA, kintu jaina sAdhuoM aura maMdiroM para bar3A atyAcAra kiyaa| isalie jainiyoM meM vaha kalkI nAma se prasiddha huA aura hindU dharma meM use antima avatAra mAnA gyaa| (jainendra siddhAMta koza, bhAga-2) zrI jinendra varNI jI ne apanI khoja ke AdhAra para eka bahuta hI rocaka bAta khii| inake anusAra I. 431-546 ke 115 varSa ke rAjya meM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 eka ke pIche eka aise cAra rAjA hue| sabhI atyanta atyAcArI the| kalkI nAma kA koI eka rAjA na thA; balki uparyukta cAroM rAjA hI apane atyAcAra ke kAraNa kalkI nAma se prasiddha hue| zrI jinendra varNI jI ke isa kathana se niSkarSa nikalatA hai ki yaha koI Avazyaka nahIM ki kalkI eka rAjA hI ho, vaha kaI rAjAoM kA samUha bhI ho sakatA hai| isI prakAra vaha eka vyakti yA phira kaI vyaktiyoM kA samUha bhI ho sakatA hai, jo jaina dharma ko hAni phuNcaaye| bhagavAn mahAvIra ko nirvANa prApta huye 2543 varSa ho cuke haiN| isa prakAra aba taka do kalkI aura do upakalkI to ho cuke haiM tathA tIsarA upakalkI vartamAna yuga meM honA caahie| pahale kalkI ke pazcAt eka aura kalkI tathA do upakalkI kauna the, yaha kahanA to muzkila hai| lekina samaya-samaya para uttara tathA dakSiNa bhArata meM aneka jaina maMdira tor3e gaye, kaI ko hindU maMdiroM meM parivartita kara diyA gayA, aneka jainoM ko ajaina banA diyaa| yaha saba isa bAta kI ora izArA to karate haiM ki jinhoMne bhI aisA kiyA ve nizcita rUpa se kalkI yA upakalkI the| kAla gaNanA ke AdhAra se vartamAna yuga meM bhI upakalkI honA caahie| yaha koI Avazyaka nahIM ki vaha koI vyakti vizeSa hI ho, koI vicAradhArA bhI ho sakatI hai, kisI eka vicAradhArA se jur3e vyaktiyoM kA samUha bhI ho sakatA hai, yA phira kucha anya; lekina eka bAta taya hai ki jaba bhI kalkI yA upakalkI yuga AtA hai taba jainadharma kA hrAsa hotA hai| kucha vizeSa bAteM dRSTigocara hotI haiM, jaise- jaina tIrtho tathA maMdiroM ko yA to naSTa kara denA, yA phira anya matI dvArA unakA adhigrahaNa kara lenA; jainoM kA anya mata ko mAnane ke lie vivaza honA; jaina sAdhuoM para atyAcAra honA, inakA bhraSTa ho jAnA tathA sacce sAdhuoM kI saMkhyA meM kamI A jaanaa| Ajakala deza meM lokataMtra hai| ataH kisI rAjA vizeSa yA sarakAra vizeSa kA upakalkI honA saMbhava pratIta nahIM hotA hai; lekina yaha bhI spaSTa najara A rahA hai ki vartamAna yuga meM jaina tIrthoM para anya matI dvArA yojanAbaddha kabjA kiyA jA rahA hai, bahuta se jaina jAne-anajAne meM anyamatI hote jA rahe haiM, sAdhaoM meM zithilAcAra nirantara bar3hatA jA rahA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 hai| yaha saba jainadharma ke hrAsa hone ke hI lakSaNa haiN| ataH aisA lagatA hai ki vartamAna yuga upakalkI -yuga hI hai| aba prazna yaha hai ki upakalkI hai kauna? merA mAnanA hai ki vartamAna yuga meM jainadharma ke hrAsa hone ke jo lakSaNa dikhAI de rahe haiM isake lie kisI upakalkI kI AvazyakatA nahIM, isa sabake lie to hama svayaM hI jimmedAra haiN| kucha loga kaha sakate haiM ki vartamAna meM to dharma kI bahuta prabhAvanA ho rahI hai, Aja anekoM saMta upalabdha haiM, Aye dina paMcakalyANaka, vidhAna, naye maMdiroM va tIrthoM ke nirmANa kArya ho rahe haiN| ataH yaha jainadharma kA hrAsa nahIM balki paMcamakAla kA utkarSa kAla hai| yadi hama gaMbhIratA se vicAreM to aisA mAtra lagatA hai; lekina vAstavikatA kucha aura hI hai| yadi dharma kI bahuta prabhAvanA ho rahI hai to jainoM kI saMkhyA meM vRddhi honA cAhie, kucha ajainoM ko jaina bananA cAhie, kama se kama jo jaina the yA haiM unheM anya mata mAnane ke bajAya jainadharma meM aura adhika dRr3ha honA cAhie, lekina aisA kucha najara nahIM AtA hai| vAstavikatA yaha hai ki san 1947 meM jitane pratizata jaina the, Aja utane bhI nahIM haiN| maiMne do jiloM ke sarakArI gajaTa dekhe- eka alavara aura dUsarA bharatapura kaa| inakA prakAzana san 1968 meM huA hai| bharatapura ke gajaTa se jAnakArI prApta huI ki bharatapura kI kAmAM tahasIla meM vijayavargIya jAti ke vaNika rahA karate the jo jaina mata mAnate the| Aja prAyaH sabhI vijayavargIya loga vaiSNava/hindU dharma ko mAnate haiN| alavara jile ke gajaTa se patA calA ki san 1951 meM alavara jile meM jainoM kI janasaMkhyA vahA~ kI kula janasaMkhyA kA 1.1 pratizata thI, jo san 1961 meM ghaTakara mAtra 0.5 pratizata raha gii| mahArASTra kI kasAra jAti ke bAre meM hama sabhI jAnate haiM ki kucha dazakoM pUrva unakI janasaMkhyA 80 hajAra raha gaI hai| lagabhaga 60 hajAra jaina kasAra hindU ho gye| isa prakAra jainoM kI janasaMkhyA kama hone ke do kAraNa rahe, eka to naye jaina bane nahIM tathA dUsare jo jaina the ve bhI ajaina hote cale gye| Aja bhI ajaina hone kI prakriyA jArI hai| jo apane nAma ke Age jaina likhate bhI haiM, unameM se bahuta se nAmamAtra ke hI jaina haiM tathA anya mata ke devI-devatAoM ke prati samarpita haiN| Age hama inake kAraNoM ko Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 samajhane kA prayatna kreNge| bhArata ke saMvidhAna nirmAtA DaoN. bI.Ara. ambeDakara hindU dharma ke kaTTara virodhI the, kyoMki hindU dharma meM varNavAda aura chuAchUta bahuta adhika thaa| ataH unhoMne nizcaya kiyA ki ve hindU dharma kA tyAga karake kisI aise dharma ko apanAyeMge jo mAnava mAtra ke kalyANa kI bAta karatA ho| unake pAsa do vikalpa the, yA to jaina bana jAyeM yA phira bauddha; lekina jaina samAja ko zUdra varNa ke logoM ko jaina bana jAnA nahIM suhA rahA thaa| jainoM ke virodha ko DaoN. ambeDakara ne bhA~pa liyA thaa| hamAre saMtoM ne bhI isa bAta kA virodha kiyaa| isa virodha ke kAraNa san 1956 meM DaoN. ambeDakara ne apane pAMca hajAra samarthakoM ke sAtha bauddha dharma apanA liyaa| bAda meM aura bhI anya logoM ne bauddha dharma apanA liyaa| isase pUrva hamAre AcArya to harijana maMdira praveza ko lekara AmaraNa anazana para baiTha gaye the| merI dRSTi meM yaha hamArI bahuta bar3I bhUla thii| yadi hamane ambeDakara jaise logoM ko apane meM milA liyA hotA to Aja hamArI sthiti aura bhI acchI hotii| smaraNa rahe prAcIna kAla meM bhI cAroM vargoM ke loga jaina dharma mAnate the| jarA vicAra kariye, Aja yadi ucca pada para AsIna rASTrapati, pradhAnamaMtrI, rAjyapAla, mukhyamaMtrI yA phira koI maMtrI yA ucca adhikArI hamAre saMtoM ke pAsa Aye yA phira hamAre tIrthoM ke darzanArtha Aye to kyA pahale hama usase usakI jAti yA varNa pUchate haiN| hama aisA kabhI nahIM karate, balki hama hamezA cAhate haiM ki ve hamAre dhArmika AyojanoM meM sammilita hoN| hama unase Ane ke lie nivedana karate rahate haiN| Aja chuAchUta kA vicAra bhI pahale jaisA nahIM hai| ataH hameM mAnanA hogA ki harijanoM ko jaina dharma meM sammilita na karAnA tatkAlIna saMtoM va samAja ke netRtva kI adUradarzitA rhii| yadi hamane harijanoM ko jaina banA liyA hotA to hamArI saMkhyA bahuta adhika hotii| Aja bhI yadi hamAre saMta cAheM to isa dizA meM prayAsa kara sakate haiN| lekina hameM apane vicAroM ko udAra banAnA hogaa| aneka jaina zAstroM meM samyakdarzana ke prabhAvanA aMga kA vistRta varNana milatA hai| isameM batAyA gayA hai ki dAna dene se bhI prabhAvanA hotI Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 hai| lekina hamAre vidvAnoM ne dAna kI paribhASA bahuta hI taMga kara rakhI hai| dAna mAtra jaina saMtoM yA jaina anuyAyiyoM ko hI diyA jA sakatA hai, yadi hameM jainadharma kI saccI prabhAvanA karanI hai to dAna ke artha ko vyApaka banAnA hogaa| sAdharmI ko sahAyatA to kI hI jAnI cAhie, lekina jo ajaina haiM, unheM bhI AvazyakatAnusAra bhojana, auSadhi, zikSA aura makAna upalabdha karAkara unheM jainadharma meM sammilita kiyA jAnA caahie| Aja bhI deza ke karor3oM loga garIbI rekhA ke nIce haiN| kyA unheM bhojana, auSadhi, zikSA Adi pradAnakara dharmalAbha nahIM diyA jA sakatA? jaba kabhI bar3e-bar3e kharcIle AyojanoM va nirmANa kAryoM se phurasata mila jAye to usa para vicAra avazya karanA caahie| eka bAra terApaMtha ke AcArya zrI mahAprajJa jI dakSiNa bhArata kI yAtrA para gaye the| unhoMne kerala meM TUTe huye aneka prAcIna maMdiroM ko dekhaa| unhoMne likhA ki prAcIna samaya meM kerala sahita dakSiNa bhArata meM jainadharma kA bahuta pracAra thaa| jainoM kI janasaMkhyA bhI bahuta thI, lekina Aja nahIM hai| isakA eka pramukha kAraNa hai ki jaina loga apane kartavyoM se vimukha ho gye| jainadharmAnusAra jo bhUkhA hai use bhojana do, jo bImAra hai use auSadhi do. jo azikSita hai use zikSA upalabdha karAo: yahI sahI rUpa meM dAna hai; lekina jainoM ne isa vicAra ko sImita kara liyA tathA IsAIyoM ne apanA liyaa| isa kAraNa kerala ke garIba jainoM ne IsAI dharma apanA liyaa| AcArya mahAprajJa jI ne eka bAta aura kahI ki kore adhyAtma kI bAtoM se koI jaina nahIM bntaa| pahale bhojana Adi kI vyavasthA karo, bAda meM adhyAtma yA jaina banAne kI bAta kro| Aja jitane bhI jaina bace haiM ve bhI jainadharma se apanA moha aura mamatva kama karate jA rahe haiN| usakA mukhya kAraNa hai ki hamAre saMtoM va vidvAnoM kI Ama jaina logoM meM pakar3a kama hotI jA rahI hai| bar3e-bar3e Ayojana dekhakara yaha bhrama to hotA hai ki bahuta bhIr3a ikaTThI ho rahI hai| ata: bahuta prabhAvanA ho rahI hai| lekina jarA gaura se dekhiegA ki usa bhIr3a meM nahIM hote haiN| dhanavAnoM kA bolabAlA rahatA hai, kyoMki bar3I-bar3I boliyAM ve loga hI lete haiN| saMtoM dvArA dhanavAnoM kI prazaMsA hotI rahatI hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 jaba pUjA, prakSAla, AratI saba kucha dhanavAnoM ko hI karanA hai to vahAM garIba jaina Akara kyA karegA? garIba jaina to ghara ke najadIka ke kisI bhI mata ke maMdira meM jAkara baiTha jAyegA jahAM use apane jaise loga dikheN| yuvA varga saMtoM se isalie dUra hotA jA rahA hai ki vaha vibhinna AyojanoM meM bar3hate kriyAkANDa ko svIkAra nahIM kara pA rahA hai| jaba usase dharma kI bAta kI jAtI hai to usake mastiSka meM sAdagI kA citra banatA hai, na ki ADaMbara kaa| garIba aura yuvA hI samArohoM se dUra nahIM rahate, madhyamavarga tathA nimna madhyamavarga ke loga bhI kama hI rahate haiN| jaba ve dekhate haiM ki dhanavAnoM ko maMca para sammAnita kiyA jAtA hai to ve bhI zIghra hI adhika dhanavAna honA cAhate haiM tathA usake lie ve anya mata ke devI-devatAoM kI ora AkarSita ho jAte haiN| dharma kA sahI svarUpa samajhAne meM hamAre saMta va vidvAna saphala nahIM ho pA rahe haiN| ve bar3e-bar3e AyojanoM-paMcakalyANakoM, pratiSThAoM va vidhAnoM meM hI dharma ko sameTa denA cAhate haiN| TelIvijana para bhI adhikatara aise kAryakramoM kA hI bolabAlA rahatA hai| yadi koI saMta yA vidvAn dharmopadeza dete bhI haiM to prAyaH unakA eka priya viSaya rahatA hai ki vijJAna ko bhrAmaka/galata batAnA/ vijJAna kI AlocanA karane meM aisI-aisI bAteM kahI jAtI haiM, jinheM bacce bhI sire se khArija kara deN| jaina saMtoM va vidvAnoM dvArA jainadharma kI jo vyAkhyA kI jA rahI hai vaha bhrama utpanna karane vAlI hai| hara koI apanI-apanI DhapalI aura apanA-apanA rAga alApa rahA hai, kahIM bhI ekarUpatA najara nahIM AtI hai| hara koI apane ko sahI aura dUsare ko galata siddha karane meM lagA huA hai| aisI sthiti meM Amajana kA bhramita honA svAbhAvika hI hai| jabase jaina saMtoM ne hindU devI devatAoM, tyohAroM tathA unakI mAnyatAoM kA jainIkaraNa karanA prAraMbha kara diyA hai, taba se yaha bhrama aura bhI adhika ho gayA hai| navarAtri, kAlI amAvasyA, lakSmIpUjana, gaNezapUjana, kRSNa jayaMtI, grahadoSa nivAraNa Adi aneka bAtoM ko yena-kena-prakAreNa ucita batAnA prAraMbha kara diyA hai| yaha bhI vicAra karanA cAhie ki kyA aisA karane se hama jainadharma kA pracAra kara rahe haiM yA hraas| jainadharma ko itane nIce stara para lAkara khaDA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 kara diyA hai ki aba vaha jainadharma jaisA dikhatA hI nahIM hai| kucha jaina saMta apane hIna AcaraNa ke kAraNa jainadharma ko naSTa karane meM apanA bharapUra yogadAna de rahe haiN| jaina vidvAn va samAja isa para mauna hai| jaina samAja to nAdAna hai, lekina jaina vidvAnoM kA ina viSayoM para cuppI sAdhanA khalatA hai| kucha vidvAn dhana ke lobha ke kAraNa apanA mu~ha banda rakhate haiN| kucha vidvAn jo dhana ke lobhI nahIM bhI haiM ve apanI jAti ke matoM kI jainadharma ke viparIta kriyAoM ko bhI jAti vyAmoha ke kAraNa ucita ThaharAne lagate haiN| mahaMge dhArmika AyojanoM ko to sabhI vidvAnoM ne ucita mAnanA zuru kara diyA hai, jitanA adhika mahaMgA Ayojana, utanI adhika prabhAvanA aura itanI hI adhika dakSiNA, yaha eka sUtra - maMtra banatA jA rahA hai| aise AyojanoM meM kitanA AraMbha ho rahA isa para koI vicAra nahIM krtaa| jaba aise mAmaloM meM vidvAn loga hI cupa raheMge to Amajana jainadharma se vimukha hogA hii| ANEKANTA ISSN 0974-8768 kucha saMta apane ucca AcaraNa dvArA jainadharma kI prabhAvanA kara rahe haiN| jaina va jainetara sabhI ko ahiMsA kA mArga pradarzita bhI kara rahe haiM, lekina ve bhI jainadharma kI unnati meM adhika kAryakArI siddha nahIM ho pA rahe haiN| isakA eka kAraNa yaha bhI hai ki aise saMta bahuta kama haiM aura unake prayAsa bar3e-bar3e AyojanoM rUpI nakkArakhAne meM tUtI kI AvAja banakara raha gaye haiN| eka dUsarI bAta yaha bhI hai ki isase naye jaina bana nahIM pA rahe haiM aura yadi koI bananA bhI cAhe to jaina samAja unheM apane meM sammilita karane meM koI utsAha nahIM dikhAtA hai| aba kucha apane tIrthoM kI sthiti ke bAre meM bhI carcA kara lenA ucita hogaa| hama sabhI jAnate haiM ki hamAre prAcIna tIrthoM para jainetara logoM kI kudRSTi hamezA se hI rahI hai| vartamAna meM aisA lagatA hai ki bhArata kI bahusaMkhyaka samAja yojanAbaddha tarIke se hamAre tIrthoM ko har3apane meM lagI huI hai| hamAre dekhate-dekhate giranAra tIrtha jainoM ke hAthoM se nikala sA gayA hai| aba zikharajI tathA pAlItAnA jaise tIrthoM para bhI unakI kudRSTi hai| sarakAroM se koI bhI madada nahIM milatI hai| sarakAreM prAyaH apane voTa pAne ke kAraNa hamezA bahusaMkhyaka varga kA hI sAtha detI haiN| isI kAraNa Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 prazAsana bhI mUkadarzaka banA rahatA hai| hamAre tIrtha hamAre hAthoM se nikala rahe haiM, isakA eka aura bahuta bar3A kAraNa hai aura vaha hai- hamAre prAcIna tIrthoM se hamAre saMtoM kA moha bhaMga honaa| yadi koI thor3A sA nAma vAlA saMta hai vaha turanta apanA eka nayA tIrtha banA letA hai| isakA sarvAdhika nukasAna yaha huA ki saMta apane dvArA nirmita tIrtha ke lie hI samarpita najara Ate haiN| ve isa bAta se hI saMtuSTa najara Ate haiM ki unakI preraNA dvArA nirmANa karAye tIrtha pragati karate raheM aura inakA nAma bhI hotA rhe| isa prakAra ke ravaiye ke kAraNa prAcIna tIrthoM para saMtoM kA AnA-jAnA bhI kama hotA jA rahA hai| aise nAmI saMta prAyaH dekhane meM kama Ate haiM, jo apanA nayA tIrtha na banAye hoM tathA hamAre AsthA aura zraddhA ke pratIka prAcIna tIrthoM para uddhAra ke lie logoM ko prerita karate hoN| aisI sthiti meM hamAre prAcIna tIrtha upekSita hone lagate haiM aura bahusaMkhyaka jainetaroM ko una para kabjA karane kA acchA maukA mila jAtA hai| isa prakAra jaina tIrthoM kA anya mata ke tIrthoM meM parivartita ho jAnA koI bar3I bAta nahIM hai| dakSiNa bhArata meM aneka prAcIna jaina maMdira upekSita par3e huye haiN| yadi hamAre saMtoM va samAja kA yahI ravaiyA rahA to unakA bhI anya mata ke mandiroM meM parivartita hone meM adhika samaya nahIM lgegaa| kaI sAdhuoM meM bar3hate bhraSTa AcaraNa ke bAre meM likhane kI AvazyakatA nahIM hai, inake bAre meM to samAcAra prAyaH Ate hI rahate haiN| Aja aneka saMta mAtra zithilAcArI hI nahIM haiM, ve sabhI prakAra ke anAcAra, durAcAra, vyabhicAra meM lipta haiM aura duHkha kI bAta yaha hai ki inake viruddha vidvAnoM dvArA koI bhI kAragara kadama nahIM uThAyA gayA hai| isa prakAra sacce santoM kI saMkhyA meM bahuta kamI AI hai| vartamAna meM hindutva kI havA kucha aisI baha rahI hai jisane jainoM ko bhI bahuta prabhAvita kiyA hai| isase hindutva to majabUta ho rahA hai, lekina jainatva aura jainadharma kamajora hotA jA rahA hai| yaha sthiti kucha-kucha vaisI hI hai jaisI pahale kalkI rAjA viSNu yazodharma ke samaya thii| usa samaya usane bhI hindU zakti saMgaThita karake hindU dharma kA to bar3A upakAra kiyA, lekina jainadharma kA bahuta nukasAna kiyaa| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 uparyukta vivecana se niSkarSa nikalatA hai ki vartamAna yuga upakalkI yuga hai, kyoMki isa yuga meM bhI ve sabhI lakSaNa parilakSita ho rahe haiM jo eka upakalkI yA kalkI yuga meM hote haiN| jaise- jainoM kI saMkhyA meM kamI AnA, jaina maMdiroM va tIrthoM kA asurakSita honA, sacce saMtoM kI saMkhyA meM kamI AnA Adi; lekina isa saba kA jimmedAra koI jainetara nahIM balki jaina svayaM haiM, jisameM saMta, vidvAn va samAja barAbara ke hissedAra haiN| -DI-197, motI pArka ke sAmane, motI mArga, bApUnagara, jayapura-302015 (rAjasthAna) ****** Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3. julAI-sitambara, 2019 AcArya zrI vidyAsAgara viracita 'caitanya candrodaya' meM sarvajJa vicAra -DaoN. bAhubali kumAra jaina dArzanika cintana karanA mAnava prakRti hai| anAdikAla se saMsAra meM saMtrasta jIva ko du:khoM se chur3Akara paramasukha kI prApti karAnA hI darzana kA carama lakSya hai| duHkhoM se chUTane ke lie vibhinna darzanoM meM vividha mArga kahe gae haiM, kintu sabakA uddezya pAramArthika sukha kI prApti hI hai| ajJAna kI nivRtti evaM jJAna kI prApti sadguru dvArA pradatta upadeza dvArA sambhava hai; kintu upadezaka athavA mArgadarzaka kI nirdoSatA evaM AptatA se hI usake vacanoM meM prAmANikatA kA samAveza hotA hai| jaise koI pApakArya meM magna vyakti puNyamArga ke pratipAdana karane meM ayogya hotA hai usI prakAra tattvopadeza hetu sarvadarzI evaM nirdoSa puruSa hI samarthavAna ho sakatA hai| Agama meM sampUrNa tattvoM ke jJAtA, azeSa dravyoM kI samasta paryAyoM ke pratyakSa draSTA usa puruSa ko 'sarvajJa' saMjJA dI gaI hai| upadezaka ke vacanoM meM AptatA anivArya hai| AcArya akalaMkadeva ne Apta kA artha kiyA hai- jo jisa viSaya meM avisaMvAdaka hai, vaha usa viSaya meM Apta hai| AptatA ke lie tadviSayaka jJAna aura usa viSaya meM avisaMvAdakatA avazyambhAvI hai| Apta ko vItarAgI tathA pUrNajJAnI honA Avazyaka hai| vItarAgI hone se rAga-dveSajanya asatyatA kA abhAva ho jAtA hai tathA pUrNajJAna ho jAne se ajJAnajanya asatyatA nahIM rahatI hai| isa prakAra Apta ke dvArA upadiSTa vacana asandigdha evaM vastu tattva ke yathArtha pratipAdaka hote haiN| prAyaH sabhI bhAratIya darzanoM meM sarvajJa puruSa kI carcA vibhinna rUpoM meM upalabdha hotI hai| samprati vividha bhAratIya darzanoM meM sarvajJatA kA vicAra kiyA jAtA hai| vividha bhAratIya darzanoM meM sarvajJa vicAra bhAratIya darzanoM meM cArvAka aura mImAMsaka ina do darzanoM ko chor3akara zeSa sabhI (nyAya-vaizeSika, sAMkhya-yoga, vedAnta, bauddha aura jaina) darzana Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 sarvajJa kI sambhAvanA karate tathA yuktiyoM dvArA usakI sthApanA karate haiN| sAtha hI usake sadbhAva meM Agama pramANa bhI pracura mAtrA meM upasthita karate haiN| cArvAka darzana meM sarvajJa viSayaka mAnyatA cArvAka darzana kA dRSTikoNa hai ki yad dRzyate tadasti, yanna dRzyate tnnaasti| indriyoM se jo dikhe vaha hai aura jo na dikhe vaha nahIM hai| pRthvI, jala, agni aura vAyu ye cAra bhUta tattva hI dikhAI dete haiM, ataH ve haiN| para unake atirikta koI atIndriya padArtha dRSTigocara nahIM hotA, ataH ve nahIM haiN| sarvajJatA kisI bhI puruSa meM indriyoM dvArA jJAta nahIM hai aura ajJAta padArtha kA svIkAra ucita nahIM hai| cArvAka pratyakSa pramANa ke alAvA anumAnAdi koI pramANa nahIM mAnate haiN| ataH isa darzana meM atIndriya sarvajJa kI sambhAvanA nahIM hai| mImAMsaka darzana kA dRSTikoNa mImAMsakoM kA mantavya hai ki dharma, adharma, svarga, devatA, naraka, nArakI Adi atIndriya padArtha haiM to avazya, para unakA jJAna veda dvArA hI saMbhava hai, kisI puruSa ke dvArA nhiiN|' puruSa rAgAdi doSoM se yukta hai aura rAgAdi doSa puruSamAtra kA svabhAva hai tathA ve kisI bhI puruSa se sarvathA dUra nahIM ho skte| aisI hAlata meM rAgI-dveSI ajJAnI puruSoM ke dvArA una dharmAdi atIndriya padArthoM kA jJAna sambhava nahIM hai| zabara svAmI ne likhA haicodanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmaM vyavahitaM viprakRSTamityevaM jAtIyakamarthamavagamayitumalaM nAnyat kiNcnendriym| isase vidita hai ki mImAMsA darzana sUkSmAdi atIndriya padArthoM kA jJAna sarvajJa ke dvArA na mAnakara veda dvArA svIkAra karatA hai| kisI indriya ke dvArA unakA jJAna asambhava mAnatA hai| bauddha darzana meM sarvajJatA bauddha darzana meM avidyA aura tRSNA ke kSaya se prApta yogI ke parama prakarSajanya anubhava para bala diyA gayA hai aura use samasta padArthoM kA, jinameM dharmAdharmAdi atIndriya padArtha bhI sammilita haiM, sAkSAtkartA kahA gayA hai| diGnAga Adi bauddha cintakoM ne sUkSmAdi padArthoM ke sAkSAtkaraNa rUpa artha meM sarvajJatA ko nihita pratipAdana kiyA hai; parantu buddha ne svayaM apanI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 sarvajJatA para bala nahIM diyaa| unhoMne kitane hI atIndriya padArthoM ko avyAkRta (na kahane yogya) kahakara unake viSaya meM mauna hI rkhaa|' para unakA yaha spaSTa upadeza thA ki dharma jaise atIndriya padArtha kA sAkSAtkAra yA anubhava ho sakatA hai| usake lie kisI dharma yA pustaka kI zaraNa meM jAne kI AvazyakatA nahIM hai| vastutaH bauddha darzana meM vizeSa bala heyopAdeya tattvajJatA para hI hai, aisA kahA jA sakatA hai| nyAya-vaizeSika darzana meM sarvajJatA nyAya-vaizeSika Izvara meM sarvajJatva mAnane ke atirikta dUsare yogI AtmAoM meM bhI use svIkAra karate haiM; parantu unakI vaha sarvajJatA apavarga prApti ke bAda naSTa ho jAtI hai, kyoMki vaha yoga tathA AtmamanaH saMyoga janya guNa athavA aNimA Adi RddhiyoM kI taraha eka vibhUti mAtra hai| muktAvasthA meM na AtmamanaH saMyoga rahatA hai aura na yog| ataH jJAnAdi guNoM kA uccheda ho jAne se vahA~ sarvajJatA bhI samApta ho jAtI hai| hA~ ve Izvara kI sarvajJatA avazya anAdi ananta mAnate haiN| sAMkhya-yoga darzana meM sarvajJatva nirIzvaravAdI sAMkhya prakRti meM aura IzvaravAdI yoga Izvara meM sarvajJatA svIkAra karate haiN| sAMkhya darzana kA mantavya hai ki jJAna buddhi tattva kA pariNAma hai aura buddhi tattva mahattattva aura mahattattva prakRti kA pariNAma hai| ataH sarvajJatA prakRti tattva meM nihita hai aura vaha apavarga ho jAne para samApta ho jAtI hai| yogadarzana kA dRSTikoNa hai ki puruSa vizeSa rUpa Izvara meM nitya sarvajJatA hai aura yogiyoM kI sarvajJatA, jo sarvaviSayaka 'tAraka' viveka jJAna rUpa hai, apavarga ke bAda naSTa ho jAtI hai| apavarga avasthA meM puruSa caitanya mAtra meM jo jJAna se bhinna hai, avasthita rahatA hai| yaha bhI Avazyaka nahIM hai ki hara yogI ko vaha sarvajJatA prApta ho| tAtparya yaha hai ki yogadarzana meM sarvajJatA kI sambhAvanA to kI gaI hai, para vaha yoga vibhUtijanya hone se anAdi ananta nahIM hai, kevala sAdi sAnta hai| vedAnta darzana meM sarvajJatA vedAnta darzana ke anusAra sarvajJatA anta:karaNa niSTha hai aura vaha jIvanmukta dazA taka rahatI hai, usake bAda vaha chUTa jAtI hai| usa samaya Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 jIvAtmA avidyA se mukta hokara vidyArUpa zuddha saccidAnanda brahmamaya ho jAtA hai aura sarvajJatA, AtmajJatA meM vilIna ho jAtI hai athavA usakA abhAva ho jAtA hai| jainadarzana meM sarvajJa vicAra jainadarzana meM jJAna ko AtmA kA svarUpa athavA svAbhAvika guNa mAnA gayA hai aura use sva-para prakAzaka svIkAra kiyA gayA hai| yadi AtmA kA svabhAva jJatva na ho to veda ke dvArA bhI sUkSmAdi jJeyoM kA jJAna nahIM ho sktaa| AcArya akalaMkadeva ne likhA hai ki aisA koI bhI jJeya nahIM hai, jo jJa svabhAva AtmA ke dvArA na jAnA jaae| kisI viSaya meM ajJatA kA honA jJAnAvaraNa tathA mohAdi doSoM kA kArya hai| jaba jJAna ke pratibandhaka jJAnAvaraNa tathA mohAdi doSoM kA kSaya ho jAtA hai to binA rukAvaTa ke samasta jJeyoM kA jJAna hue binA nahIM raha sktaa| isI ko sarvajJatA kahA gayA hai| jaina manISiyoM ne prArambha se trikAla aura trilokavartI azeSa padArthoM ke pratyakSajJAna ke artha meM isa sarvajJatA ko paryavasita mAnA hai| Agama granthoM evaM tarkagranthoM meM hameM sarvatra sarvajJatA kA pratipAdana milatA hai| SaTkhaNDAgama sUtroM meM kahA gayA hai ki "kevalI bhagavAna samasta lokoM, samasta jIvoM aura anya samasta padArthoM ko sarvadA eka sAtha jAnate va dekhate haiN|" AcArya kundakunda svAmI ne kahA hail- AvaraNoM ke abhAva se udbhUta kevalajJAna vartamAna, bhUta, bhaviSyat, sUkSma, vyavahita Adi saba taraha ke jJeyoM ko pUrNa rUpa se yugapat jAnatA hai| jo trikAla aura trilokavartI sampUrNa padArthoM ko nahIM jAnatA vaha ananta paryAyoM vAle eka dravya ko bhI pUrNatayA nahIM jAna sakatA aura jo ananta paryAya vAle eka dravya ko nahIM jAnatA vaha samasta dravyoM ko kaise eka sAtha jAna sakatA hai? bhagavatI ArAdhanAkAra AcArya zivakoTi svAmI ne kahA hai- vItarAga bhagavAn tInoM kAloM, ananta paryAyoM se sahita, samasta jJeyoM aura samasta lokoM ko yugapat jAnate va dekhate haiN|' tattvArthasUtrakAra AcArya umAsvAmI mahArAja ne graMtha ke maMgalAcaraNa meM jJAtAraM vizvatattvAnAM pada ke dvArA vizva ke carAcara padArthoM ke jJAtA, sarvajJa ko namaskAra kiyA hai| AcArya samantabhadra svAmI ne bhI sarvatattvoM ke jJAtA, mAtA ke samAna hitopadezI, bhavyajanoM ko mokSamArga ke Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 netA svarUpI sarvajJa bhagavAn ko namaskAra kiyA hai|'' munisuvratanAtha bhagavAn kI stuti karate hue kahA hai- he bhagavAn! cetana aura acetana rUpa saMsAra kSaNa-kSaNa meM dhrauvya, utpAda aura vyaya rUpa lakSaNa se yukta haiM, isa prakAra kA yaha jo vaktRpravara ApakA vacana hai, vaha ApakI sarvajJatA kA dyotaka jainadarzana sammata sarvajJa kI siddhi pUjya AcArya samantabhadra svAmI ne AptamImAMsA nAmaka grantha meM tathA unake paravartI AcAryoM ne bhI isa viSaya para bharapUra cintana kara kuzalatA pUrvaka sarvajJa kI siddhi kI hai| AptamImAMsA meM AcArya samantabhadra svAmI ne yukti dI hai ki sUkSmAdi atIndriya padArtha bhI anumeya hone ke kAraNa kisI ke pratyakSa haiN| isI prakAra antarita evaM dUrastha padArtha bhI jisake pratyakSa haiM vahI sarvajJa hai| eka dUsarI yukti ke dvArA sarvajJatA ke pratibAdhaka ajJAnAdi doSoM aura jJAnAvaraNAdi AvaraNoM kA kisI AtmavizeSa meM abhAva siddha karate hue kahate haiM ki kisI puruSa vizeSa meM jJAna ke pratibandhakoM kA pUrNatayA kSaya ho jAtA hai, kyoMki unakI anyatra nyUnAdhikatA dekhI jAtI hai| jaise svarNa meM bAhya aura antaraMga donoM prakAra ke mailoM kA abhAva daSTigocara hotA hai|16 pratibandhakoM ke haTa jAne para jJa svabhAva AtmA ke lie koI jJeya-ajJeya nahIM rhtaa| jJeyoM kA ajJAna yA to AtmA meM una saba jJeyoM ko jAnane kI sAmarthya na hone para hotA hai yA jJAna ke pratibandhakoM ke rahane se hotA hai| cUMki AtmA 'jJa' hai aura tapa, saMyamAdi kI ArAdhanA dvArA pratibandhakoM kA abhAva pUrNatayA sambhava hai| aisI sthiti meM usa vItarAga mahAyogI ko koI kAraNa nahIM ki azeSa jJeyoM kA jJAna na ho| niSkarSa yaha hai ki AtmA 'jJa' jJAtA hai aura isake jJAna svabhAva ko Dhakane vAle AvaraNa dUra hote haiN| ataH AvaraNoM ke vicchinna hone para jJa-svabhAva AtmA ke lie phira kyA zeSa raha jAtA hai? arthAt kucha bhI nhiiN| aprApyakArI jJAna se sakalArtha viSayaka jJAna honA avazyambhAvI hai| indriyAM aura mana sakalArtha parijJAna meM sAdhaka na hokara bAdhaka hai| ve jahAM nahIM haiM aura AvaraNoM kA pUrNataH abhAva hai, vahAM traikAlika aura trilokavartI yAvajjJeyoM kA sAkSAt jJAna hone meM koI bAdhA nahIM hai| AcArya vidyAnanda Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ANEKANTA - ISSN 0974-8768 svAmI ne bhI ukta Azaya kA eka zloka aSTasahasrI meM uddhRta kiyA hai|" AcArya akalaMkadeva ne nyAyavinizcaya meM kahA hai ki AtmA meM samasta padArthoM ko jAnane kI pUrNa sAmarthya hai| saMsArI avasthA meM usakA jJAna jJAnAvaraNa karma se AvRta rahatA hai| ataH usakA pUrNa prakAza nahIM ho pAtA hai; kintu jaba jJAna ke pratibandhaka karma kA pUrNa kSaya ho jAtA hai, taba usa jJAna ke dvArA samasta padArthoM ko jAnane meM kyA bAdhA hai? AcArya akalaMkadeva ne sarvajJatA viSayaka yuktiyAM dI haiN| unake anusAra AtmA meM samasta padArthoM ko jAnane kI sAmarthya hai| isa sAmarthya ke hone se hI koI puruSa vizeSa ke dvArA bhI sUkSmAdi jJeyoM ko jAnane meM samartha ho sakatA hai anyathA nhiiN| dvitIya yukti ke anusAra yadi puruSoM ko dharmAdharmAdi atIndriya jJeyoM kA jJAna na ho to sUrya, candrAdi grahoM kI grahaNa Adi kI bhaviSyat dazAoM aura unase hone vAlA zubhAzubha kA avisaMvAdI upadeza kaise ho sakegA? tRtIya yukti ke anusAra jisa prakAra aNu parimANa bar3hatA-bar3hatA AkAza meM mahAparimANa yA vibhutva kA rUpa le letA hai, kyoMki usakI taratamatA dekhI jAtI hai, usI taraha jJAna ke prakarSa meM bhI tAratamya dekhA jAtA hai| ataH jahAM vaha jJAna sampUrNa avasthA (niratizayapane) ko prApta ho jAtA hai, vahIM sarvajJatA A jAtI hai| aMtima yukti atyanta mahattvapUrNa hai| isameM unhoMne kahA hai ki sarvajJatA kA koI bAdhaka pramANa nahIM hai| pratyakSa Adi pAMca pramANa to isake lie bAdhaka nahIM ho sakate, kyoMki ve vidhi (astitva) ko viSaya karate haiN| yadi ve sarvajJatA ke viSaya meM dakhala deM to unase sarvajJatA kA sadbhAva hI siddha hogaa| mImAMsakoM kA abhAva pramANa bhI usakA niSedha nahIM kara sakatA, kyoMki abhAva pramANa ke lie yaha Avazyaka hai ki jisakA abhAva karanA hai usakA smaraNa aura jahA usakA abhAva karanA hai, vahA~ usakA pratyakSa darzana Avazyaka hI nahIM pratyuta anivArya hai| isa taraha jaba koI bAdhaka nahIM hai to koI kAraNa nahIM ki sarvajJatA kA sadbhAva siddha na ho| isa prakAra se jainAcAryoM ne vividha granthoM meM yukti evaM Agama dvArA sarvajJa kI vyAkhyA prastuta kI hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 caitanya candrodaya meM sarvajJa vimarza caitanya candrodaya paramapUjya AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja dvArA saMskRta bhASA meM nibaddha kAvya hai| isameM sarvajJa ke svarUpa evaM unake AtmaguNoM ke bAre meM sUkSma cintana kiyA gayA hai| sarvajJa dazA meM jIva ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha evaM ananta vIrya rUpa ananta catuSTaya se yukta hotA hai| pratipakSI dvArA zaMkA karane para ki chadmastha avasthA meM darzanopayoga kA jo prayojana hai vaha nizcita hI krama se ho tathA bAda meM sarvajJa dazA meM pApa kI hAni ho jAne se jJAnopayoga mAtra hI kAryakArI hotA hai|'' chadmasthatAyAM kila darzanasya prayojanaM yatkramato'stu pshcaat| isa pakSa kA nirasana karate hue pUjya AcArya zrI kahate haiM- dvandva se rahita jana kahate haiM ki nizcaya se jo kucha samasta jagat ke padArtha haiM ve donoM dharma vAle haiN| he sAdhu! jJAnopayoga kA viSaya vizeSa ko grahaNa karanA hai aura darzanopayoga kA viSaya nizcita hI sAmAnya ko grahaNa karanA hai| vastutaH koI bhI guNa kisI dUsare guNa kA na Adheya hotA hai, na AdhAra hotA hai, na kArya hotA hai| jo darzana guNa hai vaha jJAna guNa nahIM hai aura na anya hai| jo jJAna guNa hai vaha darzana guNa nahIM hai aura na anya hai| jo darzana kA viSaya hai vaha jJAna kA viSaya nahIM hai. jo jJAna kA viSaya hai vaha darzana kA viSaya nahIM hai| samasta guNa zakti rUpa se dravya meM apane svarUpa se hI rahate haiN| jJAnaguNa savikalpa hai, darzana guNa nirvikalpa hai| darzana aura jJAna guNa ke viSaya ko nahIM jAnane vAle ve pUrvAgrahI mukta nahIM hote haiN| pUrvAgraha ko nahIM chor3anA hI moha hai| usa pUrvAgraha ko chor3e binA kyA doSa hogA? kahate haiM- sarvajJa avasthA meM yadi vijJAna mAtra kAryakArI hai, aisA Apane mAnA hai to darzana guNa kI hAni ho jaaegii| isa darzana ko jo AvRta karatA hai, vaha darzanAvaraNa karma hotA hai| Dhakane yogya darzana hai, jaba vaha hI nahIM hai to usako Dhakane vAlA karma bhI nahIM hogaa| darzana kI hAni hone para darzanAvaraNa karma kA abhAva hogA, jisase karma sAta hI raha jAeMge, yaha doSa aaegaa| jaisA ki pUjya AcArya vIrasena svAmI ne kahA hai- yadi darzana kA sadbhAva na mAnA jAe to darzanAvaraNa ke binA sAta sAta karma hI hoMge, kyoMki AvaraNa karane yogya darzana kA abhAva mAnane para Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 usake AvaraNa kA sadbhAva mAnane meM virodha AtA hai| isa prakAra prakRta yukti ke dvArA sarvajJa meM jJAna tathA darzana donoM guNoM kI yugapat sattA siddha kI hai| 'jJAna hI sukha hai' isa prakAra ke ekAnta abhiprAya karane vAle kahate haiM- jinake ghAtiyA karma kSaya ho cuke haiM, jo atIndriya haiN| ananta jinakA uttama vIrya hai, jo pUrNa tejayukta haiM, vaha AtmA jJAna aura sukha meM pariNamana karatA hai| isalie nirAkula lakSaNa vAlA jJAna hI sukha hai yaha siddha hotA isa ekAMta dhAraNA kA yahAM nirAkaraNa karate haiM- jJAna meM jo sukha kahA hai vaha mukhyatA kA abhAva hone se upacAra mAtra hI hai| bhinna-bhinna guNoM kA eka sAtha sambandha yahAM upacAra se pravRtta hai| bhinna guNoM ke bhinna kArya dekhe jAne ke kAraNa jJAna guNa se sukha guNa bhinna hai| bhinna-bhinna kArya karane vAle hone se samasta guNa AtmA meM bhinna rUpa se rahate haiN| isalie bheda vivakSA se saMjJA lakSaNa aura prayojana Adi kI apekSA ina guNoM meM bhinnapanA bhI jAnanA caahie| yadi aisA nahIM mAnate haiM to phira anantacatuSTaya rUpa cetanAtmaka kahe jAne vAle mukhya guNa tIna hoMge, yaha doSa aaegaa| isI prakAra jJAna mArgaNA meM kyA sukha guNa kA grahaNa kiyA hai? nahIM kiyA hai| yaha dUsarA doSa utpanna hogaa| arthAt jJAna hI yadi sukha hotA to jJAna mArgaNA meM sukha kA grahaNa hotaa| Agama pramANa dete hue pUjya AcAryazrI ne kahA hai- ina pUjya arahaMta bhagavAn meM jo ki nizcita rUpa se Apta rUpa se sahita haiM, pApakarma kI hAni se to jJAna jinakA pUrNatA ko prApta hai, unameM bhI vaha vedanIya karma ke nAza se utpanna hone vAlA avyAbAdha sukha (siddhoM meM pAyA jAne vAlA nirbAdha sakha) nizcaya se nahIM dekhA jAtA hai| isa pramANa se sakha guNa jJAna guNa se bhinna siddha hotA hai| kisI ke dvArA zaMkA karane para ki cUMki mohanIya karma ke kSaya se ananta sukha kI prApti hotI hai| ataH sarvajJadeva ke ananta sukha kI taraha hI kSINamoha guNasthAna meM ananta sukha hotA hai| aisA kahane para pUjya AcAryazrI unakA nirAkaraNa karate haiM ki yaha kathana yogya nahIM hai, kyoMki anantavIrya ke binA bhI ananta sukha aura ananta jJAna hotA hai, yaha Agama se viruddha hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 vaktuM na cAhaM jinape yathA syAt prakSINamohe'pi sukhaM hynntm| anantavIrya ke sAtha hI anantajJAna kI utpatti siddhAnta meM kahI hai, kyoMki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma kA kSaya eka sAtha hI hotA hai| ananta zakti ke binA cUMki ananta ko jAnane kI aura dekhane kI zakti bhI asambhava hai| isalie ananta sukha ko anubhavane kI zakti bhI asambhava hai yaha tAtparya hai| bArahaveM guNasthAna meM mohanIya kA kSaya ho jAne para bhI jJAnAvaraNa karma ke kSaya ke binA anantasukha kI upalabdhi nahIM hotI hai, kyoMki anantacatuSTaya kI utpatti eka sAtha hotI hai| kahA bhI hainokaSAya aura vighnacatuSka ke kSaya se ananta, anupama, avyAbAdha, nirApekSa AtmA se utpanna sukha hotA hai| sarvajJa ke vimarza meM pUjya AcAryazrI ne mImAMsakoM kA mata rakhate hue kahA hai ki vaktA hote hue bhI sarvajJa honA aura AptapanA sambhava nahIM hai| koI bhI manuSya Apta nahIM ho sakatA hai, kyoMki vaha vaktA hai, indriya jJAna se sahita hai, icchAvAna hai evaM puruSa hai| jo Atmastha hai vaha isa prakAra prakhara vaktA nahIM ho sakatA hai| jo vyakti dUsaroM ko hita kA upadeza detA hai vaha samasta dravyoM kA jJAtA, sarvajJa aura kSudhA Adi doSoM se rahita Apta nahIM ho sakatA hai tathA jo apanI zuddha AtmA meM santuSTa hokara rahatA hai vaha Atmastha prakhara vaktA nahIM ho sakatA hai| bolane kA artha hI paronmukhatA hai| jo paronmukha hai, usakI AtmA meM sthiti kaise ho sakatI hai? kyoMki ina donoM kA eka sAtha honA sahAvasthAna virodha hai| dUsarI bAta ki bolanA manapUrvaka icchA ke dvArA hotA hai| icchA sahita ke nirdoSa vAkya racanA aura sabhI AtmA kA hita honA saMbhava nahIM hai aura jo icchA se rahita hai, usake vacana prAmANika kaise ho sakate haiM? kyoMki galI meM ghUmane vAle pAgala vyakti kI taraha binA vicAre bolatA hai| ukta abhiprAya kA nirAkaraNa karate hue TIkAkAra munizrI praNamyasAgara jI mahArAja likhate haiM- vaha sarvajJa athavA Apta karmasamUha kA vinAzaka hai| asatya aura ubhaya vacana kA kAraNa mana hai| vaha mana kSAyopazamika bhAva kA anusaraNa karatA hai| vaha mana una kSAyika bhAva ke sAtha rahane vAle arhanta meM sambhava nahIM hai, kyoMki unake kSayopazama jJAna kA abhAva hai| isalie Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ANEKANTA - ISSN 0974-8768 karmasamUha kA abhAva hone se unameM sarvajJatA hai| isI kAraNa se vaha hI virAga haiN| vacanoM kA nirdoSapanA aura sarvAtma hitapanA bhI bAdhita nahIM hai, kyoMki virAga haiN| sarvajJadeva ke mohanIya karma kA sarvathA nAza ho jAne se moha kI paryAya svarUpa icchA kA abhAva ho gayA hai| ataeva vItarAga bhagavAn kI vANI icchA se rahita hai| jaisAki pUjya AcArya samantabhadra svAmI ne bhI kahA hai29 anAtmArthaM vinA rAgaiH zAstA zAsti sato hitam / dhvanan zilpikarasparzAn murajaH kimapekSate // arthAt sarvajJa deva rAga ke binA apanA prayojana na hone para bhI bhavya jIvoM ko hita kA upadeza dete haiM, kyoMki vAdaka ke hastasparza karatA huA mRdaMga kyA apekSA rakhatA hai? kucha nahIM / zabda kahA bhI hai- eka aneka artha vAle yaha Apake hitakArI vacana sunakara vaktA kI nirdoSatA ko kauna nahIM pahacAna sakate haiM? arthAt sabhI pahacAna lete haiN| jaise jo vyakti jvara se pIr3ita hai vaha usake svara se jAna liyA jAtA hai| isa prakAra jo sakalajJa hai, vaha vaktA hai, yaha iSTa hai| sayogI kevalI bhagavAn ke isa prasaMga meM koI bhI doSa kI puSTi nahIM hotI hai| jo koI sarvajJa meM kSudhA tRSA Adi doSa evaM roga va cikitsA mAnate haiM, unakA nirAkaraNa pUjya AcAryazrI karate hue kahate haiM"- jo pahale kahA ki zarIra kI avasthA hI isa prakAra jAnanI cAhie? yaha ThIka nahIM hai| vaha zarIra kI sthiti vIryAntarAya karma ke kSaya se anantavIrya kA lAbha ho jAne se hotI hai| usa anantavIrya ke sAtha lAbhAntarAya karma kA kSaya bhI hotA hai, jisake kAraNa pratikSaNa atyanta snigdha, divya, sUkSma, paramaudArika zarIra se pratibaddha jitanI Ayu zeSa bacI hai, utanI mAtra sthiti se yukta Ane vAlI zarIra vargaNAoM ke dvArA usa zarIra meM upacaya banA rahatA hai| yadi kaho ki jJAna, dhyAna aura saMyama kI siddhi ke lie kevalI bhagavAn bhojana karate haiM to vaha bhI anucita hai, kyoMki unheM tIna kAlavartI aura tIna loka ke samasta padArthoM kA samUha pratyakSa hai aura yathAkhyAtacAritra vihAra zuddhi saMyama se sahita haiN| mana rahita hote haiM isalie unheM dhyAna ke lie bhI prayAsa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 nahIM karanA par3atA hai| una kevalI ke kSudhA se utpanna vedanA ke pratIkAra ke lie bhukti hotI hai, aisA bhI nahIM hai, kyoMki ananta sukha se sampanna aura mohanIya karma se rahita ke vaha vedanA nahIM hotI hai| una kevalI ke asAtA karma ke udaya se utpanna vaha vedanA sambhava nahIM hai, kyoMki pratisamaya IryApatha Asrava se sAtA svarUpa usI kSaNa udaya svabhAva vAlA jo karmAhAra hotA hai, vaha asAtA ke udaya ko parAbhUta kara detA hai| yadi kaho ki prANarakSA ke lie AhAra grahaNa hotA hai, to aisA bhI nahIM hai, kyoMki utkRSTa saMhanana vAle caramazarIrI ke lie vaha aprayojanIya hai| kSudhA aura atisAra Adi roga bhI moha kA kSaya hone para samartha nahIM haiN| pahale hI asAtA Adi vedakarma kI udIraNA kA abhAva ho jAne se vaha veda bhI kAryakArI nahIM hotA yahA~ kisI ke dvArA jijJAsA karane para ki vaha arhanta bhagavAn mokSa kyoM nahIM gae?3 samAdhAna karate haiM ki Ayukarma kA hanana nahIM karanA cAhie, kyoMki aisA karane meM hiMsA kA prasaMga AtA hai| isalie zeSa karmoM ko samAna karake aura unakA nAza karake jitanI Ayu AtmA ne prApta kI hai, utanI pUrNa karake vaha arhata prabhu vilamba se mokSa prApta karate haiN| ukta saMdarbha meM pUjya AcArya zrI dvArA kiyA gayA padyAnuvAda bhI dRSTavya hai prathama Ayu sama saba karmoM kI. sthiti ko karanA hotA hai| yathAkAla phira dhyAna yoga se, unako haranA hotA hai|| prANaghAta se hiMsA hotI, Ayu karma ko prANa khaa| use pUrNa kara bAda mokSa ko, karate jina prasthAna ahaa|| isa prakAra se jainAcAryoM dvArA pUrva meM kathita sarvajJa lakSaNa ko vartamAna meM bhavya jIvoM ko paricita karAne hetu saMta ziromaNi AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ne caitanya candrodaya meM Agama ke Aloka meM sarvajJa siddhi jaise kaThina viSaya ko bhI bhavya jIvoM ke samakSa sarala evaM sahaja bhASA meM upasthApita kiyA hai| sAtha hI pUjyamuni zrI praNamyasAgara jI mahArAja dvArA kI gaI candrikA TIkA se mAno yaha kRti bhavya jIvoM ke saMtapta hRdayoM ko zItala cAMdanI pradAna kara rahI hai| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ANEKANTA - ISSN 0974-8768 saMdarbha: 1. yo yatrAvisaMvAdakaH saH tatrAptaH, tataH pro'naaptH| tattvapratipAdanamavisaMvAdaH tdrthjnyaanaat| (aSTasahasrI/236) 2. tathA vedetihaasaadijnyaanaatishyvaanaapi| na svargadevatA'pUrva-pratyakSakaraNe kssmH|| (kumArilabhaTTa, mImAMsAzlokavArtika) 3. zAbarabhASya/1-1-5 4. majjhimanikAya 2-2-3, muulmaaluNkysuutrsNvaad| 5. prazastapadabhASya, pR. 187, klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH- yogsuutr| 6. tadAdraSTuH svarUpe'vasthAnam- yogasUtra, 1-1-3 7. upayogo lakSaNam, tattvArthasUtra/2/8 8. NANaM pyaasyN| 9. SaTkhaNDAgama payadisUtra/78 10. pravacanasAra/1/47, 48, 49 11. passadi jANadi ya tahA tiNNivi kAle sapajjae svve| taha vA logamasesaM passadi bhayavaM vigymoho|| (bhagavatI ArAdhanA/2135) 12. sarvasya tattvasya bhavAn pramAtA, mAteva bAlasya hitaanushaastaa| guNAvalokasya janasya netA, mayApi bhaktyA prinnuuyte'dy|| (svayaMbhUstotra/supArzvajinastavanam/4) 13. sthitijanananirodhalakSaNaM, caramacaraM ca jagat prtikssnnm| iti jina! sakalajJalAMchana, vacanamidaM vadatAMvarasya te|| (svayaMbhUstotra/munisuvratajinastavanam/4) 14. sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH ksycidythaa| anumeyatvato'gnyAdiriti srvjnysNsthitiH|| (AptamImAMsA / 5) 15. dossaavrnnyorhaani-nishshessaastytishaaynaat| kvacidyathA svahetubhyo bhirntrmlkssyH|| (AptamImAMsA / 4) 16. jJo jJeye kathamajJaH syAdasati prtibndhne| dAhyo'gnirdAhako na syAdasati prtibndhne|| (aSTasahasrI/1/pRSTha 50) 17. (ka) asti sarvajJaH sunizcitAsambhavavadbAdhakapramANatvAt, sukhaadivt| (siddhivinizcaya/vR. 8-6) (kha) aSTasahasrI/kArikA/5 sarvajJatAyAmaghahAnitazca vijJAnamAtraM kila kaarykaari|| (caitanya candrodaya / 10) 18. yadvastuto vastu samastamastu dvandvAtmaka dvandvavimukta aah| jJAnasya sAdho! viSayo vizeSaH sAmAnyametatkila drshnsy|| (caitanya candrodaya/11) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 19. caitanya candrodaya / TIkA / pRSTha 18 20. tathApi te pUrvadazA na muktA muktA vimohAdanuyAnti maunam / vArya vinA vAraka eSa ko'stu karmANi sapteti bhaveddhi doSa: // ( caitanya candrodaya/ 12 ) 21. kiMca, satta kammANi hojja, AvaraNijjAbhAve AvaraNassa sattavirohAdo / 22. pakkhINaghAdikammo aNaMtavaravIrio ahiytejo| jado adiMdao so NANaM sokkhaM ca pariNamadi / (pravacanasAra / 19 ) 25. jJAne supUrNe tvaghahAnito'smin pUjye'rhati hyAptatayA'nuyukte / sukhaM hyavAdhaM na hi dRzyate taditi pramANAtsukhamastu bhinnm|| ( caitanya candrodaya 15 ) anantavIryeNa vinApyanantaM jJAnaM sukhaM kiM samaye samuktam (caitanya candrodaya/94) 26. Nava NokaSAyavigghacaukkANaM ca ya khayAdaNaMtasuhaM / aNuvamamavvAvAhaM appasamutthaM NirAvekkhaM / (caitanya candrodaya / TIkA / pR. 148 ) 27. vaktA bhavanno sakalajJa Apta Atmastha evaM prakharo na vaktA / kamavahanteti virAga iSTazcAsmin prasaMge nahi doSapuSTaH (caitanya candrodaya /95) 28. ratnakaraNDaka zrAvakAcAra / 8 29. nAnArthamekArthamadastvaduktaM hitaM vacaste nizamayya vaktuH / nirdoSatAM ke na vibhAvayanti jvareNa muktaH sugama: svareNa / / (caitanya candrodaya / TIkA / uddhRta zloka / pR.150) 30. bhuGkte'tra tiSThan sa guNe sayoge kimekazo vA bahuzo dvizo vA / rugNo'pyasAtodayatazcikitsyastanoravasthA tviti veditavyA / / 79 tanusthitiH sA'mitavIryalAbhAt sadAgatAbhistanuvargeNAbhiH / mohakSaye'laM na ruje kSudhAyai vedo'pyabhAvAttadudIraNAyAH || ( caitanya candrodaya / 96-97) 31. caitanya candrodaya / TIkA / pR. 152 32. anantazaktau ca dugAdipUrtI karmANi sarvANi vihatya mokSaM / kiM kAraNaM no gatavAn sa norhan nArho'si vaktuM tviti he hitaiSin / / (caitanya candrodaya / 98) 33. hantavya mAyurna yato'tra hiMsA tataH sa dUraH samupaiti mokSam / ApUrya pUrNa svagataM tadAyuH zeSAn samIkRtya vidhIMzca hatvA / / (caitanya candrodaya/99) - kizanagar3ha, ajamera (rAja.) Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 jaina dharma Adhunika vijJAna ke saMdarbha meM -bra. samatA jaina mAraurA jaina dharma vaijJAnika aura vItarAga vijJAnatA kA dharma hai| dharma aura vijJAna paraspara do samAntara vicAra dhArAoM evaM kArya praNAliyoM ke dyotaka mAne jAte haiN| dharma ko paramparAoM evaM kriyAkANDoM kA koSa mAnA jAtA hai, jabaki vijJAna pragatizIlatA aura AdhunikatA kA sAkSAt bimba hai| jaina dharma meM AsthA rakhane vAle baMdhuoM ko to vizeSataH garva honA cAhie ki Aja vijJAna kA vRkSa hamAre siddhAMtoM kI dharA para pallavita aura puSpita ho rahA hai| jaina dharma ke sabhI siddhAnta mUrtimaMta evaM jIvaMta haiN| sarvajJa tIrthaMkaroM ne vizva kalyANa ke liye jo upadeza diye the, vaha Aja Adhunika vijJAna se siddha ho rahe haiN| ataH jaina darzana meM jina siddhAMtoM kA vivecana kiyA gayA hai, Adhunika vijJAna bhI niraMtara una satyoM kI ora bar3ha rahA hai, unheM jAnane kA prayAsa kara rahA hai| ____ vartamAna samaya kA yuvA varga vaijJAnika paddhati ko sIkhane kA icchuka hai| yadi yuvA varga vijJAna ke adhyayana ke sAtha jaina dharma ke siddhAntoM ko samajhane kA prayAsa karegA to vaha bahuta sAre tathyoM ko ujAgara kara skegaa| laukika zikSA ke sAtha-sAtha AdhyAtmika zikSA ko bhI vaijJAnika dRSTikoNa se lene kA samaya A gayA hai| tabhI jaina siddhAMtoM kI prAsaMgikatA ko hama vaijJAnika paripekSya meM samajha skeNge| Aja kA yaMtra vijJAna jaba vItarAga vijJAnatA ko mAnegA, tabhI vaha pUrNatA ko prApta ho paaegaa| yadi vartamAna meM Adhunika vijJAna upayogI hai to vItarAga vijJAna bhI prAsaMgika hai, kyoMki Adhunika vijJAna aura vItarAga vijJAna paraspara pUraka haiN| ___vijJAna, viveka aura yukti ko kabhI chor3atA nahIM hai| isaliye vaha apane patha se kabhI bhI bhaTakatA nahIM hai| phalataH usameM visaMgatiyoM aura vikRtiyoM kA praveza nahIM hotA, kintu yaha bAta bhI nizcita hai ki vaijJAnika jAnate hue bhI kabhI bhI gRhIta aura agRhIta mithyAtva se dUra Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 nahIM ho pAte haiM, kyoMki mithyAtva kA nAza dharma ke mAdhyama se hI hotA ataH Adhunika vijJAna meM se upAdeyabhUta vastutattva ko jAnakara dharma-darzana ke vijJAna ko samajhanA nitAnta Avazyaka hai| vijJAnaM bhautikaM jJAnaM, darzanaM tttvnirnnyH| dharma Atmonnate mArgaH uttarottare mhaan|| kanakanaMdI __ arthAt bhautika jJAna ko vijJAna kahate haiM, tattva nirNaya ko darzana kahate haiM, jina mArga para calane se Atmika unnati, zAMti milatI hai, use dharma kahate haiN| vijJAna se darzana tathA darzana se dharma zreSTha hai| vijJAna Science- vi= vizeSa, jJAna = vastu svarUpa ko jAnanA vijJAna Science = zeSa vastu ke satya svarUpa ko vizeSa rUpa se arthAt parIkSaNa, nirIkSaNa se jAnane ko vijJAna kahate haiN| Aja jo vaijJAnika apane zodha evaM bodha se prApta jJAna ko satya mAna rahe haiM, kala satya ke prakAza meM asatya sAbita ho jAtA hai, taba sabake sAmane apanI bhUla svIkAra bhI karate haiN| yaha vaijJAnikoM kA evaM vaijJAnika yuga kA sabase pradhAna evaM prathama suvarNa niyama hai| vijJAna sambandhI jJAna indriya upaja hai, parantu dharma AtmA se anisRta hai aura paraspara sUkSma vijJAna kI parisImA daihika evaM laukika hai, parantu dharma sarvakSetra, sarvakAla, sarvavyApI, sArvabhaumika asIma tattva hai| paM. daulatarAma jI ne kahA hai tIna bhuvana meM sAra, vItarAga vijnyaantaa| zivasvarUpa zivakAra, namahU~ triyoga smhaarikeN| chahaDhAlA yahA~ vItarAga vijJAna kA tAtparya AtmA ke vijJAna se hai, jabaki Adhunika vijJAna (Science) to jar3a padArthoM ke adhyayana yA jJAna kA nAma hai| ___ dharma (Religion)- jo satya ko dhAraNa kare, use dharma kahate haiN| vijJAna se parIkSita, darzana se nirNIta usa AdhyAtmika (pavitra bhAvanAtmaka) mArga ko dharma kahate haiM, jisa para AcaraNa karane se jIva ko zAzvatika, abhautika, atIndriya, Atmottha, aparimita, nirupama sukha aura zAMti kI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ANEKANTA - ISSN 0974-8768 prApti kA mArga hai| dharmaH sarva sukhAkaro hitakaro, dharma budhaashcinvte| dharmeNaiva samApyate ziva sukhaM, dharmAya tasmai nmH|| dharmAnnAstyaparaH suhRdbhava-bhRtAM, dharmasya mUlaM dyaa| dharme cittamahaM dadhe pratidinaM, he dharma! mAM paaly|| dharma samasta prakAra ke sukhoM ko evaM hitoM ko karane vAlA hai, dharma se hI zAzvatika sukha prApta hotA hai| dharma ko chor3akara du:khI saMsArI jIvoM kA koI bhI baMdhu-bAMdhava nahIM hai| isaliye he sukha icchuka jJAnI jIva! dharma kA saMcaya kro| dharma kA mUla vizva-prema tathA prANImAtra para dayA hai| maiM apane dharma meM apane citta kA samarpaNa karatA huuN| he sarva sukha dAtAra dharma! merA pAlana kro| vijJAna kI anya zAkhAyeM jaise vanaspati zAstra, prANI zAstra, mAnava vijJAna, AhAra-vijJAna, bhUgarbha zAstra, rasAyana zAstra, bhautika zAstra, gaNita zAstra, nyUkliyara vijJAna, sUkSmajIva vijJAna, sAmAjika vijJAna Adi haiN| isa vijJAna kI vikAsagAthA lagabhaga sirpha 300 varSoM kI zivodharmeNa sahitaH zavazca rahito mtH| hInovijJAna dRSTibhyAM, pagurmUDhazca smmtau|| arthAt dharma sahita jIva, ziva (maMgala) svarUpa hai| dharma se rahita jIva zava (amaMgala/apavitra) svarUpa hai| vijJAna rahita jIva paMgu ke samAna hai tathA dharma se rahita jIva mUr3ha ke samAna hai| rASTrapitA mahAtmA gAMdhI ne bhI kahA hai- Science is blind without religon and religion is lame without sceince. dharma se rahita vijJAna aMdhA hai tathA vijJAna se rahita dharma paMgu hai| jisa prakAra aMdhA vyakti dRSTi zakti ke abhAva meM paira hote hue bhI ThIka prakAra se gamana nahIM kara sakatA hai aura gamana karate hue bhI aneka ApattiyoM ko mola letA hai, usI prakAra vijJAna unnati karate hue bhI udAtta bhAvanAoM se rahita hone ke kAraNa jIva jagat ke liye aneka ApattiyoM ko mola letA hai| isa prakAra paMgu dekhate hue bhI, cAhate hue bhI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 apane lakSya sthala para nahIM pahuMca pAtA hai, usI prakAra dharma vijJAna se rahita hone para mithyA paramparA meM jakar3akara paMguvat unnatazIla duniyA ke sAtha kadama se kadama milAkara Age nahIM bar3ha pAtA hai evaM svalakSya ko bhI prApta nahIM kara pAtA hai| bhautika vijJAna ne yAna, vAhana, TIvI, reDiyo, kampyUTara, paMkhA, kUlara, e.sI. Adi bhautika sAdhanoM se jIvoM ko sukha pahuMcAyA hai, jinake mAdhyama se mAnasika sukha milatA hai, parantu dharma se zArIrika, mAnasika, AdhyAtmika, ihaloka, paralokAdi sambandhI sukha prApta hotA hai| Look like on inncent flower, but the serpent under it. arthAt dharma se rahita vijJAna, sabhyatA, saMskRti mAnava usI prakAra Upara se suMdara hai, jisa prakAra phUla se DhakA huA viSadhara srp| __ dharma se rahita vijJAna bAhya se dekhane para manamohaka puSpa ke samAna nirdoSa hai, parantu aMtaraMga meM sarpa jaisA hai| dharma sahita jIvana, pavitra jIvana hai evaM dharma rahita jIvana abhizapta jIvana hai| jahA~ se vijJAna kI sImA samApta hotI hai, vahA~ se dharma prArambha hotA hai| jisa prakAra jIvana dhAraNa karane ke liye AhAra, pAnI, vAyu kI AvazyakatA hotI hai, usI prakAra AdhyAtmika jIvana-yApana karane ke liye vijJAna rUpI AhAra, vAyurUpI dharma kI AvazyakatA hotI hai, kyoMki binA AhAra ke jIva kucha dinoM taka hI jIvita raha sakatA hai, parantu vAyu ke binA jIva kSaNabhara meM hI apane prANa gaMvA detA hai| jahA~ para dharma hai, vahAM para vijJAna nizcita hai, parantu jahAM para vijJAna hai, vahAM para dharma kathaMcit ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI ho sakatA hai| jisa prakAra eka kAra ke liye gati, prakAza tathA breka cAhiye, usI prakAra unnatazIla jIvana jIne ke liye vijJAna tathA dharma caahiye| vijJAna yadi gati hai to dharma breka hai| jisa prakAra gati ke binA kAra kA koI mahattva nahIM hai, usI prakAra vijJAna meM dharma ke binA koI mahattva nahIM jainadharma aura bhautika-rasAyana vijJAna : paramANu vijJAna kI dRSTi meM- san 1803 meM DAlTana ne yaha mAnA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 ki paramANu eka mUlabhUta kaNa hai, vaha rAsAyanika tattvoM kA aisA sUkSmatama bhAga hai, jisakA rAsAyanika kriyAoM dvArA aura adhika vibhAjana nahIM kiyA jA sakatA hai| san 1897 meM je. je. thaoNmasana ne mAnA ki paramANu padArtha kA mUlabhUta kaNa nahIM hai, apitu electron & proton se milakara banA hai| bAda meM ceDavika ne nyUTraoNna kI khoja kii| usake bAda radaraphorDa, bora, gAmA, pharmI, pAlI, plaika Adi vaijJAnikoM ne apane prayogoM ke AdhAra para yaha siddha kara diyA ki paramANu dravya kA aMtima kaNa nahIM hai, apitu eka vizeSa prakAra kI saMracanA hai| paramANu jaina darzana kI dRSTi meM- jaina darzana meM paramANu kA tAtparya pudgala ke usa laghu aMza se hai, jise aura vibhAjita na kiyA jA sake, arthAt jo eka pradezI hai| AcArya akalaMkadeva ne kahA hai ki- sabhI pudgala skaMdha paramANuoM se nirmita haiM aura paramANu pudgala ke sUkSmatama aMza haiN| paramANu nitya avinAzI aura sUkSma hai| vaha dRSTi dvArA lakSita nahIM ho sakatA hai| paramANu meM koI eka rasa, eka gaMdha, eka varNa aura do sparza (snigdha athavA rUkSa, zIta yA uSNa) hote haiN| Adhunika vijJAna meM aNu tathA paramANu bhinna haiN| vijJAnAnusAra padArtha kA vaha sUkSmatama aMza jo do yA do se adhika samAna paramANuoM athavA asamAna paramANuoM ke yoga se nirmita hotA hai tathA jo svataMtra avasthA meM raha sakatA hai aura jisameM padArtha ke samAntara guNa vidyamAna hoM, aNu kahalAtA hai| isa paribhASAnusAra vijJAna dvArA mAnya aNu evaM jaina darzana dvArA mAnya paramANu na hokara skaMdha hI hai, kyoMki eka se adhika aNu yA paramANuoM ke samUha ko skaMdha kahate haiN| skaMdha utpatti kI prakriyA- skaMdha utpatti kI prakriyA ko AcArya umAsvAmI ne kahA hai ki- bheda-saMghAtebhya utpdynte| arthAt skaMdha kI utpatti bheda se, saMghAta se aura bheda-saMghAta dvArA hotI hai| Adhunika vijJAna bhI yahI mAnatA hai| yahAM bheda kA artha fission aura saMghAta kA tAtparya saMyojana fussion se hai tathA bheda-saMghAta kA artha vighaTana va saMyojana kA sAtha-sAtha honA hai| ataH kucha skaMdha bheda se Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 nirmita hote haiM, kucha skaMdha se arthAt paraspara saMyojana ke phalasvarUpa banate haiM tathA kucha skaMdha aise bhI haiM jo vighaTana aura saMyojana donoM prakriyAoM ke sAtha hone para nirmita hote haiN| jaina dharma aura AhAra vijJAna- kahA hai- 'AhAra zuddhau sattva zuddhau' yadi hamArA AhAra zuddha hai to saba kucha zuddha hai, kyoMki Aja kA vijJAna bhI ise acchI taraha mAnatA hai ki vaikTIriyA kisI bhI vastu ko kitanI jaldI naSTa kara dete haiN| __jaina dharma meM bhojana sambandhI pratyeka vastu kA maryAdA kAla RtuoM ke anusAra batAyA gayA hai, jisase bhojana nirdoSa ho tathA pradUSita na hone pAve, tAki svAsthya ke sAtha-sAtha sAdhanA bhI acche se ho ske| jisa prakAra dUdha ko chAnane ke bAda turanta yA 48 miniTa ke andara ubAla lenA cAhiye, kyoMki isa kAla ke bAda usameM asaMkhyAta jIvoM kI utpatti ho jAtI hai| Adhunika vijJAna bhI yahI kahatA hai ki jala, dUdha Adi tarala padArthoM ko yadi AdhA ghaNTe taka 63degC tApamAna para yA 3 miniTa taka 80degC tApamAna para garma kiyA jAe to baikTIriyA dUra ho jAte haiM, jise pAzcurAijezana kahate haiN| jainAcAryoM ne ATe kI maryAdA sardI meM 7 dina, garmI meM 5 dina, varSA meM 3 dina kI kahI hai| roTI va pakI huI dAla-cAvala kI maryAdA 6 ghaNTe, tale hue padArthoM kI maryAdA 24 ghaNTe kI batAI hai, jise vaijJAnikoM ne bhI svAsthya kI dRSTi se parIkSaNa karake sahI mAnA hai| jainAcAryoM ne zrAvaka ke liye 5 udumbara phala tathA mAMsa, madya, madhu ke tyAga karane ko kahA hai| ina vastuoM ko vaijJAnika bhI anupasevya kahate rAtri bhojana tyAga- jaina dharma meM rAtri bhojana tyAga kI paramparA atyadhika vaijJAnika paramparA hai| rAtri meM athavA kRtrima prakAza meM viSAkta sUkSma jIvoM kI utpatti hotI hai, ve sUkSmajIva bhojana ko viSAkta banA dete haiM aura rAta meM kie gaye bhojana kA paripAka bhI samyak rUpeNa nahIM hotA hai| ataH rAtri bhojana meM aneka jIvoM kI virAdhanA evaM asamyak rUpeNa pAcana evaM bhojana viSAkta hone se svAsthya ke liye bhI ghAtaka hotA hai, Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 kyoMki sUrya ke prakAza meM parAbaiMganI kiraNoM se jIvoM kI utpatti nahIM hotI hai| pAnI chAnakara pInA- pAnI chAnakara pInA na kevala vaijJAnika, svAsthya vijJAna aura svacchatA, Agama ke anurUpa hai, apitu samUcI sRSTi ke prati karuNA aura maitrI kA saMdeza hai, kyoMki vaijJAnikoM ne bhI siddha kara diyA hai ki eka bUMda anachane jala meM 36450 jIva hote haiM, jinakI rakSA hetu jainAgama pAnI chAnakara pIne kI bAta kahatA hai, kyoMki jainAcAryoM kA una asaMkhyAta jIvoM ke prati karuNA kA bhAva hai| jaina dharma ke siddhAnta atyanta vyAvahArika hI nahIM, apitu vaijJAnika evaM tarka sammata haiN| vAziMgaTana ke varlDa vaoNca saMsthAna ne siddha kiyA hai ki sApha aura surakSita pAnI pIne se mAnava adhika samaya taka jIte haiN| jaina dharma aura zarIra vijJAna- jaina paramparA meM zarIra vijJAna ke aMtargata sthUla zarIra ke nirmANa kI jo prakriyA batAI gaI hai, vaha prakriyA hamAre jainAcAryoM ne hajAroM varSa pahale hI batA diyA thA, vahI Aja Geology, Biotechnology Bit Genetic Engineering #46241 jA rahA hai| Adhunika vijJAna meM jo Genetic Engineering hai, vaha Agama meM pratipAdita zarIra paryApti se saMbandhita hai| zarIra paryApti hI jInsa aura Cromosomes kA nirmANa hai, jaba genes &cromosomes vikasita hote haiM, tabhI zarIra vikasita hotA hai, arthAt Agama meM pratipAdita 6 paryApti hI Adhunika genes & cromosomes kI mAnyatA isa dRSTikoNa se yuvA pIr3hI ko jaina darzana kA adhyayana, anusaMdhAna karanA cAhiye tAki hama samAja taka yaha bAteM pahuMcAne meM saphala ho jAyeMge ki jo Aja vijJAna kaha rahA hai, vaha bAta jaina darzana meM pahale hI kahI jA cukI hai| __ Adhunika vijJAna kI khoja se yaha zarIra puSTa hotA hai, jabaki vItarAga vijJAna se Atmika sukha milatA hai| loka vyavahAra meM kahA jAtA hai- jaba zarIra rogI, bUr3hA athavA maraNa ko prApta hogA, taba kauna kAma Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 87 AegA? taba to vijJAna hI kAma AegA; lekina AcArya kahate haiM ki jinavANI kA eka akSara bhI paramparA se mokSa kA kAraNa banatA hai, kyoMki vaha Atmika vijJAna hai| jaina karma siddhAnta aura vijJAna- jaina darzana karma ko kevala eka bhAvAtmaka saMskAra nahIM kahatA hai, balki bhautika (paudgalika, jar3Atmaka, rAsAyanika, jaina rAsAyanika) saMskAra (saMzleSa baMdhana saMyoga) bhI mAnatA hai| jisa samaya meM jIva ajJAna, IrSyA, kAma-krodhAdi ke vazIbhUta hokara mana, vacana yA kAya se kArya karatA hai, usa samaya jIva ke sampUrNa AtmapradezoM meM parispaMdana hotA hai, usa parispaMdana se AkarSita hokara sampUrNa vizva meM vyApta karma vargaNAyeM AkarSita hokara AtI haiN| isako karmAsrava kahate haiN| yaha kArmaNa vargaNA bhautika (paudgalika paramANuoM ke samUha svarUpa) hotI haiN| rAga-dveSAdi kaSAya bhAva se AkarSita huI karma vargaNAyeM AtmA ke asaMkhyAta pradeza meM saMzleSa rUpa se mila jAtI haiM, isako karmabaMdha kahate haiN| jaise dhana vidyut evaM RNa vidyut se Avezita hokara lauhakhaNDa, cuMbaka rUpa jaba pariNamana karatA hai, taba svakSetra meM sthita yogya lauhakhaNDa ko AkarSita karatA hai, usI prakAra rAga (dhanAtmaka Aveza, Asakti, AkarSaNa) dveSa (RNAtmaka Aveza, vidveSa, vikarSaNa) se Avezita hokara jIva bhI svayogya kArmaNa vargaNAoM ko AkarSita karake svapradeza meM saMzleSa rUpa se bAMdhatA hai| jaina karma siddhAnta sampUrNa rUpa se Adhunika manovijJAna hai, karma ke saMskAra AtmA se kisa taraha jur3ate haiM, kaSAya yukta pravRttiyoM kA mana para kisa taraha asara par3atA hai, inakA vivecana hameM jaina dharma siddhAnta granthoM se milatA hai| Adhunika manovijJAna meM nirUpita 14 mUla pravRttiyA~ haiM, ve mohanIya karma ke 28 prakRtiyoM ke parivAra meM pUrI taraha phiTa ho jAtI haiN| jitane bhI mAnasika vikAra haiM, ve moha kI saMtAna haiN| AcArya nemicaMdra siddhAMta cakravartI dvArA racita gommaTasAra graMtha meM karma siddhAnta ko pUrNataH gaNitIya rUpa meM prastuta kiyA hai, jise jaina karma siddhAnta kA eka sarva vikasita svarUpa kahA jAtA hai| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ANEKANTA - ISSN 0974-8768 jaina dharma aura gaNita vijJAna- hamAre jainAcAryoM ne zUnya va dazamalava paddhati kA AviSkAra kiyaa| yadi dazamalava paddha kA AviSkAra nahIM hotA hai to gaNita va vijJAna kA vikAsa bhI nahIM hotaa| AcArya mahAvIra ne 'gaNitasAra saMgraha' meM laghUttama samApavartya, dIrghavRtta, aMkagaNita, trikoNamiti, bIjagaNita, pAI Adi kA varNana kiyA hai, jise Adhunika gaNitajJa bAda meM siddha karate haiN| jainAcAryoM kA AdhyAtmika jJAna evaM upalabdhi, mahattvapUrNa vaijJAnika siddhAMtoM se samanvita hai| puNya pApa kI avadhAraNA evaM Adhunika vijJAna- hama sabhI jAnate haiM ki patthara hAtha se chUTane ke bAda nIce giratA hai, kyoMki patthara, sAdhAraNa vAyumaNDala se bhArI hotA hai evaM vaha gurutvAkarSaNa zakti se AkarSita hokara nIce giratA hai| jabaki hAiDrojana gaise se bharA bailUna hAtha se chUTane para Upara ur3atA hai, kyoMki hAIDrojana gaisa se bharA bailUna sAdhAraNa vAyumaNDala se 14vAM bhAga halkA hotA hai| eka bailUna kA vajana sAmAnya vAyumaNDala ke samAna hogA to vaha bailUna hAtha se chUTane para Upara yA nIce na jAkara usI sthAna meM rhegaa| yahAM eka bailUna vizeSa, eka vyakti ke mAdhyama se gurutvAkarSaNa kI zakti ko parAbhUta karake Age bar3hegA, to jahA~ taka gati mAdhyama hai vahAM taka gamana karegA arthAt lokAgra ke zikhara taka jA phuNcegaa| isI prakAra pApa karmoM (azubha varNa, azubha sparza, azubha gaMdha, azubha rasa) ke bhArI hone ke kAraNa pApI jIva vajanadAra ho jAtA hai, jisase pApI jIva kA patana hotA hai| naraka yogya pApa se prathama naraka meM, usase adhika pApa se dUsare naraka meM isI prakAra uttarottara pApa kI vRddhi hone se nIce-nIce saptama naraka taka patita hotA hai| isI prakAra puNya paramANu (zubha sparza, zubha rasa, zubha gaMdha, zubha varNa) halkA hone se puNya sahita jIva vizva ke Upara kI ora gamana karatA hai| svarga ke yogya jIva sAmAnya puNya se prathama svarga meM utpanna hotA hai| usI prakAra uttarottara puNya kI vRddhi se sarvArthasiddhi taka meM utpanna hotA hai| puNya-pApa se jaba jIva AdhyAtmika prakriyA se sarvathA bhinna ho jAtA hai, taba vaha jIva sampUrNa baMdhana ko tor3akara sIdhI Urdhvagati se gati Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 mAdhyama dravya kA jahAM taka astitva hai, arthAt lokAgra zikhara meM jAkara anaMta kAla taka sthira ho jAtA hai| 89 jaina dharma evaM paryAvaraNa vijJAna- jaina dharma meM svIkRta satya, asteya, brahmacarya, aparigraha, saMtoSa, zAkAhAra, guNavrata, zikSAvrata, samiti, gupti, lezyA, saMyama, samatA, vyavahAra tathA Atma AlocanA Adi jIvana mUlyoM ke dvArA hI paryAvaraNa ko zuddha rakhA jA sakatA hai| jaina darzanAnusAra SaTkAya ke jIvoM kI rakSA tathA rAga-dveSa, moha, vyasana, lezyA jaisI duSpravRttiyoM para niyaMtraNa karane se hI paryAvaraNa kI rakSA kI jA sakatI hai| jise Aja Adhunika vijJAna bhI svIkAra kara rahI hai| jaina SaTddravya siddhAnta evaM Adhunika vijJAna- Adhunika vijJAna jo hameM niSkarSa die haiM, unase dharma ke aneka siddhAnta pramANita hote jA rahe haiN| udAharaNa ke liye- vaijJAnika adhyayana ke kSetra meM dravya kI 'utpAda-vyaya-' - dhauvyayuktaM sat ' / yaha paribhASA svIkAra ho cukI hai| jisa loka meM hama nivAsa karate haiM, vaha 6 dravyoM se vyApta hai| ve 6 dravya nimna haiM- jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kaal| inameM jIva dravya cetana rUpa hai aura zeSa 5 dravya acetana rUpa haiN| yadyapi 6 dravyoM kI sattA pRthaka-pRthaka hai aura unake sabhI kArya bhI svataMtra haiN| sabhI dravya paraspara sApekSa aura eka dUsare se saMbaddha haiN| 1. jIva dravya- jaina darzana meM pratipAdita jIva ke lakSaNa evaM AsAdhAraNa bhAva ko Aja ke Adhunika vijJAna meM katipaya mAnyatA milI hai| jaina darzana meM sthAvara kAya jIva (pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati ) meM jIvoM kI mAnyatA pUrNataH maulika aura advitIya hai| Aja se pUrva meM jaina dharma meM pratipAdita sthAvara kAya ke jIva aura unameM cetanA kI mAnyatA ko vijJAna svIkAra nahIM karatA thA, parantu Aja vijJAna ne svayaM siddha kara diyA hai ki sthAvara kAya ke jIva bhI cetana haiN| 2. pudgala dravya - jisa dravya meM saMyojana aura viyojana kI kSamatA hotI hai, vaha jaina darzana meM pudgala kahalAtA hai| Adhunika vijJAna meM reDiyoekTiva ghaTanA meM vikiraNoM dvArA utsarjana yA avazoSaNa kI kriyAyeM honA pUraNa aura galana ke udAharaNa haiN| jo jaina darzana meM pudgala kahalAte Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S ANEKANTA - ISSN 0974-8768 3. dharma dravya- dharma dravya cetana aura acetana padArtha ke gati meM sahAyaka dravya hai| jaise machalI ko tairane ke liye jala sahAyaka hai| AcArya kuMdakuMda svAmI paMcAstikAya meM dharma dravya kI vyAkhyA karate hue kahate haiMdharma dravya sampUrNa loka meM vyApta amUrtika dravya hai, jo jIva ke Agamana, gamana, bolanA, manoyoga, vacanayoga, kAyayoga, manovargaNAoM aura bhASA vargaNAoM ke ati sUkSma pudgaloM ko prasArita hone meM nimitta kAraNa banatA vaijJAnikoM ne prakAza kA vega jJAta karate samaya eka akhaNDa sarva vyApta dravya jo kaNoM ko calAne meM sahAyaka mAdhyama hai, use Ithara ke nAma se jAnA hai| Ithara aura dharma dravya ke guNoM meM sAmyatA dekhI gaI hai, donoM amUrtika, bhAra sahita, niSkriya aura kevala sahAyaka hai| 4. adharma dravya- adharma dravya cetana aura acetana padArtha ke sthiti meM sahAyaka dravya hai| jaise- pathika ke liye vRkSa kI chaayaa| adharma dravya bhI eka akhaNDa loka meM parivyApta, ghanatva rahita, abhautika, aparamANvika padArtha hai| Adhunika vijJAna meM isakI tulanA gurutvAkarSaNa kSetra se kI hai| gurutvAkarSaNa se vastu meM sthiratA AtI hai| 5. AkAza dravya- jIva aura pudgala dravyoM ko avagAha denA AkAza dravya kA kArya hai| jaina dArzanikoM ne AkAza dravya ko eka svataMtra dravya mAnA hai| yaha do prakAra kA hai- 1. lokAkAza 2. alokaakaash| jIva, pudgala, dharma, adharma, kAla ina 5 dravyoM ko kevala lokAkAza meM sthAna hai alokAkAza meM nhiiN| vaijJAnika AinsTIna kA samasta AkAza avagAhita siddhAMta 'vizva-AkAza' arthAt lokAkAza kI mAnyatA karatA hai, jabaki D-Sector kA 'vizva AkAza' jo saMpUrNa rUpa se zUnya hai, padArtha rahita hai, vaha alokAkAza kI mAnyatA hai| 6. kAladravya- jaina darzana ke anusAra kAla dravya akAyavAna hai tathA jo padArthoM ke pariNamana meM kevala sahAyaka hai| jaina darzana meM pratipAdita kAla ke akAyatva kA samartha AinsTIna ne kiyA hai| jina ghaTanAoM ke dvArA hama samaya ko mApate haiM, una ghaTanAkrama meM kAla dravya kA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 astitva hotA hai| isa taraha jaina darzana aura vijJAna ke tulanAtmaka adhyayana se spaSTa hotA hai| dharma ke pIche bhI vijJAna, tarka, yukti, kAraNa rahe haiN| Aja samaya A gayA hai ki hameM dharma aura vijJAna kA tulanAtmaka anusaMdhAna karanA cAhiye tAki dharma kI taraha vijJAna bhI samyakjJAna kI ArAdhanA bana ske| vaijJAnika siddhAMta apUrNa utpanna hote haiM, phira naSTa ho jAte haiM evaM parivartita bhI ho jAte haiN| samaya ke anukUla vaijJAnika siddhAnta kaise parivartita hote haiN| usake kucha udAharaNa nimnalikhita haiM ___1. peTolomi kA siddhAMta- pRthvI sthira hai evaM sUrya bhramaNazIla hai| bAda meM 'koparanikasa' kA navIna siddhAnta banA- pRthvI bhramaNazIla hai, sUrya sthira hai| vaijJAnika loga pUrva meM pRthvI ko sthira mAnate the, punaH bhramaNa zIla mAnane lge| Aja AinsTIna ke sApekSa siddhAntAnusAra racita pRthvI tathA sUrya sthira hai aura bhramaNazIla hai| AinsTIna kA sApekSa siddhAMta pratyeka AkAza piNDa ko sApekSa se gatizIla mAnate haiN| ___2. jisa prakAra kolambasa ne eka bhUbhAga kI khoja karake, use bhArata kahA, parantu vaha yathArtha bhArata nahIM thA, vaha dakSiNa amerikA kA bhUbhAga thaa| bAda meM vAskoDigAmA ne bhArata ko ddhuuNddhaa| kyA jaba taka yUropiyana logoM ne bhArata kI zodha nahIM kI thI, taba taka bhArata kA astitva nahIM thaa| avazya thA, kyoMki bharata kSetra to anAdi kAla se hai| ataH jaba taka Adhunika loga zodha-bodha se jisako AviSkAra dvArA nahIM jAna pAe, to kyA satya miTa sakatA hai. kadApi nhiiN| 3. san 1906 meM vaijJAnika DaoN. jagadIza candra basu ne vaijJAnika paddhati se vanaspati ko jIva siddha kiyA, taba se vanaspati ko vaijJAnika jIva mAnane lage, parantu jainadharma meM to anAdikAla se vanaspati ko spaSTa rUpa se ekendriya jIva kahA hai| 4. pahale vaijJAnika kevala pRthvI pRSTha para hI jIvana mAnate the, parantu ur3ana taztarI ke kAraNa se Aja anya jagaha para bhI jIvana mAnane lage haiN| graha, nakSatra, sUrya, nakSatramaNDala, dhUmaketu, ulkApiMDa Adi ke bAre Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 meM bhI vaijJAnikoM ne kucha varSoM se hI jAnA hai, parantu hamArA jainadharma to inakA astitva jyotiSI devoM ke rUpa meM anAdikAla se mAnatA AyA hai| 5. pahale vaijJAnika prakAza aura aMdhakAra ko kevala zakti mAnate the. bAda meM AinsTIna ke siddhAnta E=mc2 ke anusAra prakAza ko dravya mAnane lage, kyoMki isa siddhAMtAnusAra jahA~ dravya hai, vahAM para zakti bhI hai; parantu jahA~ para zakti hai, vahAM para dravya bhI hai| arthAt dravya evaM zakti abhinna haiN| isa prakAra prakAza kevala zakti hai vaha siddhAnta bhrAMta siddha ho gayA, kyoMki jaina darzana prakAza aura aMdhakAra ko pudgala dravya mAnatA hai| ve pudgala dravya kI paryAyeM haiN| 6. pahale vaijJAnika jisa aNu ko avibhAjya mAnate the, vahI aNu Age jAkara ilekTraoNna va proTaoNna, nyUTraoNna va kvArka meM vibhAjita ho gyaa| 7. pahale vaijJAnika rasAyana zAstra meM bhautika tattva 85 mAnate the, bAda meM 105 bhI mAnane lge| 8. vartamAna Adhunika yuga meM AkAza mArga meM gamana karane ke liye vijJAna meM vibhinna prakAra ke helIkaoNpTara, raoNkeTa Adi vAyuyAna diye haiN| vAyuyAna kA AviSkAra 'rAiTa bradarsa' ne kiyA thA, lekina prAcIna kAla meM bhI atyanta dratagAmI virATa, vahata evaM kSadra vAyuyAna hote the| rAvaNa kA puSpaka vimAna vRhat vAyuyAna thA, jisakA nirmANa bhagavAn munisuvratanAtha ke kAla meM ho cukA thaa| yaha puSpaka vimAna eka yojana (12km) lambA aura AdhA yojana (6km) caur3A thaa| isameM lAkhoM manuSya, hajAroM hAthI, ghor3e, zastra, bagIcA, vyAyAmazAlA, tAlAba Adi hote the| samayAnusAra gamanAgamana ke liye athavA AkAza mArga meM yuddha karane ke liye puSpaka Adi vimAnoM kA upayoga kiyA jAtA thaa| 9. Adhunika vijJAnAnusAra 7 raMga hote haiN| udAharaNa- yadi kisI aMdhere kamare meM kisI sUkSma chidra se prApta hone vAle sUrya ke prakAza ko prijma meM se gujArA jAe to vaha prakAza baiganI, jAmunI, nIlA, harA, pIlA, nAraMgI, lAla raMgoM meM vibhakta ho jAtA hai aura ina raMgoM kA sammilita rUpa hI zveta prakAza hai; parantu jaina darzana ina 7 raMgoM ko lAla, nIlA, pIlA, kAlA, sapheda ina 5 raMgoM meM hI samAhita mAna letA hai| isaliye jaina-dhvaja Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 meM 5 raMga vidyamAna hote haiN| __10. Adhunika vijJAna kI dRSTi se jaiva jagat meM abhI taka sUkSma jIva, jIvANu Bacteria evaM viSANu virus hote haiN| ina sUkSma jIvoM kI tulanA jainAgama meM varNita nigodiyA jIvoM se kI jAve to kucha samAnatAyeM milatI haiN| Bacteria kA zarIra aNDAkAra, gola yA lambA hotA hai| isI prakAra virus AyatAkAra zarIra ko dhAraNa karate haiN| Azcarya hai ki prAcIna kAla meM sUkSmadarzI yaMtra nahIM the| phira bhI jainAcAryoM ne itane sUkSma jIvoM kI vistRta vivecanA kI thii| ___11. reDiyo/TelIgrAma, TelIpriMTara betAra kA tAra, grAmophona aura Tepa rikArDara, mobAila Adi aneka yaMtra vijJAna ke camatkAra mAne jAte haiM, para inake mUlabhUta siddhAntoM para dRSTipAta karane para jJAta hotA hai ki yaha zabda kI adbhuta zakti aura tIvragati kA hI pariNAma hai aura zabda pudgala kI hI paryAya hai| 12. Television kA siddhAMta- jaina darzana kahatA hai ki vizva ke pratyeka mUrta padArtha se pratikSaNa praticchAyA nikalatI rahatI hai aura padArtha ke cAroM ora bar3hakara vizva meM phaila jAtI hai| jahA~ use prabhAvita karane vAle padArtho darpaNa, jala Adi kA saMyoga hotA hai, vahA~ para prabhAvita bhI hotI hai| Television kA AviSkAra isI siddhAnta kA udAharaNa hai| ataH televison kA antarbhAva pudgala kI chAyA nAmaka paryAya meM kiyA jAnA caahie| ____13. vaijJAnika nyUTana ne 20 varSa pUrva gurutvAkarSaNa kI khoja kI; parantu jaina darzana meM bhAskarAcArya jI ne kaI hajAra varSa pahale bhUmi kI AkarSaNa zakti ke bAre meM kahA thaa| 14. Adhunika vijJAna ke eka naye AviSkAra eskeleTara ke dvArA mAnava kucha sekaNDa meM hI 20-25 sIr3hiyAM car3ha jAtA hai| jabaki jaina darzanAnusAra eka samyakdRSTi, bhavya jIva arahaMta kevalI bhagavAn ke samavasaraNa meM pahuMcane ke liye 20 hajAra sIr3hiyAM palabhara meM car3ha jAtA hai| 15. vaijJAnika ArkamiDIja ne plAvana sUtra, Ayatana sUtra pratipAdita kiyA thA, jabaki jaina darzana meM 3000 varSa pUrva rAjA zreNika ke putra Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 abhayakumAra ne hAthI kA vajana karane ke liye Ayatana sUtra kA AviSkAra kucha garIba brAhmaNoM kI rakSA ke liye kiyA thaa| ___ isa prakAra Adhunika vijJAna satya va adhUre mArga se hai| apUrNa satya hai evaM parivartanazIla siddhAnta hai| vaijJAnika bhI parama vAstavikatA se bahuta pare haiN| vaijJAnika siddhAnta pUrNa satya nahIM hone ke kAraNa anekoM bAra parivartita hote rahe haiN| aba vijJAna satya kI ora kadama-kadama bar3ha rahA hai| sardI-garmI, havA-narmI, dhUla-prakAza, dhvani-UrjA, aMdhakAra-prakAza, khuzabU-badabU, anukUla-pratikUla, zvAMsa-pratizvAsa, elarjensa sabhI pudgala kI bhinna-bhinna vargaNAyeM haiN| ye jaina vijJAna kA mahattvapUrNa ciMtana kSetra banAtI haiN| hamAre sabhI siddhAntoM kI divyAthA punaH prAMjala rUpa se Alokita hokara vaijJAnika yuga meM dharma kI bhUmikA kA mahattva batAkara vartamAna pIr3hI va bhAvI pIr3hI ko satpatha meM sthita karegI tathA bhaviSya ko eka amUlya koSa saMpUrNatA ke sAtha dharohara svarUpa pradAna karegI aura isI prakAra jainadharma kI divyadhvani lokAkAza va dig-diganta meM apanA divya dharma-dhvaja phhraaegii| jainadharma ke siddhAnta jIvana kI prayogazAlA meM parakhe gaye haiM, jo ki akATya haiM aura Aja bhI unakI upAdeyatA hai| vijJAna ne mAnava ko jJAna diyA hai, yaha satya hai, parantu manuSya dharma ke abhAva meM viveka zUnya ho gayA hai aura viveka rahita jJAna se aNubama aura udjana bama kA nirmANa karake usI ne mAnavIya saMskRti para kuThArAghAta kiye| isakA sArA doSa vijJAna ko thopA gyaa| jJAna ke sAtha viveka kI anivAryatA ko bhUlane se zakti to bar3ha gaI, parantu zAnti naSTa ho gii| zAMti ke liye vijJAna aura dharma ke samanvaya kI AvazyakatA hai| anta meM maiM yahI kAmanA karatI hU~ ki hama saba apane siddhAntoM ke prati natamastaka hote hue AsthAvAn raheM tathA pratIkSA kareM usa pala kI jaba taka AcAryoM dvArA varNita eka-eka siddhAnta ko mUrtarUpa pradAna hove| taba taka niSThAvAn evaM dRr3ha saMkalpa se jinazAsana ke samyakdarzana, samyagjJAna evaM samyakcAritra ko apane jIvana kA aMga bnaayeN| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 72/3, julAI-sitambara, 2019 saMdarbha 1. dharma darzana evaM vijJAna- AcArya kanakanaMdI 2. chahaDhAlA- paM. daulatarAma jI 3. jaina vijJAna evaM Adhunika vijJAna- pro. lakSmIcaMda jaina 4. jaina darzana aura vijJAna- DaoN. mahendra muni jI 5. jaina bhautikI vizeSAMka, tIrthakara patrikA- saMpAdaka, DaoN. nemicaMda jaina 6. jaina vijJAna saMgoSThI- gunA 7. jaina vijJAna saMgoSThI- jhAMsI - 44, bhAgyazrI kAlonI, zrI digambara jaina paMcabAlayati maMdira ke pIche, vijayanagara, indaura (ma.pra.) ****** vikhyAta jaina kavi kailAza mar3abayA padmazrI se alaMkRta 16 mArca 2019 ko rASTrapati bhavana meM mahAmahima rASTrapati zrI rAmanAtha koviMda jI ne khyAtilabdha kavi zrI kailAza mar3abaiyA (jaina), bhopAla ko sAhitya ke kSetra meM deza ke gauravapUrNa sammAna padmazrI se eka bhavya samAroha meM alaMkRta kiyA thA aura pradhAnamaMtrI evaM gRhamaMtrI ne unheM badhAI dii| yaha vahI kailAza maDabaiyA jI haiM. jo atizaya jaina tIrtha bAnapara (u.pra.) ke jaina parivAra meM 75 varSa pahale sva. zrI bhaiyAlAla jaina mar3abaiyA evaM zrImatI pattI jaina mar3abaiyA ke jyeSTha putra ke rUpa meM 25 jUna 1943 ko janme the aura jaina saskAroM meM bAnapura ke bAda varNI jaina iNTara kAleja lalitapura meM zikSA dIkSA huI thii| bAda meM ma.pra. kI prazAsanika sevAoM meM A gaye aura 2003 meM jvAyaNTa kamiznara koAparezana pada se sevAnivRtta huye the| inhoMne lagabhaga 50 graMtha likhe, jinameM prakAzita haiM lagabhaga 3 drjn| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANEKANTA - ISSN 0974-8768 1958 meM unhoMne pahalI kavitA likhI thI- 'lai leva kalevA maiM ThA~r3I piyA' jo aba lokagIta bana gaI aura vartamAna meM hindI-buMdelI ke zreSTha kavi ke rUpa meM khyAta haiM, jinhoMne bundelI bhaktAmara bhI racA thaa| mar3abaiyA jI ke sAhitya para jIvAjI vizvavidyAlaya gvAliyara meM anusaMdhAna bhI huA aura eka zodha zikSaka ko pIeca. DI. bhI avArDa kI gii| kaI laghu zodha prabaMdha bhI ina para huye| inhoMne deza ke sarvazreSTha maMcoM para kAvya pATha to kiyA hI, saMsAra ke aneka dezoM yathA amerikA, iMglaiNDa, jApAna, nepAla, dubaI, siMgApura Adi dasa dezoM meM kAvya pATha kara bhArata kA nAma rozana kiyaa| ukta sukhada khabara se jaina jagat meM khuzI kI lahara daur3a gaI aura madhyadezIya samAja ne to AdinAtha jayantI para inheM 'jaina samAja ratna' se alaMkRta bhI kiyaa| padmazrI alaMkRta hone ke turanta bAda hI dillI kI jaina samAja ne aura AcArya jJAnasAgara jI ne unheM abhinandita kiyA evaM bar3AgA~va jaina tIrtha kameTI ne abhinandana patra, jinAlaya nandIzvara dvIpa va sAhitya, aMgavastra Adi bheMTa kiye| isake sAtha hI bhopAla meM sAhitya saMsAra, kAyastha samAja, svarNakAra samAja evaM vaizya samAja Adi ne lauTane para bhavya svAgata kiyaa| isake sAtha hI lalitapura meM uttara-pradeza ke kebineTa maMtrI zrI manoharalAla jI paMtha evaM vidhAyakagaNoM ke netRtva meM zrI kailAza mar3abaiyA jI kA abhinandana kiyA evaM 'bundelakhaNDa ratna' kI upAdhi se alaMkRta kiyaa| jabalapura meM 11 pramukha saMsthAoM ne bhI bhavya abhinandana kiyaa| vIra sevA mandira parivAra kI ora se Apako ananta shubhkaamnaaeN| -DaoN. Aloka kumAra jaina ****** Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina gaurava vikhyAta kavi zrI kailAza mar3abaiyA padmazrI puraskAra se alaMkRta Tezana dAdA - bImA pada ra kAle) kI bhArAvalamag. Vaa bhUmi meM Ayojita zrI dipaka mahAna p3 prabATa Paniantayai Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Year-72,Volume-3 July-Sept. 2019 RNI No.10591162 ISSN 0974-8768 uttama zauca uttama saMyama uttama satya uttama tapa uttama Arjava uttama tyAga uttama mArdava uttama AkiMcanya uttama kSamA uttama brahmacarya vIra sevA maMdira (jainadarzana zodha saMsthAna) Vir Sewa Mandir (A Research Institute for Jainology) 21, aMsArI ror3a dariyAgaMja, naI dillI-110002 21, Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 phona naM. 011-30120522, 23250522, 09311050522 E-mail-virsewa@gmail.com prakAzaka evaM mudraka : zrI bhAratabhUSaNa jaina, eDavokeTa, vIra sevA maMdira 21, dariyAgaMja, naI dillI-110002 se prakAzita evaM zakuna prinTarsa, 241, paTapar3agaMja iNDasTriyala eriyA, dillI-110092 se mudrit|