Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao! prAkRta sIkheM bhAga -:lekhaka:parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya kasturasUrIzvarajI ma.sA. -:sapAdaka :parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma.sA.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao ! prAkRta sIkheM (bhAga-I) praNetA parama pUjya zAsanasamrAT, tIrthoddhAraka bhaTTArakAcArya zrImad vijaya nemisUrIzvara paTTAlaMkAra parama pUjya samayajJa, zAntamUrti zrImad vijaya vijJAnasUrIza paTTadhara vidvadvarya prAkRta vizArada pUjya AcAryadeva zrImad vijaya kasturasUrIzvarajI mahArAjA hindI anuvAda ke saMpAdaka parama zAsana prabhAvaka, dIkSA ke dAnavIra pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA ke tejasvI ziSyaratna bIsavI sadI ke mahAnayogI navakAra sAdhaka pUjya paMnyAsa pravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya ke carama ziSyaratna pravacana prabhAvaka hindI sAhityakAra pUjya AcAryadeva zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI mahArAjA prakAzaka 164 divya saMdeza prakAzana 205, sonA ceMbarsa, 507-509, je.jesa asa. roDa, cIrA bajhAra, sonApura ke sAmane, muMbaI-400 002. Tel. 022-2203 45 29 Mobile: 9892069330
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvRtti : prathama * mUlya : 125/- rupaye vimocana : di. 18-10-2013 pratiyA~ : 1000 * sthala : sesalI pArzvanAtha tIrtha, bAlI (rAja.) AjIvana sadasyayojanA | prApti sthAna AjIvana sadasyatA zulka - 2500/- ru. 11. caMdana ejeMsI M. 9820303451 Apa jaina dharma ke rahasya - jaina itihAsa-1607. cIrA bAjAra, grAuMDa phlora, jaina tattvajJAna - jaina AcAra mArga, | muMbaI-400002. preraNAdAyI kathAe~ Adi kA adhyayana | OR:2206 06740.2205 6821 karanA cAhate ho to Aja hI Apa divya | 2. cetana hasamukhalAlajI mehatA saMdeza prakAzana mumbaI kI AjIvana | pavanakuMja, 303, A Wing, sadasyatA prApta kara leN| AjIvana nAkor3A haoNspiTala ke pAsa, bhAyaMdara-401101.028140706 sadasyoM ko adhyAtmayogI niHspRha M.9867058940 ziromaNi sva. pUjyapAda paMnyAsapravara zrI | 3. surendra gurujI bhadraMkara vijayajI gaNivaryazrI evaM unhIM| Clo. gurugautama eMTaraprAija, ke carama ziSyaratna pravacana prabhAvaka parama 14, rukmiNI bilDIMga, pUjya AcAryadeva zrImad vijaya AdinAtha jaina maMdira, ratnasenasUrIzvarajI ma. sA. kA cikapeTa, beMgalura-560053. pratimAsa prakAzita arhada divya saMdeza, M.08050911399,dhIraja 934122279 upalabdha 10 pustake evaM bhaviSya meM |4. zrI AdinAtha jaina zvetAMbara saMgha zrI surezagurujI M. 9844104021 prakAzita hindI sAhitya ghara baiThe | naM.4, Old No. 38, phlora, pahu~cAyA jAegA / Apa muMbaI yA beMgalora ke raMgarAva roDa, zaMkarapuram, pate para divya saMdeza prakAzana-muMbaI ke nAma | baiMgalura-560 004. (karnATaka) se ceka, DrAphTa se rakama bhara skoge| rAjeza mo. 9241672979 AjIvana sadasyatA zulka Rs. 2500/- bhijavAne kA patA evaM pustaka prApti sthAna : (1) divya saMdeza prakAzana Clo. surendra jaina, 205, sonA ceMbarsa, 507-509,je.asa.sa. roDa, cIrA bajhAra, sonapura ke sAmane, muMbaI-2. Tel. 022-2203 45 29, Mobile : 9892069330 (2) divya saMdeza pracAraka prakAza bar3ollA, 52, 3rd Cross, zaMkaramATa roDa, zaMkarapurA, beMgalora-560 004.0(0.)41247478 M. 8971230600 (3) rAhula vaida, Clo. arihaMta meTala kaM., 4403, loTana jATa galI, pahArI dhIraja, sadara bAjAra, dillI-110006. M.9810353108
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka kI kalama se __prAkRtavizArada, zAsanaprabhAvaka sva. pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya kasturasUrIzvarajI mahArAja dvArA viracita prAkRta vijJAna pAThamAlA jo gujarAtI bhASI varga ke lie prAkRta bhASA sIkhane ke lie ati upayogI prakAzana hai / hindI bhASI vizAla varga bhI prAkRta bhASA kA adhyayana kara pUrvAcArya maharSiyoM ke sadupadeza se lAbhAnvita ho sake, isI pavitra bhAvanA se marudhararatna, hindI sAhityakAra pUjya AcAryadeva zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma. sA. ne isa gujarAtI prakAzana ke hindI anuvAda kA saMpAdana kiyA hai| ___ vartamAna meM gujarAtI bhASAvid sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMta isI prAkRta vijJAna pAThamAlA ke AdhAra para prAkRta bhASA kA adhyayana karate hai| para hindI bhASI varga ke lie isa prakAra ke prakAzana kI bahuta hI baDI kamI thI / apane saMyama jIvana ke prAraMbhika kAla meM pUjya AcAryadeva zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma. sA. ne bhI isI prAkRta vijJAna pAThamAlA ke AdhAra para prAkRta bhASA kA abhyAsa kiyA thA / gujarAtI bhASA se anabhijJa vidyArthiyoM ke lie isa sAhitya kI kamI pUjyazrI ko akharatI thii| isa kamI kI pUrti ke lie unakA pUrA pUrA lakSya thA /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ JAN pUjyazrI kI preraNA se pU. sA. zrI adhyAtmarekhAzrIjI ne 'prAkRta vijJAna pAThazAlA' ke hindI anuvAda ke lie prayAsa kiyA / tatpazcAt pUjya AcArya zrI ne ativyastatA ke bIca bhI samaya nikAlakara usa presa kaoNpI kA parimArjana kiyA / isI ke phalasvarupa Aja hama pAThakoM ke kara kamaloM meM 'Ao ! prAkRta sIkheM' pustaka arpaNa karate hue parama AnaMda kA anubhava kara rahe hai| hamAre hindI pAThakoM ke | goDavADa ke gaurava, marubhUmi ke ratna pUjya AcAryadeva zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma. sA. kA paricaya dene kI hameM koI AvazyakatA nahI hai kyoMki unakA sAhitya hI unakA paricaya bana gayA hai ! hindI sAhityakAra ke rupa meM ve jagamazahara hai| 36 varSoM ke unake nirmala saMyama jIvana meM prathama bAra hI unakA : cAturmAsa goDavADa kI dhanyadharA unakI janmabhUmi bAlI nagara meM hone jA rahA hai aura usI dharA para unake dvArA hindI bhASA meM saMpAdita 164 vIM pustaka 'Ao ! prAkRta sIkhe'kA vimocana hone jA rahA hai / jo hamAre lie garva kI bAta hai| ___ hameM AzA hI nahIM pUrNa vizvAsa haiM ki pUjyazrI ke pUrva prakAzanoM kI bhAMti yaha prakAzana bhI lokopayogI aura upakAraka siddha hogaa| nivedaka divyasaMdeza prakAzana TrasTa maMDala milApacaMda sUracaMdajI cauhAna - piMDavADA sAgaramala bhabhUtamalajI solaMkI-luNAvA ramezakumAra tArAcaMdajI (C.A.)- khivAMdI prakAzacaMda harakacaMdajI rAThoDa - bAlI surendrakumAra sohanarAjajI rAThoDa - bAlI lalitakumAra tejarAjajI rAThoDa - bAlI'
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMtha praNetA kI kalama se vidvadvarya pUjya AcAryadeva zrImad vijayakasturasUrIzvarajI mahArAja 'prAkRta vijJAna pAThamAlA' (Ao ! prAkRta sIkheM) pustaka hAtha meM Ane para buddhizAlI mAnavI ke mana meM yaha jijJAsA paidA honA sahaja hai ki 'prAkRta' zabda kA kyA artha haiM ? sAhitya ke kSetra meM usakA kyA hissA hai ? anya bhASAoM ke sAtha usakA kyA saMbaMdha hai ? 'prAkRta' kA artha kyA ? - prakRti siddha jo koI vastu ho, una saba ko 'prAkRta' kahate hai / 'prAkRta' zabda kA itanA vistRta artha hone para bhI yahAM bhASA prakaraNa meM bhASA ke sAtha saMbaMdhita 'prAkRta' zabda lenA hai arthAt prakRti siddha jo bhASA, use prAkRta kahate hai / vyAkaraNa Adi se saMskAra nahIM pAe hue duniyA ke prANI mAtra ke sahaja vacana vyApAra ko prakRti kahate hai / usameM rahI athavA usI bhASA ko prAkRta kahate hai / prAkRta bhASA ke zabda saMskAra die binA bhI AbAla gopAla dvArA bole jA sakate haiM / prAkRta kI vyutpattiyA~ :- kavi rudraTa kRta kAvyAlaMkAra para zrI nami sAdhu viracita TippaNa meM prAkRta zabda kI do prakAra se vyutpatti kI hai / 1) sakala jagajjantUnAM vyAkaraNAdibhiranAhataH saMskAraH sahajo vacana vyApAraH prakRtiH tatra bhavaM saiva vA prAkRtam /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkaraNa Adi se saMskAra nahIM pAyA huA jagat ke sabhI prANiyoM kA svAbhAvika vacana vyApAra prakRti kahalAtA hai / isa prakAra kI prakRti meM ho use prAkRta kahate hai | 2) ArisavayaNe siddhaM devANaM addhamAgahA vANI ityAdi-vacanAd vA prAk pUrvaM kRtaM prAkkRtam / ArSa vacana meM siddha devo kI ardhamAgadhI bhASA hotI hai / ityAdi vacana se prAkkRta prAk-pUrva meM kiyA ho, use prAkRta kahate hai / prAkRta kI anya bhI vyutpatti milatI hai / 'prakRtyA svabhAvena siddhaM prAkRtam' athavA prakRtInAM sAdhAraNajanAnAmidaM prAkRtam / prakRtisvabhAva se jo siddha ho, use prAkRta kahate hai athavA prakRti arthAt sAdhAraNa jana saMbaMdhI bhASA ko prAkRta kahate hai| prAkRta sAhitya kI bahulatA :- jainoM ke parama pavitra Agama (uttarAdhyayana Adi kAlikazruta, dazavaikAlika Adi utkAlika zruta tathA AcArAMga Adi gyAraha aMgoM kI racanA meM bhI prAkRta bhASA ko pasaMda kiyA hai / isa pasaMdagI meM bhI vizeSa lAbha dekhA gayA hai / Agama meM Apta vacana hai - muttUNa dihivAyaM kAliya-ukkAliya siddhataM / thI-bAlavAyaNatthaM pAiyamuiyaM jiNavarehiM / / artha :- strI jAti aura kSullakavarga bhI saralatA se vAcana kA lAbha prApta kara sake isa hetu se dRSTivAda ko choDakara kAlika aura utkAlika aMga rupa siddhAMta, jinezvara bhagavaMta ne prAkRta meM kahe hai / 'addhamAgahAe bhAsAe bhAsati arihA' (aupapAtika sUtra-5677)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ atthaM bhAsai arihA, suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNA / (Avazyaka sUtra) 'porANamaddhamAgaha bhAsAniyamaM havai sUttaM' ityAdi Agama vacana hone se jinezvara deva ardhamAgadhI bhASA meM AgamArtha kahate hai aura gaNadhara bhagavaMta sUtra racanA karate hai, phira bhI unakI prAkRtatA abAdhita rahatI hai, kyoMki ardhamAgadhI bhASA ko ArSa prAkRta mAnI jAtI hai / prAkRta meM vivecana sAhitya graMtha :- AgamoM para niyuktiyA~, bhASya, cUrNi Adi vivecana ke graMtha prAkRta bhASA meM race gae hai, jinakA jinAgamoM ke vivecana-graMthoM meM agrasthAna hai, itanA hI nahIM, kiMtu Agama graMtha jitanA mahattva unhe diyA gayA hai| anya jainagraMtha :- prAkRta bhASA meM jainoM ke aneka graMtha race gae hai / jaise- prakaraNa graMtha, kulaka, kathAnaka, caritra-graMtha, prakIrNaka, anya anya viSaya ke graMtha, vaidyaka, aSTAMga nimitta tathA jyotiSa aadi| jaina darzana kI dvAdazAMgI ke bIja rupa tIna vacana, jo tIrthaMkara paramAtmA gaNadhara bhagavaMtoM ko pradAna karate hai, jinhe prAptakara gaNadhara bhagavaMta dvAdazAMgI kI racanA karate haiM, jo 'tripadI' ke nAma se jagat meM prasiddha hai, usakI bhI racanA prAkRta meM hI hai / 'uppannei vA vigamei vA dhuvei vA' prAkRta bhASA meM gadya va padya meM saikar3oM graMthoM kI racanA huI jaise - mahAvIracariyaM - zrI guNacaMdrasUrikRta - padyamaya - graMthapramANa 12000 zloka
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ pauma cariyaM - zrI vimalasUrikRta padyamaya - 10000 zloka samarAicca kahA - haribhadrasUrikRta gadyamaya 10000 zloka surasuMdarIcariyaM zrI dhanezvarasAdhukRta padyamaya 4000 zloka isake sivAya supAsanAhacariyaM kumArapAlacarita, sirisirivAla kahA, vasudeva hiMDI Adi aneka graMtha prAkRta bhASA kI mahattA siddha karate hai / I jaina 1. caMdrakRta-prAkRta lakSaNa 2. trivikramadevakRta prAkRtAnuzAsana jainetara prAkRta graMtha :- kavivatsala hAla kRtA - gAthA saptazatI, pravarasenakRta- setubaMdha (rAvaNa vaho) vAkpatirAjakRta gauDavaho tathA mahumahavicaya, rAjazekharakRta karpUramaMjarI saTTaka, AnaMdavardhanakRtA viSama bAla lIlA, bhUSaNabhaTTaputrakRtA lIlAvatI kathA, Adi kAvya prAkRta meM hai / 3. zrI hemacandrasUrikRta prAkRta vyAkaraNa (siddhahemazabdAnu zAsana ke AThave adhyAya meM prAkRta - prAkRta vyAkaraNa - ajaina 1. pANinikRta - prAkRta lakSaNa (jo hAla upalabdha nahIM hai / ) 2. vararucikRta - prAkRta prakAza Adi cha bhASAoM kA bodha hai / 3. hRSIkezakRta - prAkRta vyAkaraNa 4. mArkaMDeyakRta - prAkRta sarvasva 5. kramadIzvarakRta - saMkSiptasAra prAkRta vyAkaraNa 6. lakSmIdharakRta - SaD bhASA candrikA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta koSa :- janma se brAhmaNa hone para bhI soca samajhapUrvaka jaina dharma kA svIkAra karanevAle paramArhat mahAkavi dhanapAla viracita pAialacchI nAmamAlA tathA kalikAlasarvajJa hemacandrAcAryakRta 'dezI nAmamAlA' Adi prAkRta zabdoM kA suMdara bodhavAle prAkRta zabdakoSa hai / prAkRta chaMda ke graMtha :- gAthA lakSaNa, naMditADhya, saaMbhU chaMda, prAkRta piMgala, virahAMka kavikRta chaMdovicita tathA zrI hemacandrAcAryakRta chaMdonuzAsana Adi / prAkRta meM se anya bhASAoM kA janma :- eka hI varSA kA jala sthAna bheda se vividha bhedavAlA banatA hai, usI prakAra eka hI prAkRta bhASA sthAna bheda se aneka saMskRta Adi vividha bhASA bheda prApta karatI hai / kavirAja vAkpatirAja 'gauDavaho' nAma ke prAkRta kAvya meM likhate haiM 'sayalAo imaM vAyA visaMti etto ya NeMti vAyAo' eMti samuhaM ciya, ti sAyarAo cciya jalAI / bhAvArtha :- sabhI prakAra kA pAnI samudra meM praveza karatA hai aura samudra meM se nikalatA hai, usI prakAra sabhI vANI (bhASAe~) prAkRta meM praveza karatI hai aura prAkRta meM se nikalatI hai / 'yad yoniH kila saMskRtasya' ye vacana bolakara kavi rAjazekhara kahate hai- maiM vizvAsapUrvaka kahatA hU~ ki prAkRta bhASA, saMskRta kA utpattisthAna hai / kalikAlasarvajJa hemacandrAcAryajI bhI svopajJa kAvyAnuzAsana meM jainIvANI kI stuti karate hue kahate hai 'sarvabhASA pariNatAM jainIM vAcamupAsmahe'- sabhI bhASAoM meM pariNAma pAnevAlI jainI vANI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (jo ardhamAgadhI hai aura ArSa prAkRta kahalAtI hai) kI hama upAsanA karate haiN| uparokta pramANoM se siddha hotA hai ki prAkRta , saMskAra vizeSa pAne se saMskRta Adi anya bhASAoM ke rupa meM pariNata hotI hai| prAkRta bhASA kI vizeSatAeM :- kalikAlasarvajJa hemacandrasUrijI ne svopajJa kAvyAnuzAsana meM likhA haiM akRtrima svAdupadAM, paramArthAbhidhAyinIm / sarva bhASA pariNatAM, jainI vAcamupAspahe / / akRtrima, pada-pada para madhuratA dhAraNa karanevAlI, parama artha kA pratipAdana karanevAlI aura sabhI bhASAoM meM pariNAma pAI huI jainIvANI kI hama upAsanA karate hai / akRtrimatA :- vyAkaraNa Adi ke saMskAra se nirapekSa svabhAvasiddhatA / svAdutA :- zrotAvarga ke karNayugala meM madhura rasa paidA karanevAlI / akRtrima svAdutA :- prakRti siddha madhuratA yA naisargika madhura rasa possktaa| yAyAvarIya kavi rAjazekhara bAlarAmAyaNa meM likhate hai'giraH zravyA divyAH prakRtimadhurAH praakRt-dhuraaH| sunane yogya divya aura prakRti madhura aisI prAkRta Adi vANI hai| saralatA :- prAkRta meM rahI subodhatA, sukhagrAhyatA, bAlAdibodhakAritA kisako AkarSita nahIM karatI hai| siddharSi gaNI ne upamitibhavaprapaMcA kathA meM pIThabaMdha zloka 51 meM likhA haiM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlAnAmapi sadbodhakAriNI krnnpeshlaa| tathApi prAkRtA bhASA, na teSAmapi bhAsate // bAlajIvoM ko suMdara sadbodha karAnevAlI aura karNapriya prAkRta bhASA haiM, phira bhI durvidagdhoM ko pasaMda nahIM paDatI hai| komalatA :- prAkRta kAvya meM rahI sukomalatA-mRdutA kamaladala kA bhAna karAtI hai / yAyAvarIya rAjazekhara ne karpUramaMjarI saTTaka meM likhA hai paruso sakkaabaMdho, pAiabaMdho vi hoi suumaaro| purisANaM mahilANaM jettiyamihaMtaraM tettiyamimANaM // saMskRta racanA kaThora hotI hai, jabaki prAkRta racanA sukumAra arthAt komala hotI hai / kaThoratA aura sukumAratA meM jitanA aMtara puruSa aura strI ke bIca hai, utanA aMtara ina do bhASAoM ke bIca jAnanA cAhiye / lATapriyatA :- lATadeza ke logoM ko prAkRta bhASA para apUrva prema thA / yAyAvarIya kavi rAjazekhara kAvyAdarza meM kahate haiM paThanti laTabhaM lATAH prAkRtaM saMskRtadviSaH / jihvayA lalitollApa-labdha saundaryamudrayA // bhAvArtha :- saMskRtadveSI lATadezavAsI loga lalita ullApa karane meM sauMdarya biruda ko pAI jIbhadvArA suMdara prAkRta bhASA bolate haiM | isase siddha hotA hai ki eka samaya lATadeza kI viziSTa bhASA prAkRta thii| upasaMhAra :- uparokta pramANoM se sujJavAcaka samajha gae hoMge ki sakalajanavallabha, akRtrima, prakRtivatsala, svAdu tathA AbAlagopAla, subodhakAriNI bhASA yadi koI ho to vaha prAkRta bhASA hai| isa pavitra Arya deza kI sabase prAcIna do bhASAeM hai - prAkRta aura saMskRta / ye do bhASAeM bhAratavarSa ke
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmala nayana yugala hai / donoM kA sAhityakSetra meM amApa yogadAna haiM, phira bhI Arya saMskRti ko samajhane ke lie jitanI AvazyakatA saMskRta kI haiM, usase bhI adhika AvazyakatA prAkRta kI hai| bAlaka ho yA bAlikA, strI ho yA puruSa, rAjA ho yA raMka, mUrkha ho yA paMDita - sabhI ko priya va upakAra karanevAlI bhASA ho to vaha prAkRta bhASA prastuta graMtha kI upayogitA :- samaya parivartanazIla hai / bIca samaya meM prAkRtabhASA sIkhane ke sAdhana chinna bhinna ho jAne se prAkRta bhASA ke adhyayana meM maMdatA A gaI thI aura saMskRta bhASA kI sAdhana sAmagrI kA sadbhAva hone se saMskRta kA pracAra baDha gayA thA / paraMtu abhI abhI sAdhuvarga meM aura hAIskUla kaoNleja meM Second Language ke rupa meM prAkRta kA paThana pAThana cAlU huA hai, jisase gRhasthavarga meM bhI prAkRta kA acchA pracAra ho rahA hai| prAkRta ke adhikAdhika pracAra ke lie aura vidyArthIvarga ko saralatA se bodha ho sake isake lie mArgopadezikA rupa pustaka kI AvazyakatA thii| usameM parama pUjya paramopakArI samayajJa zrImadgururAja (vijaya vijJAnasUrIzvarajI ma.sA.) zrI kI preraNA se maiMne yaha kArya hAtha meM liyA / unakI asIma kRpA se 'prAkRta vijJAna pAThamAlA' taiyAra huI hai, usake lie maiM unakA sadA RNI rhuuNgaa| isa pustaka kA adhyayanakara bhavyAtmAe~ prAkRta bhASA kA sarala bodha prApta kara usakA adhikatama pracAra-prasAra kare / isa 'prAsaMgika' ke Alekhana meM paM-lAlacaMda bhagavAnadAsa gAMdhI dvArA Alekhita 'prAkRta bhASA kI upayogitA' kA bhI upayoga kiyA gayA hai / zubhaM bhavatu
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdaka (hindI AvRtti) kI kalama se vizva meM jitane bhI dharma hai, una dharmoM kA maulika sAhitya kisI na kisI bhASA se juDA huA hai / krizciyana dharma kA mUlabhUta sAhitya Bible aMgrejI bhASA meM hai| islAma dharma kA mUlabhUta sAhitya urdu bhASA meM hai / hinduoM ke mukhya guMtha veda-pUrANa-upaniSad Adi saMskRta bhASA meM hai / bauddhoM ke tripITaka pAlI bhASA meM haiM, usI prakAra jainoM ke mUla Agama vartamAna meM vidyamAna AcArAMga Adi gyAraha aMga prAkRta bhASA meM hai, jabaki bArahavAM aMga dRSTivAda saMskRta bhASA meM thA / ___ vartamAna meM zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha ko sarvamAnya 45 Agama prAkRta bhASA meM hI hai | una AgamoM para upalabdha niyuktiyaoN-bhASya-cUrNi Adi bhI prAkRta bhASA meM hI hai / hA~ ! una AgamoM ke gaMbhIra rahasyoM ko jAnane samajhane ke lie pUrvAcArya maharSiyoM ne saMskRta bhASA meM TIkAoM kI bhI racanAeM kI hai| vartamAna meM do aMgoM para zIlAMkAcArya aura nau aMgoM para abhayadevasUrijI ma. kI TIkAeM saMskRta bhASA meM vidyamAna hai| zrAvaka jIvana ke AcArapradhAna graMtha bhI prAkRta bhASA meM hI hai subaha-zAma karane yogya pratikramaNa ke sabhI sUtroM kI bhASA prAkRta hI hai| cha Avazyaka ke sabhI sUtra prAkRta bhASA meM hai| bhAgavatI dIkSA aMgIkAra karane ke bAda jina Avazyaka aura dazavaikAlika sUtrauM ke yogodvahana kie jAte hai, unakI bhI bhASA prAkRta hI hai| baDe hI daHkha kI bAta hai ki jainoM ke pradhAna satra prAkRta bhASA meM hone para bhI usa bhASA ko jAnane samajhanevAle, zrAvaka varga meM to nahIMvat hI hai / isa prakAra prAkRta bhASA kA bodha sAdhu-sAdhvI varga taka sImita ho gayA hai| __ bhASA ke yathArtha bodha ke abhAva meM jaba ve sUtra kaMThastha kie jAte hai to yA to unakA sahI uccAraNa nahIM ho pAtA hai- athavA sahI uccAraNa hone para bhI unako bolane meM vizeSa AnaMda nahIM AtA hai /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA bodha ke abhAva meM pratikramaNa Adi kI kriyAeM nirasa banatI jA rahI hai / kahIM-kahIM kriyAeM ho rahI haiM, paraMtu usakA AnaMda cehare para najara nahIM A rahA hai| / tIrthaMkara paramAtmA kI vANI svarupa ye sUtra zAzvata satyoM kA bodha karAnevAle hone para bhI bhASAbodha ke abhAva meM una zAzvata satyoM ke lAbha se vaMcita rahe hai| / jaina darzana kA maulika sAhitya saMskRta aura prAkRta bhASA meM haiM, ataH jaina darzana ke marma ko jAnanA samajhanA ho to saMskRta aura prAkRta bhASA kA bodha honA hI cAhiye / kalikAla sarvajJa hemacaMdrAcAryajI ne siddhahemazabdAnuzAsanam ke AThave adhyAya ke rupa meM prAkRta vyAkaraNa kI racanA kI hai, paraMtu usa vyAkaraNa ko jAnane ke lie saMskRta bhASA kA jJAna honA jarurI hai / / saMskRta bhASA ko jAnanevAlA hI usa vyAkaraNa ko samajha sakatA hai, usI vyAkaraNa ke AdhAra para sva. pU. AcAryadeva zrImad vijaya kasturasUrIzvarajI mahArAjA ne gujarAtI mAdhyama se prAkRta bhASA sIkhane ke lie 'prAkRta vijJAna pAThamAlA' kI racanA kI thI / usa pustaka ke AdhAra para hajAroM sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtoM ne prAkRta bhASA kA abhyAsa kiyA hai| gujarAtI bhASA se anabhijJa vyakti bhI prAkRta bhASA sIkha sake, isa lakSya ko dhyAna meM rakhakara hI 'prAkRta vijJAna pAThamAlA' kI yaha hindI AvRtti 'Ao ! prAkRta sIkheM' ke nAma se prakAzita ho rahI hai| prAkRta bhASA meM jaina dharma kA amUlya khajAnA hai, usa khajAne se lAbhAnvita hone ke lie prAkRta bhASA kA abhyAsa khUba jarurI hai| prastuta pustaka hindI bhASI varga ko prAkRta sIkhane ke lie khUba upayogI bana skegii| sabhI bhavyAtmAe~ prAkRta bhASA kA adhyayanakara vIra prabhu ke batAeM zAzvata satyoM ko apane jIvana meM AtmasAt kara AtmakalyANa ke mArga meM khUba khUba Age baDhe, isI zubha kAmanA ke sAtha ! nivedaka : sumerapUra (rAja.) adhyAtmayogI pUjyapAda pratiSThA zubhadina paMnyAsapravara zrI bhadraMkaravijayajI di. 4-5-2013 zanivAra gaNivarya kRpAkAMkSI ratnasenasUri
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIkSA dAtA parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma.sA. kA saMkSipta paricaya gRhastha nAma : rAju (rAjamala copaDA) mAtA kA nAma : caMpAbAI pitA kA nAma : chaganarAjajI genamalajI copaDA janmabhUmi : bAlI (rAja.) janma tithi : bhAdo suda-3, saMvat 2014 di. 16-9-58 bacapana meM dhArmika abhyAsa : paMca pratikramaNa-navasmaraNa Adi dIkSA saMkalpa (brahmacaryavrata svIkAra): 18 juna 1974 vyavahArika abhyAsa : 1st year B.Com. (pArzvanAtha ummeda kaoNleja phAlanA-rAja.) : pU.paM. zrI harSavijayajI gaNivarya gurudeva : adhyAtmayogI pU. paMnyAsa zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya dIkSA dina : mAgha zuklA 13, saMvat 2033 dinAMka 2-2-1977 samudAya : zAsana prabhAvaka pU.A. zrI rAmacandrasUrIzvarajI ma.sA. dIkSA dina vizeSatA : bhArata bhara meM lagabhaga 50 Upara dIkSAe~ 108 mumukSu varaghoDA : 9 janavarI 1977, muMbaI dIkSA sthala : nyAti noharA-bAlI rAja. dIkSA samaya umra : 18 varSa prathama cAturmAsa : saMvat 2033 pATaNa pU.paM. zrI harSavijayajI ke sAnidhya meM * abhyAsa : prakaraNa, bhASya, 6 karmagraMtha, kammapayaDI, paMcasaMgraha, nyAya, kAvya, koza, saMskRta-prAkRta vyAkaraNa, saMskRta-prAkRta sAhitya vAcana, jyotiSa Agama vAcana Adi. * bhASA bodha : hindI, aMgrejI, gujarAtI, rAjasthAnI, saMskRta, prAkRta, marAThI Adi
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prathama vacana prAraMbha : phAguNa sudI 14, saMvat 2034 pATaNa (gujarAta) * cAturmAsika pravacana prAraMbha : bAlI saMvat 2038 (pU.A. zrI rAjatilakasUrIzvarajI ma.sA. ke sAnnidhya meM) * cAturmAsika pravacana : bAlI, pAlI (do bAra) ratalAma, ahamadAbAda (jJAnamaMdira), pATaNa, surendranagara, rAnIgAMva, piMDavADA, udayapUra, jAmanagara, ahamadAbAda (giradharanagara), thANA, kalyANa, dAdara (muMbaI), sAyana (muMbaI), dhUliyA, karADa, ciMcavaDa bhAyaMdara, pUnA, yeravaDA, dIpaka jyoti TaoNvara, zrIpAla nagara, karjata, bhivaMDI (do bAra) kalyANa (do bAra) rohA, bhAyaMdara, pAlItANA Adi * vihAra kSetra : rAjasthAna, gujarAta, saurASTra madhyapradeza, mahArASTra Adi * (cha'rI pAlita saMgha meM mArgadarzana-pravacana) : baralUTa se zatrujaya, godana se jaisalamera, vallabhIpura se pAlItANA, luNAvA se rANakapUra paMcatIrthI * cha'rI pAlaka nizrAdAtA : udayapura se kezarIyAjI, giradhanagara se zaMkhezvara, dhUliyA se nera, karADa se kuMbhoja, solApUra se bArzI, bhivaMDI se mahAvIra dhAma, karjata se mAnasa maMdira hastagiri se zatrujaya giranAra Adi * prathama pustaka Alekhana : "vAtsalya ke mahAsAgara" saMvat 2038 * prakAzita pustakeM : (160) lagabhaga * saMskRta sAhitya saMpAdana-saha saMpAdana : siddha haimazabdAnuzAsanam-bRhadavRtti laghu nyAsa saha, pAMDavacaritra Adi * anya saMpAdana : bhagavAna pArzvanAtha kI paraMparA kA itihAsa-bhAga 1-2-3 * anuvAda saMpAdana : zrAddhavidhi, zAMtasudhArasa tathA pUjya gurUdevazrI kI 15 pustakeM, maMtrAdhirAja Adi tathA vijayAnaMdasUrijI kRta 'navatatva' / * ziSya-praziSya : sva. mu. zrI udayaratnavijayajI, muni kevalaratnavijayajI, muni kIrtiratnavijayajI, muni zAlibhadravijayajI ma. muni prazAMtaratnavijayajI * upadhAna nizrA dAtA : kurlA, dhule, yeravaDA, AdIzvara dhAma (do), karjata, vikrolI, mohanA, pAlItANA Adi..
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruvaMdanA jaina zAsana ke mahAn jyotirdhara pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAja sA. bIsavIM sadI ke mahAn yogI, pUjyapAda paMnyAsapravarazrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya marudhararatna hindI sAhityakAra pUjya AcAryadeva zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma.sA.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsanasamrAT pUjya AcAryadeva zrImad vijaya nemIsUrIzvarajI mahArAja sA. zAsana prabhAvaka pUjya AcAryadeva zrImad vijaya vijJAnasUrIzvarajI ma.sA. prAkRta vizArada prAkRtivijJAna pAThabhAlA ke lekhaka pUjya AcAryadeva zrImad vijaya kasturasUrIzvarajI ma.sA.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzanasahayogI sva. pitAjI javeracaMdajI pU. mAtAjI sekubAI javeracaMdajI nivedaka putra : udayarAja, jayaMtilAla, bAbulAla pautra : ravIndra, rAkeza, bhUpendra, taruNa, saMjaya, amita, vikrama koselAva- rAja. nivAsI-bhAyakhalA zA. ratanacaMdajI vAgAjI golaMka parivAra luNAvA (rAja.) muMbaI zAzvata parivAra-dIpaka jyoti TaoNvara kAlAcokI , muMbaI-400033. zA. vanecaMdajI panecaMdajI zrIzrImAla (pUnA-sAcoDI) Ayojita cAturmAsa ArAdhaka (sAdhAraNa khAte meM se) ___ vi.saM. 2068, kasturadhAma, pAlItANA,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzana sahayogI zA. phUTaramalajI bhIkamacaMdajI zrImatI metAbAI phUTaramalajI nivedaka : DaoN. bastImala, sumeramala, prakAza, manohara lAla pattA : manoharalAla phUTaramalajI pAlarecA renabo phArmA, 13, M.T. Road, Opp. ESI Hospital, apanAvarama, cennAI-600 012. M. 9840868500 prakAzana sahayogI zA. saremalajI jAvaMtarAjajI zrImatI caMpAbAI saremalajI nivedaka putra : azokakumAra saremalajI, pautra : pareza dIpaka, prapautra : dhvaja, navyA ____ pharma : vI. melo eperalsa, 93, goviMdappA sTrITa, 1st Floor, cennAI-600001. M.9381008666
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacana prabhAvaka marudhararatna-hindI sAhityakAra pUjya AcAryadeva zrImad vijaya zrI ratnasenasUrIzvarajI ma.sA. kA bahuraMgI-vaividhyapUrNa sAhitya 24. sukhI jIvana kI cAbiyA~ 137 25. pAMca pravacana 138 148 159 S.No. tattvajJAna viSayaka 1. jaina vijJAna 2. caudaha guNasthAna 3. Ao ! tattvajJAna sIkheM 4. karma vijJAna 5. nava tattva- vivecana 6. jIva vicAra vivecana 7. tIna-bhASya 8. daMr3aka - vivecana 9. dhyAna sAdhanA pravacana sAhitya 1. mAnavatA taba mahaka uThegI 2. mAnavatA ke dIpa jalAeM 3. mahAbhArata aura hamArI saMskRti-bhAga-118 4. mahAbhArata aura hamArI saMskRti-bhAga-219 5. rAmAyaNa meM saMskRti kA amara saMdeza-bhAga-1 6. rAmAyaNa meM saMskRti kA amara saMdeza- bhAga-2 7. Ao ! zrAvaka bane ! 8. saphalatA kI sIr3hiyA~ 9. navapada pravacana 10. zrAvaka kartavya-bhAga-1 11. zrAvaka kartavya-bhAga-2 12. pravacana ratna 13. pravacana motI 14. pravacana ke bikhare phUla 15. pravacanadhArA 16. Ananda kI zodha 17. bhAva zrAvaka 18. paryuSaNa aSTAhnikA pravacana 19. kalpasUtra ke hindI pravacana 20. saMtoSI nara-sadA sukhI 21. jaina parva -pravacana S.No. 38 96 79 102 122 123 127 135 153 S.No. 22. guNavAn banoM 23. vikhuralele pravacana motI 8 9 27 28 45 53 56 74 75 78 72 103 67 33 85 97 104 87 115 126 117 26. jIvana zaNagAra pravacana 27. tIrtha yAtrA dhArAvAhika kahAnI 1. karman kI gata nyArI 2. jindagI jindAdilI kA nAma hai 3. 4. 5. aitihAsika kahAniyA~ 6. preraka kahAniyA~ 7. sarasa kahAniyA~ 8. madhura kahAniyA~ 9. sarala kahAniyA~ 10. tejasvI sitAreM 11. jinazAsana ke jyotirdhara Aga aura pAnI bhAga-1-2 manohara kahAniyA~ 12. mahAsatiyoM kA jIvana saMdeza 13. AdinAtha zAMtinAtha caritra 14. pArasa pyAro lAge 15. zItala nahIM chAyA re (guja.) 16. Avo ! vArtA kahuM (guja.) 17. mahAn caritra 18. prAtaH smaraNIya mahApuruSa-1 19. prAtaHsmaraNIya mahApuruSa-2 20. prAtaH smaraNIya mahAsatiyA~-1 21. prAtaH smaraNIya mahAsatiyA~-2 yuvA-yuvati preraka 1. yuvAno ! jAgo 2. jIvana kI maMgala yAtrA 3. taba camaka uThegI pIr3hI yuvA 4. yuvA cetanA 5. yuvA saMdeza 6. jIvana nirmANa (vizeSAMka) 7. The Message for the Youth 8. How to live true life? 9. The Light of Humanity 10. Youth will Shine then 6 10 34-35 50 57 91 111 98 142 58 81 93 105 99 25 63 129 149 150 151 152 S.No. 12 17 20 23 26 30 31 40 21 121
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95 61 82 36 73 80 108 15 86 60 37 1 11 Duties towards Parents 12.yauvana-surakSA vizeSAMka 32 13. sannArI vizeSAMka 59 14.mAtA-pitA 77 15.AhAraH kyoM aura kaise ? 16. AhAra vijJAna 39 17. brahmacarya 106 18. amRta kI buMde 64 19. krodha AbAda to jIvana barabAda 20. rAga mhaNaje Aga (marAThI) 21. AI vaDIlAMce upakAra 92 22. adhyAtmAcA sugaMdha 155 anuvAda-vivecanAtmaka S.No. 1. sAmAyika sUtra vivecanA 2. caityavaMdana sUtra vivecanA 3. AlocanA sUtra vivecanA 4. zrAvaka pratikramaNa sUtra vivecanA 5. cetana ! mohanIMda aba tyAgo 6. Anandaghana caubIsI vivecanA 7. aMkhiyA~ prabhudarzana kI pyAsI 22 8. zrAvaka jIvana-darzana 29 9. bhAva sAmAyika 107 10. zrImad AnaMdaghanajI pada vivecana 94 11. bhAva-caityavaMdana 120 12. vividha-pUjAe~ 125 13. bhAva pratikramaNa-bhAga-1 132 14.bhAva pratikramaNa-bhAga-2 133 15.zrIpAla-rAsa aura jIvana-caritra 134 16.Ao saMskRta sIkheM bhAga-1 17. Ao saMskRta sIkheM bhAga-2 145 18. zrAvaka AcAra darzaka 154 | vidhi-vidhAna upyogii| S.No. 1. bhakti se mukti 2. Ao ! pratikramaNa kareM 3. Ao ! zrAvaka bane 4. haMsa zrAddhavrata dIpikA 5. Chaitya-Vandan Sootra 6. vividha-devavaMdana 7. Ao ! pauSadha kareM 8. prabhu darzana sukha saMpadA 9. Ao ! pUjA paDhAe~ ! 88 10. Panch Pratikraman Sootra 11. zatrujaya yAtrA 12. pratikramaNa upayogI saMgraha 13.Ao ! upadhAna-pauSadha kareM 109 14.vividha-tapamAlA 128 15. Ao ! bhAvAyAtrA kareM 130 16. Ao ! paryuSaNa-pratikramaNa kareM 136 anya preraka sAhitya S.No. 1. vAtsalya ke mahAsAgara 2. rimajhima rimajhima amRta barase 3. adhyAtmayogI pUjya gurudeva 44 4. bIsavIM sadI ke mahAn yogI 100 5. mahAna jyotirdhara 6. micchAmi dukkaDam 7. kSamApanA 69 8. savAla Apake javAba hamAre 9. zaMkA aura samAdhAna-1 66 10.zaMkA-samAdhAna-bhAga-2 118 11.zaMkA-samAdhAna-bhAga-3 12.jainAcAra vizeSAMka 13.jIvana ne tuM jIvI jANa 62 14.dharatI tIratharI 15.ciMtana ratna 114 16.bIsavIM sadI ke mahAna yogI kI amara-vANI 101 17. mahAvIravANI 112 18.jaina zabda koza 157 19.nayAdina-nayAsaMdeza 158 20. mahAmaMtra kI sAdhanA 160 vairAgyapoSaka sAhitya S.No. 1. mRtyu-mahotsava 51 2. zramaNAcAra vizeSAMka 54 3. sadguru-upAsanA 113 4. ciMtana-motI 90 5. mRtyu kI maMgala yAtrA 16 6. prabho ! mana-maMdira padhAro 110 7. zAMta sudhArasa-hindI vivecana bhAga-1 13 7. zAMta sudhArasa-hindI vivecana bhAga-2 14 9. bhava AlocanA 124 10. vairAgya zataka 140 11. indriya parAjaya zataka 156 147 47 68 144 41
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ arha / / OM namaH zrI siddhacakrAya / / || paramaguru-AcArya mahArAja-zrImad vijayanemisUrIzvara bhagavadabhyo namaH / / sUricakravarti jagadguru-zAsanasamrAT-bhaTTArakAcArya zrIvijayanemisUrIzvara paTTAlaGkAra-paramapUjya-paramopakAri-pUjyapAda-AcAryamahArAjazrIvijayavijJAnasUrIzvara-paTTadharAcArya zrIvijayakastUrasUri praNItA / / zrI prAkRta vijJAna pAThamAlA / divvapahAvo dIsai, kaliyAle jassa amiyajharaNAo / sattaphaNaMciasIso, sa jayau ''serIsapAsajiNo'' ||1|| payaDiasamattabhAvaM, bhaviannANaMdhayArapayaraharaM / sUravva jassa nANaM, sa pahU vIro kuNau bhadaM / / 2 / / ekkArasa gaNavaiNo, goyamapamahA jayanti suyanihiNo / sa vi hemacaMdrasUri, jAo kaliyAlasavvaNNU / / 3 / / sirivijayanemisUri, jugappahANo mahaM pasIejjA / jassa suhAdiTThIe, asajjhakajjANi sijjhanti / / 4 / / vinnANasUriM saguruM ca naccA, suaM ca savvaNNupaNIatattaM / pAiavinnANasupADhamAlaM, raemi haM sIsasuhaMkaraTuM / / 5 / /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNa vijJAna + svara hasta U | ai | - anusvAra varNa vikAra e,ay | an | e.ai | o, | a,i, | ili au | u,ri - pA. 5 ni. 3 svara - 1. prAkRta meM 'R' svara kA vikAra 'a' hotA hai, kisI sthAna meM 'i-u' aura 'ri' bhI hotA hai | udA. ghayaM = ghRtam mao = mRga : kivA = kRpA puTTho = spRSTaH riddhi = RddhiH 2. 'lu' svara kA vikAra 'ili' hotA hai / udA. kilinnaM = klRnnam kilittaM = klRptam 3. 'ai' aura 'au' kA vikAra kramazaH 'e' aura 'o' hotA hai, kisI sthAna meM 'ai' aura 'au' bhI hotA hai| udA. sennaM-sainnaM = sainyam, tulakkaM-trailokyam , komuI-pauro = kaumujI-pauraH kaiyavaM-e-kauravA = kaitavam ayi kauravAH aise kucha zabdoM meM ai-au kA prayoga bhI hotA hai / 4. visarga kA prayoga nahIM hotA hai lekina 'a' ke bAda visarga ho to a sahita visarga kA 'o' hotA hai / / udA. sabbo = sarvataH purao = purataH jao = yataH
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka varga ca varga Ta varga ta varga pa varga ardhasvara k kh g gh G c ch j jh J T Th D Dh N t th d dh n p ph b bh m y r l v s ha 2. 'za' aura 'Sa' kA sa hotA hai / udA. viseso = vizeSa:, vyaMjana saddo = zabdaH 3. svararahita mAtra vyaMjana kA prayoga nahIM hotA hai / udA. rAya = rAjan, sariyA = sarit, tamo - vyaMjana :- 1. G - J ye do vyaMjana svatantra prAkRta meM nahIM Ate haiM, lekina svavarga ke sAtha saMyukta Ate haiM / udA. saGkho = zaGkhaH, = udA. gimho = grISmaH, guraho = guhyaH, caMdo caMdro paho sthAna kaMThya = tamas. 4. prAkRta meM vijAtIya saMyukta vyaMjana nahIM hotA hai / lekina niyamAnusAra donoM meM se eka kA lopa hokara svajAtIya saMyukta vyaMjana banatA hai / udA. pakka = pakva, accaNa = arcana, iTTha iSTa, tAlavya. mUrdhanya. dantya. oSTya. laJchaNaM = lAJchanam tAlavya. mUrdhanya. dantya. dantauSTya. = aNNava = arNava, sutta apavAda :- mha-Nha - lha - yha - dra ina saMyukta vyaMjanoM kA prayoga prAkRta supta, sUtra, kavva = kAvya Adi. AtA hai / prazna:, = candraH vagairaha | = dantya. kaMThya . palhAo = prahlAdaH,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukka duHkha prAkRta meM saMyukta vyaMjana ke parivartana nimnAnusAra hote hai / parivartana | saMskRta prAkRta | parivartana | saMskRta | prAkRta ktakka mukta cyacca acyuta accua kya-kka vAkya vakka tya-cca satya sacca kra=kka cakra cakka tvacca jJAtvA NaccA kla-kka viklava vikkava cacca arcanA. accaNA kva:kka pakva pakka kSa-ccha dakSa daccha tka-kka utkaNThA ukkaMThA Amaccha lakSmI lacchI ka-kka arka akka ==ccha kRcchra kiccha lka-kka ulkA ukkA tsa=ccha vatsa vaccha duHkha kkha dukkha tsya:ccha matsya maccha kSa-kkha lakSaNa lakkhaNa thyaccha mithyA micchA khya kkha vyAkhyAna vakkhANa psa:ccha lipsA licchA kSya-kkha lakSya lakkha -=ccha mUrchA mucchA kSa-kkha utkSipta ukkhitta zvaccha pazcAt pacchA tkha-kkha utkhAta ukkhAya staccha vistIrNa vicchinna Ska-kkha niSkramaNa nikkhamaNa | |jya-jja Ajya ajja ska-kkha praskaMdana | pakkhaMdaNa jya-jja ijyA ijjA skha-kkha praskhalita | pakkhalia | jra-jja vajra vajja gna gga nagna nagga . jva-jja prajvalana pajjalaNa gma gga yugma jugga ja-jja sarvajJa sadajja gya=gga yogya jogga dya-jja adya ajja gra=gga agra agga bja-jja abja ajja Dga-gga khaDga khagga yya-jja zayyA sejjA dgagga mudga rya-jja AryA ajjA rga=gga varga vagga ja-jja vajjaNa lA=gga valA vagga ya'jja varNya * vajja ghna ggha vighna viggha dhya-jjha madhya majjha ghraggha | vyAghra vaggha dhva-jjha buddhvA bujjhA dghaggha udghATita ugghADia hya-jjha bAhya bajjha rghaggha argha aggha ttaTTa / pattana | paTTaNa mugga varjana Dal % 3D TOMOM
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha vicchaDDa ADhya parivartana | saMskRta prAkRta parivartana | saMskRta prAkRta rta-TTa nartakI naTTaI rtha ttha attha STa-TTha kaSTa kaTTha sta-ttha hasta hattha STha-TTha niSThura / niThura | stha-ttha prastha pattha rtha-TTha artha aTTa dra-dda rudra rudda ta-DDa gartA gaDDA dva-dda pradveSa paddesa rda-DDa viccharda bda-dda abda adda Dhya-DDha aDDha rda-dda mardana maddaNa ddha DDha Rddhi riDDhi gdha-ddha dagdha daddha rdha DDha vardhamAna vaDDhamANa dhva ddha adhvan addha jJa=NNa prAjJa paNNa bdha-ddha abdhi | addhi Nya=NNa puNya puNNa rdhanddha vardhamAna |vaddhamANa Nva=NNa kaNva kaNNa kama-ppa rukmiNI | ruppiNI nya-praNa anya aNNa tpa-ppa utpala uppala nva=NNa anvartha aNNattha tma-ppa Atman appa mna-NNa pradyumna pajjuNNa pya=ppa prApya pappa rNa=NNa varNa vaNNa pra=ppa vapra vappa kSNa-baha tIkSNa tiNha pla-ppa viplava vippava zna-Nha prazna paNha SNa-baha pa-ppa arpaNa appaNa uSNa uNha snagraha snAti appa pahAi lpa-ppa alpa tpha-ppha hana=Nha madhyAhna majjhaNha utphula upphula haNa=Nha pUrvANa Spa-pha pubaha puSpa puppha kta-tta mukta mutta Spha-ppha niSphala nipphala tnatta yatna jatta spa-ppha praspandana | pappaMdaNa tma=tta AtmA attA spha-ppha prasphoTita | papphoDia tratta pAtra patta babba udbaddha ubbaddha tvatta sattva satta babba nirbala nibbala pta-tta prApta patta arbuda abbuA tatta vArtA vattA brambba abrahma abbaMbha ktha-ttha siktha mbha bbha prAgbhAra pabbhAra | tra-ttha | yatra | jattha / bhabbha | sadbhAva sabbhAva // 1.3 3 3 3 6 4 3 3 3.11 111444 9 / 1 ba-bba sittha
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ karman guhya parivartana | saMskRta parivartana | saMskRta | prAkRta bhya bbha abhyAsa abbhAsa lva=lla palvala pallala bhraDabha abhra abma hala-lla prahalAda palhAa rbha bbha garbha gabbha dva-vva udvartana ubaTTaNa hava bbha jihvA jibmA rvava urvI ubdI nma=mma janman jamma vyava kAvya kavva myamma vAmya vamma .. . vravva pravrajyA pavajjA ma=mma kamma rSa ssa IrSA issA lma-mma gulma gumma zma-ssa razmi rassi dma=mma padma pomma zya-ssa pazyati passai kSma-mha pakSman pamha Sma mha grISma gimha zya-ssa lezyA lessA sma mha vismaya | vimhaya zva-ssa Izvara issara mamha brAhmaNa bamhaNa Sya-ssa zuSyati sussai hya-raha guyaha Sva-ssa iSvAsa issAsa ryalla paryasta pallattha sya-ssa kasya kassa lalla nirlajja | nillajja sra=ssa sahastra sahassa lya=lla | kalyANa | kallANa svassa | tejasvin | teassi zabdoM meM svara ke bAda asaMyukta vyaMjanoM ke sAmAnya parivartana prAyaH nimnAnusAra hote haiM - parivartana | saMskRta | prAkRta | parivartana | saMskRta | prAkRta ka-luk - loka= loa na= Na - |dhana= dhaNa ka=ga - loka= | loga prAraMbha meM na kA Na vikalpa se hotA hai| ka=ya - kanaka= | kaNaya | nara= nara / kha=ha - mukha= muha | = Nara ga=luk - yoga= joa | pa=luk - | ripu= | riu ga=ya - nagara- nayara pa=va - pApa= pAva gha=ha - megha= meha pha=bha - saphala sabhala ca luk - zacI= saI | pha=ha - saphala= sahala camya - vacana= | vayaNa | bava - | sabala savala B 8
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kIla parivartana saMskRta | prAkRta | parivartana saMskRta | prAkRta | ja-luk - rAjIva | rAIva bha=ha - sabhA= | sahA jaya - rajata= rayaya ya=luk - | viyoga= | vioga Ta-Da - naTa naDa prAraMbha meM ya kA ja hotA haiTha=Dha - maTha= maDha ya=ja - / yama= | jama Dala - krIDati= | yAti= | jAi ta luk - . pati kisI sthAna meM ra kA la hotA haita=ya - pAta pAya tha-ha - kathA= kahA ra=la - daridra= | dalidda da-luk - videza= | viesa va luk - | kavi= kaI da-ya - gadA= gayA va=ya - lAvaNya= lAyaNNa dha=ha - sAdhu= |sAhu za) =sa - zeSa= sesa (luk arthAt lopa) Sa zabda= pai sadda sUcanA 1. isa 'prAkRta vijJAna pAThamAlA' meM diye hae dhAtuoM aura zabdoM ke rUpa tathA unake niyama kalikAlasarvajJa bhagavAna zrIhemacaMdrAcArya viracita prAkRta (siddhahema vyAkaraNa ke aSTama adhyAya) vyAkaraNa ke anusAra haiM | niyama ke bAda jo naMbara likheM haiM ve prAkRta vyAkaraNa sUtra ke naMbara haiM / 2. saMskRta meM jaise dasa gaNa aura usameM parasmaipadI-AtmanepadI aura ubhayapadI dhAtue~ tathA unake alaga- alaga pratyaya Ate haiM, vaise prAkRta meM nahIM haiM / 3. prAkRta meM 1. vartamAnakAla, 2. bhUtakAla (hyastana-parokSa-adyatana bhUta ke badale), 3. AjJArtha-vidhyartha aura 4. bhaviSyakAla (zvastana bhaviSya aura sAmAnya bhaviSya ke badale ) tathA 5. kriyAtipattyartha itane kAloM kA hI prayoga hotA hai / 4. prAkRta meM dvivacana kI jagaha bahuvacana kA prayoga hotA hai / taba dvitva artha batAne ke lie bahuvacanAnta nAma ke sAtha vibhaktyanta -'dvi' zabda kA prayoga hotA hai. udA. doNi purisA gacchanti = do puruSa jAte haiM | - A - - 7 -
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. prAkRta meM caturthI vibhakti ke sthAna para chaThI vibhakti hotI hai, lekina tAdarthya (usake lie) meM saMskRta kI taraha caturthI vibhakti ke ekavacana kA prayoga hotA hai / udA. AhArAya nayaraM aDai (AhArAya nagaramaTati) 6. prAkRta bhASA meM dhAtuoM aura zabdoM ko tIna vibhAga meM bA~TA hai / mahArASTra- vidarbha- magadha ityAdi dezoM meM pracalita / 1. + dezya 2. tadbhava = saMskRta para se prAkRta niyamAnusAra siddha / 3. tatsama = saMskRta ke samAna / dezyadhAtu phuma = = phUMkanA . phumphulla = uThAnA. = tadbhavadhAtu = kah (katha) bham (bhram) haN (han) acc (arca) Adi dezyazabda = atthagdha = madhyavartI. bIca meM rahA huA. cavala = cAvala. khaura = kaluSita. thaha = Azraya, sthAna. Ahitya = gayA huA. lallakka = bhayaMkara. viDDira = ADambara ityAdi zabda. tadbhavazabda = mayaNa (madana) bhatta (bhakta) pahu (prabhu) Adi = AliMgana karanA, avayAsa = pippaDa = bakavAsa karanA ityAdi dhAtue~ tathA Adeza dhAtue~ paD (pat) bAha (bAdha) app (arpa) tatsamadhAtu bhaN-cal-vaMd-vas-has-lajj-ram Adi tatsamazabda = siddha, kamala, buddhi, mAlA, vimala, vIra Adi 8 osaDha (auSadha) viNhu (viSNu) + kalikAlasarvajJa bhagavAna zrIhemacandrasUrijI ne dezI nAmamAlA meM dezya zabdoM kA saMgraha kiyA hai /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha - 1 vartamAna kAla - prathama puruSa prathama puruSa ekavacana aura bahuvacana ke pratyaya (3/141-144) ekavacana bahuvacana mi (mi, e)2 mo, mu, ma (mas-mahe) 1. vyaanAnta dhAtuoM ko puruSabodhaka pratyaya ke pahale 'a' pratyaya lagatA hai / (4/239) udA. boll a mi = 2. prathama puruSa ke mi pratyaya ke pahale 'a' kA 'A' vikalpa se hotA hai / (3/144) udA. bollAmi, bollami / 3. mo, mu, ma pratyayoM ke pahale 'a' kA 'A' tathA 'i' vikalpa se hotA hai / (3/155) udA. bollAmo, bollimo, bollamo / 4. vartamAnakAla ke Age batAye jAnevAle dUsare aura tIsare puruSa ke 'se-e' pratyaya ko chor3akara sabhI puruSabodhaka pratyaya ke pahale 'a' kA 'e' hotA hai / (3/158) udA. bollemi, bollemo, bollemu, bollema athavA bollAmi, bollAmu Adi prathama puruSa ke rUpa ekavacana bahuvacana bhaNAmi bhaNimo, bhaNimu, bhaNima, bhaNami bhaNAmo, bhaNAmu, bhaNAma, bhaNemi bhaNamo, bhaNam, bhaNama, bhaNemo, bhaNemu, bhaNema. TippaNI :- 1. prAkRta meM dvivacana nahIM hotA hai, usake sthAna para bahuvacana kA prayoga hotA hai / yaha prayoga karate samaya du (dvi) zabda kA prayoga hotA hai / udA. amhe doNNi bollimo / 2. ekavacana meM 'mhi' aura bahavacana meM 'mha' pratyaya kA prayoga prAkRta sAhitya meM kahIM-kahIM dikhAI detA hai / udA. bhagavai ! mahApasAo, tA ehi gacchamha. (samarAicca 8 vA~ bhava) -
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtu kaha (katha) kahanA. | pID / (pID) pIr3A karanA, satAnA, gaccha (gam-gaccha) gamana karanA, jAnA... pIl duHkha denA. cal (cal) calanA. | puccha (pracch- pRccha) pUchanA . jAN / (jJA) jAnanA | bIha (bhI) DaranA, bhayabhIta honA. muN / | bolla (katha) bolanA. jem / (bhuMja) bhojana karanA , boha (bodha) bodha pAnA, jAnanA. bhuMj / khAnA. bhaN (bhaN) par3hanA. dekh (dRz) dekhanA. | bham (bhram) bhaTakanA, bhramaNa karanA. nam / (nam) namana karanA, | run / (rud) ronA, rudana karanA. nav namaskAra karanA. ro paD (pat) giranA, patita honA. vas (vas) vasanA, rahanA. pin / (pA- pib) pInA,pAna karanA | has (has) ha~sanA pijj / hindI meM anuvAda kareM 1. kahAmi 10. dekhemo 19. rovemu 2. hasAmu 11. bhaNamu 20. bohAmi 3. gacchemi 12. namAmi 21. namemi 4. vasAmo 13. bhaNAmi 22. bollemi 5. calema 14. vasema 23. bIhemi 6. rovAmi 15. muNemu 24. pucchAmi 7... pIlemi... 16. bhuMjAmo 25. pIDema 17. navAm 26. bollim 9. jemAmi 27. pivAmo 18. paDemo 28. ruvimo prAkRta meM anuvAda kareM - 1. (maiM) pUchatA huuN| 18. (hama) namana karate haiM | | 14.(maiM) rahatA hU~ | 2. (maiM) satAtA huuN| 9. (maiM) bhramaNa karatA huuN| 15. (hama) calate haiM / 3. (hama) Darate haiM / | 10. (maiM) dekhatA huuN| | 16.(hama) jAte haiM / 4. (maiM) pItA hU~ | 11. (hama) bhojana karate | 17. (maiM) ha~satA huuN| 5. (hama) bodha pAte haiM / 18. (hama) kahate haiM / 6. (maiM) giratA huuN| |12. (maiM) jAnatA huuN| |19.(hama) bolate haiM | 7. (maiM) par3hatA huuN| 13. (hama) rote haiN| 20. (hama) rahate haiM / 10 jANamo.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha -2 vartamAnakAla - dvitIyapuruSa ekavacana aura bahuvacana ke pratyaya (3/140-143) ekavacana bahuvacana si, se (si-se) ha, itthA (tha-dhve) 1. jisa dhAtu ke anta meM 'a' ho use hI 'se' pratyaya lagAyA jAtA hai / . (3/145) udA. bhaN a = bhaNa si = bhaNasi, bhaNase. 2. svara ke bAda svara Ae to pUrva ke svara kA prAyaH lopa hotA hai / (1/10) udA. bhaN a itthA = bhaNitthA, jiNa iMdo = jiNiMdo / dvitIya puruSa ke rUpa ekavacana . bahuvacana bhaNasi, bhaNase bhaNaha, bhaNitthA, bhaNesi bhaNeha, bhaNeitthA, bhaNaitthA, bhaNetthA 3. eka hI pada meM do svara sAtha meM Ae~ to saMdhi nahIM hotI hai / udA. hasai, hasaitthA, devAo, yaha niyama kucha sthAnoM meM nahIM lagatA hai arthAt eka pada meM bhI sandhi hotI hai / udA. hohii = hohI. biio = bIo / prAkRta meM jahA~ sandhi hotI hai vahA~ saMskRta ke niyamAnusAra sandhi karanI cAhie arthAt sajAtIya svara sAtha meM Aye to donoM svara milakara dIrgha svara banatA hai / udA. a yA A ke bAda a yA A = A, i yA I ke bAda i-I-I, uU ke bAda u-U-U, viSama Ayavo = viSamAyavo (viSamAtapaH), muNi Isaro = muNIsaro (munIzvaraH), sAU uayaM = sAU ayaM (svAdUdakam). a yA A ke bAda i-I yA u-U Aye to do svaroM ke sthAna para pIchevAle svara kA guNa rakhA jAtA hai / udA. a yA A ke bAda i-I = e, a yA A ke bAda u-U = o -, hasa ityA = hasetthA, tittha Isaro = titthesaro = (tIrthezvara:), gUDha uaraM = gUDhoaraM = (gUDhodaram). 11 -
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ hun / dhAtu iccha (iccha) icchA karanA.. 4. bujjh (budh - budhya) bodha honA, kaMp (kamp) kA~panA, dhUjanA... jJAna prApta karanA, kar (kR) karanA, jaganA ,samajhanA. ciMt (cinta) cintana karanA , mujjh (muha - muhya) moha pAnA, pAgala vicAra karanA. honA, mohita honA car (car) caranA, calanA ,phiranA. rakkh (rakSa) rakSaNa karanA. niMd (nind) nindA karanA. ram (ram) khelanA pAs (dRz) dekhanA. lajj (lajja) lajjA pAnA, zaramAnA. bhav (bhU-bhava) honA, 15.vaMd (vand) vandana karanA, namana karanA hav / bananA. haN (han) mAranA. 6. rus (ruSa) roSa karanA, khuza honA. tUs (tuS) khuza honA, saMtoSa pAnA. |dUs (duS) doSita karanA. pUs (puSa) poSaNa karanA sIs (ziS) bheda karanA. sIs (kath) kahanA. sUs (zuS) sUkha jAnA, sUkhAnA. 4. zabda ke andara 'dhya' aura 'hya' ho to 'jjha' hotA hai aura prArambha meM ho to 'jha' hotA hai / bujjhai (budhyati) / sajjhAo (svAdhyAyaH) | mujjhai (muhyati) sijjhai (sidhyati) | saMjhA (sandhyA) najjhai (nAti) jujjhai (yudhyate) / jhANaM (dhyAnam) | gujjhaM (guyham) vijjhai (vidhyati) | jhAyai (dhyAyati) | sajjhaM (sahyam) vizeSa : hya kA 'yaha' bhI vikalpa se hotA hai | udA. gurahaM (guhyam) sayhaM (sahyam) 5. ArSa prAkRta meM 'vand' dhAtu kA pra. pu. ekavacana meM vaMde rUpa saMskRta kI taraha siddha hotA hai | udA. usabhamajiaM ca vaMde = RSabhadeva aura ajitanAtha ko maiM vandana karatA huuN| bhattIi vaMde sirivaddhamANaM = zrI vardhamAnasvAmI ko bhaktipUrvaka vandana karatA huuN| - 12 D
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. 6. ruSa Adi dhAtuoM kA svara prAkRta meM dIrgha hotA hai (4/236) tathA ruSya tuSya Adi saMskRta aMga ke prAkRta niyamAnusAra 'ya' kA lopa hone para russ- tuss duss- puss- siss- suss Adi dhAtu bhI siddha hote haiM / udA. russai- tussai Adi / hindI meM anuvAda kareM 1. icchitthA / 14. dUseha 27. karityA 2. karesi 15. sIsitthA 28. pAsitthA 3. ciMtase 16. dUsesi 29. nameitthA 4. pAseitthA 17. rUseitthA 30. vaMdaha mujjhaha 18. vaMdase 31. puccheitthA. 6. gacchesi 19. ramitthA 32. bollaha. muNaha 20. mujjha se 33. bhaNeha. 8. dekheitthA 21. kahitthA 34. rovase. 9. paDeha 22. calase 35. hasitthA. 10. sIsase 23. jemeha 36. bhaNitthA. 11. rameha 24. namaha 37. mujjheha. 12. vaMdeitthA 25. pijjasi 38. karase. 13. rUsesi 26. pAsaha 39. dekkha ha. 40. dUsitthA. prAkRta meM anuvAda kareM 1. (tuma) kA~pa rahe ho / | 12. (tuma) bolate ho / |21. (tuma saba) par3hate ho / 2. (tuma) kahate ho / 13. (tuma) vandana karate 22. (tuma) dekhate ho / 3. (tuma) calate ho / ho / 23. (tuma) bhramaNa karate 4. (tuma saba) calate ho ||14. (tuma) par3hate ho / | ho / 5. (tuma saba) nindA | 15. (tuma saba) krodha | 24. (tuma saba) rahate ho / karate ho / |25. (tuma) icchA karate ho| 6. (tuma) bhojana karate | 16. (tuma) rote ho| 26. (tuma saba) kA~pate ho / ho / | 17. (tuma) nindA karate 27. (tuma saba) bolate 7. (tuma) namana karate ho| ho / ho / 8. (tuma) mohita hote ho / 18. (tuma) ha~sate ho / |28. (tuma) pIr3A karate ho / . 9. (tuma saba) pIte ho / 19. (tuma saba) pIr3A 29 . (tuma saba) ha~sate 10. (tuma) khelate ho / | karate ho / ho / 11. (tuma) pUchate ho / |20. (tuma) Darate ho / |30. (tuma) girate ho / 13
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha -3. vartamAnakAla - tRtIyapuruSa tRtIya puruSa ke pratyaya (3/139, 142) ekavacana bahuvacana i, e, 2 ti- te (ti-te) | anti,nte, ire, (anti- ante) bhaNae 1. jisa dhAtu ke anta meM 'a' ho use hI 'e' pratyaya lagAyA jAtA hai / udA. bhaN a = bhaNa e = bhaNae, bhaNai, bhaNei / tRtIya puruSa ke rUpa ekavacana bahuvacana bhaNai, bhaNanti, bhaNante, bhaNire, bhaNei, bhaNenti, bhaNente, bhaNeire, 4 bhaNinti, bhaNinte,bhaNaire. 2. ina pratyayoM ke prayoga prAcIna kathAoM aura cUrNi Adi meM bahuta jagaha kiye gaye haiN| 3. pada ke andara raheG-J- Na-n aura m kA vikalpa se pUrva ke akSara para anusvAra hotA hai| anusvAra na ho to, bAda ke vyaMjana ke varga kA anunAsika hotA hai / (1/25,40) udA. hasaMti-hasanti (hasanti), paMko-paGko-(paGkaH), saMjhA-saJjhA (sandhyA), saMDho-saNDho (SaNDhaH), caMdo-cando-(candraH), kaMpai- kampai (kampate) / saMyukta vyaMjana ke pahale dIrghasvara ho to prayogAnusAra prAyaH hrasva hotA hai / (1/84) udA. bhaN e = bhaNe nti = bhaNinti, isI taraha bhaNinte / zabda ke andara bhI saMyukta vyaMjana ke pUrva kA svara hrasva hotA hai / udA. aMbaM (Amram) | muNiMdo (munIndraH) | niluppalaM (nIlotpalam) assaM (Asyam) | nariMdo (narendraH) / pujjaM (pUjyam) titthaM (tIrtham) | cuNNo (cUrNaH) dhAtu Adar (A+dR) Adara karanA. nijjhar (kSi) kSaya honA. kiNa (krI) kharIdanA. phAs / (spRz- sparza) sparza jamm (jan) utpanna honA . pharis / karanA ,chUnA. dhuv (dhU) dhUjAnA, hilAnA. : - 14 -
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. bat / (bU) bolanA. jiN (ji) jItanA. . bud . thuNa. (stu) stuti karanA. rava (ru) zabda karanA, AvAja karanA. | dhuNa (dhU) dhujAnA, hilAnA. vaDDa (vRdh - vardha) bar3hanA. puN (pU) pavitra karanA. sumara (smR - smara) smaraNa karanA, luN (lU) kATanA. sar ' saMbhAranA. | suN (zru) sunanA.. hakka (ni + sidha) niSedha karanA. huN (ha) homa karanA. 11. ciN (ciM) ikaThThA karanA... 5. ArSa meM bud dhAtu ke bemi,bei, biMti, buma ityAdi rUpa hote haiM / 6. 'ci' Adi dhAtuoM ko prAkRta meM puruSabodhaka pratyayoM ke pahale 'Na' lagatA hai / (4/241) udA. ciNai (cinoti) kucha sthAnoM meM yaha 'Na' vikalpa se AtA hai | udA. jaNai, jiNaI (jayati) hindI meM anuvAda kareM Adarei 16. ciNae . 31. havai jammaMti 17. thuNeire 32. bujjhae nijjharae 18. puNei 33. rakkhenti bavire 19. suNaMti 34. lajjante vaDDhire 20. buvei 35. haNae 6. hakkante 21. kahanti 36. tUsei jiNeha 22. jANante 37. rusante 8. dhuNante 23. dekheire 38. thuNai 9. saritthA 24. pIDei 39. rovimo 10. luNire 25. bIhae . 40. jiNase 11. huNanti 26. bhaNae 41. thuNitthA 12. dhuNei . 27. vasante 42. bavemi 13. pharisire 28. icchanti 43. dhuNemo 14. ravei 29. karire 44. jiNemo 15. sumarenti 30. ciMtaha 7. jigaha - 15
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta meM anuvAda kareM 1. (vaha) kharIdatA hai / 12. (ve) kSaya hote haiM / |24. (ve) pUchate haiM / 2. (ve) hilAte haiN| | 13. (vaha) bolatA hai / |25. (ve) par3hate haiM / 3. (vaha) sparza karatA| 14. (vaha) bar3hatA hai| 26. (ve) vandana karate 115. (vaha) niSedha karatA haiN| 4. (ve) zabda karate haiN| hai / 27. (vaha) rotA hai| 5. (vaha) smaraNa karatA | 16. (ve) jItate haiN| 28. (ve) ha~sate haiN| 17. (vaha) hilAtA hai / /29. (ve) kA~pate haiM / 6. (ve) ikaTThA karate haiM || 18. (vaha) kA~patA hai / |30. (vaha) caratA hai / 7. (vaha) stuti karatA | 19. (vaha) khelatA hai / |31. (ve) nindA karate haiM / 20. (vaha) homa karatA| 32. (ve) mohita 8. (ve) pavitra karate haiN| hai / hote haiN| 9. (vaha) sunatA hai | |21. (vaha) jAtA hai / 33. (vaha) poSaNa karatA 10. (ve) Adara karate haiN| 22. (vaha) khAtA hai / / hai| 11. (vaha) utpanna hotA| 23. (vaha) namaskAra 34. (vaha) AvAja karatA hai| karatA hai| zrA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama. pATha - 4 sarvanAma upayogI yuSmad ityAdi sarvanAma ke taiyAra rUpa (3/1-5, 106,90, 91, 86, 59) ekavacana bahuvacana prathama puruSa- | haM, ahaM, (aham) | maiM | amha, amhe, amho (vayam) | dvitIya puruSa- tuM, taM, tumaM (tvam)| tU |tubbhe, tumhe, tujjhe (yUyam) | tuma. tRtIya puruSa- | sa, so (saH) |vaha | te (te) 1. vartamAnakAla meM 'as' dhAtu kA rUpa sabhI vacanoM aura sabhI puruSoM meM "atthi" hotA hai| vizeSa - si pratyaya ke sAtha 'si' rUpa siddha hotA hai tathA mi, mo, ma pratyayoM ke sAtha mhi, mho, mha rUpa hote haiM / 2. as dhAtu ke rUpa ekavacana bahuvacana pra. pu. mhi, asthi mho, mha, atyi dvi. pu. | si, asthi atyi tR. pu. | atthi atthi ArSa prAkRta meM as dhAtu ke rUpa ekavacana. . bahuvacana pra. pu. / mi, aMsi dvi. pu. tR. pu. | atthi saMti 2. as dhAtu ke saMskRta taiyAra rUpoM meM prAkRta niyamAnusAra parivartana karake rUpa banate haiM, udA. (3/146,147, 148) udA. saMskRta | prAkRta saMskRta | prAkRta asmi | amhi asti / asthi asi asi santi saMti ityAdi rUpa banate haiM / mo. | si. 17 Bii 7
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvi saMkhyAvAcI zabdoM ke upayogI taiyAra rUpa pra. dvi. vibha. bahuvacana duve, doNNi, duNNi. veNNi , vipiNa, do , ve-be. (dvi- dvau) do. jANa dhAtu ke rUpa ekavacana / bahuvacana prathama puruSa jANami, jANamo, jANamu, jANama jANAmi, jANAmo, jANAmu, jANAma jANimo, jANim, jANima jANemi, jANemo, jANem, jANema dvitIya puruSa jANasi, jANaha, jANityA jANesi, jANeha, jANetthA jANase. jANaitthA jANeitthA tRtIya puruSa jANai. jANanti, jANante, jANire jANei, jANenti, jANente, jANeire jANae. jANinti, jANinte, jANaire, jANere dhAtu . as (as) honA. | baMdh (bandha) bA~dhanA, bandhana karanA app (apa) arpaNa karanA, bheMTa denA. bAha (bAdha) pIr3A denA, duHkha denA. accha (As) baiThanA. |mull / (bhraMza) bhraSTa honA, bhUla karanA, ujjha (ujjha) tyAga karanA, chor3anA.cakA giranA cakanA kRppa (kRpya) kApa karanA, krodha karanA.raMja (rana) raMganA Asakta honA caya (tyaja) tyAga karanA, chor3a denA. |vaMca (vaa) ThaganA, dhokhA denA. ciTTa / (sthA-tiSTha) khar3A rahanA. vacc (vraja) jAnA. thakka / sthira rahanA. . coppaDa (mrakSa) snigdha karanA , cupar3anA, | vaTTa (vRt-varta)vartana karanA, honA. potanA. vaMcha (vAJcha) vAMchA karanA, icchA vosir (vi+ut+sRja) tyAga karanA, karanA. chor3anA. saha (saha) sahana karanA. sannAm (A+dR) Adara karanA. sAha (kath) kahanA. salaha-silAha (zlAgh) zlAghA karanA, sAha (sAdh) sAdhanA, siddha karanA. prazaMsA karanA. sin (sivya) sInA.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI meM anuvAda kareM 1. ahaM vandemi / |13. haM vosirAmi 26. tuM salahesi / 2. tumhe doNi 14. te namire / 127. amhe acchAmo | vaTTitthA / 15. amhe vandimo / 28. tumhe du ruveha / 3. te kuppenti / 16. tujjhe vandeitthA / 29. amho phAsAmo / 4. so paDae / | 17. taM vaMchase / 30. tujjhe cukkeitthA / 31. te do phAseire / 5. te pivire / | 18. so icchai / 6. tumhe kaheitthA / 19. amhe bIhemu / 32. haM ciDemi / 33. amhe duve cayAmo / 7. tubbhe bIheha / 20. te carenti / | 34. te tUsaMti / 8. tuM bhaNesi / 21. taM ujjhase / | 35. amha ciTTham / 9. sa appei / 22. te do kiNeire / 36. tumhe vaMcheha / 10. amho atthi / 3 |23. haM mhi / | 37. tumhe pUseha / 11. amhe thakkimu / |24. te duNNi rakkhaMti || 38 te sAhinti / 12. sa vaTTai / | 25. tumhe ve atthi / 39. tubbhe duve saheitthA 3. 'e' aura 'o' ke bAda koI bhI svara Aye to sandhi nahIM hotI hai / udA. Alakkhimo eNhi (AlakSyAmahe idAnIm), nahallihaNe AbaMdhatIi (nakhollekhane AbadhnantyAH ) / prAkRta meM anuvAda kareM 1. tuma icchA karate ho || 13. ve cupar3ate haiN| 25. ve nindA karate haiM / 2. hama dekhate haiM | 14. maiM bhojana karatA hU~ || 26. tuma bodha pAte ho / 3. vaha sahana karatA hai || 15. tuma do pIte ho / 27. tuma donoM lar3ate 4. tuma siddha karate ho / 16. tuma namaskAra karate | | ho / 5. hama do rakSaNa karate haiN| ho / | 28. tuma do ho / 6. tuma dete ho| 17. tu sItA hai | | 29. vaha cupar3atA hai / 7. hama tyAga karate haiM || 18. hama do haiM / 30. hama bhojana karate 8. tuma donoM vicAra | 19. maiM tyAga karatA hU~ / / hai / karate ho / 20. vaha dekhatA hai / | 31. tuma bA~dhate ho / 9. ve do kahate haiM / 21. tU hai | 32. tuma kSINa hote ho / 10. tuma baiThate ho | . | 22. ve prazaMsA karate haiM / 33. ve do kA~pate haiM / 11. tuma khar3e rahate ho / 123. tuma bhaTakate ho / |34. tuma duHkha dete ho| 12. hama ha~sate haiN| | 24. ve roSa karate haiM / 19
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 5 svarAnta dhAtu 1. svarAnta dhAtuoM meM puruSabodhaka pratyaya lagAte samaya pratyayoM ke pahale 'a' pratyaya vikalpa se rakhA jAtA hai / (4 / 240) ho dhAtu ke rUpa prathama puruSa dvitIya puruSa tRtIya puruSa prathama puruSa dvitIya puruSa tRtIya puruSa ekavacana homi hosi hoi 'a' pratyaya lagAne para 'hoa' aMga ke rUpa bahuvacana homo hoamu, hoama homo hoAmu, hoAma hoimo, hoimu, hoima hoemo, hoemu, hoema hoaha, hoitthA hoeha, hoetthA ekavacana homi hoAmi hoemi hosi hoesi hoase hoai hoei hoe bahuvacana homo, homu, homa. hoha, hoitthA. * honti, honte, hoire . 20 * " aitthA ho itthA hoanti, hoante, hoire hoenti hoente, hoeire hointi, hointe, hoaire 1 TippaNI-pA. 3 ni. 4 niyama 1 meM batAye anusAra saMyukta vyaMjana ke pUrva kA svara hasva hotA hai taba ho + nti = hunti, jA + nti = janti.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ murajhAnA. jA (jan) utpanna honA. jA (yA) jAnA, gamana karanA. jhA (dhyai) dhyAna karanA. ThA (sthA) khar3e rahanA. khA khAy gA (gai) gAnA . gilA (glai) khinna honA, kumhalAnA, ne (nI) le jAnA, rAstA dikhAnA cav (cyu) giranA, maranA, janmAMtara meM jAnA. 2. hA (snA) snAna karanA. 2. dA (dA) dAna denA, denA. dhA (dhA) dhAraNa karanA. bhA (bhA) prakAzita honA, camakanA. pA (pA) pInA, pAna karanA. milA (mlai) kumhalAnA, murajhAnA. khinna honA. ho (bhU) honA. 3. dhAtu }(khAT) khAnA,bhojana karanA. 1 15 i kA e ne (nI) De (DI) ji jaya 3. je (ji) jItanA De (DI) ur3anA uDDe (uD + DI) ur3anA hav (hna) chupAnA . sav (sU) janma denA. hav (hu) homa karanA. jara (ja) jIrNa honA, tar (tR) tairanA. dhara (dhR) dhAraNA karanA. vara (vR-vR) pasaMda karanA, cunanA. sar (sR) sarakanA, khisakanA, phisalanA. har (ha) haraNa karanA, har3apanA, le jAnA. dA dhAtu meM puruSabodhaka pratyaya lagAte samaya antya A kA kisI sthAna e hotA hai / udA. dei, denti, diMti, desi, demi, demu Adi rUpa bhI hote haiN| saMskRta meM jina dhAtuoM ke anta meM i, u yA R svara ho to una dhAtuoM ke antya i kA e aura kisI sthAna meM ay, u kA av aura R kA ar hotA hai / (4/233, 234, 237) udA. u kA av R kA ar Nhav (hna) kara (kR) cav (cyu) dhara (dhR) v (ru) sara (sR) 21 bUr3hA honA.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI meM anuvAda kareM1. amhe doNi jhAeitthA / |20. ahaM gAmi / ThAemo / 11. te hoire / 21. amhe ve NhAma / 2. amho jeemu / | 12. te pAnti / 22. so Nhavei / 3. haM ThAmi / 13. tuM jhAsi / 23. amha havemo / 4. amhe hoemo / | 14. haM pahAami / | 24. tumhe hareha / 5. amhe duve jhAmu / |15. tujjhe ThAeitthA | 25. sa bahAei / 6. haM homi / 16. tumhe viNNi 126. haM jAmi / 7. haM pAmi / neitthA / 27. amhe varAmo / 8. ahaM jhAemi / 17. tuM pAase / 28. amhe ve jAemo / 9. so hoi / | 18. te caveire / 29. amhe do gAimu / 10. tumhe duNNi |19. haM jaremi / |30. te saveire / prAkRta meM anuvAda kareM 1. ve do khar3e haiN| 18. tuma donoM dete ho / 2. tuma jAte ho / 19. hama saba kA cyavana hotA hai / 3. ve do gAte haiN| 20. tuma donoM khisakate ho / 4. ve do khinna hote haiN| . 21. tU hotA hai| 5. vaha khar3A rahatA hai / 22. tuma saba snAna karate ho / 6. vaha jAtA hai| 23. hama kumhalAte haiM / 7. vaha gAtA hai / 24. ve dhyAna karate haiM | 8. maiM murajhAtA huuN| 25. hama do prakAzita hote haiM | 9. vaha le jAtA hai | 26. tuma hote ho| 10. ve do jAte haiM | 27. tuma do murajhAte ho / 11. hama do pIte haiN| 28. tuma chipAte ho / 12. ve do apaharaNa karate haiN| 29. hama tairate haiM / 13. tuma snAna karate ho / 30. tuma saba gussA karate ho / 14. tuma do pIte ho / 31. tuma utpanna hote ho / 15. tuma khAte ho| 32. vaha camakatA hai / 16. ve dete haiM / 33. maiM utpanna hotA huuN| 17. hama do dhAraNa karate haiM / 22 -
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha - 6 jja - jjA pratyaya 1. vartamAnakAla, bhaviSyakAla aura vidhyartha - AjJArtha meM dhAtuoM meM sabhI puruSabodhaka pratyayoM ke sthAna meM jja athavA jjA vikalpa se rakhA jAtA hai / (3/177) 2. jja athavA jjA pratyayoM ke pahale a ho to a ke sthAna para e hotA hai / (3/159) udA. sarvapuruSa aura sarvavacana meM has + a + jja = * hasejja, hasejjA. } athavA hasai, hasenti Adi, hoi, honti Adi prathama puruSa 3. vartamAnakAla, bhaviSyakAla, vidhyartha aura AjJArtha meM svarAnta dhAtuoM ko puruSabodhaka pratyaya lagAne ke pahale jja athavA jjA vikalpa se lagatA hai / (3/178) udA. ho + i = hojjai, hojjAi. hojja - hojjA aMga ke rUpa dvitIya puruSa ekavacana hojjami hojjAmi hajjema hajja hojjA hojjasi hojjAsi hajjesi hojjase ho hojja hojjA + jja = hojja, hojjA. bahuvacana hojjamo, hojjamu, hojjama hojjAmo, hojjAmu, hojjAma hojjamo, hojjimu, hojjima hojjemo, hojjemu, hojjema hojja hojjA. hojjaha, hojjitthA hojjAha, hojjetthA hojjeha, hojjaitthA hajjeitthA hojjAitthA hojja hojjA pUrvokta pA. 3 ni. 4 niyamAnusAra hasva svara hotA hai taba hujja, hujjA, hasijja, hasijjA rUpa bhI hote haiM / 23
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya puruSa hojjai hojjanti, hojjante, hojjaire. hojjAi hojjAnti, hojjAnte, hojjAire. hojjei hojjenti, hojjente, hojjeire. hojjae hojjinti, hojjinte, hojjire, hojja, hojjA | hojja, hojjA 4. svarAnta dhAtuoM ke puruSabodhaka pratyayoM ke pahale 'a' pratyaya lagAne para bananevAle rUpa. hoa + jja = hoejja, hoa + jjA = hoejjA. 5. hoejja * aura hoejjA aMga ke rUpa. | ekavacana bahuvacana prathama puruSa | hoejjami hoejjamo, hoejjamu, hoejjama, hoejjAmi hoejjAmo, hoejjAmu, hoejjAma, hoejjemi hoejjimo, hoejjimu, hoejjima, hoejjemo, hoejjemu, hoejjema, hoejja hoejja, hoejjA hoejjA. dvitIya puruSa | hoejjasi, hoejjaha, hoejjitthA , hoejjAsi, hoejjAha, hoejjetthA, hoejjesi, | hoejjeha, hoejjaitthA, hoejjase, hoejjeitthA, hoejjAitthA. hoejja, hoejjA | hoejja, hoejjA. tRtIya puruSa hoejjai, hoejjanti, hoejjante, hoejjaire, hoejjAi, hoejjAnti, hoejjAnte, hoejjAire, hoejjei, hoejjenti, hoejjente, hoejjeire, hoejjae, hoejjinti, hoejjinte, hoejjire, hoejja, hoejjA. hoejja, hoejjA. ina rUpoM kA upayoga prAkRta sAhitya meM atialpa sthAna meM dikhAI detA hai| - 24
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ chajj ) jIv dhAtu ke rUpa sarva puruSa + sarva vacana meM - jIvejja , jIvejjA 6. jja- jjA na Ae taba homi, hoami, hoAmi, hoemi tathA jIvami, jIvAmi, jIvemi Adi pUrvoktAnusAra rUpa hote haiM | 7. zabda kI Adi meM tya kA ca aura andara ho to cca hotA hai lekina caitya zabda meM tya kA cca nahIM hotA hai / (2/13) udA. naccai (nRtyati) paccao (pratyayaH) cayai (tyajati) saccaM (satyam ) cAo (tyAgaH) caittaM (caityam) dhAtu acca (arca) pUjA karanA. | mell ) (muc- muJca) rakhanA, gariha (garha) nindA karanA. chaD chor3anA. muy / aggha (rAj) zobhA denA |nass / (naz- nazya) naSTa honA. reha nAs / jIv (jIva) jInA. | nacc (nRt-nRtya) nRtya karanA, nAcanA. jujjh (yudh- yudhya) lar3anA. siMca (siJca) chA~TanA, siMcana karanA. Dah (daha) jalanA, jalAnA. | soll , (pac) pakAnA. taN (tan) bichAnA, vistAra karanA. sijjh (sidh- sidhy) siddha honA. saD (zad) sar3anA, naSTa honA. hindI meM anuvAda kareM1. so acchejja / 18. te duve neejjeire / 2. sa pivejja / 9. tumhe neejjAha / 3. so cukkejjA / |10. amhe sollejjA / 4. tuM ciDhejjA / 11. haM milAejjAmi / 5. amhe do hojjAmo / 12. tumhe do milAjjaitthA / 6. sa bujjhajjA / | 13. taM garihesi / 7. amhe duNNi jhAejjimo ||14. tujjhe chaDDejjA / | paya 25 R
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. so pAejjai / 16. tubbhe ThAjja | 17. amhe be milAjjemu / 18. ahaM karejjA / 19. ahaM ThAjjemi / 20. so pAjjAi / 21. amhe jIvejja | 22. tuM jAejjase / 1. 2. 3. 4. 5. 6. * prAkRta meM anuvAda kareM ve do siddha hote haiM / vaha vistAra karatA hai / hama pUjA karate haiN| tuma do chir3akate ho / tuma utpanna hote ho / khAte haiM / tuma kheda pAte ho| tuma jIte ho / tuma do yuddha karate ho / 23. tujjhe be milAejjAitthA / 24. tuM gAjjesi / 25. tumhe naccejjA / 26. ahaM chajjejjA / 27. te nassejja / 28. tujjhe pAejjAha / 29. amhe saDejjA / 30. tumhe duve Daheha | 7. 8. 9. 10. tuma bodha pAte ho / 11. tuma khar3e rahate ho / 14. vaha detA hai / 15. 16. 17. maiM cUka jAtA hU~ / vaha murjhAtA hai / tuma khar3e rahate ho / tuma camakate ho / 18. 19. ve le jAte haiM / 20. tuma har3apate ho / 21. hama pIte haiM / ve gAte haiM / vaha dhAraNa karatA hai / tuma saba vicAra karate ho / 22. 23. 24. 25. hama do khinna hote haiM / 12. tuma saba dhyAna karate ho / 13. maiM utpanna hotA hU~ / * ye vAkya jja aura jjA ke prayogasahita kareM / svAdhyAya nimnalikhita praznoM ke uttara do 1. prAkRta meM svara aura vyaMjana kitane haiM ? 2. R, lR, ai, au ina svaroM ke vikAra kaise hote haiM ? 3. prAkRta meM visarga kA kyA hotA hai ? 4. 'G' aura 'J' kA prayoga kahA~ hotA hai ? 5. 'mi' aura 'mo' pratyaya ke pUrva ke 'a' meM kyA parivartana hotA hai ? 6. 'se' aura 'e' pratyaya jisako nahIM lage vaisI kucha dhAtuoM ke rUpa likheM / 26
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. nimnalikhita rUpa pahacAno jANitthA, gacchenti, gacchiti, hasire, huMti, hujja, jhaMti, gacchijja, gacchejjA / 8. 'as' dhAtu ke rUpa banAo / 9. vyaMjanAnta aura svarAnta dhAtuoM ke rUpoM kI vizeSatA batAo / 10. pUrva ke svara kA lopa kaba hotA hai ? dRSTAMta sahita batAo / 11. 'jja' aura 'jjA' ke pUrva ke 'a' kA kyA hotA hai ? 12. svarAnta aura vyaMjanAnta dhAtuoM meM 'jja' aura 'jjA' kA upayoga kisa taraha hotA hai ? dRSTAnta sahita batAo / 13. 'ne' aura 'pucch' dhAtu ke saMpUrNa rUpa likheM / upasarga niyama : 1. (a) u (ut ke antya vyaMjana kA lopa hone para ) upasarga + vyaMjana vyaMjana dvitva Double hotA hai / udA. u + ThAi = uThThAi, ni + jharei = nijjharei, u + dharai = udhdharei, - uddharei / (ba) dvitva vyaMjana jo varga kA dUsarA athavA cauthA akSara ho to dvitva ke prathama akSara kA usI varga kA ( dUsare kA pahalA aura cauthe kA tIsarA ) anukrama se rakhA jAtA hai / (2/90) udA. = ttha -- ddha, phpha = ppha, bhbha = bbha hotA hai khkha = kkha =, ghgha = : ggha, chcha = ccha, jhjha = jjha, ThTha DDa ththa dhdha 2. nir, dur upasarga ke r kA vikalpa se lopa hotA hai, lopa na ho taba bAdavAle vyaMjana kA dvitva Double hotA hai aura r ke bAda svara Aye to lopa nahIM hotA hai / (1/13) udA. nir + i = niNNei, nir + saho = nissaho, nIsaho, nisaho, nir + aMtara = niraMtaraM, dur + saho = dussaho, dUsaho, dusaho, dur + uttaraM = dustaraM, dur + khio = dukkhio, dUhio. (duHkhitaH) --- TTha (TTha), DhDha = = upasarga upasarga dhAtu ke pahale rakhe jAte hai, ve (upasarga) dhAtu ke mUla artha meM parivartana karake kisI sthAna meM vizeSa artha, kisI sthAna meM viparIta artha aura kisI 27
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAna meM alaga artha batAte haiM / 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. ai / ati- (ati) sImA bAhara, atizaya. udA. ai + kkam = aikkamai = vaha sImA ke bAhara jAtA hai, vaha ullaMghana karatA hai / ahi/ adhi- (adhi) Upara, adhika, prApta karanA. udA. ahi + cihna = ahiciTThai = vaha Upara baiThatA hai / ahi + gacch = ahigacchai = vaha prApta karatA hai / aNu (anu) pIche, samAna, samIpa / udA. aNu + gacch = aNugacchai = vaha pIche jAtA hai / vaha anukaraNa karatA hai / = aNu + kara = aNukarai abhi/ahi-(abhi) sanmukha, pAsa meM. udA. abhi + gacch = abhigacchai = vaha sanmukha jAtA hai, vaha pAsa meM jAtA hai / ava / o - (ava) nIce, tiraskAra. udA. ava + yar = avayarai, o + yar = oyarai = vaha nIce utaratA hai / ava + gaN = avagaNei = vaha tiraskAra karatA hai / A-(A) ulTA, viparyaya, maryAdA. udA. A + gacch = Agacchei = vaha AtA hai / ava / apa / o- (apa) viparIta, vApisa, ulTA. udA. ava + kkam = avakkamai, o + kkam = okkamai = vaha vApasa jAtA hai / -- apa + sar = apasarai, o + sar = osarai vaha vApasa haTatA hai / u (ut) U~cA, Upara. udA. u + gacch = uggacchai = vaha Upara jAtA hai / uTThAi = vaha uThatA hai / u + ThAi = uva / o / u- (upa) pAsa meM, samIpa. udA. uva + gacch = uvagacchai, o + gacch = ogacchai, vaha samIpa jAtA hai / u + gacch = uggacchai = 10. ni / nu- (ni) andara, nIce. udA. ni + majj = nimajjai, nu + majj = numajjai = vaha DUbatA hai / ni + vaD = nivaDai = vaha nIce giratA hai / 28
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. parA/palA (parA) ulTA, vApisa. . udA. parA + jaya = parAjayai = vaha hAratA hai| parA + bhav = parAbhavai = vaha parAbhava karatA hai (harAtA hai)| palA + ay = palAyai = vaha bhAgatA hai. 12. pari/pali-(pari) cAroM tarapha, vizeSa, parivartana honA. udA. pari + tUs = paritUsai = vaha vizeSa khuza hotA hai / pari + vadda = parivaTTai = vaha parivartana karatA hai. 13. paDi/pati/pari/pai-(prati) sAmane, ulTA. udA. paDi + bhAs = paDibhAsai = vaha sAmane javAba detA hai / paD + jAN = paijANai = vaha pratijJA karatA hai / 14. pa (pra) Age, prakarSa. udA. pa + yA = payAi = vaha Age jAtA hai. . pa + yAs = payAsei = vaha vizeSa camakatA hai, prakAzita hotA hai| 15. vi-(vi) vizeSa, niSedha, virodhArtha. udA. vi + yAN = viyANei = vaha vizeSa jAnatA hai / vi + smar = vissarai/vIsarai= vaha bhUlatA hai / vi + silis = visilisai = vaha viyoga pAtA hai| 16. saM. (sam) acchI taraha. udA. saM + gacch = saMgacchai = vaha acchI taraha milatA hai / 17. nir/ni/nI-(nira) avazya,adhikatA, niSedha. nira + jiNa = nijjiNei = vaha avazya jItatA hai | . nir + Ne = niNNei = vaha avazya karatA hai / nir + ikkha = nirikkhei = vaha nirIkSaNa karatA hai, vaha zodha karatA hai / 18. dura/du/dU (dura) duHkha, duSTatA artha meM dur + laMgh = dullaMghei = vaha bar3I muzkila se ullaMghana karatA hai / dur + saha = dussahei / dUsahei = vaha bar3I muzkila se sahana karatA hai / dur + AyAra = durAyAra= duSTa AcaraNa. dur + Aloga = durAloga = bar3I muzkila se dikhAI de aisA / upasargasahita upayogI dhAtu ai + car (ati + cara) doSa lagAnA, aNu + sara (anu + sR) anusaraNa karanA aticAra lagAnA. ahi + jj (adhi + i) par3hanA. aNu + jAN (anu + jJA) AjJA denA. ni + Nhat (ni + hra) chipAnA. - 29 - -.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa + Av = pAv ( pra + Apa ) prApta A + har ( A + ha) AhAra karanA. u + DDe (ud + DI) ur3anA. vi + yas (vi + kasa) vikAsa karanA. vi + lav (vi + lap) vilApa karanA, ronA. karanA. pa + viz ( pra + viz) praveza karanA. pa + har (pra + hR) prahAra karanA, mAranA. parA + vadda (parA + varta) parivartana honA, AvRtti karanA. pari + har (pari + hR) tyAga karanA. vA + har (vi + A + hR) bolanA, bulAnA. vi + uvv (vi + kR) banAnA. ahi + las (abhi + las) abhilASA karanA, icchA karanA. A + gacch (A + gam gacch) AnA. hindI meM anuvAda kareM 8. 9. 10. te parAvaTTire / 11. te viuvventi / 1. amhe viNiNa ahilasejjA / 2. so nihavei / 3. te do vAharejja / 4. haM pavisejjA / 5. amhe parAvaTTimo / 6. tujjhe veNNi aiyareha / 7. tuM aNujAsi / prAkRta 1. hama Ananda karate haiM / 2. tuma milate ho | 3. tuma do bulAte ho / 4. tuma praveza karate ho / 5. tU abhyAsa karatA hai / 6. hama banAte haiN| 7. vaha AvRtti karatA hai / 8. ve do AjJA karate haiM / 9. tuma prApta karate ho / (vi + las (vi + las ) vilAsa karaMnA, mauja karanA. vi + hara (vi + hR) vihAra karanA, AnaMda karanA. saM + gacch (saM + gam gaccha) milanA, prApta karanA. saM + hara (saM + hR) saMhAra karanA. meM 12. haM pAvejja / 13. te be viyasejja / 14. tujjhe aNusareha / kareM anuvAda tumhe duNNi nigaccheitthA tumhe doNi vilaseha / 10. tuma chipAte ho / 11. ve do aticAra lagAte haiM / 12. tuma abhilASA karate ho / 13. ve Ate haiM / 14. tU nikalatA hai / 15. tuma anusaraNa karate ho / 16. hama do AjJA karate haiM / 17. hama milate haiM / 30
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha - 7 'akArAnta nAma paDhamA aura bIyA vibhakti pratyaya (3/2, 4, 5, 12, 14, 25, 26) ekavacana bahuvacana o (e) A, e iM, i~, Ni (i) puMliMga A paDhamA bIyA napuMsakaliMga paDhamA / bIyA TippaNI : 1. prAkRta bhASA meM ATha vibhaktiyoM ke lie paDhamA (prathamA), bIyA (dvitIyA), taiyA (tRtIyA), cautthI (caturthI), paMcamI (paJcamI), chaThThI (SaSThI), sattamI (saptamI) aura saMbohaNa (saMbodhana) ina zabdoM kA prayoga hotA hai | 2. a kArAMta puMliMga prathamA vibhakti kA e pratyaya tathA dUsare bhI aise kauMsa meM diye hue pratyayoM kA ArSa meM hI prayoga hotA hai| udA. samaNe bhayavaM mahAvIre (zramaNa bhagavAna mahAvIra) niyama 1. akArAMta puMliMga meM paMcamI vibhakti sivAya ke svarAdi pratyaya lagAne para - pUrva ke svara kA lopa hotA hai / udA. jiNa + o = jiNo / 2. (a) padAntaM meM m ho to sabhI jagaha pUrva ke akSara para anusvAra rakhA jAtA hai | udA. jiNam = jiNaM / (ba) padAnta m ke bAda svara ho to pUrva ke akSara para vikalpa se anusvAra rakhA jAtA hai, jaba anusvAra na ho taba m bAda meM rahe svara me mila jAtA hai / (1/23, 24) udA. jiNam + ajiyaM = jiNaM ajiyaM/jiNamajiyaM / usabhaM ajiyaM ca vaMde = usabhamajiyaM ca vaMde / 3. napuMsakaliMga me iM, i~ aura Ni pratyaya lagAne se usake pUrva kA svara dIrgha hotA hai / (3/26) udA. phala + I = phalAiM/phalAi~/phalANi | - 31 -
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. (a). zabda meM svara ke bAda asaMyukta "ka-ga-ca-ja-ta-da-pa-ya athavA va' vyaMjana ho to prAkRta meM ina vyaMjanoM kA lopa hotA hai / udA. ka-loo (lokaH)/ja, ta-rayayaM (rajatam)|pa-riU (ripuH) ga-nao (nagaH) |ta-jaI (yatiH) ya-viogo (viyogaH) ca-saI (zacI) |da-gayA (gadA) va-lAvaNNaM (lAvaNyam) (ba). a varNa ke bAda 'pa' ho to pa kA va hotA hai / udA. pAvo (pApaH) (ka). a varNa ke bAda a varNa ho to a kA prAyaH ya hotA hai / (1/177, 180) udA. jaNaya (janaka) [janaka ke ka kA lopa hokara usake sthAna para a Ane se a kA ya huA ] apavAda :- kisI sthAna meM ka kA ga bhI hotA hai / udA. logo (lokaH), sAvago (zrAvakaH) 5. vyaMjanasahita svara meM se vyaMjana kA lopa hone se zeSa svara kI pUrvasvara ke sAtha saMdhi nahIM hotI hai / (1/8) udA. nisAaro (nizAcaraH) rayaNiaro (rajanicaraH) payAvaI (prajApatiH) apavAda - kisI kisI sthAna meM vikalpa se saMdhi hotI hai / udA. kuMbhaAro-kuMbhAro (kumbhakAraH), kaviIsaro-kavIsaro (kavIzvaraH), suuriso-sUriso (supuruSaH), lohaAro, lohAro (lohakAraH) / 6. zabda meM asaMyukta 'na' kA Na hotA hai tathA Adi meM na ho to vikalpa se Na hotA hai / (1/228, 229) udA. dANaM (dAnam), dhaNaM (dhanam) nANaM / (jJAnam) | naro / (naraH) NANaM __Naro 7. netta zabda aura usake arthavAle zabdoM kA puMliMga meM bhI vikalpa se prayoga hotA hai / (1/33) udA. nettA-nettAiM, nayaNA-nayaNAI / 8. prAkRta meM antya vyaMjana kA lopa hotA hai- (1/11) udA. tAva (tAvat) jaso (yazas) jAva (yAvat) tamo (tamas) appa (Atman) jy| kamma (karman) jg| (jagat) - 32
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. zabda kI Adi meM ya ho to ja hotA hai tathA upasarga ke bAda ya ho to kisI sthAna meM ja hotA hai- (1/224) udA. jaso (yazas) saMjamo (saMyamaH) jamo (yamaH) saMjogo (saMyogaH) jAi (yAti) avajaso (apayazaH) 10. (a). jo zabda alaga karane hoM, una pratyeka zabda ke anta meM athavA sabhI zabdoM ke anta meM ca avyaya kA prayoga hotA hai / udA. phalaM ca puSpaM ca vatthaM ca giNhai athavA phalaM puSpaM vatthaM ca giNhai / (ba). prAyaH anusvAra ke bAda ca kA aura svara ke bAda ca ke sthAna para ya-a kA prayoga hotA hai / 11. vRSAdi dhAtuoM ke kra kA ari hotA hai / (4/235) udA. varisai (varSati) 12. ya varNa ke pUrva athavA pazcAt a athavA A ko chor3akara koI bhI svara ho to ya varNa ke sthAna meM prAyaH a hotA hai / (1/180) udA. Ayariya +o = Ayario, (AcAryaH)|maya - mao, (madaH) jaNaya - jaNao, (janakaH) mAriyA-bhAriA / (bhAryA) 13. i ityAdi puruSabodhaka pratyaya ke bAda svara Aye to saMdhi nahIM hotI hai| (1/9) udA. hoi iha (bhavati iha) / jiNa (jina) ekavacana bahuvacana jiNo, jiNe jiNA. jiNaM jiNA, jiNe. napuMsakaliMga nANa (jJAna) nANaM nANAiM, nANAi~, nANANi. bI.) zabdArtha (liMga) Airiya / (AcArya) AcArya. |uvajjhAya) Ayariya UjjhAya (upAdhyAya) upAdhyAya. ojjhAya Ayava (Atapa) dhUpa. cora (caura) cora. Asa (azva) ghor3A. jaNa (jana) jana, manuSya. jaNaya (janaka) pitA. 33 - puMliMga pa bI. p.|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ jiNa (jina) rAgadveSarahita, pAyava (pAdapa) vRkSa. jina, bhagavAna. pAva (pApa) pApI. maya (mada) abhimAna, mada. putta (putra) putra. mAhaNa) (brAhmaNa) brAhmaNa. purisa (puruSa) puruSa. bamhaNa bAla (bAla) bAlaka, lar3akA. mukkha / (mUrkha) mUrkha, ajJAnI. buha (budha) paNDita. murukkha mayaNa (madana) kAmadeva. mora (mayUra) mayUra. rAma (rAma) vizeSanAma. raha (ratha) stha. vaccha (vatsa) bAlaka, bachar3A.. tava (tapas) tapa. vaccha (vRkSa) vRkSa, paudhA. titthayara (tIrthaMkara) tIrthaMkara. vioga (viyoga) viyoga, viraha. deva (deva) deva. samaNa (zramaNa) sAdhu, zramaNa. dIva (dIpa) dIpaka. sIsa (ziSya) ziSya. __ (napuMsakaliMga) abbha (abhra) megha, bAdala... paNNa (parNa) pattA. kamala (kamala) kamala. pavayaNa (pravacana) Agama, sUtra kallANa (kalyANa) kalyANa. putthaya / (pustaka) pustaka. ghara (gRha) ghara. potthaya) . jala (jala) jala, pAnI. phulla (phulla) phUla. jiNabiMba (jinabimba) jinezvara kI pratimA. bhUsaNa (bhUSaNa) AbhUSaNa, gahanA. nayara (nagara) nagara. muha (mukha) mukha. nANa (jJAna) jJAna. rayaya (rajata) cAMdI. dANa (dAna) dAna. |vattha (vastra) kapar3A. nacca (nRtya) nRtya. siva (ziva) kalyANa, maMgala, mokSa. naTTa (nATya) nAca. suha (sukha) sukha. netra (netra) A~kha, netra. sutta (sUtra) sUtra, zAstra ta (tat) vaha. sarvanAma ja (yat) jo ima (idam) yaha. ka ( kim) kauna. savva (sarva) sarva, saba, sabhI ea-eta (etat) yaha. anna (anya) anya, dUsarA. 34
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. ta aura ea kA puMliMga prathamA ekavacana anukrama se sa, so aura esa eso rUpa hotA hai / 15. sabhI sarvanAmoM kA prathamA bahuvacana e pratyaya lagAne se hotA hai / udA. savve, ke, ee ityAdi. 16. ka zabda kA napuMsakaliMga prathamA ekavacana aura dvitIyA ekavacana 'kiM' rUpa hotA hai| zeSa sabhI akArAMta sarvanAmoM ke puMliMga aura napuMsakaliMga rUpa akArAMta puMliMga aura napuMsakaliMga ke samAna hI hote haiM / kucha rUpoM meM vizeSatA hai vaha Age (pATha.24 meM) batAyeMge / avyaya ajja (adya) Aja. ca, ya, a, (ca) aura vi, pi (api) lekina. na (na) nahIM. 17. avyaya- sarvaliMga, sarvavacana aura sarvavibhakti meM samAna hote haiM / dhAtu varis (vRSa) barasanA.. | uva + dis (upa + diz) = upadeza karis (kRS) kher3anA , khIMcanA, AkarSaNa | denA. karanA. giNha (graha) grahaNa karanA. daris (dRz) dekhanA. |namaMs (namasya) namaskAra karanA. dharis (dhRSa) sAmanA karanA. | pa-majj (pra + mRj) sApha karanA, maris (mRz) socanA |saMmArjanA karanA. maris (mRSa) sahana karanA. pa-yAs (pra + kAz) prakAza denA. haris (hRS) khuza honA. laha = (labha) pAnA __ hindI meM anuvAda kareM1. devA vi taM namasaMti / 6. so taM dharisei / 2. murukkho buhaM niMdai / 7. abbhaM varisei / 3. devA titthayaraM jANinti / 8. moro naTTaM kuNei / 4. samaNe nayaraM viharei / - 19. purisA jiNe vaMdeire / 5. Ayario sIse uvadisai / |10. dANaM tavo ya bhUSaNam / - 35 - *
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. tumhe pavayaNaM kiM jANeha ? 12. gharaM dhaNaM rakkhei / 13. savvo jaNo kallANamicchai / 14. rAmo sivaM lahei / 15. pAvA suhaM na pAventi / 16. mayaNo jaNaM bAhae / 17. puttA phullANi ciNaMti / 18. mukkho vatthAi~ ujjhei / 19. paNNAiM paDeire / 20. eso muhaM pamajjei / 21. payAsei Airio / 22. dhaNaM corei coro / 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. mUrkha loga mohita hote haiM / jJAna prakAzita hotA hai / kamala zobhA detA hai / do netra dekhate haiM / ziSya jJAna par3hate haiM do vRkSa girate haiM / 23. Ayavo jaNe pIDei / 24. 25. 26. 9. rAma pustaka kA sparza karatA hai / 10. do bAlaka AbhUSaNa le jAte haiN| 11. upAdhyAya jJAna kA upadeza dete haiM / 12. dhana bar3hatA hai / 13. paMDita pustakoM ko cAhate haiM aura mUrkha dhana kI icchA karate haiN| 27. ahaM pAvaM niMdemi / 28. raho calei | 29. amhe nANaM icchAmo / 30. 31. prAkRta meM anuvAda kareM 18. ghor3e jala pIte haiM / 19. deva tIrthaMkaroM ko namaskAra karate 20. haiM / 21. devA abbhaM viuvvire, jalaM ca siMceti / rAmo paNNAiM Dahei / sa potthayaM giNhei, ahaM ca bhUsaNaM gama | 22. 23. 24. 25. 26. 27 14. vaha siddha hotA hai / 15. paMDita mokSa prApta karatA hai / 16. mUrkha lajjita nahIM hote haiM / 17. viyoga manuSya ko duHkha detA hai / 36 amhe vatthANi pamajjemo / jAI jiNabiMbAI tAI savvAiM vaMdAmi | sAdhu tapa karate haiM / bAlaka vastra ko khIMcatA haiM / hama sUtra kA vicAra karate haiM / putra pitA ko namaskAra karate haiM / pAnI sUkhatA hai / bAlaka pAnI pItA hai / rAma pApI ko mAratA hai / paMDita rakSaNa karate haiM / bAlaka Darate haiM / abhimAna logoM ko pIr3A detA haiM /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha - 8 akArAnta nAma taiyA aura cautthI vibhakti pratyaya (1/6,7,131, 132) puMliMga ekavacana | bahuvacana taiyA . Na, NaM hi, hi~ , hiM cautthI / "ya, (Ae) . napuMsakaliMga :- akArAnta napuMsaka nAmoM ke rUpa prathama do vibhakti ko chor3akara zeSa sabhI vibhaktiyoM meM akArAnta puMliMga nAmoM ke samAna hI hote haiM / 1. tRtIyA ekavacana aura bahuvacana tathA saptamI bahavacana ke pratyaya lagAne para pahale ke a kA e hotA hai / (3/14, 15) udA. jiNa + Na = jiNeNa, jiNeNaM. jiNa + hi = jiNehi, jiNehi~ , jiNehiM. 2. caturthI ekavacana kA ya pratyaya lagAne para pUrva a dIrgha hotA hai / udA. jiNa + ya = jiNAya. jiNa (jina) puMliMga / ekavacana bahuvacana taiyA . | jiNeNa, jiNeNaM | jiNehi, jiNehiM , jiNehiM. cautthI . | jiNAya, jiNAe * caturthI ekavacana meM ya pratyaya tAdarthya (usake lie.) artha meM vikalpa se lagatA hai / usa artha ko chor3a ekavacana aura bahuvacana meM SaSThI vibhakti ke pratyaya lagAye jAte haiM / [prAkRta meM caturthI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti hotI hai / ] nANa (jJAna) napuMsakaliMga ekavacana bahuvacana taiyA nANeNaM, nANeNa, nANehi, nANehi~, nANehiM, nANAya, nANAe - 37 = = cautthI 37
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. vaha (vadha) zabda se caturthI ekavacana meM 'Ai Ae' pratyaya vikalpa se lagatA hai / udA. vahAi, vahAe, vahAya. 4. zabda ke andara svara ke bAda asaMyukta kha-gha-tha-dha aura bha kA ha hotA hai tathA Ta kA Da, Tha kA Dha, Da kA la, pa kA va,pha kA bha, ha aura ba kA va prAyaH hotA hai tathA za-Sa kA sa hotA hai | udA. kha - muhaM (mukham) Da - garulo (garuDaH) gha - meho (meghaH) pa - uvamA (upamA) tha - nAho (nAthaH) pha - sabharI- saharI (zapharI) dha - sAhU (sAdhuH) ba - savalo (zabalaH) bha - sahA (sabhA) sh| seso (zeSaH) Ta - ghaDo (ghaTa:) Sa / viseso (vizeSa:) Tha - maDho (maThaH) dhAtu meM - kaha (katha) aD (a) boha (bodh) laha (labha) soha (zobha) khiv (kSipa) pIl (pID) 5. zabda ke aMdara rahe nma kA mma nitya aura gma kA mma vikalpa se hotA hai / (2/61, 62) udA. jammo (janman) | jummaM / (yugmam) | timmaM / (tigmam) vammaho (manmathaH) | juggaM | tiggaM / 6. zabda ke andara rahe anusvAra ke bAda vargIya vyaMjana ho to anusvAra kA usa varga kA anunAsika vikalpa se hotA hai / (1/30) udA. G - aMgAro - aGgAro (aGgAraH) | N - daMDo - daNDo (daNDaH) G - saMgho - saGgho (saGghaH) |n - caMdo - cando (candraH) G - saMkho - sakho (zaGkhaH) | m - kaMpai - kampai (kampate) J - kaMcuo - kaJcuo (kaJcukaH) | m - baMbhaNo - bambhaNo (brAhmaNaH) 7. zabda ke andara rahe spa aura Spa kA ppha hotA hai tathA prAraMbha meM pha hotA hai / (2/53) udA. Spa - purpha (puSpam) spa - phAso (sparzaH) Spa - nipphAvo (niSpApaH) spa - phaMdaNaM (spandanam) spa - bihapphai (bRhaspatiH) | spa - phaddhA (spardhA) - 38
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. niSedha batAne hetu vyaMjanAdi zabda ke AraMbha meM a aura svarAdi zabda ke AraMbha meM aNa rakhA jAtA hai / udA. na logo = alogo (alokaH), na AyAro = aNAyAro (anAcAraH) na saccaM = asaccaM (asatyam) na ego = aNego (anekaH) zabdArtha (puMliMga) avamANa (apamAna) apamAna, tiraskAra. muhara (mukhara) vAcAla. aloga (aloka) aloka, nirjana. mukkha / (mokSa) mokSa . AyAra (AcAra) AcAra. | mokkha ujjama (udyama) udyama, mehanata. | meha (megha) bAdala. uvaesa (upadeza) upadeza. rosa (roSa) krodha. kuDhAra (kuThAra) kulhAr3A loga (loka) loka. koha (krodha) krodha, gussA. vaha (vadha) vadha. caMda (candra) candra. |vammaha (manmatha) kAmadeva. jiNesara / (jinezvara) jinezvara. | vAha (vyAdha) zikArI. jiNIsara / viNaya (vinaya) vinaya, viveka jamma (janman) janma. vIyarAga (vItarAga) rAgarahita. deha puM. napuM. (deha) zarIra, deha vIra (sama) vIra, parAkramI. dhamma (dharma) dharma, pharja. saMgha (saGgha) saMgha, samudAya, nAya (nyAya) nyAya, nIti. zramaNAdi caturvidha saMgha. nariMda / (narendra) rAjA. sajjaNa (sajjana) acchA vyakti. narinda saDha (zaTha), kapaTI. niraya / (naraka) nArakI, naraka . sayAyAra (sadAcAra) uttama AcAra, naraya / pavitra AcaraNa. bahira (badhira) sahAva (svabhAva) svabhAva, prakRti. baMbhaNa (brAhmaNa) brAhmaNa. sara (zara) bANa. bhAva (bhAva) bhAva. sagga (svarga) devaloka, svarga. maNoraha (manoratha) manoratha. sAvaga (zrAvaka) zrAvaka. mahivAla (mahipAla) rAjA. | siddha (siddha) siddha bhagavAna, siddha miga / (mRga) hariNa. . maa hattha (hasta) hAtha. puruSa. B 28 39
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ napuMsakaliMga osaDha (auSadha) auSadha, davA. duriya (durita) pApa. kajja (kArya) kAma, kArya. - |paMkaa (paGkaja) kamala. kaTTha (kASTha) lakar3I. pAva (pApa) pApa. gayaNa (gagana) AkAza. puNNa (puNya) puNya, dharma, pavitra. tatta (tattva) rahasya, paramArtha. puSpha (puSpa) phUla. talAya (taDAga) tAlAba, jalAzaya. |vakka (vAkya) vAkya. tittha / (tIrtha) tIrtha, pavitra sthAna. rajja (rAjya) rAjya. sattha (zAstra) Agama. thotta (stotra) stotra. |sattha (zastra) zastra. dukkha / (duHkha) duHkha. sIla (zIla) zIla , uttama AcaraNa. duha / vizeSaNa appakera (AtmIya) apanA. | sahala / (saphala) saphala, phalavAna. aNega (aneka) eka se jyAdA. samala ega - ea / (eka) eka. pharuSa (paruSa) kaThina, karkaza. eka - ekka) rahia (rahita) rahita, varjita. parama (sama) utkRSTa, zreSTha 9. vizeSaNa ko vizeSya ke hI jAti, vacana aura vibhakti lagate haiN| avyaya api - avi (api) lekina, bhI. viNA (vinA) sivAya , rahita , chor3akara. ahi (abhi) ora, pAsa meM. . savvattha) (sarvatra) saba jagaha. kayA (kadA) kaba. NAI / (na) nahIM. sabaha . aNa) saha (sama) sahita. pai (prati) tarapha, pAsa meM. saddhiM (sArddham) sahita. 10. api yA avi avyaya kisI bhI pada ke pazcAt ho to usake prAraMbha ke a kA vikalpa se lopa hotA hai / (1/41) udA. taM api - taMpi (tadapi). | keNavi / kenApi. kiM api - kiMpi (kimapi) | keNa avi J savahiDa - 40
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba lopa na ho taba vikalpa se saMdhi hotI haitamavi (tadapi) keNAvi (kenApi) kimavi (kimapi) | devA avi - devAvi (devA api). 11. viNA avyaya ke yoga meM dUsarI, tIsarI aura pA~cavIM vibhakti rakhI jAtI hai | saha avyaya aura usa arthavAle dUsare avyaya jisa nAma ke sAtha jur3ate haiM, vaha nAma tIsarI vibhakti meM rakhA jAtA hai| udA. dhammaM viNA suhaM na lahejja | nANeNa saha samaNA sohaMte / 12. jisa avyaya ke anta meM tra ho to usake badale hi-ha-ttha hotA hai / (2/161) udA. jahi, jaha, jattha (yatra)- kahi, kaha, kattha (kutra) tahi, taha, tattha (tatra) annahi, annaha, annattha (anyatra) dhAtu add| (a) aT / bhaTakanA, aggha (argha) kiMmata karanA, Adara karanA. pekkh / (pra + IkSa) dekhanA. pikkh / khit (kSipa) pheMkanA. jaya (yat) yatna karanA. chiMd (chinda) chedanA. pIN (prINa) khuza karanA. dhAv ) (dhAva) daur3anA. dhAya dhA ) laha (labha) prApta karanA. soha (zobha) zobhA denA. hindI meM anuvAda kareM1. jo egaM jANei so savvaM jANai / 2. jo savvaM jANae so egaM jANei / 3. buhA buhe pikkhanti kiM murukkho ? 4: NAI karemi rosN| 5. dhaNaM dANeNa sahalaM hoi / 6. samaNA mokkhAya jaente / 7. bahiro kimavi na suNei / 8. samaNA nANeNa taveNa sIleNa ya chajjante / sAvago ajja paMkaehiM jiNe accejja | 10. jaNo kuDhAreNa kaTThAiM chiMdai / 11. pAvo vahAi jaNaM dhAei / 12. AyariA sIsehiM saha vihareire / 13. ujjameNa sijjhaMti kajjANi na maNorahehiM / 14. rogA osaDheNa nassaMte / sa - 41
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. sIsA Airie viNaeNa vaMdire / 16. sajjaNA kayAi appakeraM sahAvaM na chaDDire / 17. vAho mige sarehiM paharei / 18. sIleNa sohae deho, na vi bhUsaNehiM / 19. dhaNeNa rahio jaNo savvattha avamANaM pAvejja / 20. buho pharusehiM vakkehiM kaMpi na pIlei / 21. bhAveNa savve siddha namimo / 22. vIyarAga nANeNa logamalogaM ca muNeire / 23. saMgho titthaM aDai / 24. AyAro paramo dhammo, AyAro paramo tavo / AyAro paramaM nANaM, AyAreNa na hoi kiM? || prAkRta meM anuvAda kareM1. kAma vyakti ko duHkha detA hai / 2. candra se AkAza zobhA detA hai | 3. janma se brAhmaNa nahIM hotA hai, lekina AcaraNa se hotA hai / 4. lobha vyakti ko parezAna (hairAna) karatA hai / 5. rAjA nItipUrvaka rAjya karate haiM / 6. pApa se manuSya naraka meM jAtA hai aura dharma se svarga meM jAtA hai | 7. mayUra bAdala se khuza hote haiM / 8. tuma donoM nRtya ke sAtha gAte ho| 9. (do) hAthoM se tuma puSpa grahaNa karate ho| 10. sAdhu jJAna binA sukha prApta nahIM karate haiM / 11. hama stotroM se jinezvara kI stuti karate haiM / 12. kapaTI sajjanoM kI nindA karatA hai / 13. upAdhyAya sUtroM kA upadeza dete haiM / 14. mUrkha dIpaka. se vastra jalAte haiM / 15. hama puSpoM dvArA jinabimba kI pUjA karate haiM | 16. manuSya dharma dvArA sarvatra sukha prApta karatA hai / 17. paNDita bhI mUoM ko khuza nahIM kara sakatA hai| 18. sAdhu kAma, krodha aura lobha ko jItate haiM / 19. vIra zastroM ko pheMkatA hai| 20. hama do saMgha ke sAtha tIrtha kI ora jA rahe haiM / 21. vAcAla manuSya kucha bhI nahIM kara sakatA hai / 22. jo tattva ko jAnatA hai vaha paNDita hai /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ puMliMga paMcamI pATha - 9 akArAnta nAma paMcamI aura chaThI vibhakti pratyaya (3/8, 9, 10, 6) ekavacana tto, o, u, (to-tu), hi, hinto, 0 ( luk) chaThI ssa napuMsakaliMga puMliMgavat 1. to aura ekArAdi pratyayoM ko chor3akara paMcamI vibhakti ke sabhI pratyaya - bahuvacana tto, o, u, (to-tu) hi, hinto, sunto, ehi, ehinto esunto. Na. NaM lagAne para pUrva ke a kA A hotA hai / (3/12, 13) udA. deva + o = devAo, deva + hinto 2. ekArAdi pratyayoM ke pUrva meM rahe a kA lopa hotA hai / ( 3/15) udA. deva + ehi = devehi. devAhinto, deva + tto = devatto. 3. chaThI vibhakti bahuvacana ke pratyaya lagAne para pUrva a, i, u dIrgha hote haiM / (3 / 12) udA. deva + NaM = devANaM. rUpa puMliMga = jiNa (jina) ekavacana bahuvacana paMcamI jiNatto, jiNAo, jiNAu, jiNatto, jiNAo, jiNAu, jiNAhi, jiNAhi, jiNAhinto, jiNA. jiNAhinto, jiNAsunto, jiNehi, jiNehinto, jiNesunto jiNANa, jiNANaM. paMcamI - nANatto, nANAo, nANAu, chaThI jiNassa to- tu ina pratyayavAle paMcamI ke rUpoM kA vasudevahiNDi Adi prAkRta kahAniyoM meM tathA sUtroM kI cUrNi Adi meM bahuta prayoga kiyA gayA hai / napuMsakaliMga nANa (jJAna) 43 nANatto, nANAo, nANAu, nANAhi nANAhinto, nANAsunto, "
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ nANAhi, nANAhinto, nANA. | nANehi, nANehinto, nANesunto. chaThI- | nANassa nANANa, nANANaM. 4. saMyukta vyaMjana kA prathama akSara ka-ga-T-D-t-da-pa-ya-z-e-s aura ka pa ho to lopa hotA hai, lopa ke pazcAt zeSa vyaMjana tathA saMyukta vyaMjana, ke sthAna para haA AdezabhUta vyaMjana jo zabda kI Adi meM na ho to dvitva hotA hai, (dvitva haA vyaMjana vargIya dUsarA yA cauthA vyaMjana ho to dvitva ke prathama vyaMjana ke sthAna para kramazaH vargIya pahalA aura tIsarA vyaMjana rakhA jAtA hai / (upasarga ni.1 ba dekho.) (2/77, 89, 90, 92, 93) apavAda :- dIrghasvara tathA anusvAra ke bAda zeSavyaMjana tathA AdezabhUta vyaMjana dvitva nahIM hotA hai / ra-ha kisI bhI sthAna meM dvitva nahIM hote haiN| udA. k - bhuttaM (bhuktam) / S - nihuro (niSThuraH) g - duddhaM (dugdham) s - neho (snehaH) T - chappao (SaTpadaH) x - ka - dukkhaM (duHkham) D - khaggo (khaDgaH ) x . pa . antappAo (antaHpAtaH) t - uppalaM (utpalam) dIrghasvara - phAso (sparzaH) d - moggaro (mudgaraH) anusvAra - saMjhA (sandhyA) p - sutto (suptaH) ra - bamhaceraM (brahmacaryam) z - niccalo (nizcalaH) | ha - vihalo (vihvalaH) AdezabhUta vyaMjana - kSa kA kha jakkho (yakSaH), khao (kSayaH), saMkhao (saMkSayaH) 5. saMyukta vyaMjana ke anta meM m- n- y-la-v-b-ra- ho tathA saMyukta vyaMjana kA prathama vyaMjana l-v-ba-ra ho to usakA lopa hotA hai / (jahA~ donoM vyaMjanoM kA lopa hotA ho vahA~ prayogAnusAra do meM se eka kA lopa karanA.) (3/78/79) udA. kavvaM (kAvyam), pakkaM (pakvam), saNhaM-laNhaM (zlakSNam), dAraM-vAraM (dvAram). m - saro (smaraH) v - pakkaM (pakvam) n - naggo (nagnaH ) b - saddo (zabdaH ) y - vAho (vyAdhaH) r . cakkaM (cakram) la - saNhaM (zlakSNam) r - akko (arkaH) la - vakkalaM (valkalam) r - vaggo (vargaH) - 44
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. y-ra-va-z-Sa-s ye vyaMjanaM za-Sa- sa ke sAtha Age yA pIche jur3e hoM to usa vyaMjana kA pUrvokta (pA.9,ni.4-5) niyamAnusAra prAyaH lopa hotA hai tathA pUrva kA hrasva svara dIrgha hotA hai / (1/43) udA. zya . AvAsayaM (Avazyakam) | Sya - sIso (ziSyaH) zya * nAsai (nazyati) rSa - kAsao (karSakaH) zra - vIsAmo (vizrAmaH) Sva - vIsuM (viSvak) rza - saMphAso ( saMsparzaH) SSa - nIsitto (niSSiktaH) zva - Aso (azvaH) sya - sAsaM (zasyam) zva - vIssasai (vizvasiti) stra - vIsaMbho (visrambhaH) zza - maNAsilA (manazzilA) | sva - vikAsaro (vikasvaraH) | ssa . nIssaho (nissahaH) 7. rucc dhAtu ke yoga me jisako pasanda ho usa zabda ko chaThI vibhakti lagatI hai| udA. bAlANaM duddhaM ruccai / zabdArtha (puMliMga) ajIva (ajIva) ajIva, jar3a. | magga (mArga) rAstA, mArga. aTTha / (artha) dhana, vastu, kAraNa, maMdara (mandara) meruparvata. attha) padArtha, artha. maNUsa (manuSya) manuSya. ANaMda (Ananda) vizeSanAma... muNiMda (munIndra) AcArya, munivara. chappaa (SaTpada) bhramara. vaggha (vyAghra) bAgha, vyAghra jIva (jIva) jIva. vagga (varga) samUha, varga. dappa (darpa) abhimAna. viNAsa (vinAza) nAza. dhammia (dhArmika) dharmIjana. saMphAsa (saMsparza) sparza, chUnA. neha (sneha) sneha, prema, prIti. sadda (zabda) zabda, AvAja. pavvaya (parvata) parvata. sappa (sarpa) sA~pa. pacchAyAva (pazcAttApa) pazcAtApa. saMtosa (saMtoSa ) saMtoSa. anutApa. siMgha-sIMha (siMha) zera. napuMsakaliMga AvAsaya / (Avazyaka) avazya karane ajjhayaNa (adhyayana) adhyayana. Avassaya, yogya nityakarma, dharmAnuSThAna. 45
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ uppala (utpala) kamala. phala (phala) phala. kamma (karman) kAma, karma, jJAnAvaraNIya mUla (mUla) mUlakAraNa, AdikAraNa, Adi karma. mUla. kavva (kAvya) kAvya. vayaNa (vacana) vacana. caraNa (caraNa) cAritra. sutta (sUtra) sUtra. caritta (caritra) caritra, vRttAnta. |sammatta (samyaktva) samyagdarzana, daMsaNa (darzana) cakSu , dekhanA , satyatattva para zraddhA rakhanA. samyagdarzana, mata, dharmazAstra.. sokkha (saukhya) sukha. daiva (daiva) daiva, bhAgya, adRSTa. | hiaa / (hRdaya) hRdaya, mana. duddha (dugdha) dUdha. hia / dhanna (dhAnya) anAja. haraNa (sama) haraNa karanA, le jAnA. vizeSaNa aNAbAha (anAbAdha) pIr3Arahita. | | payAsaga (prakAzaka) prakAza karanevAlA, gurua ) (guruka) bar3A, jyAdA, prakAzaka. garua) bhArI. mahura (madhura) madhura, sundara. dINa (dIna) garIba. mUDha (mUDha) mohita, mUrkha, ajJAnI. nagga (nagna) vasrarahita. varAya (varAka) garIba, dIna. niccala (nizcala) sthira, acala, dRr3ha. viviha (vividha) bahuvidha, aneka prakAra kA, niTTara (niSThura) ghAtakI, nirdaya. alaga-alaga jAti kA pakka (pakva) pakA huA. viruddha (viruddha) viparIta, pratikUla. sutta (supta) soyA huA. 8. avyaya meM A kA a vikalpa se hotA hai / (1/67) udA. ahava-ahavA (athavA) va-vA (vA) jaha-jahA (yathA) hahA (hA) __ taha-tahA (tathA) 9. namo avyaya ke yoga meM chaThI vibhakti rakhI jAtI hai / udA. namo jiNANaM (namo jinebhyaH) avyaya aIva (atIva) bahuta, jyAdA, atizaya jaha / (yathA) jisa taraha, jaise. u (u) vismaya, nindA, tiraskAra. jahA) kAsai (kasyacit) kisI kA. . 4
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ taha / (tathA) usa taraha, vaise. micchA (mithyA) asatya, vyartha, nikammA. tahA va-vA (vA) athavA, ki, yA. dhi, dhI (dhik) dhik, dhikkAravacana. saMpai (samprati) abhI, aba dhiddhI (dhika dhika) dhikkAra ho / savvayA (sarvadA) hamezA, sadA. namo (namas) namaskAra, namana.. sai-sayA (sadA) sadA, hamezA. puNa, puNA, puNAi (punara) phira se, suGa (suSTu) acchA, acchI taraha . dhAtu aikkam (ati + kram) ullaMghana vakkhANa (vyAkhyAnaya) vyAkhyAna karanA, maryAdA bAhara jAnA. karanA, spaSTa samajhAnA. avekkh / (apa + IkSa) apekSA rakhanA. vIsas / (vi + zvas) vizvAsa karanA. avikkha garja karanA. vissas, bharosA karanA. kham (kSam) kSamA karanA, mAphI mAMganA, vikkiN / (vi + krI) becanA. sahana karanA. vikke / Dara (vas) DaranA. viDhan / (arja) prApta karanA, upArjana nissara / (nissara) nikalanA. |ajj karanA, paidA karanA. nIhar ) saddaha (zrad + dhA) zraddhA karanA. parikkh / (pari + IkSa) parIkSA karanA. samAyar (sam + A + cara) karanA, pariccha , talAza karanA.. AcaraNa karanA. rucca / (ruc) icchA karanA, pasanda AnA. roy| hindI meM anuvAda kareM1. namo siddhANaM / 2. namo uvajjhAyANaM / 3. samaNA savvaya ccia AvAsayaM kammaM samAyaraMti / 4. jaha chappaA uppalANaM rasaM pibire, tAiM ca na pIlaMti, taha samaNA saMti / 5. jo khamai so dhammaM suTTa aaraahei| .. 6. buho nariMdassa saMtosAya kavvAiM raei / 7. aIva neho duhassa mUlamatthi / 8. dhammassa phalamicchaMti dhammaM necchaMti maNUsA / 9. samaNo sAvagANaM jiNesarANaM caritaM vakkhANei / 10. bAlo sappassa daMsaNeNa Darai, kiM puNa saMphAseNa ! | 11. muNiMdo sIsANaM sattANamaTuM uvadisai / 12. nANaM tattANaM payAsagaM hoi / 13. dhammo kAsai na roei ? | 3 -47
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. niDuro pAvehiMto dhammaM vaMchai / 15. ANaMdo sAvago daMsaNatto na kayA calai / 16. pavvayANaM maMdaro niccalo atthi / 17. so pamAyA suttaM puttaM paharei / aTThAe gAmAo gAmamaDaMti baMbhaNA / 18. tassa vacchassa pakkAiM phalANi aIva mahurANi saMti / 19. dhammio sai dINANaM jaNANaM dhannAI dei / 20. jassa dhammo va aTTho atthi taM naraM savve avikkhire / 21. so naggo bhamai, jaNehiMto vi na lajjae / 22. dhammo suhANaM mUlaM dappo mUlaM viNAsassa / . 23. dhiddhI mUDhA jIvA, kuNaMti gurue maNorahe vivihe / 24. viNayA NANaM NANAo, daMsaNaM daMsaNAhi caraNaM ca / caraNAhiMto mukkho, mokkhe sokkhaM aNAbAhaM ||2|| prAkRta meM anuvAda kareM 2. 1. sajjana puruSa pApiyoM kA vizvAsa nahIM karate haiM / zera kI AvAja se manuSyoM ke hRdaya kampita hote haiM / sAdhuoM ke samudAya jinezvara ke sAtha mokSa meM jAte haiM / mUrkha cAritra kI zraddhA nahIM karate haiM / 3. 4. 5. jIva aura ajIvoM ko prakAza karanevAlA kyA hai ? 6. 7. 8. 9. 10. jo nyAyamArga kA ullaMghana karatA hai, vaha duHkha pAtA hai| 11. rAjA kAvyoM se paMDitoM kI parIkSA karatA hai / - jo cAritra kI zraddhA karatA hai, vaha bhAva se zrAvaka hai / vaha ghara se nikalatA hai aura sAdhu banatA hai / pazcAttApa se pApa naSTa hote haiM / ziSya upAdhyAya ke pAsa adhyayana par3hate haiM / 12. vyAghra se manuSya DaratA hai / 13. saMgha dharma ke viruddha sahana nahIM karatA hai / 14. dhArmika vyakti pApoM se DaratA hai / 15. kisI kA dhana haraNa karanA pApa hai| 16. jo jinavacana kA ullaMghana karate haiM, ve sukha prApta nahIM karate haiM / 17. tU vinaya se acchI taraha zobhA detA hai / 18. usako dhikkAra ho kyoMki vaha saba kI nindA karatA hai / 19. vaha dhAnya becatA hai aura bahuta dravya kamAtA hai / 20. tU usakI vyartha hI nindA karatA hai / 21. ziSya hamezA (sadA) sUtroM ke adhyayanoM kI AvRtti karate haiM / 22. bAlaka ko dUdha pasaMda AtA hai / 48
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha - 10 akArAnta nAma sattamI vibhakti tathA saMbohaNa pratyaya (3/11, 38, 4, 12) puMliMga / __ ekavacana bahuvacana sattamI | e, mmi (si) su, suM. saMbohaNa / o, A, 0, (e) A. napuMsakaliMga - puMliMgavat 1. si pratyaya lagane para pUrva ke akSara para anusvAra rakhA jAtA hai | udA. samaNaMsi (zramaNe) gharaMsi (gRha). 2. napuMsakaliMga meM saMbodhana ekavacana meM mUla rUpa hI hotA hai tathA bahuvacana bhI praithamA Adi ke rUpoM ke samAna hI hote haiM | jiNa (jina) sattamI / jiNe, jiNammi, jiNaMsi. jiNesu, jiNesuM. saMbohaNa - he jiNa, jiNo, jiNA, jiNe. | jiNA. nANa (jJAna) / nANe, nANammi, nANaMsi. | nANesu, nANesuM. saMbohaNa | he nANa. nANAiM, nANAi~, nANANi. 3. sarvanAma ke rUpa-vistAra se Age kaheMge lekina jina rUpoM meM vizeSa parivartana nahIM hai ve rUpa yahA~ diye jAte haiM / sarvanAma zabdoM ke rUpa aura pratyaya akArAnta puMliMga aura napuMsakaliMga ke samAna haiM parantu prathamA bahavacana meM e pratyaya aura saptamI ekavacana meM ssi, mmi, ttha, hiM pratyaya lagAye jAte haiM tathA SaSThI bahuvacana meM esiM pratyaya vikalpa se lagAyA jAtA hai / apavAda :- ima (idam) aura ea (etad) sarvanAma ko saptamI ekavacana kA hiM pratyaya nahIM lagatA hai / (3/58, 59, 60, 61) udA. paDhamA bahuva - savve, chaThI bahuva. - savvesiM, savvANa, savvANaM, sattamI ekava. savvassi, savvammi, savvattha, savvahiM, savvaMsi / sattamI / nAge - 49
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ devaM devassa akArAnta puMliMga- 'deva' zabda ke rUpa ekavacana bahuvacana devo, deve. devA. deve, devA. deveNa, deveNaM devehi, devehi~ , devehiM. devassa, devAya, devAe devANa, devANaM. devatto, devAo, devAu, devatto, devAo, devAu, devAhi, devAhinto, | devAhi, devAhinto, devAsunto, devA devehi, devehinto, devesunto. devANa, devANaM deve, devammi, devaMsi devesu, devesuM he deva, devo, devA, deve. devA. akArAnta puMliMga 'sava' zabda ke rUpa savvo, savve savve savvaM savve, savvA. savveNa, savveNaM savvehi, savvehiM, savvehiM savvassa, savvAe savvesiM, savvANa, savvANaM | savvatto, savvAo, savvAu. savvatto, savvAo, savvAu savvAhi, savvAhinto savvAhi, savvAhinto, savvAsunto, savvA savvehi, savvehinto, savvesunto. savvassa savvesiM, savvANa, savvANaM. savvassi, savvammiM, savvattha, | savvesu, savvesuM. savvahiM, savvaMsi saM. he savva, savvo, savvA, savve. | savve. napuMsakaliMga vaNa (vana) pa. vaNAiM, vaNAi~, vaNANi. bI. sa. pacAsa IF 40 mi | vaNAiM, vaNAi~, vaNANi. zeSa puMliMgavat _ry 50
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ savva (sarva) savvAiM, savvAi~, savvANi. savvaM puMliMga / tRtIyA vi. zeSa puMliMgavat ta (tada) sarvanAma ke rUpa . ekavacana bahuvacana sa, so, se te,. taM, . te, tA. teNa, teNaM tehi, tehi~ , tehiM. tassa, tAe tesiM, tANa, tANaM tatto, tAo, tAu, tatto, tAo, tAu. tAhi, tAhinto, tAhi, tAhinto, tAsunto, tehi, tehinto, tesunto. tassa tesiM, tANa, tANaM. * tassi, tammi, tatya, tesu, tesuM. tahiM, taMsi. napuMsakaliMga taM tAI, tAi~, tANi. O E Tp To I sto i pl zeSa puMliMgavat puMliMga ea-eta (etad) esa, eso, ese, - ee. bI. eaM, ee, eA. ta. eeNa, eeNaM, eehi, eehiM, eehiM, sa. eassi, eammi, * ettha, eaMsi, eesu, eesuM. zeSa 'ta' sarvanAmavat * ta (tad) ityAdi sarvanAmoM ke saMbodhana rUpa nahIM hote haiM / .. 'ttha' pratyaya ke pUrva ea ke a kA lopa hotA hai / udA. ea + ttha = ettha. - 51 A
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ napuMsakaliMga pa. bI. eaM eAI, eAi~, eANi. zeSa puMliMgavat puMliMga ja (yat) napuMsakaliMga ja (yat) ekava. | bahuva. | ekava. / bahuva. pa.-jo, je pa. / jaM / jAiM, jAi~, jANi. bI.-jaM, | je, jA. bI.) zeSa 'ta' sarvanAmavat zeSa puMliMgavat ka (kim) ka (kim) pa.-ko, ke | ke pa. / kaM | kAI, kAi~, kANi. bI.-kaM, / ke, kA. bI. zeSa 'ta' sarvanAmavat zeSa puMliMgavat ima (idam) ima (idam) pa. imo. ime | ime imaM / imAiM, imAi~, bI. imaM / ime, imA. imANi. sa. imassi , | imesu. imammi , | imesuM imattha, / imaMsi. zeSa 'ta' sarvanAmavat zeSa puMliMgavat 4. saMjJAvAcaka zabda ke andara Ska aura ska kA kkha hotA hai aura prAraMbha meM ho to kha hotA hai / (2/4) udA. Ska - pokkharaM (puSkaram) | ska - avakkhaMdo ( avaskandaH) ka - nikkhaM (niSkam) | ska - khaMdho (skandhaH) 5. zabda ke andara kSa kA kkha aura kucha sthAnoM meM ccha- jjha bhI hotA hai aura prAraMbha meM ho to kha- cha- jha hotA hai / (2/3) udA. khao (kSayaH) sariccho (sadRkSaH) khIraM / (kSIram) khINaM chIraM chINaM / (kSINam) riccho / (RkSaH) jhINaM ) rikkho| | vaccho (vRkSaH) PM 52 -
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. (a) zabda ke prAraMbha meM (vyaMjana ke bAda) R ho to a hotA hai, prAraMbha meM mAtra R ho to ri hotA hai| (ba) kRpA ityAdi zabdoM meM kra kA i, Rtu ityAdi zabdoM meM kra kA u aura dRza ke dR kA ri hotA hai / (ka) RNa-Rju-RSabha-Rtu-RSi ina zabdoM meM kra kA vikalpa se ri hotA __ hai tathA vRSabha ke va kA u vikalpa se hotA hai / (1/126, 128, 131, 140, 141, 142) udA. ghayaM (ghRtam) .. hiyayaM (hRdayam) kayaM (kRtam) uU (RtuH) riccho (RkSaH) puTTho (spRSTaH) riddhI (RddhiH) sariso (sadRzaH) kivA (kRpA) vikalpa se = riNaM - aNaM | riU - uU (RtuH) . (RNam) rijU - ujjU (RjuH) | risI - isI (RSiH) risaho - usaho (RSabhaH) | usaho - vasaho (vRSabhaH) 7. zabda ke andara dya, yya,rya ho to jja hotA hai aura prAraMbha meM ho to ja hotA hai / (1/245, 2/24) udA. dha - majjaM (madyam) | yya - sejjA (zayyA) | rya - kajjaM (kAryam) dya - vejjo (vaidyaH) | rya - bhajjA (bhAryA) |rya - pajjAo (paryAyaH) prArambha meM-dya-joae (dyotate) 8. hrasva svara ke bAda thya, ca, tsa, psa ho to prayogAnusAra ccha hotA hai / (2/21) . udA. pacchaM (pathyam) . ucchAho (utsAhaH) micchA (mithyA) saMvaccharo (saMvatsaraH) accheraM (Azcaryam) |.. licchai (lipsati) pacchA (pazcAt) / juucchai (jugupsati) 9. zabda ke andara hva kA bma vikalpa se hotA hai| udA. jibbhA (jihvA) jIhA 10.jisake Upara krodha, droha vagairaha kiyA jAtA hai usa zabda ko chaThI vibhakti rakhI jAtI hai | - - -
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdArtha (puMliMga) annty| = (anartha) nukasAna, paccUsa / (pratyUSa) prAtaHkAla , subaha kA aNaTTha / hAni. paccUha ) samaya. Aicca (Aditya) sUrya |pajjAya (paryAya) paryAya, rUpAntara, iMdiyacora (indriyacaura) indriyarUpa anukrama. cora. pANAivAya (prANAtipAta) jIvahiMsA. ucchAha = (utsAha) utsAha, Ananda. pAusa (prAvRSa) varSARtu, cAturmAsa. kAusagga = (kAyotsarga) kAyA kA tyAga. bhava (bhava) bhava, saMsAra. khaMdha = (skandha) kandhA. bhAra (bhAra) bhAra, bojhA. khamAsamaNa (kSamAzramaNa) kSamApradhAna muni, maNa (manas) mana. sAdhu. macchara (matsara) IrSyA, dveSa. guNa = (guNa) guNa, sadguNa. maaMka / (mRgAGka) candra. jakkha (yakSa) yakSa. miaMka paMDia (paMDita) paMDita. riccha / (RkSa) parovayAra (paropakAra) paropakAra. rikkha visaya (viSaya) indriyoM ke zabdAdi vejja (vaidya) vaida, viSaya. sUra (zUra) zUra, parAkramI. viyAra (vicAra) vicAra. (napuMsakaliMga) accaNa (arcana) pUjA, pUjA karanA. | vacchalla (vAtsalya) sneha, prema, acchera (Azcarya) vismaya, camatkAra. | vatsalatA. ujjANa (udyAna) bagIcA, udyAna. | vakkhANa (vyAkhyAna) prazaMsA. ghara (gRha) ghara. |vuDDattaNa (vRddhatva) vRddhAvasthA, bur3hApA. caitta (caitya) jinamandira, sacca (satya) satya, yathArthavacana. ceia jinamUrti. saahjj| (sAhAyya) madada, sahAyatA caraNadhaNa (caraNadhana) cAritrarUpIdhana. | sAhejja jhANa (dhyAna) dhyAna. sAmAia (sAmAyika) sAmAyika. nakkhatta (nakSatra) nakSatra. (pApa vyApAra kA tyAga karake do ghar3I maMsa (mAMsa) mAMsa samatA meM rahanA). mAMsa suvaNNa (suvarNa) sonA. majja (madya) madya, dAru, madirA. | sihara (zikhara) zikhara.. matthaya (mastaka) mastaka -
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSaNa ahiya (adhika) jyAdA, atyanta. nimmalayara (nirmalatara) atizaya nirmala. ujjaya (udyata) tatpara. nicca (nitya) avinazvara, zAzvata. khINa ) (kSINa) jIrNa, purAnA, payAsayara (prakAzakara) prakAza chINa ) durbala. karanevAlA. jhINa ) paccha (pathya) hitakArI vastu. jArisa (yAdRza) jaisA, jisa prakAra pasatta (prasakta) prasakta , Asakta. kA. mairAmaummatta (madirAmadonmatta) dAru tArisa (tAdRza) vaisA. ke mada se unmatta banA huA. thia (sthita) rahA huA , sthira huA. vacchala (vatsala) rAgavAna, snehI. nikkAraNa (niSkAraNa) prayojanarahita. vibbhala(vihvala) vihvala, mohita kAraNa binA. vihala / luMThia (luNThita) chInA huA, lUTA rukka / (rugNa) rogI. huA. ruggaja sariccha / (sadRza) samAna. sohaNa (zobhana) sundara. sarikkha sAhammia (sAdharmika) samAna dharmavAlA. avyaya ettha avassaM (avazyaM) jarUra, avazya | ia, tti, ti, ii (iti) isa taraha, attha / (atra) yahA~. | yaha. ao (ataH) isa kAraNa se, miva , piva, viva / (iva) jisa taraha, | jattha, jahi, jaha (yatra) jahA~. bda, va, via, iva / tattha, tahi, taha (tatra) vahA~. Nai, cea, cia, cca) kattha, kahi, kaha (kutra) kahA~. __ nirNaya, pacchA (pazcAt) bAda meM. ccia, ccea, eva nizcita artha meM | divA / (divA) dina. iha (iha) yahA~. diA dhAtu uvavajj (upa + padya) utpanna honA, kujjh (krudh + krudhya) krodha karanA. paidA honA. khal (skhala) rokanA, ANe (A + nI) le jAnA, lAnA. pasaMs (pra + zaMs) prazaMsA karanA. 55
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. bhuMja (bhua) khAnA, bhojana karanA. | vijja (vidya) honA. uvamuMja (upa + bhua) upabhoga karanA, uvasam (upa + zam) zAnta honA. majj / (mAdya) mada karanA. .. |paricaya / (pari + tyaja) tyAga karanA. macc / pariccaya hindI meM anuvAda kareM 1. he khamAsamaNa ! haM matthaeNa vaMdAmi / 2. savvesu dhammesu jattha pANAivAoM na vijjai, so dhammo sohaNo hoi / 3. jakkho samaNANaM sAhajjaM kuNei / 4. vuddhRttaNe vi mUDhANaM narANaM visayA na uvasamante / paccUse so ujjANaM jAi, tattha thiAiM pupphAiM jiNiMdANamaccaNAya gharaM ANei / samaNA ceiesu niccaM vaccire, deve ya vaMdaMti / 7. devA vi taM namasaMti, jassa dhamme sayA maNo / micchA taM puttANaM kujjhasi / jo dhaNassa maeNa majjai, so bhavamaDai / 9. pAvANaM kammANaM khayAe ThAmi kAusaggaM / 10. majjammi maMsammi ya pasattA maNusA nirayaM vaccanti | 11. nakkhattANaM miaMko joai / 12. parovayAro puNNAya, pAvAya annassa pIlaNaM, ia nANaM jassa hie so dhammio + tti / 13. mUDho haM, tatto kattha gacchAmi, kahiM ciTThAmi, kassa kahemi, kassa rUsemi / 14. jIvA pAvehiM kajjehiM nirayaMsi uvavajjire / 15. caMdesu * nimmalayarA Aiccesu a ahiyaM payAsayarA titthayarA huMti / 16. khamAsamaNA savvayA nANammi tavaMsi jhANe ya ujjayA saMti / + vAkya ke prAraMbha meM iti ke badale ia rakhA jAtA hai / jaise ki-'ia nANaM jassa hiyae', kisI sthAna meM ii bhI AtA hai, padAnta meM svara ke bAda iti ke badale tti rakhA jAtA hai, lekina padAnta meM svara na ho to 'ti' rakhA jAtA hai| (1/ 42,91) udA. tahatti (tatheti) juttaMti (yuktamiti) piotti (priyaiti) kiMti (kimiti) - paMcamI vibhakti ke badale kucha sthAnoM meM saptamI vibhakti bhI rakhI jAtI hai| udA. aMteure ramiuM Agao rAyA (antaHpurAd rantvA''gatoH rAjA) - D
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. jAriso jaNo hoi tassa mitto vi tAriso vijjai / 18. jo pacchaM na bhuMjai, tassa vejjo kiM kuNai ? / * 19.amhetya puNNANaM pAvANaM ca kammANaM phalaM uvabhuMjimo / 20. naccai gAyai pahasai, paNamai paricayai vatthaM pi / tUsai rUsai nikkAraNaM pi mairAmaummatto ||1|| 21. sa cciya sUro so ceva, paMDio taM pasaMsimo niccaM / iMdiyacorehiM sayA, na luTiaM jassa caraNadhaNaM / / 2 / / prAkRta me anuvAda kareM 1. guNo meM dveSa anartha ke liye hotA hai / 2. suvarNa kA paryAya AbhUSaNa hai / 3. mandira ke zikhara para mayura nRtya karatA hai / 4. Ananda zrAvaka samyaktva meM nizcala hai | 5. manuSya pApa kA phala dekhatA hai, phira bhI dharma nahIM kara pAtA hai isase baDhakara anya Azcarya kyA ? 6. bAlaka prabhAta meM pitA ko namaskAra karatA hai, usake bAda apanA adhyayana karatA hai / 7. vihvala manuSya ko kArya me utsAha nahIM hotA hai / 8. isa bAga meM vRkSa para sundara phala hai / 9. vRddhAvasthA meM zarIra jIrNa hotA hai / 10. jo pathya kA sevana karatA hai vaha bImAra nahIM hotA hai / 11. AcArya tIrthaMkara samAna kahalAte haiM / 12. sAdharmikoM kA vAtsalya isa loka meM dharma aura paraloka meM mokSa pradAna karatA hai| 13. megha parvata para barasatA hai / 14. sAdhu pravacana meM jinezvaroM ke caritra kahate haiM / 15. maiM mArga meM bhAlU dekhatA hU~ / 16. he mUrkha ! tuma garIboM ko kyoM hairAna (parezAna) karate ho? 17. tuma durjanoM ke vacanoM para vizvAsa rakhate ho isalie duHkhI hote ho / * sarvanAma yA avyaya ke bAda sarvanAma yA avyaya ho to bAda ke sarvanAma yA avyaya ke Adya svara kA prAyaH lopa hotA hai / (1/40) udA. amhe + etya = amhettha (vayamatra) | jai + ahaM = jaihaM (yadyaham) ajja + ettha = ajjattha (adyAtra) / so + imo = somo (soyam) - 57 -
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha - 11 ikArAnta aura ukArAnta puMliMga tathA napuMsakaliMga nAma paDhamA, bIA aura taiA vibhakti pratyaya (3/49, 20, 5, 18, 22, 24, 7, 25, 26) ekavacana bahuvacana ikArAnta paDhamA - 0 . au, ao, No, I. puMliMga bIA - m No, I. taiA . NA hi, hi~, hiM 1. ukArAnta nAmoM ke pratyaya bhI ikArAnta nAmoM ke samAna hI haiM lekina prathamA aura dvitIyA bahuvacana meM I pratyaya ke sthAna meM u pratyaya lagAyA jAtA hai tathA prathamA bahuvacana meM avo pratyaya bhI lagAyA jAtA hai / (2/21) 2. prathamA ekavacana, tRtIyA bahuvacana aura paMcamI ke tto, No ko chor3akara ekavacana tathA bahuvacana ke pratyaya, SaSThI aura saptamI bahuvacana pratyayoM ke pUrva ke i-u dIrgha hote haiM / (3/16, 22) udA. muNI, gurU 3. prathamA, dvitIyA aura saMbodhana bahavacana meM No ko chor3akara zeSa pratyaya lagAne para pUrva svara kA lopa hotA hai / udA.pa. bahu. - giri + au = girau, | bhANu + avo = bhANavo. pa. bahu. - giri + ao = girao, | bhANu + au = bhANau. pa. bahu. - giri + I = girI, bhANu + U = bhANU bI. bahu. - giri + I = girI. / bhANu + U = bhANU. 4. ikArAnta aura ukArAnta napuMsakaliMga prathamA aura dvitIyA vibhakti ke pratyaya akArAnta napuMsakaliMga ke samAna haiM aura tRtIyA vibhakti se. ikArAnta aura ukArAnta puMliMga ke samAna haiM / muNi (muni) puMliMga ekavacana bahuvacana muNI muNau, muNao, muNiNo, muNI. muNiNo, muNI. muNiNA muNIhi, muNIhi~, muNIhiM. Ipol F Cl muNiM 58
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ IF sAhU sAhuM sAhuNA sAhu (sAdhu) * sAhavo, sAhau, sAhao, sAhuNo, sAhU. sAhuNo, sAhU. sAhUhi, sAhUhi~, sAhUhiM. dahi(dadhi) ekavacana bahuvacana dahIiM, dahIi~, dahINi. | napuMsakaliMga . * dahiM 43 dahIhi, dahIhi~, dahIhiM | dahiNA mahu (madhu) ekavacana | | bahuvacana mahUiM, mahUi~, mahUNi. | mahuNA mahUhi, mahUhi~, mahUhiM. 5. in antavAle zabdoM ke antya vyaMjana n kA lopa hone para usake rUpa ikArAnta nAma ke samAna hote haiM / udA. jogi (yogin) 6. zabda ke andara mna aura jJa kA NNa yA nna hotA hai tathA prArambha meM na yA Na hotA hai / (2/42, 83) udA.pajjuNNo / (pradyumnaH)| viNNANaM / (vijJAnam) | nANaM / (jJAnam) pajjunno / vinnANaM | NANaM ArSa prAkRta meM prathamA aura dvitIyA bahuvacana meM ave pratyaya kA prayoga bhI dikhAI detA hai / udA. guru + ave = gurave , bahave- sAhave Adi / udA. tAva ya tatthAraNNe giddho daTTaNa sAhave sahasA / / iti paumacarie (itane meM usa jaMgala meM giddha pakSI ne sAdhuoM ko dekhakara jaldI.) * saMskRta meM siddha prayoga para se dahi-maha (dadhi-madha) Adi bhI hote haiM, kisI sthAna meM dahi~ , maha~ vagairaha prayoga bhI hote haiM / -
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ apavAda :- jJa (j ) ke J kA vikalpa se lopa bhI hotA hai / pajjA / (prajJA) | ajjA / (AjJA) | maNojjaM / (manojJam) paNNA | aNNA.. | maNoNNaM / 'abhijJa' ityAdi zabdoM meM jJa kA NNa hotA hai taba antya a kA u hotA hai| ahiNNu (abhijJa), kayaNNu (kRtajJa), jaba NNa nahIM hotA hai taba uparyukta niyamAnusAra J kA lopa hokara ahijja (abhijJa), savajja (sarvajJa) ityAdi hote haiM / 'abhijJa' Adi zabda hone se 'prAjJa' Adi zabdoM meM antya a kA u nahIM hotA hai / udA. paNNo, pajjo (prAjJaH). 7. zabda ke andara zma, Sma, sma, hma kA mha hotA hai tathA pakSma zabda ke kSma kA bhI mha hotA hai / kisI sthAna meM hma kA mma bhI hotA hai / (2/74) udA. zma - kamhArA (kshmiiraaH)| hma - bamhaceraM / (brahmacaryam) Sma - gimho (grISmaH) | bambhaceraM / sma - vimhao (vismayaH)| kSma - pamho (pakSma) hma - bamhA (brahmA) kisI sthAna meM mha nahIM hotA hai / bamhaNo / (brAhmaNaH) / rassI (razmiH) bambhaNo | saro (smaraH) zabdArtha (puMliMga) Aesa (Adeza) hukama, AjJA | pANi (prANin) prANI, jIva iMdu (indu) candra baMdhu (bandhu) baMdhu, mitra Isara (Izvara) Izvara bhikkhu (bhikSu) sAdhu kai / (kavi) kavi maMti (mantrin) maMtrI kavi muNi (muni) muni guru (guru) guru, jyeSTha risi (RSi) RSi jai (yati) yati, sAdha vAhi (vyAdhi) roga, pIr3A jogi (yogin) yogI vimhaa (vismaya) Azcarya titthaddhAra (tIrthoddhAra) tIrtha kA uddhAra | saMsagga (saMsarga) saMga, saMbaMdha nivai (nRpati) rAjA sAhu (sAdhu) sAdhu, mokSamArga kI sAdhanA pajjuNNa (pradyumna) kAmadeva , kRSNa kA karanevAle putra | sUri (sUri) AcArya pamAa (pramAda) pramAda, bhUla jAnA 60
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ (napuMsakaliMga) amia| (amRta) amRta | bhoyaNa (bhojana) bhojana amaya / | majjha (madhya) bIca meM, andara, aMsu (azru) A~sU mahu (madhu) madhu tAraga (tAraka) tArA | raNNa (araNya) jaMgala, vana, araNya dahi (dadhi) dahI araNNa paDikkamaNa (pratikramaNa) Avazyaka vAri (vAri) pAnI kArya, kriyAvizeSa sAsaNa (zAsana) Agama, zAstra, bamhacera ) (brahmacarya) brahmacarya. zikSA, AjJA, zAsana. bamhacaria baMbhacera (puMliMga + napuMsakaliMga) maMta (mantra) maMtra, vicAra, gupta bAta. | mitta (mitra) mitra, vizeSaNa ajiNNa (ajIrNa) ajIrNa, apaca |dita (dadat) detA amhArisa (asmAdRza) hamAre jaise dhanna (dhanya) dhanya, prazaMsA karane yogya arahaMta ) (arhat) pUjya, tIrthaMkara |pahAvaga (prabhAvaka) prabhAvanA karanevAlA, arihaMta |unnati karanevAlA aruhaMta) pAlaga (pAlaka) pAlana karanevAlA ahiNNu (abhijJa) kuzala, paMDita maNojja) (manojJa) sundara kaya / (kRta) kiyA huA maNoNNa) . kaDA virahia (virahita) rahita kayaNNu (kRtajJa) upakAra ko jAnanevAlA savaNNu (sarvajJa) sarvajJa bhagavAna, saba kAyabda (kartavya) karane yogya jAnanevAle avyaya ahaNA (adhunA) abhI, hAla tao (tataH) usake kaha / (katham) kaise, kisa taraha . -usa kAraNa se . kh| 61
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtu ava-gaNa (ava+gaNa) apamAna karanA , | phAl / (pATaya) phAr3anA, cIranA avagaNanA karanI . phAr3a / avaNe (apa+nI) dUra karanA , khisakAnA | maMt (mantra) vicAra karanA caD (A+roha) car3hanA, ArohaNa ni-maMt (ni+maMtra) nimaMtraNa denA - A-roha karanA vIsar ) (vi+sma) bhUla jAnA A-ruha vissara) uddhara (ud+dhara) uddhAra karanA |vaNN (varNa) varNana karanA, cakkh (A-svAda) svAda lenA sev (sev) sevA karanA pAl (pAl) pAlana karanA hindI meM anuvAda kareM 1. arihaMtA savvaNNavo bhavaMti / 2. kayaNNuNA saha saMsaggo sai kAyavvo / 3. chappaA mahaM cakkhejjA / 4. sUrao jiNiMdassa sAsaNassa pahAvagA saMti / guruNo sIsANaM suttANamaTThamuvadisaMti / 6. ahiNNU satthANamatthes na mujjhanti / 7. jaiNo maNojjesu ujjANesu jhANaM samAyaranti / 8. sAhavo tattesaM vimhayaM na pAveire / 9. sUrI sAhUhiM saha AvAsayAiM kammAiM kuNai / 10. sAhuNo pamAA suttANi vIsarejja | 11. muNI dhammassa tattAiM sUriM pucchaMti / 12. sAhU guruhiM saha gAmAo gAmaM viharate / 13. kaiNo nariMdassa guNe vaNNeire / 14. dukkhesu sAhejjaM je kuNaMti te baMdhavo asthi / . 15. tuM aMsUNi kiM muMcasi ? | 16. ajjiNe osaDhaM vAri / 17. bhoyaNassa majjhammi vAri amayaM / 18. suttassa maggeNa carejja bhikkhU / - 62
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. pajjuNNo jaNe Dahai / 20. nivaI maMtIhiM saddhiM rajjassa maMtaM maMtei / 21. nivaiNo maNoNNehiM kavvehiM tUsaMti / 22. dhannANaM ceva guruNo AesaM diMti / 23. dhammo baMdhU a mitto a, dhammo ya paramo guru / naNaM pAlago dhammo, dhammo rakkhai pANiNo ||1|| 24. dANeNa viNA na sAhU, na huMti sAhUhiM virahiaM titthaM / dANaM diteNa tao, titthuddhAro kao hoi ||2|| prAkRta meM anuvAda kareM 1. muni zAstra meM paNDita hote haiM / 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. rAjA durjanoM (dhUrtoM) ko daNDa dete haiM aura sajjanoM kA pAlana karate haiM / 11. bhauMmaroM ko madhu pasaMda hai / tuma sadA sAdhuoM ke sAtha pratikramaNa karate ho / maiM mada kA tyAga karatA hU~ / yogI jaMgala meM rahate haiM aura kAma ko jItate haiM / muni utkRSTa brahmacarya kA pAlana karate haiM / paNDita roga se khinna nahIM hote haiM / vaidya rogoM ko dUra karate haiM / maiM stotroM dvArA sarvajJa bhagavaMta kI stuti karatA hU~ / tArAoM ke bIca candramA zobhA detA hai / 12. vaha sadA prabhAta kAla meM udyAna meM jAtA hai aura AcAryoM tathA sAdhuoM ko vandana karatA hai / 13. sAdhu kabhI bhI pApa meM pravRtti nahIM karate haiM / 14. RSi mantra dvArA AkAza meM ur3ate haiM / 15. megha pAnI barasAtA hai / 16. candra dina meM zobhA nahIM detA hai / 17. bAlaka dahI khAtA hai / 18. guru hamAre jaise pApiyoM kA bhI uddhAra karate haiM / 63
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' Na, NaM pATha - 12 (cAlU) ikArAnta, ukArAnta puMliMga tathA napuMsakaliMga nAma cautthI, paMcamI aura chaThI vibhakti pratyaya __(3/23, 8, 9, 10,6) ekavacana bahuvacana | No, ssa Na, NaM No, tto, o, u, hinto | to, o, u, hinto, sunto No, ssa rUpa muNi (muni) muNiNo, muNissa | muNINa, muNINaM muNiNo, muNitto, muNIo, muNitto, muNIo, muNIu muNIu, muNIhinto muNIhinto, muNIsunto muNiNo, muNissa muNINa, muNINaM sAhu (sAdhu) sAhuNo, sAhussa sAhUNa, sAhUNaM sAhuNo, sAhutto, sAhUo, sAhutto, sAhUo, sAhUu sAhUu, sAhUhinto . sAhUhinto, sAhUsunto sAhuNo, sAhUssa sAhUNa, sAhUNaM . dahi (dadhi) dahiNo, dahissa, dahINa, dahINaM dahiNo, dahito, dahIo, dahito, dahIo, dahIu, dahIu, dahIhinto dahIhinto, dahIsunto dahiNo, dahissa dahINa, dahINaM " lAiksa caturthI ekavacana saMskRta anusAra muNaye (munaye), sAhave (sAdhave), vAriNe (vAriNe), mahuNe (madhune) Adi rUpa bhI hote haiM / - 64
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahu (madhu) mahuNA, mahussa mahUNa, mahUNaM mahuNo, mahatto, mahUo, mahatto, mahUo, mahUu, mahUu, mahUhinto, mahUhinto, mahasunto mahuNo, mahussa mahUNa, mahUNaM 1. jina zabdoM meM zna-SNa-sna-ha-haNa-kSaNa ho to usakA Nha hotA hai, sUkSma . zabda ke kSma kA Nha hotA hai aura hala kA lha hotA hai / udA. na-paNho (praznaH) haNa-pudaNho (pUrvAhNaH) SNa-jiNhU (jiSNuH) kSNa-saNhaM (zlakSNam) sna-joNhA (jyotsnA) / kSma-saNhaM (sUkSmam) sna-hAi (snAti) hala-pahalAo (prahlAdaH) ha-jaNhU (jahanuH) | hala-AlhAo (AhlAdaH) 2. zabda ke andara sta ho to ttha hotA hai aura prArambha meM sta ho to tha hotA hai / (2/45) . udA. hattho (hastaH) | thottaM (stotram) natthi (nAsti) thuI (stutiH) apavAda - samasta aura stamba zabda meM sta kA ttha athavA tha nahIM hotA hai| udA. samatto (samastaH), tambo (stamba:) 3. anusvAra ke bAda ha Aye to ha kA gha vikalpa se hotA hai / (1/264) udA. siMgho-sIho (siMhaH), saMghAro-saMhAro (saMhAraH) apavAda - kucha sthAnoM meM anusvAra na ho to bhI ha kA gha hotA hai / dAgho (dAhaH) / zabdArtha (puMliMga) aMgAra ) = (aGgAra) aMgAra kaNha, kiNha = (kRSNa) vAsudeva kavi (kapi) = baMdara iMgAra kevali (kevalina) = kevalajJAnI, sarvajJa gaNi (gaNin) = gaNadhara, gaNI avaroha (aparANa) = dina kA antima goyama (gautama) = zrI mahAvIrasvAmI prahara ke prathama gaNadhara, gautama avarAha (aparAdha) = gunAha, aparAdha jaMtu (jantu) = prANI, jIva aMgAla iMgAla
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jhuNi (dhvani) = zabda maccu (mRtyu) = mRtyu, mauta taru (tarU) = vRkSa majjhaNha (madhyAhna) = dina kA madhya namokkAra = namukkAra (namaskAra) bhAga namana, praNAma, namaskAra mannu (manyu) = krodha nimesa (nimeSa) = palaka | riu (ripu) = zatru, duzmana nemi (nemi) = neminAtha, bAIsaveM vaNhi (vahni) = agni tIrthaMkara kA nAma |viNhu (viSNu) = vAsudeva kA nAma paNha (prazna) = prazna sattu (zatru) = zatru, duzmana payAsa (prakAza) = prakAza saMti (zAnti) = zAMtinAtha, solahaveM parAbhava (parAbhava) = parAbhava, hAra tIrthaMkara kA nAma pasAya (prasAda) = meharabAnI, kRpA, | saMhAra, saMghAra (saMhAra) = saMhAra, nAza dayA karanA pahu (prabhu) = prabhu, svAmI sisu (zizu) = bAlaka hatthi (hastina) = hAthI (napuMsakaliMga) caMdaNa (candana) = caMdana juddha (yuddha) = yuddha (puMliMga + napuMsakaliMga) acchi (akSi) = A~kha jIvAu (jIvAtu) = jIvana, auSadha vizeSaNa aNNANi (ajJAnin) = ajJAnI, mUrkha | bahu / (bahu) = adhika, jyAdA, bahuta kAmasama (kAmasama) = kAma samAna bahua) kovasama (kopasama) = krodha samAna bhgvNt| (bhagavan) = aizvaryavAna, jarAgahia (jarAgRhIta) = vRddha , | bhayavaMta, bhagavAna bur3hApA, bur3hApe se ghirA huA bhavda (bhavya) = bhavya jIva, yogya , sundara tikkha / (tIkSNa) = tIkhA, dhAradAra, maMda (manda) = dhIre, thor3A, AlasI tiNha / tIkSNa mahura (madhura) = acchA, mIThA para (para) = anya, zreSTha, dUsarA | mohasama (mohasama) = moha samAna, pujja (pUjya) = pUjA karane yogya ajJAna samAna -65 -
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratta (rakta) Asakta = raMgA huA, lAla, lahu, lahua (laghu) = tuccha, choTA, samIva ( samIpa) = najadIka, pAsa meM avyaya annaha (anyathA ) = viparIta, ulTA | maNayaM maNiyaM maNA annahA kiMtu (kintu) = lekina natthi (nAsti ) = nahIM bAhiM bA.) (bahis) = bAhara gaN (gaNa) ginanA 1. 2. 3. 4. 5. 6. paMDiA maccuNo Neva bIhaMti / (manAk ) ANaMdo saMtissa ceMie naccaM karejjA / paccUse bhANuNo pAso sto havai / namo pujjANaM kevalINaM gurUNaM ca / dhAtu | ava+man (ava+man) apamAna karanA hindI meM anuvAda kareM savvaNNUNaM arihaMtANaM bhagavaMtANaM ikko vi namokkAro bhavaM chiMdei / jarAgahiA jaMtuNo taM natthi, jaM parAbhavaM na pAvaMti / 7. tumhe gurUo viNA suttassa aTThAiM na laheha | jaMtUNa jIvAuM vArimatthi / 8. 9. raNNe siMghANaM hatthINaM ca juddhaM hoi / 10. kevalI mahureNa jhuNiNo pANINa dhammamuvaisai / 11. sUriNo avarAheNa sAhUNaM kujjhaMti / 12. aNNANiNo kevaliNo vayaNaM avamannaMti / = 13. nivaIhinto kavao bahudhaNaM laheire / 14. amhe pahuNo pasAeNa jIvAmo / 15. jaiNo maNayaM pi kAsai mannuM na kuNijjA / 16. aMgArANaM kajjeNa caMdaNassa tarUM ko Dahei ? 67 alpa, thor3A
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. maccussa so pamAo, jaM jIvo jiya~i nimesaMpi / 18. gimhassa majjhaNhe bhANussa tAvo aMIva tikkho hoi, puvvaNhe avaraNhe ya maMdo hoi / 19. goyamAo gaNiNo paNhANamuttaraM jANimo / 20. gurussa viNaeNa murukkho vi paMDio hoi / 21. natthi kAmasamo vAhI, natthi mohasamo riU / nattha kovasamo vahI, natthi nANA paraM suhaM ||1|| prAkRta meM anuvAda kareM ziSya guru ko prazna pUchate haiM / hama sarvajJa bhagavaMta ke pAsa dharma sunate haiM / ajJAniyoM se paMDita Darate haiM / 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. maiM sadA puSpoM se zAMtinAtha bhagavAna kI pUjA karatA hU~ / vaha tIkSNa zastra se zatru (duzmana) ko mAratA hai / zAMti (jinezvara) ke dhyAna se kalyANa hotA hai / Alasa prANiyoM kA bhayaMkara duzmana hai, lekina vIra puruSa usako jItate haiM / kevalI ke vacana asatya nahIM hote haiM / kRSNa nemi (jinezvara) se samyaktva prApta karate haiM / 8. 9. 10. bhauMre madhu ke lie ghUmate haiM / 11. sainika rAjA se dravya kI AzA rakhate haiM / 12. siMha kI AvAja se manuSyoM kA hRdaya kampita hotA hai / 13. candra kA prakAza mana ko AnaMda detA hai / 14. bandara vRkSa ke pake hue phala khAte haiM / 15. hama guru ke pAsa dharma sunate haiM / 16. manuSya vyAdhi se bahuta ghabarAte haiM / 17. bAlakoM ko prabhu kA pUjana pasanda AtA haiM / 18. siMha hAthiyoM ko phAr3ate haiM / 19. sAdhu zAstra kA apamAna nahIM karate haiM / 20. hAthiyoM se siMha nahIM Darate haiM / * jiyai-dezya dhAtu hone se hrasva huA hai, anyathA jIyai prayoga hotA hai / 68
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha - 13 (cAlU) ikArAnta, ukArAnta puMliMga tathA napuMsakaliMga nAma sattamI vibhakti tathA saMbohaNa pratyaya (3/11, 38,37, 26, 88) ___ ekavacana bahuvacana sa. mmi, (si) su,suM saM. 0 prathamA anusAra 1. saMbodhana ekavacana meM antya svara vikalpa se dIrgha hotA hai / 2. napuMsakaliMga saMbodhana ekavacana meM mUla rUpa hI rahatA hai tathA bahuvacana meM prathamA vibhakti ke rUpa ke samAna hI hai / 3. adas zabda kA prAkRta meM amu Adeza hotA hai aura usake rUpa ukArAnta nAma ke samAna hote haiM / muNi (muni) muNimmi, muNiMsi muNIsu, muNIsuM he muNI, muNi muNau, muNao, muNiNo, muNI sAhu (sAdhu) sAhummi, sAhuMsi | sAhUsu, sAhUsuM he sAhU, sAhu sAhavo, sAhau, sAhao, sAhuNo, sAhU dahi (dadhi) dahimmi, dahiMsi dahIsu. dahIsuM saM. he dahi dahIiM, dahIi~, dahINi mahu (madhu) mahummi, mahuMsi mahUsu, mahUsuM he mahu mahUiM, mahU', mahUNi |
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. bI. pa. bI. pa. bI. ta. ca. paM. cha. 4. 43 sa. saM. pa. pa sa. amU amuM saM. amu (adas) puMliMga gurU bI. guruM ta. guruNA ca. guruNo, gurussa paM. guruNo, guruto, gurUo, gurUu, gurUhinto cha. guNo, gussa gurummi, guruMsi gurU, guru zeSa rUpa 'sAhu' vat (napuMsakaliMga) bahuvacana amUiM, amUi~, amUNi ekavacana amuM zeSa rUpa puMliMgavat amavo, amau, amao, amuNo, amU aNo, amU sampUrNa rUpa nemi (puMliMga) nemI nemiM nemiNA nemiNo, nemissa nemiNo, namitto, nemIo, mahinto nemIu, nemiNo, nemissa nemimmi, nemiMsiM he nemI, nemi nemau, nemao, nemiNo, nemI nemiNo, nemI nemIhi, nemIhi, nemIhiM nemINa, nemINaM nemitto, nemIo, nemIu nemIhinto, nemIsunto nemINa, nemINaM nemIsu, nemIsuM nemau, nemao, nemiNo, nemI guru guravo, gurau, gurao, guruNo, gurU guruNo, gurU gurUhi, gurUhi N, gurUhiM gurUNa, gurUNaM guruto, gurUo, gurUu, gurUhinto, gurUsunto gurUNa, gurUNaM gurUsu, gurUsuM guravo, gurau, gurao, guruNo, gurU 70
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAri (napuMsakaliMga) pa. bI. | vAri vArIiM, vArIi~, vArINi .. . zeSa 'nemi'vat saM. he vAri | he vArIiM, vArI, vArINi aMsu (azru) pa. bI. | aMsuM | aMsUiM, aMsUi~, aMsUNi zeSa 'guru' vat saM. | aMsu | aMsUiM, aMsUi~, aMsUNi zabdArtha (puMliMga) aisaya (atizaya) = atizaya mahAvIra (mahAvIra) = caubIsaveM tIrthaMkara aggi (agni) = agni, Aga kA nAma, mahAvIra asura (asura) = asura, rAkSasa mahussava, mahUsava, mahosava, mahocchava asuriMda (asurendra) = rAkSasoM ke svAmI (mahotsava) = bar3A utsava iMda (indra) = indra | meru (meru) = meruparvata kaMTha (kaNTha) = gardana, galA rAga (rAga) = rAga, sneha khaNa (kSaNa) = samaya , kAlavizeSa , kSaNa| vajjapANi (vajrapANi) = indra garula (garuDa) = pakSirAja vAu (vAyu) = vAyu, pavana, havA giri (giri) = parvata | vijjatthi (vidyArthin) = vidyArthI, vidyA jialoa / jialoga = (jIvaloka)| kA arthI duniyA, saMsAra viMjha (vindhya) = vindhyAcala parvata joha (yodha) sainika, sipAhI sakka (zakra) = indra dosa (doSa) durguNa, doSa sattuMjaya (zatruJjaya) = siddhAcala tIrtha pakkhi (pakSin) pakSI sara (saras) = sarovara pasu (pazu) pazu siddhagiri (siddhagiri) = siddhAcala pAya (pAta) giranA, patana parvata, siddhagiri pANi (pANi) hAtha hari (hari) = indra, viSNu maccha (matsya) machalI hAra (hAra) = mAlA, hAra 71 -
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ napuMsakaliMga kalla (kalya) gatadina, pichalA dina, | rakkhaNa (rakSaNa) = rakSaNa AgAmI dina jIvia (jIvita) = jIvana davva (dravya) = dhana, dravya, saMpatti paramapaya (paramapada) = uttama sthAna, mokSa sarUva (svarUpa) = svarUpa puMliMga + napuMsakaliMga cakkhu (cakSuSa) divasa ) (divasa ) = dina, divasa } divaha pabhAya pahAya : A~kha, netra = annahi annaha annattha ekkasi ekkasi ekkaiA egayA uttima } kivaNa (kRpaNa) = kaMjUsa, lobhI guNI (guNin ) = guNavAna vinnANa (vijJAna) = sadbodha, kalA, jJAna vairagga (vairAgya) = vairAgya, virAga (prabhAta) = prAtaHkAla, subaha jahara vizeSaNa accaMta (atyaMta) = jyAdA, adhika | digdha asAra (asAra) = sArarahita, asAra dIha Asanna (Asanna) = samIpa, najadIka dIhara (uttama) = zreSTha, sundara (anyatra ) dUsarI jagaha vajja (ekadA) eka dina, kisI samaya } vaira | visayavisa (viSayaviSa ) = viSayarUpI avyaya (vajra ) vajra, hIrA, indra kA zastra |nAyavva (jJAtavya) = jAnane yogya puvva (pUrva) = pahalA, Age kA, pUrva, purima agalA, prAcIna rahassa (rahasya) = gupta, guhya, ekAnta vara (vara) = zreSTha, uttama nauNAi nauNA 72 (dIrgha) = dIrgha, lambA ehi tAhe idANiM (Ni) dANi dANiM dANa sammaM (samyaga) acchI taraha nauNa (idAnIm ) abhI ( na punaH ) phira se nahiM
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtu tara sakka ) caya / (zak) = zaktimAna honA | pari + hA (pari+dhA) =dhAraNa karanA, pari + dhA) = pahinanA | puuy| (pUjaya) = pUjana karanA caya (tyaja) = tyAga karanA jagg / (jAgR) = jAganA bukk (gaNa) = garjanA karanA, gAjanA jAgara bhara (bhR) = bharanA jAy (yAc) = mAMganA virAya (vi + rAja) = zobhA denA Dhikk (garja) = baila kA garjanA hindI meM anuvAda kareM1. johA sattUsu satyANi mellinti / 2. vijjatthiNo pabhAe puvvaM cia jaggaMti / 3. sIsA gurummi vacchalA havaMti / ' 4. pakkhiNo tarUsuM vasaMti / 5. muNiMsi paramaM nANamatthi / 6. jao harI pANimmi vajjaM dharei tao loA taM vajjapANi tti vayaMti / 7. savvaNNuNA jiNiMdeNa samo na anno devo / siddhagiriNA samaM na annaM titthaM / merummi asurA, asuriMdA, devA, deviMdA ya pahuNo mahAvIrassa jammassa mahosavaM kuNanti / 10. pakkhIsu ke uttamA saMti / 11. aggiMsi pAo varaM, na uNa sIleNa virahiyANaM jIviaM / 12. sAhUNaM saccaM sIlaM tavo ya bhUsaNamasthi / 13. mUDhA pANiNo imassa asArassa saMsArassa sarUvaM na jANijja | 14. jaM kalle kAyavvaM taM ajja ccia kAyavvaM / 15. amUsuM tarUsuM kavI vasati / 16. he sisu ! taM dahiMsi bahuM Asatto si / 8. sava
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. sAhavo parovayArAya nayarAo nayaraMsi vihareire / 18. vasaho vasahaM pAsei Dhikkai a / 19. jaNesu sAhU uttamA asthi / * 20. hatyiNo viMjhammi vasaMti / 21. he sisu ! tuM sammaM ajjhayaNaM na ahijjesi / 22. annANIsuM suttANaM rahassaM na ciTThai / 23. gimhe digghA divasA huvire / 24. sisU taM jaNae vacchalosi / 25. jo dose cayai so savvattha tarai / 26. guNIsuM cea guNiNo rajjaMti nAguNIsu / 27. * savvesu pANIsuM titthayarA uttimA saMti / 28. jaM pahUNaM roei, taM ceva kuNaMti sevagA niccaM / 29. saccaM suaM pi sIlaM, vinnANaM taha tavaM pi veraggaM / vaccai khaNeNa savvaM , visayaviseNa jaINaM pi ||1|| 30. jaha jaha doso viramai, jaha x visaehi hoi veraggaM / taha taha vi nAyavvaM , AsannaM cia paramapayaM / / 2 / / 31. dhanno so jialoe, guravo nivasaMti jassa hiayaMmi / dhannANaM vi so dhanno, gurUNa hiae vasai jo u / / 3 / / prAkRta meM anuvAda kareM1. ' bAlaka kaNTha meM hAra dhAraNa karate haiM / 2. indra devoM ko tIrthaMkara ke atizaya kahate haiM / 3. vaha zahada meM bahuta Asakta hai| 4. sarvajJa meM jo guNa hote haiM ve guNa dUsaroM meM nahIM hote haiM / 5. usa parvata para jahA~ guru rahate haiM vahA~ maiM rahatA hU~ / va * aise vAkyoM meM chaTTI yA saptamI vibhakti rakhI jAtI hai | x paMcamI ke sthAna para tRtIyA vibhakti bhI hotI hai / udA. coreNa bIhai (caurAd bibheti) - 74
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. guruoM kA vinaya karane se vidyArthiyoM meM jJAna bar3hatA hai / 7. jaise pazuoM meM siMha, pakSiyoM meM bAja pakSI, manuSyoM meM rAjA aura devoM meM indra uttama hai, vaise sabhI dharmoM meM jIvoM kA rakSaNa uttama hai / 8. pakSiyoM meM uttama pakSI kauna hai ? 9. isa pAnI meM bahuta machaliyA~ haiM / 10. abhI maiM zatruoM se lar3atA huuN| 11. prANiyoM ko jIvana denevAlA dharma hai / 12. parvatoM meM meru uttama hai / 13. paNDita ajJAniyoM kA vizvAsa nahIM karate haiN| 14. manuSya tAlAba meM se jala bharatA hai / 15. he bAlako ! tuma kahA~ jAte ho ? 16. hama siddhAcala jAte haiM / 17. sarovara ke pAnI meM kamala hai / 18. sAdhu zatru se Darate nahIM haiN| 19. bhikSu kaMjUsa ke pAsa dravya mAMgate haiM / 20. bAlaka candra ke darzana se netra meM Ananda prApta karate haiM / 21. sAdhuoM ko mRtyu kA bhaya nahIM hotA hai / 22. muniyoM ko gautama gaNadhara ke prati atyanta rAga hai / - 75
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ udA. has + Ia kar + Ia 1. vyaMjanAnta dhAtu = sarvapuruSa sarvavacana - Ia ((3/163,162) - 2. svarAnta dhAtu = sarvapuruSa sarvavacana * sI, hI, hIa 3. ArSa prAkRta meM dhAtu ke aMga ko = sarvapuruSa aura sarvavacana meM tthA, supratyaya lagate haiM / ye pratyaya jor3ate samaya, pahale a ho to usakA 'i' hotA hai / (4/214) ttha aura pATha 1. vyaMjanAMta dhAtuoM ko sarvapuruSa aura sarvavacana meM Ia pratyaya lagAyA jAtA hai / = - hasIa * = - ne + hI = nehI ne + hIa = nehIa 14 bhUtakAla pratyaya karIa vaMd + Ia = vaMdIa 2. svarAnta dhAtuoM ko sarvapuruSa aura sarvavacana meM sI, hI aura hIa pratyaya lagAyA jAtA hai tathA pratyayoM ke pUrva vikalpa se a lagatA hai / udA. ne + sI = nesI. vikalpapakSe nea + sI = neasI a + hI = ahI nea + hIa = neahIa - paD + Ia = paDIa boh + Ia = bohIa ho + sI = hosI, ho + hI = hohI, ho + hIa = hohIa 3. vyaJjanAnta dhAtuoM ko e pratyaya lagAkara sI, hI Adi kA prayoga prAkRta sAhitya meM dikhAI detA hai / udA. suN + e + sI = suNesI / kiM idANiM - rodasi mama tadA na suNeMsI ( vAsudeva. pR. 29-11) , 4. prAkRta meM kR dhAtu kA 'kA' banatA hai / udA. sarvapuruSa - sarvavacana kAsI, kAhI, kAhIa. prAkRta meM hyastana bhUtakAla, parokSa bhUtakAla athavA adyatana bhUtakAla ke sthAna para sAmAnyataH bhUtakAla ke hI pratyaya lagAye jAte haiM / * isa pratyaya kA svara kucha sthAnoM meM hrasva bhI hotA hai / 76
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. ArSa prAkRta meM sarvapuruSa sarvavacana meM dhAtu ke aMga ko tthA, ttha aura + su pratyaya lagAyA jAtA hai / tthA, ttha aura su pratyaya lagAne para pUrva a kA i hotA hai / (4/214) udA. kaha + tthA kahitthA hasa + tthA = hasitthA nea + tthA = neitthA jiNa + tthA = jiNitthA 6. su pratyaya lagAne para pUrva ke akSara para anusvAra rakhA jAtA haiudA. kaha + su = kahiMsu hasa + su = hasiMsu jiNa + su = jiNiMsu isI prakAra buha - bohitthA, ho - hotyA, + su = su a + su - * -- = hav - havitthA, milA milAitthA, = udA. kaha + su neiMsu uve (upa + i) uveitthA, udA. rAyagihe nayare seNio nAma rAyA hotyA. (ekava . ) samaNassa bhagavaoM mahAvIrassa egAraha gaNaharA hotthA (bahuva . ) 7. su pratyaya lagAne para kucha sthAnoM meM dhAtu ke pahale 'a' lagatA hai / akahiMsu bhava + su = abhaviMsu sarvapuruSa Asi sarvavacana = bohiMsu hoMsu haviMsu milAiMsu uveMsu, uveiMsu 7 kara + su = akariMsu akahiM jiNo jayaMtIe (ekava . ) kiM arihaMtA gaNaharadevA vA sakkayasiddhaMtakaraNe asamatthA abhaviMsu ? pAiabhAsAe siddhaMtaM akariMsu (bahuva .) ( samyaktvasaptatikAvRttau) as dhAtu ke rUpa (3/164) jaya + su = ajaiMsu saMskRta siddha prayoga se honevAle ArSa rUpa brU = abbavI / (abravIt ) 77 tR. pu. ekavacana + su pratyaya lagAne para kucha sthAnoM meM pUrva a kA e bhI hotA hai / udA. . parikaheMsu (bRha. gA. 4685) udIreMsu, nijjareMsu (bhagavatI - zata - 1, uddezA - 3, sUtra- 28
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ kR = akAsI / akAsi / (akArSIt) tR. pu. ekavacana vac = avoca (avocat) tR. pu. ekavacana bhU = abhU (hU) (abhUta) . -- - tR. pu. ekavacana as = AsI (AsIt) tR. pu. ekavacana as = Asimo, Asimu (Asma) . pra. pu. bahuvacana dRz = adRkkhu (adrAkSuH) tR. pu. ekavacana 8. zabda ke andara STa kA ha hotA hai aura prArambha meM STa kA Tha hotA hai / (2/32,34) udA. puTTho (spRSTaH) kaTuM kaSTam) aNiTuM (aniSTam) apavAda * uSTra, iSTA aura saMdRSTa ina zabdoM meM STa kA TTha nahIM hotA hai / udA. uTTo (uSTraH) iTTA (iSTA) saMdaTTo (saMdRSTaH) 9. saraa (zarada), pAusa (prAvRSa), taraNi (taraNi) ina zabdoM kA prayoga puMliMga meM hotA hai / (1/31) zabdArtha (puMliMga) abhayakumAra (abhayakumAra) = zreNika | pavaNa (pavana) = pavana, vAyu rAjA kA putra abhayakumAra pahia (pathika) = musAphira amara (amara) = amara, deva pArevaa, pArAvaa (pArAvata) = kabUtara usama, usaha, (RSabha, vRSabha) = prathama bhabajIva (bhavyajIva) = bhavyajIva jinezvara kA nAma, RSabhadeva rAvaNa (rAvaNa) = vizeSanAma, rAvaNa kAla (kAla) = samaya, kAla vasaha (vRSabha) = baila kesari (kesarin) =siMha vIsAma, vissAma (vizrAma)=vizrAnti, gaNahara (gaNadhara) = gaNadhara virAma ghaDa (ghaTa) = ghar3A jaDaNadhamma (jainadharmI jinezvara kA dharma| saddha (zrAddha) = zrAvaka, zraddhAlu jaya (jaya) = jaya, jIta saraa (zarada) = zaradaRtu jiNiMda, jiNaMda jinendra) = jinendra, tIrthaMkara | sasaMka (zazAGka) = candra jIviyaMta (jIvitAnta) = prANoM kA nAza | saMjama (saMyama) = saMyama, cAritra, pApa dujjaNa (durjana) = durjana, duSTa se virati desa (deza) = deza sIyAla (zItakAla) = zItaRtu dhaa, jhaa (dhvaja) = dhvaja seNia (zreNika) = magadhadeza ke rAjA naya (naya) = naya, nIti kA nAma naravai (narapati) = rAjA hAlia (hAlika) = kisAna 78 BS
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ napuMsakaliMga jAla (jAla) = jAla , pAza rAyagiha (rAjagRha) = rAjagRha nagara daMsaNametta, daMsaNamatta (darzanamAtra) = | veyAvacca, veyAvaDiya (vaiyAvRtya) = dekhane mAtra se sevA, zuzrUSA devavaMdaNa (devavandana) = devavandana, saMsAracakka (saMsAracakra) = saMsArarUpI jinezvara ko namanakriyA cakra nAma (nAman) = nAma, saMjJA | sotta (zrotra) = karNa, kAna paDhaNa (paThana) = par3hanA / puMliMga + napuMsakaliMga parakkama, parAkama (parAkrama) = zakti, | varisa, vAsa (varSa) = bArisa, megha, sAmarthya, bala |bhArata Adi kSetra, saMvatsara, sAla napuMsakaliMga + strIliMga heTTa, hiTTha (adhas) = nIce vizeSaNa karuNAjua (karuNAyuta) = dayA se | paDhama (prathama) = prathama, pahalA , Adya | pAvAsu ) = (pravAsin) musAphira, datta, diNNa (datta) = diyA huA pavAsu pravAsI dAhiNilla (dakkhiNilla pavAsi / dAkSiNAtya) = dakSiNa dizA kA visama (viSama) = ugra, pracaNDa, sakhta duhia, dukkhia (duHkhita) = duHkhI, saDia (zaTita) = sar3A huA pIr3ita |sAu (svAdu) = madhura, svAdiSTa dhammiTTha (dharmiSTha) = dharmaparAyaNa, | suhi (sukhin) = sukhI dharmavAna vyApta avyaya aNaMtakhutto (anaMtakRtvas) = anaMtabAra jai (yadi) = jo ahavA / (athavA) = yA, athavA , purA (puras) = pahale ahava / ki sahasA (sahasA) = acAnaka, turanta, ekadama 79
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuN (kR) = karanA paDh (paTh) = par3hanA dhAtu | vavas (vi+av+so) = prayatna karanA, vyavasAya karanA vissam, vIsam (vi + zram ) = vizrAma ray (rac) = racanA karanA, vA + gar (vi+A+kR) = kahanA, karanA bolanA, pratipAdana karanA saha (rAj) = zobhA denA hindI meM anuvAda kareM 1. goyamo gaNaharo pahuM mahAvIraM dhammassa adhammassa ya phalaM pucchIa / 2. paccuse sAhuNo purimaM devavaMdaNaM samAyarIa, pacchA ya satthANi paDhIa / 3. rAyagihe nayare seNio nAma naravaI hotthA, tassa putto abhayakumAro nAma Asi, so ya vinnANe aIva paMDio huvIa / 4. gimhe kAle visameNa AyaveNa hAlio dukkhao hosI / ajjacca kuMbhAro bahU ghaDe kAsI / 5. 6. sarae sasaMko jaNassa hie ANaMda kAhIa / 7. sIyAle mayaMkassa payAso sIyalo ahesi / 8. bAlo jaNayassa vioeNa duhio abhU / 9. neheNa so accaMtaM dukkhaM pAvIa / 10. titthayarANaM usaho paDhamo hotthA | 11. nANeNa daMsaNeNa saMjameNa taveNa ya sAhavo sohiMsu / 12. te jiNidaM adakkhu, daMsaNametteNa ya sammattaM castiM ca lahIa / 13. jo jArisaM vavasejja phalaM pi so tArisaM lahejja / 14. niDuro jaNo sutte vi jaNe khaggeNa paharIa / 15. dhammo dhammiTTaM purisaM saggaM nesI / 16. nariMdo desassa jaeNa tusIa / 17. pakkhI ujjANe tarUsuM mahuraM saddaM kuNIa / 18. sa avoca tuM adhammaM kAhI, teNa duhaM lahIa / 19. purA amhe duve baMdhuNo Asimo / 20. amho magge sAUNi phalAiM jemIa / 80 21. sa apaDhaNeNa mukkho hotthA / 22. sa taha nariMda sevitthA jahA bahuM davvaM tassa hohI /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. pArevao saDiaM dhannaM kayA vi na khAejjA / 24. kesarI adya ujjANe vasIa ia so abbavI / 25. gaNaharA suttANi raiMsu / 26. jiNIsaro aTuM vAgaritthA / 27. baMbhacereNa baMbhaNA jAiMsa / 28. sottaM sueNaM na hi kuNDaleNa, dANeNa pANI na ya bhUsaNeNa / deho sahei karuNAjuANaM parokyAreNa na caMdaNeNa / / prAkRta meM anuvAda kareM1. amRta pIyA lekina amara nahIM huA / 2. parAkrama se zatruoM ko jItA / 3. musAphiroM ne vRkSa ke nIce vizrAnti lI / 4. rAma ne guru ke Adeza kA anusaraNa kiyA isalie sukhI huA hai / . 5. musAphira ne kisAna ko rAstA pUchA / 6. dakSiNa dizA kA pavana bArisa lAyA / 7. sajjana durjana ke jAla meM pha~sA | 8. usane prANoM ke naSTa hone para bhI adatta grahaNa nahIM kiyA / 9. jaina dharma meM jaisA tattvoM kA jJAna dekhA, vaisA anya meM nahIM dekhA / 10. sukha aura duHkha isa saMsAra cakra meM anaMtabAra jIva ne bhugatA hai, usameM Azcarya kyA ? 11. tumane pApa se bacAyA ataH tumhAre jaisA dUsarA uttama kauna ho ? 12. rAvaNa ne nIti kA ullaMghana kiyA, isa kAraNa vaha mRtyu pAyA / 13. paMDita mRtyu se nahIM Dare / 14. ziSyoM ne guru ke pAsa jJAna grahaNa kiyA / 15. bahuta se bhavya jIvoM ne tIrthaMkara kI pUjA se nitya sukha prApta kiyA / 16. tuma donoM prabhAta meM kahA~ rahe ? 17. hama isa nagara meM rahate haiN| 18. hameM prabhu mahAvIra se dharma prApta huA / 19. yahA~ dharma vahI, jo dhana aura sukha kA kAraNa hai / 20. unameM jJAna thA isalie unako pUjA gayA / 21. tuma guru kI vaiyAvRtya se khUba hoziyAra hue / 22. vaha nagara ke bAhara gayA aura usane bhAluoM kA yuddha dekhA / 23. maMdira ke dhvaja para maiMne mayUra dekhA / 81 -
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra. pu. dvi. pu. pATha AjJArtha aura vidhyartha AjJArtha aura vidhyartha ke pratyaya samAna hI haiM / (3/176, 173, 174, 175) - * ekavacana mu hi, su, ijjasu, ijjahi, ijje, 0 (luk) u, (tu), (e) 15 bahuvacana mo ha tR. pu. ntu 1. AjJA, AzA, prArthanA, AzIrvAda, yogyatA, upadeza, zakyatA, saMbhava, dharma Adi artha meM AjJArtha aura vidhyartha kA prayoga hotA hai / 2. ye (uparyukta ) pratyaya lagAne para pUrva meM a ho to a kA e vikalpa se hotA hai / (3/158) udA. jAN + a + mu = jANemu-jANamu 3. * ijjasu, ijjahi, ijje, 0 ( luk) ye pratyaya akArAnta aMgavAle dhAtuoM ko hI lagate haiM / (3/175) udA. gacch + a + ijjasu = gacchijjasu, gacchijjahi, gacchijje, gaccha. 4. ArSa prAkRta meM dUsare puruSa ekavacana meM ijjasi, ijjAsi, ijjAhi pratyaya bhI lagAye jAte haiM / ( 3/165) udA. gacch + a + ijjasi = gacchijjasi, gacchejjasi, gacchijjAsi, gacchejjAsi, gacchijjAhi, gacchejjAhi Adi rUpa hote haiM / 5. hi pratyaya lagAne para pUrva kA svara dIrgha bhI hotA hai / udA. gaccha + hi = gacchAhi, paDha + hi = paDhAhi 6. ha pratyaya lagAne para jjA Agama vikalpa se rakhA jAtA hai / udA. gacchejjAha athavA gaccheha svarAnta dhAtuoM ko bhI vikalpa se 'a' pratyaya lagAkara tathA chaThe pATha meM diye hue jja, jjA ke niyama dhyAna meM rakhakara vidhyartha- AjJArtha ke rUpa kareM / ArSa meM 'ijjAsu' pratyaya bhI AtA hai - gacchijjAsu. 82
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra.pu. | . has ekavacana bahuvacana hasamu, hasAmu, hasamo, hasAmo, hasima, hasem hasimo, hasemo dvi.pu. - hasahi, hasehi, hasaha, hasasu, hasesu, haseha hasijjasu, hasejjasu, hasijjahi, hasejjahi, hasijje, hasejje, hasa, hase ArSa meM - [ hasijjasi, hasejjasi, hasijjAha, hasijjAsi, hasejjAsi, hasejjAha hasijjAhi, hasejjAhi, hasAhi] tR.pu. hasau, haseu, hasantu, hasentu, hasae, hase, hasintu sarvapuruSa sarvavacana = hasejja, hasejjA, hasijja, hasijjA ne [nI.] pra.pu. dvi.pu. nehi, nesu, neijjasi, neijjAsi, nejjAha] neijjAhi] tR.pu. neu nentu, nintu nemu nemo neha
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekavacana dejjAha dA - de bahuvacana prathama puruSa demu demo dvitIya puruSa dehi, desu. deha [ deijjasi, deijjAsi, | deijjAhi] tRtIya puruSa deu dentu, dintu __ apratyaya lagAne ke bAda ne + a = nea aMga ke rUpa prathama puruSa neamu, neAmu, neamo, neAmo, neimu, neemu neimo, neemo, dvitIya neahi, neehi neaha, neeha neasu, neesu neijjasu, neejjasu. neijjahi, neejjahi, neijje, neejje, nea, nee [ neijjasi, neejjasi, | neijjAha, neejjAha neijjAsi, neejjAsi, neijjAhi, neejjAhi, neAhi] tRtIya puruSa neau, neeu, neantu, neentu, neae neintu puruSabodhaka pratyaya ke pUrva jja-jjA lagAne ke bAda - nejja-nejjA aMga ke rUpa prathama puruSa | nejjamu, nejjAmu, nejjamo, nejjAmo, nejjimu, nejjemu, nejjimo, nejjemo, nejja, nejjA nejja, nejjA 84
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya puruSa | nejjahi, nejjAhi, nejjehi, | nejjaha, nejjAha, nejjeha, nejjasu, nejjAsu, nejjesu, nejjijjasu, nejjejjasu, nejjijjahi, nejjejjahi, nejjijje, nejjejje nejja, nejjA, nejja, nejjA, [ nejjijjasi, nejjejjasi, nejjijjAha, nejjijjAsi, nejjejjAsi, nejjejjAha, nejjijjAhi, nejjejjAhi, nejjAhi ] tRtIya puruSa | nejjau, nejjAu, nejjantu, nejjAntu, nejjeu, nejjae, nejjintu, nejjentu, nejje, nejja, nejjA | nejja, nejjA svarAnta dhAtu meM jja-jjA ke pUrva a kAra AtA hai taba neejja - neejjA aMga ke rUpa prathama puruSa | neejjamu, neejjAmu, / neejjamo, neejjAmo, neejjimu, neejjemu. neejjimo, neejjemo, neejja, neejjA neejja, neejjA isI prakAra dvitIya aura tRtIya puruSa ke rUpa kareM / 7. vidhyartha meM 'jja' aMgavAle dhAtu ko sarvapuruSa sarvavacana meM 'i' pratyaya bhI lagAyA jAtA hai / udA. sarvapuruSa / | hojja + i = hojjai, - hoejja + i = hoejjai, sarvavacana ) | hojjA + i = hojjAi, | hoejjA + i = hoejjAi, hasejja + i = hasejjai, hasejjA + i = hasejjAi 8. saMskRta ke taiyAra AjJArtha aura vidhyartha ke rUpoM meM prAkRta niyamAnusAra parivartana hokara nimnalikhita rUpoM kA bhI prayoga hotA hai / udA. - 85
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAyare ( samAcaret) tR. pu. ekavacana tR. pu. ekavacana tR. pu. ekavacana care (caret) paDhe (paDhet) siyA (syAt) kujjA (kuryAt) atthu (astu) tR. pu. ekavacana tR. pu. ekavacana tR. pu. ekavacana udA. jovvaNaM ( yauvanam ) kosio (kauzika) kosaMbI (kauzAmbI) gAravaM, gauravaM (gauravam) udA. selA (zailA) meM au kA au 9. zabda ke andara au ho to o hotA hai, paura vagairaha zabdoM hotA hai tathA gaurava zabda meM au kA A aura au hotA hai / (1/159, 162) sennaM (sainyam) telukkaM (trailokyam) rAvaNo (airAvaNaH ) = vajjae (varjayet) | labhe (labhet) 10. zabda ke andara ai kA e hotA hai tathA daityAdi zabdoM meM ai kA ai hotA hai / (1/148, 151) tR. pu. ekava. tR. pu. ekaca. nivArae (nivArayet ) tR. pu. ekava. udA. payaTTai (pravartate) bUyA (brUyAt) bUhi (brUhi ) saMtu (santu) saMvaTTiaM (saMvartitam) paurA (paurAH) paurisaM (pauruSam) mauNaM (maunam) 86 (daityAdi daitya, aizvarya, kailAsa, caitya, bhairava, vaijavana, vaideza, vaideha, vaidarbha, vaizvAnara, vaizAkha, vaizAla, vaizravaNa, vaizampAyana, vaitAlika, svaira aura caitya / ) daicco (daityaH) aisariaM (aizvaryam) vaieso (vaideza:) tR. pu. ekava. dvi.pu. ekava. tR. pu. ekava. sairaM (svairam) caittaM (caityam) 11. zabda ke andara rha saMyukta vyaMjana ho to antya ha ke pUrva i rakhA jAtA hai / (2/104) udA. arihaMto (arhan) garihA (garhA) 12. zabda ke andara rtta kA TTa hotA hai - (2/30) naTTao (narttakaH) kevaTTo (kevartta:)
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ apavAda - dhUrta Adi zabdoM meM rta kA TTa nahIM hotA hai - udA. dhutto (dhUrtaH) kittI (kIrtiH) [dhUrta Adi = dhUrta , kIrti, AvartamAna, mUrta aura muhUrta / ] ___ zabdArtha (puMliMga) amayarasa (amRtarasa) = sudhArasa, amRta piya (priya) = pati, svAmI kA rasa |bhava (bhava) = saMsAra ujjoga (udyoga) = prayatna, udyama musAvAya ) (mRSAvAda) = asatyabhASaNa, gava (garva) = mAna, abhimAna mUsAvAya) = jhUTha bolanA ghaNa (ghana) = megha, bAdala mosAvAya) jalaNa (jvalana) = agni vAvAra (vyApAra) = vyApAra, vyavasAya nAyaputta / (jJAtaputra) = mahAvIra bhagavAna |vijjAhara (vidyAdhara) = vidyAdhara, nAyautta) kA nAma, jJAtaputra vidyAvAna niva (nRpa) = rAjA viroha (virodha) = viruddhatA pakkha (pakSa) = ardhamAsa, vihava (vibhava) = samRddhi, aizvarya pAya (pAda) = paira, zloka kA cauthA bhAga vesavaNa / (vaizravaNa) = kubera pAyaDa / (prakaTa) = prakaTa, khulA vesamaNa ) payaDa napuMsakaliMga avajjhANa (apadhyAna) = durdhyAna , duSTa jovaNa (yauvana) = tAruNya, yuvAnI ciMtana | vAgaraNa ) (vyAkaraNa) vyAkaraNa zAstra, giha (gRha) = ghara | vAyaraNa) upadeza, vizeSakathana, govisANa (goviSANa) = gAya kA sIMga | vAraNa ) uttara ciMtaNa (cintana) = socanA | samAyaraNa (samAcaraNa) = AcaraNa karanA (puMliMga + napuMsakaliMga) guNa (guNa) = guNa |vimANa (vimAna) = vimAna, vidyAdhara, paya (pada) = vibhakti aMtavAlA zabda, deva kA vAhana pada, zabdasamUha visa (viSa) = viSa, jahara bhappa / (bhasman) = bhasma, rAkha silogaddha (zlokArdha) = zloka kA bhassa) AdhA bhAga 87
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSaNa apuna / (apUrva) = advitIya, nayA | paraloyahia (paralokahita) = paraloka auvA |meM hita karanevAlA . khala (khala) = durjana, adhama puruSa piya (priya) = priya, pyArA gavia (garvita) = abhimAnI |vihavi (vimavina) = samRddhivAlA jaiNa (jaina) = jinasaMbaMdhI, jaina, hiya (hita) = hitakara jinezvara kA bhakta avyaya ciraM (ciram) = dIrghakAla paryanta , lambe | maaiN| (mA) = niSedha artha meM, nakAra samaya taka mA / nAma (nAma) = vAkyAlaMkAra, pAdapUrti, muhA (mudhA) = vyartha, nikammA, saMbhAvanA artha meM, AmaMtraNa artha meM sikkhiuM (hetvartha kRdanta) (zikSitum) = navari) par3hane hetu navara = (kevala) kevala, mAtra navaraM ) dhAtu. ariha (arha) = lAyaka honA, yogya | karma kA kSaya karanA, nAza karanA honA, pUjA karanA | pavaTTa / (pra + vRt = vat) = pravRtti karanA, ujjam (ud + yam) = udyama karanA, payaTTa) pravartanA prayatna karanA |pamajj (pra + mada) pramAda karanA =bhUlanA uvajja (ut +padya) = utpanna honA bhajja (bhrasja) = bhaMjanA, jalAnA A-dis (A + diza) = Adeza karanA, mar (mR) = maranA kahanA | vi + ram (vi + ram) = rukanA, virAma nijjara (ni +jajara) = kSaya karanA, pAnA hindI meM anuvAda kareM1. tumhe ettha ciTheha, vIraM jiNaM amhe accemo / 2. saccaM bolijjA / 3. dhammaM samAyare / 4. ujjameNa viNA dhaNaM na lahemu /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. 5. suttassa maggeNa carejja bhikkhU / 6. jo gurukule niccaM vasejja, so sikkhaNaM arihei / musAvAyaM na vaejjasi / 8. tuM nayaM na cayijje / 9. jai tumhe vijjatyiNo atyi, tayA suhaM caeha paDhaNe ya ujjamaha / 10. ahaM duddhaM pAsI, tumhe vi piveha / 11. tubbhe sAhUNaM samIvaM hiyAiM vayaNAiM suNijjAha, ahaMpi suNAmu / 12. bhavAo virattANaM purisANaM gihe vAso kiM roejjA ? | 13. jaiNaM sAsaNaM ciraM jayau / 14. AiriA dIhaM kAlaM jiNit / 15. nAyaputto titthaM pavaTTeu / 16. tuM akajjaM na kuNejjasu, saccaM ca vaijjahi / 17. gurUNaM viNaeNa veyAvaDieNa ya nANaM paDhe / 18. attho ccia parivaGghau, jeNa guNA pAyaDA haMti / 19. jai sivaM iccheha, tayA kAmehinto viramejja / 20. sajjaNe tumhe mA nindeha / 21. pANINaM appakaraM nANaM daMsaNaM carittaM ca atthi, na annaM kiM pi ? tao tehiM ciya saMsArA pAraM vacceha / 22. saDhesu mAiM vIsasejjai / 23. sajjaNehiM saddhiM virohaM kayA vi na kujjA / 24. he Isara ! amhArise pAve jaNe rakkha rakkhehi / 25. pANivaho dhammAya na siyA / 26. kAsai na vIsase / 27. saccaM piyaM ca paraloyahiyaM ca vaejjA narA | 28. jai na hajjai AyariA, ko tayA jANijja satthassa sAraM ? | 29. hojjA jale vi jalaNo, hojjA khIraM pi govisANAo / amayaraso vi visAo, na ya pANivahA havai dhammo ||1|| 30. varisaMtu ghaNA mA vA, maraMtu riuNo ahaM nivo hojjA / so jiNau paro bhajjau, evaM ciMtaNamavajjhANaM ||2|| 31. guNiNo guNehiM vihavehi, vihaviNo hoMtu gavviA nAma / dosehi navari gavvo, khalANa maggo ccia auvvo / / 3 / / - -
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32. jai vi divaseNa payaM, dhareha pakkheNa vA silogadvaM / ujjogaM mA muMcaha, jai icchaha sikkhiuM nANaM ||4|| 33. kuNau tavaM pAlau, saMjamaM paDhau sayalasatthAiM / jAva na jhAyai jIvo, tAva na mukkho jiNo bhAi ||5|| prAkRta me anuvAda kareM 1. prabhAta meM stotroM dvArA prabhu kI stuti karanI cAhie aura bAda meM adhyayana karanA cAhie | vyApAra kI taraha manuSya ko hamezA dharma meM bhI udyama karanA cAhie / vidyAdhara vimAnoM dvArA gamana kareM / 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. karaNIya kArya meM pramAda nahIM karanA cAhie / 11. sAdhuoM ko dina meM hI vihAra karanA cAhie / 12. tU vyartha kopa na kara, hita ko suna / 13. tuma paMDita ho isalie tattvoM kA vicAra karo / 14. lobha ko saMtoSa dvArA chor3a / 15. sabhI tIrthoM meM zatruMjaya tIrtha uttama hai isalie tU vahA~ jA, kalyANa kara aura pApoM kA kSaya kara / indra ne kubera ko hukama kiyA ki jJAtaputra ke ghara dravya kI vRSTi karo | tuma dharma se jIo aura satya se sukhI bano / guru ke Adeza kA ullaMghana nahIM karanA cAhie / he bAlaka ! tU vyartha hI rAkha meM ghI mata DAla | tumheM upAdhyAya ke pAsa vyAkaraNa sIkhanA cAhie / javAnI meM dharma karanA cAhie / 16. saMtoSa meM jaisA sukha hai vaisA sukha anya meM nahIM hai isalie saMtoSa dhAraNa karanA cAhie | 17. jIva vRddhAvasthA meM dharma karane ke lie samartha nahIM hotA hai / 18. acchI taraha se pakA huA anAja khAnA cAhie / 19. pratidina jinezvara kA darzana aura guru kA upadeza sunanA cAhie / 20. jo saMsAra se tAranevAlA hai usa Izvara kI nindA mata kara / 90
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekavacana | IF EFFE pATha 16 AkArAnta hrasva tathA dIrgha i-IkArAnta aura u-UkArAnta strIliMga nAma pratyaya (3/29, 27, 18, 7, 6, 9, 5, 124, 1/27) bahuvacana u, o, 0 u, o, 0 a, A, i, e hi, hi~ , hiM a, A, i, e Na, NaM a, A, i, e, to, o, u, hinto tto, o, u, hinto, sunto | a, A, i, e Na, NaM a, A, i, e su, suM 0 . u, o,0 1. m aura to pratyaya ke pUrva dIrghasvara ho to hrasva hotA hai / (3/36) udA. mAlA + m = mAlaM, naI + m = naiM, vahU + m = vahuM 2. tRtIyA, caturthI, paMcamI, SaSThI aura saptamI vibhakti kA A pratyaya, AkArAnta strIliMga nAmoM ko nahIM lagatA hai / (3/30) udA. mAlAa, mAlAi, mAlAe 3. m aura tto ke atirikta sabhI vibhakti ke pratyayoM ke pUrva hrasva svara ho to dIrgha hotA hai / (3/42) udA. pa. bahuva. mai + o = maIo, maIu, maI paM. ekava. maIa, maIA, maIi, maIe, maitto, maIo, maIu, maIhinto 4. dIrgha IkArAnta strIliMga nAmoM ko prathamA ekavacana meM tathA prathamA aura dvitIyA bahuvacana meM A pratyaya bhI lagAyA jAtA hai / (3/27) udA. pa. ekava. naI, naIA pa. bahuva. naIo, naIu, naI, naIA bI. bahuva.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. jo nAma mUla se AkArAnta haiM unake saMbodhana ekavacana meM antya A kA e vikalpa se hotA hai / (3/41) udA. he mAle, he mAlA 6. hrasva ikArAnta aura ukArAnta nAmoM ke saMbodhana ekavacana meM vikalpa se antya svara dIrgha hotA hai / (3/42) udA. he maI, he mai he gheNU, he dheNu 7. dIrgha IkArAnta aura UkArAnta nAmoM ke saMbodhana ekavacana meM antya I. U hrasva hote haiM / (3/38) udA. he nai, he vahu rUpa To co to WB B E L AkArAnta strIliMga ramA (ramA) - ramA ekavacana bahuvacana ramA ramAo, ramAu, ramA rama ramAo, ramAu, ramA ramAa, ramAi, ramAe ramAhi, ramAhi~ , ramAhiM ramAa, ramAi, ramAe ramANa, ramANaM ramAa, ramAi, ramAe, ramatto, ramAo, ramAu, ramatto, ramAo, ramAu, ramAhinto | ramAhinto, ramAsunto ramAa, ramAi, ramAe - ramAsu, ramAsuM | he rame, he ramA ramAo, ramAu, ramA ikArAnta strIliMga buddhi (buddhi) - buddhi buddhI buddhIo, buddhIu, buddhI buddhiM buddhIo, buddhIu, buddhI buddhIa, buddhIA, buddhIi, buddhIe / buddhIhi, buddhIhi~ , buddhIhiM ca. cha. | buddhIa, buddhIA, buddhIi, buddhIe buddhINa, buddhINaM buddhIa, buddhIA , buddhIi, buddhIe buddhitto, buddhIo, buddhIu buddhitto, buddhIo, buddhIu, buddhIhinto buddhIhinto, buddhIsunto Trito to
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa. saM. 3 dheNuM | IF EFFE| IF pa |buddhIa, buddhIA, buddhIi, buddhIe buddhIsu, buddhIsuM he buddhi, buddhI buddhIo, buddhIu, buddhI __ukArAnta strIliMga gheNu (dhenu) - gAya dheNU dheNUo, dheNUu, dheNU dheNUo, dheNUu, dheNU dheNUa , dheNUA, dheNUi, dheNUe dhehi, dheNUhi~, dheNUhiM dheNUa , dheNUA, dheNUi, dheNUe dheNUNa, dheNUNaM dheNUa , dheNUA, dheNUi, dheNUe dheNutto, dheNUo, dheNUu, |dheNutto, dheNUo, dheNUu, dheNUhinto dheNUhinto, dheNUsunto dheNUa , dheNUA, dheNUi, dheNUe . |gheNUsu, dheNUsuM he dheNU, dheNu gheNUo, gheNUu, dheNU IkArAnta strIliMga itthI (strI) - strI pa. itthI, itthIA itthIo, itthIu, itthI, itthIA bI. ittha itthIo, itthIu, itthI, itthIA itthIa, itthIA, itthIi, itthIe itthIhi, itthIhi~ , itthIhiM ca. cha. | itthIa, itthIA, itthIi, itthIe | itthINa, itthINaM itthIa, itthIA, itthIi, itthIe, itthitto, itthIo, itthIu, itthitto, itthIo, itthIu itthIhinto, itthIsunto itthIhinto itthIa, itthIA, itthIi, itthIe | itthIsu, itthIsuM itthi |itthIo, itthIu, itthI, itthIA UkArAnta strIliMga sAsU (zvazru) - sAsu sAsU sAsUo, sAsUu, sAsU sAsuM sAsUo, sAsUu, sAsU sAsUa, sAsUA, sAsUi, sAsUe / sAsUhi, sAsUhi~ , sAsUhiM saM.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAsuttA, sAsUI, sAsUsa ca. cha. sAsUa, sAsUA, sAsUi, sAsUe .. |sAsUNa, sAsUNaM paM. sAsUa, sAsUA, sAsUi, sAsUe sAsutto, sAsUo, sAsUu, sAsUhinto sAsUhinto, sAsUsunto sAsUa, sAsUA, sAsUi, sAsUe sAsUsu, sAsUsuM he sAsu sAsUo, sAsUu, sAsU sarvanAma ke strIliMga zabda tA (tat) imA (idam) jA (yat) savvA (sarvA) kA (kim) annA (anyA) eA-etA (etad) + ina sarvanAmoM ke strIliMga rUpa AkArAnta strIliMga nAma ke samAna hI hote haiN| 8. tA aura etA kA pra. ekavacana kramazaH sA aura esA hotA hai / (3/33) 9. tA kA tI, jA kA jI, kA kA kI, eA kA eI aura imA kA imI-isa prakAra zabda mAnakara IkArAnta strIliMga ke samAna vikalpa se bhI rUpa hote haiM, kintu tI, jI aura kI ke pra. dvi. ekavacana aura SaSThI bahuva. meM rUpa nahIM hote haiM / (3/86) (ye rUpa Age pATha 24 meM vistArapUrvaka batAyeMge, saMkSepa meM nimnalikhita haiM) savvA (sarvA) - sabhI ekavacana bahuvacana savvA savvAo, savvAu, savvA savvaM savvAo, savvAu, savvA savvAa, savvAi, savvAe savvAhi, savvAhi~, savvAhiM zeSa ramAvat tA - tI (tad) - vaha ekavacana bahuvacana sA tAo, tAu, tA tIo, tIu, tI, tIA tAo, tAu, tA | tIo, tIu, tI, tIA | IF IF 4 ta - 24
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 ki tAa, tAi, tAe tAhi, tAhi~, tAhiM tIa, tIA, tIi, tIe / tIhi, tIhi~, tIhiM tAa, tAi, tAe tANa, tANaM tIa, tIA, tIi, tIe zeSa ramA aura itthI vat jA - jI (yat) jo jAo, jAu, jA jIo, jIu, jI, jIA jAo, jAu, jA jIo, jIu, jI, jIA jAa, jAi, jAe jAhi, jAhi~, jAhiM jIa, jIA, jIi, jIe | jIhi, jIhi~ , jIhiM jAa, jAi, jAe jANa, jANaM jIa, jIA, jIi, jIe / zeSa tA - tI vat kA - kI (kim) - kauna kAo, kAu, kA kIo, kIu, kI, kIA kAo, kAu, kA kIo, kIu, kI, kIA kAa, kAi, kAe kAhi, kAhi~, kAhiM kIa, kIA, kIi, kIe / kIhi, kIhi~, kIhiM kAa, kAi, kAe kANa, kANaM kIa, kIA, kIi, kIe / kA zeSa tA - tI vat
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ eA - eI (etad) - yaha esA eAo, eAu, eA eIo, eIu, eI, eIA eaM, eiM eAo, eAu, eA, eIo, eIu, eI, eIA eAa , eAi, eAe, / eAhi, eAhi~, eAhiM, eIa, eIA, eIi, eIe | eIhi, eIhi~ , eIhiM ca. cha. eAa, eAi, eAe, | eANa, eANaM eIa, eIA, eIi, eIe | eINa, eINaM zeSa tA - tI vat imA - imI (idam) - yaha imA, imAo, imAu, imA, imI, imIA ..... imIo, imIu, imI, imIA imaM, imiM imAo, imAu, imA, imIo, imIu, imI, imIA imAa, imAi, imAe, imAhi, imAhi~, imAhiM, imIa, imIA, imIi, imIe imIhi, imIhi~, imIhiM ca. cha. imAa, imAi, imAe, imANa, imANaM, imIa, imIA, imIi, imIe| imINa, imINaM zeSa tA - tI 10. Dma aura kma kA ppa hotA hai / (2/52) udA. kuppalaM (kuDmalam), ruppiNI (rukmiNI) 11. zabda ke andara rza athavA rSa saMyukta vyaMjana ho to saMyukta ke antya vyaMjana za-Sa ke pUrva meM i Agama vikalpa se rakhA jAtA hai tathA tapta, vajra zabda meM bhI saMyukta antya vyaMjana ke pUrva i Agama vikalpa se rakhA jAtA hai / (2/105) udA. Ayariso / (AdarzaH) | darisaNaM / (darzanam) Ayaso / daMsaNaM /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ varisaM / (varSam) |taviaM / (taptam) vAsaM / tattaM / vArisA / (varSA) vairaM / (vajram) vAsA / vajjaM / 12. zrI, harI, kRtsna, kriyA ina zabdoM meM saMyukta antya vyaMjana ke pUrva i rakhI jAtI hai / (2/108) udA. sirI (zrI:) kasiNo (kRtsnaH) hirI (harI) kiriyA (kriyA) 13. saMskRta meM AnevAle tas pratyaya ke sthAna para to - do pratyaya vikalpa se lagatA hai, to - do na ho taba akAra sahita visarga ho to pUrva svara aura vyaMjanasahita visarga kA o hotA hai / (1/27, 2/160, 3/32) udA. jatto, jado, jao (yataH) annatto, annado, annao (anyataH) katto, kado, kao (kutaH) purao (purataH) tatto, tado, tao (tataH) maggao (mArgataH) savvatto, savvado, savao (sarvataH) 14. vizeSaNa nAma kA strIliMga zabda ke anta meM A athavA I lagAne para banatA hai kintu akArAnta vizeSaNa nAmoM kA strIliMga prAyaH A lagAne para banatA hai, kucha sthAnoM meM I bhI lagatA hai | udA. piya-piyA, piA (priyA) tArisa-tArisA, tArisI (tAdRzI) nicca-niccA (nityA) hasamANa-hasamANA, hasamANI vallaha-vallahA (vallabhA) (hasamAnA) sarisa-sarisA sarisI (sadRzI)| hasaMta-hasaMtA, hasaMtI (hasantI) zabdArtha (strIliMga) avarA (aparA) = pazcima dizA itthI, thI (strI) = strI, nArI ANA (AjJA) = Adeza, hukama , AjJA | uttarA (uttarA) = uttaradizA AvayA (Apad-ApadA) = Apatti , kalA (kalA) = kalA kahA (kathA) = kahAnI iDDi / (Rddhi) = vaibhava, aizvarya, samRddhi kAmadheNu (kAmadhenu) = kAmadhenu gAya kivA (kRpA) = dayA pIr3A riddhi - 97 %3
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ kosA (kozyA) = vezyA kA nAma puvA (pUrvA) = pUrva dizA gaMgA (gaMgA) = gaMgA nadI bahiNI / (bhaginI) = bahana chuhA (kSudha) = kSudhA, bhUkha bhaiNI / chuhA (sudhA) = amRta bAliA (bAlikA) = bAlikA, lar3akI chAhI / (chAyA) = dhUpa kA abhAva, | bAhA (bAhu) hAtha, bhujA chAyA / pratibimba , chAyA buddhi (buddhi) = buddhi jau~NA (yamunA) = nadI kA nAma . bhajjA (bhAryA) = bhAryA , patnI jibmA / (jihvA) = jIbha majjAyA (maryAdA) = sImA, hada, jIhA ) maTTiA (mRttikA) = miTTI joNhA (jyotsnA) = candraprakAza |mahAsaI (mahAsatI) = paramazIlavatI tINhA (tRSNA) = spRhA, vAMchA, strI pipAsA, pyAsa ruppiNI (rukmiNI) = kRSNa kI strI thui (stuti) = stavanA, guNakIrtana lacchI (lakSmI) = lakSmI dayA (dayA) = dayA, anukampA, karuNA layA (latA) = latA, bela dADhA (daMSTrA) = dAr3ha |vaNassai / (vanaspati) = vanaspati, dAhiNA (dakSiNA) = dakSiNadizA vaNapphaDa hariyAlI disA (diz-dizA) = pUrvAdi dizA |vattA (vArtA) = kahAnI dovaI (draupadI) = pAMDavoM kI patnI varisA ) (varSA) = cAturmAsa , varSAvAsa dhii (dhRti) = dhIraja, dhairya, dhIratA vAsA / / nArI (nArI) = strI vasahi / (vasati) = sthAna, Azraya nIi (nIti) = nyAya, ucita vyavahAra | vasai nisA (nizA) = rAtri vahU (vadhU) = nArI, bahU, putra kI patnI paiNNA (pratijJA) = pratijJA, niyama |viynnaa| (vedanA) = duHkha, pIr3A paNNA (prajJA) = buddhi veyaNA / pavittayA (pavitratA) = pavitratA vijjA (vidyA) = vidyA, zAstrajJAna paDimA (pratimA) = pratimA, mUrti, buDDi (vRddhi) = vRddhi, bar3hautI, pragati pratibimba vesA (vezyA) = vezyA picchI (pRthvI) = pRthvI, bhUmi sajjA ) (zayyA) = zayana, gaddI puDhavI / (pRthivI) = pRthvI sejjA sannA (saMjJA) = ceSTA, jJAna puhavI rA -
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarassaI (sarasvatI) = vANI devI, | suNhA ) (snuSA) = putravadhU sarasvatI devI susA samAhi (samAdhi) = citta kI svasthatA, NhusA ) mana kI zAnti sirI (zrI) = lakSmI sAsU (zvazrU) = sAsa suhA (sudhA) = amRta sikkhA (zikSA) = zikSaNa, daNDa seNA (senA) = senA, sainya, lazkara sevA (sevA) = sevA, bhakti hirI (hIrI) = lajjA, zarma kumAra (puliMga) atya (asta) astAcala parvata pahAva (pramAva) = prabhAva, zakti, sAmarthya ahi (ahi) sarpa, sA~pa bAhu (bAhu) = hAtha, bhujA AhAra (AdhAra) AdhAra, Alambana, rakkhasa (rAkSasa) = rAkSasa Azraya |vikkama (vikrama) = vikramarAjA kumara / (kumAra) kumAra vivAa (vivAda) = carcA , vAgyuddha, vAdavivAda dujjohaNa (duryodhana) vizeSanAma, simi(vi)Na (svapna) = svapna sumi(vi)Na paMDava (pAMDava) pANDava, pANDu ke putra hemacanda (hemacandra) = zrI hemacandrasUrijI (napuMsakaliMga) attha (asta) = aMtardhAna, mRtyu dAhiNapAsa (dakSiNapArtha) = dAhinI ora asAya (azAta) = duHkha, pIr3A devAlaya (devAlaya) = deva kA mandira uga / = (udaka) pAnI savaNa (zravaNa) = sunanA udaga |sAya (zAta) = sukha duryodhana puMliMga + napuMsakaliMga AgAsa (AkAza) = AkAza visesa (vizeSa) = vizeSa, prakAra, bheda
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSaNa | mANi (mAnin) = abhimAnI vasIhUa ( vazIbhUta) = vaza huA vAma (vAma) = bA~yA, pratikUla visAla (vizAla) = bar3A satta (sakta) = Asakta samANa (samAna) samAna | samIhia ( samIhita) = iSTa, vAMchita pauNa (praguNa) = hoziyAra sAra (sAra) = zreSTha, uttama patthia (prArthita) = mAMgA huA, prArthanA sukka (zukla) = zukla, zukla = sapheda varNavAlA, sapheda kiyA huA mAMsabhoi (mAMsabhojin ) khAnevAlA aulla ) (atulya) = asAdhAraNa atulla kiNha (kRSNa) = zyAmavarNavAlA, kAlA gihAsatta (gRhAsakta) = ghara meM Asakta jAya (jAta) = utpanna huA daDha (dRDha ) = majabUta, nizcala, samartha davvaluddha (dravyalubdha) dravya meM lobhI niya (nija) = apanA = mAMsa ua (pazya) = 'tU dekha' isa artha meM uvari-riM / (upari) = Urdhva, Upara avari-riM jado jatto avyaya u) (tu) = samuccaya, avadhAraNa, kintu, jaiNA (yadA) = jaba tu nizcaya, prazaMsA, pAdapUrti jayA pAo | pAyaso jao ( yataH ) = jisase, jisa kAraNa se, jisa tarapha se pAeNa pANaM Aiggh (A + ghrA) = sUMghanA ADhav (A + rabh) = zurU karanA A + rAh (A + rAdh) = ArAdhanA karanA, upAsanA karanA dhAtu = sadRza, tulya, purA (purA) pUrva, pahale musA mUsA (mRSA) = asatya, mosA | uTTha (prAyas ) = jyAdAtara, adhikatara, zAyada prAyaH jhUThA (ut + sthA ) = uThanA uTThA gijjh (gRdh-gRdhya) = Asakta honA | uddAl ( A + chid) = chInanA 100
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ ude (ud + i) udaya honA | jhar (kSara) = jharanA, TapakanA ubiv (ud + vij) = udvega pAnA, | paloha (pra + luTa) = loTanA, sonA kampanA, kaMTAlanA, khinna honA pAraM-gaccha (pAraGgaccha) = pAra pAnA, e (i) = jAnA pUrA karanA kupp (kup-kupya) = kopa karanA luha (mRja) = sApha karanA pahuppa (pra + bhU) = samartha honA vasIkara / (vazI + kR) = vaza karanA gaMT / (grantha) = gUMthanA, racanA karanI, | vasIkuNa gaMtha banAnA |vaha (vaha) = vahana karanA, le jAnA jaN (janaya) = utpanna karanA, paidA | hiMs (hiMsa) = hiMsA karanA karanA hindI meM anuvAda kareM1. jassa jao Aicco udei, sA tassa hoi puvvA disA, jatto a atthamei sA u avarA disA nAyavvA, dAhiNapAsammi ya dAhiNA disA, uttarA ya vAmeNa / kivAe viNA ko dhammo ? 3. paMDavANaM seNAi dujjohaNassa seNAe saha jujjhaM hotyA, tammi juddhe paMDavANaM jayo Asi / 4. kosA vesA savvAsu kalAsu niuNA, naccammi u viseseNa kusalA | 5. savvA kalA dhammakalA jaei / 6. savvA kahA dhammakahA jiNei / 7. jassa jIhA vasIhUA, so paramo purisA / 8. nArIo joNhAe ramenti / 9. chuhAe samANA veyaNA natthi / 10. paMDavANaM bhajjA dovaI savvAsu itthIsu uttimA mahAsaI ahesi / 11. vaNassaINaM pi sannA atthi tao dagaM maTTiANa rasaM ca AharejjA | 12. sajjaNA paiNNAhiMto kahaM pi na calanti / 13. itthIo sajjAhinto uTThanti, AvAsayAiM ca kiccAI kuNanti / 14. sAsUe NhUsAe uvari, bahUi ya sAsUa avariM, aIva pII asthi / -101
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. divaho nisaM, nisA ya diNaM aNusarei / 16. jaNA riddhie gaviTThA pAeNa havaMti / 17. jovvaNaM asAraM, lacchI vi asArA, saMsAro asAro, tao dhammammi maiM daDhaM kujjA / 18. thI egAe bAhAe bhAraM nehIa / 19. kAme sattAo itthIo kulaM sIlaM ca na rakkhanti / 20. ua thINaM sarUvaM, saMsArA ya uvvivesu / 21. jo saMghassa ANaM aikkamei, so sikkhaM arihe / 22. jau~NAe udagaM kiNhaM, gaMgAa ya dagaM sukkamatthi / 23. hemacaMdo sarassaiM deviM ArAhIa / 24. sAsU vahUNaM devAlae gamaNAya kahei / 25. jo hiriM, nIiM, dhIiM ca dharei, so siriM lahei / 26. ahiNo dADhAe visaM jharei / / 27. tiNhA AgAseNa samA visAlA | 28. tarussa chAhIe thIo gANaM kAhIa / 29. vikkamo nivo picchIe suTTha pAlago Asi / 30. kumAro savvAsu kalAsu pahuppai / 31. pahuNo mahAvIrassa atullAe sevAe goyamo gaNaharo saMsAraM tarIa / 32. dhannAo tAo bAliAU, jAhiM sumiNe vi na patthio anno puriso / prAkRta meM anuvAda kareM1. bar3oM kI maryAdA kA ullaMghana nahIM karanA cAhie / 2. cora ne brAhmaNa kI lakSmI chIna lii| 3. putra kI bahU sAsa ke sabhI kArya vinayapUrvaka karatI hai / 4. jaba vyakti kI buddhi naSTa hotI hai taba usake sAtha buddhi aura dhIratA bhI naSTa hotI hai| 5. dharmIjana dhana kI vRddhi meM dharma kA tyAga nahIM karatA hai / 6. sarasvatI aura lakSmI (siri) ke vivAda meM kauna jIte ? 1 102
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. 8. manuSya pIr3A meM bahuta mohita hotA hai / sabhI prANI sukha (sAya) kI icchA karate haiM aura duHkha (asAya) kI icchA nahIM karate haiM 9. uttama puruSa jisa kArya kA AraMbha karate haiM, usako jarUra pUrA karate haiM / 10. grISma Rtu meM sabhI pazu, vRkSoM kI chAyA meM vizrAnti lete haiM / 11. dakSiNa dizA meM cora gaye 12. sabhI jagaha sukhiyoM ko sukha aura duHkhiyoM ko duHkha hotA hai / 13. maiM jinezvara kI pratimAoM kI stutiyoM dvArA stuti karatA hU~ / 14. sA~pa jIbha dvArA dUdha pIte haiM / 15. striyA~ bAga meM ghUmatI haiM aura puSpoM ko sUMghatI haiM / 16. usane tIrthaMkaroM kI kahAniyoM dvArA bodha pAyA / 17. pahale pRthvI para bahuta rAkSasa theM / 18. durjana kI jIbha meM amRta hai lekina hRdaya meM viSa hai / 19. maiMne bahanoM ko bahuta dhana diyA / 20. kRSNa kI strI rukmiNI kA putra pradyumna hai / 21. sAsa bahU para kopa karatI hai / 22. varSAvAsa meM muni eka hI sthAna (vasahi) meM rahate haiM / 23. rAtri meM striyA~ candra ke prakAza meM nRtya karatI haiM / 24. prabhu kI sevA aura kRpA se kalyANa hotA hai / 25. sAdhu prANAnta meM bhI asatya nahIM bolate haiM / 26. bAlaka gaddI para leTatA hai / 27. strI, latA aura paMDita Azraya binA zobhA nahIM dete haiM / 103
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 17 .. bhaviSyakAla pratyaya (3/166, 167, 168, 169) | ekavacana bahuvacana prathama puruSa |ssaM, ssAmi, ssAmo, hAmo, himo, hAmi, himi ssAmu, hAmu, himu, ssAma, hAma, hima, hissA, hitthA dvitIya puruSa | hisi, hise hitthA, hiha tRtIya puruSa | hii, hie hinti, hinte, hire 1. bhaviSyakAla - AnevAlA samaya (kAla) arthAt jo kriyA honevAlI hai vaha batAte haiMudA. rAmo gAmaM gamihii = rAma gA~va meM jAyegA / ajja nayaraM gacchissaM = Aja maiM nagara meM jAUMgA / 2. ArSa prAkRta meM dvitIya aura tRtIya puruSa meM nimnalikhita pratyayoM kA bhI - prayoga kiyA jAtA hai / pra. pu. | ssasi, ssase ssaha dvi. pu. ssai, ssae ssanti, ssante 3. ye pratyaya lagAne para pUrva a kA i athavA e hotA hai / has dhAtu ke rUpa | ekavacana. bahuvacana pra. pu. hasissaM, hasessaM, hasissAmo-mu-ma, hasissAmi, hasessAmi, hasihAmo-mu-ma, hasihAmi, hasehAmi, hasihimo-mu-ma, hasihimi, hasehimi hasihissA, hasihitthA, hasessAmo-mu-ma, hasehAmo-mu-ma, OM OMtha 104 CHER
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ hasehimo-mu-ma, hasehissA, hasehityA dvi. pu. hasihisi, hasihise, hasihitthA, hasihiha, hasehisi, hasehise, hasehityA, hasehiha, hasissasi, hasessase, hasissaha, hasessaha hasessasi, hasessase tR. pu. hasihii, hasihie, hasihinti-nte, hasihire, hasehii, hasehie, hasehinti-nte, haseire, hasissai, hasissae, hasissanti-nte, hasessai, hasessae hasessanti-nte jja, jjA lagAne ke bAda - sarvapuruSa / hasejja, hasejjA, sarvavacana / hasijja, hasijjA ne dhAtu ke rUpa ekavacana bahuvacana nessaM, nessAmi, nessAmo, mu-ma, nehAmi, nehimi nehAmo-mu-ma nehimo-mu-ma nehissA, nehitthA dvi. pu. nehisi, nehise, nehitthA, nehiha, nessasi, nessase nessaha tR. pu. nehii, nehie. nehinti-nte, nehire nessai, nessae nessanti, nessante pra. pu. + puruSabodhaka pratyayoM ke pUrva a lagAne ke bAda nea aMga ke rUpa pra. pu. ekavacana - neissaM, neissAmi, neihAmi, neihimi, neessaM, neessAmi, neehAmi, neehimi isI taraha sarvapuruSa sarvavacana meM rUpa banAne cAhie / + pratyayoM ke pUrva aura sthAna meM jja, jjA lagAne ke bAda - 105 a
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ nejja-nejjA ke rUpa nejjassaM, nejjassAmi, nejjahAmi, nejjAhAmi, nejjahimi, nejjAhimi, nejja, nejjA Adi rUpa banate haiN| neejja-neejjA aMga ke rUpa pra. pu. ekavacana - neejjassaM, neejjassAmi, neejjahAmi, neejjAhAmi, neejjahimi, neejjAhimi, neejja, neejjA Adi rUpa banate haiN| isI taraha sarvapuruSa sarvavacana meM rUpa banAne cAhie / 4. kar dhAtu kA bhaviSyakAla meM 'kA' Adeza vikalpa se hotA hai, Adeza na ho taba to prathama puruSa ekavacana meM kAhaM rUpa vikalpa se hotA hai / isI prakAra dA dhAtu kA bhI dAhaM rUpa vikalpa se hotA hai / kA (kR) ke rUpa ekavacana bahuvacana pra. pu. kAhaM, kAssaM kAssAmo-mu-ma, kAssAmi, kAhAmi, kAhAmo-mu-ma, kAhimi kAhimo-mu-ma kAhissA, kAhitthA dvi. pu. | kAhisi, kAhise kAhitthA, kAhiha tR. pu. | kAhii, kAhie, kAhI / kAhinti-nte, kAhire 5. saMyukta vyaMjana ke pUrva 'u' kA 'o' hotA hai aura 'i' kA 'e' vikalpa se hotA hai| udA. pokkharaM (puSkaram) . veNhU, viNhU (viSNuH) potthao (pustakaH) dhammellaM, dhammillaM (dhammillam) moNDaM (muNDam) peNDaM, piNDa (piNDam) apavAda : kisI sthAna meM 'e' nahIM hotA hai / udA. ciMtA (cintA) - 106 -
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra. pu. pra. pu. dvi. pu. tR. pu. kara (kR) karissaM, karissAmi, karessaM, karessAmi vagairaha rUpa has dhAtu ke anusAra jAnane cAhie / dA dAhaM, dAssaM, dAssAmi, dAhAmi, dAhima dAhisi, dAhise, dAssasi, dAssase dAhii-dAhie, dAhI, dAssai, dAssae karihAmi, karihimi, karehAmi, karehimi dAssAmA -- ma dAhAmo-mu-ma dAhimo-mu-ma " 107 * dAhissA, dAhityA dAhitthA, dAhiha, dAssaha dAhinti - nte, dAhire, dAssanti-nte Sai bhASA meM prathama puruSa ekavacana meM hissaM pratyaya bhI lagatA hai / udA. hasihissaM, nehissaM, karihissaM, hohissaM (SaD0 2-6-33) zabdArtha (puMliMga) AlAva (AlApa) = sUtra kA AlAvA | micca (nRtya) = naukara, karmacArI, sevaka ujjayaMta (ujjayanta) = giranAra parvata makkaDa (markaTa) = bandara kali (kali) = kaliyuga, kalaha, loddhaa (lubdhaka) = zikArI loha (lobha) = lobha, tRSNA sattha (sArtha) = sArtha, musAphiroM kA jhagar3A gIyattha) (gItArtha) = sAdhu kI sAmAcArI gIya jAnanevAle sAdhu govAla (gopAla) = gopAla jaTila (jaTila ) = tApasa, jaTAdhArI tAvasa ( tApasa) = tApasa, yogI pAraddhi (pApardhi) = zikArI samUha | samaya (samaya) = kAla, samaya, avasara sANa (zvan) = kuttA | sAmi (svAmin ) = svAmI, mAlika | sirivaddhamANa (zrIvardhamAna) = caubIsaveM jinezvara, zrImahAvIra
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ (napuMsakaliMga) AsaNa (Asana) = Asana, baiThane yogya | dava / (dravya) = dravya, dhana, saMpatti cIja -davia gANa (gAna) = gAnA, gIta bhaya (bhaya) = bhaya, bhIti, caccara (catvara) = cauTA, bAjAra vANijja (vANijya) = vyApAra tihuaNa / (tribhuvana) = tIna loka samosaraNa (samavasaraNa) = samavasaraNa tihuvaNa / samavasaraNa saroa (saroja) = kamala __ (puMliMga + napuMsakaliMga) Agamattha (AgamArtha) = sUtrArtha, Agama | sara (saras) = sarovara kA artha siddhAlaya (siddhAlaya) = siddhoM kA maMdira, siddhAlaya (strIliMga) accaNA (arcanA) = pUjA dikkhA (dIkSA) = dIkSA , pravrajyA, accA (arcA) = pUjA, satkAra saMnyAsa avaNNA (avajJA) = apamAna, desavirai (dezavirati) = deza se pA~coM avagaNanA, tiraskAra niyamoM kA pAlana, alpAMze pApoMkA kannA (kanyA) = kanyA tyAga khaMti (kSAnti) = krodha kA abhAva, | gheNu (dhenu) = gAya zAnti, kSamA naI (nadI) = nadI, saritA khamA (kSamA) =krodha kA abhAva, zAnti, nAvA (nau) = naukA, vAhana mAphI niMdA (nindA) = nindA garihA (garhA) = pApa kI nindApayA (prajA) = prajA, saMtati cameDA-lA / (capeTA) = thappar3a, tamAcA pADhasAlA (pAThazAlA) = pAThazAlA caveDA-lA) pIi (prIti) = prema ciMtA (cintA) = cintA, vicAra puNNimA, (pUrNimA) = pUnama, pUrNimA jIvadayA (jIvadayA) = jIvoM kI dayA bohi (bodhi) = zuddha dharma kI prApti jIvahiMsA (jIvahiMsA) = jIva kA vadha, bhatti (bhakti) = bhakti, sevA, jIva kA nAza karanA mai (mati) = buddhi 108.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ mkkhiaa| (makSikA) = makkhI vINA (vINA) = vINA, eka prakAra kA macchiA vAjiMtra mAyA (mAyA) = mAyA, kapaTa, chala saMkalA (zrRGkhalA) = ber3I, jaMjIra, mAlA (mAlA) = mAlA sAMkala ratti / (rAtri) = rAtri samiddhi / (samRddhi) = AbAdI, pragati rAi sAmiddhi riu / (Rtu) = vasantAdi Rtu salAhA (zlAghA) = prazaMsA uu savvavirai (sarvavirati) = pA~coM mahAvratoM vnniyaa| (vanitA) = strI kA pAlana, sabhI pApavyApAroM kA tyAga vilyaa| sAhA (zAkhA) = vRkSa kI zAkhA , DAlI vizeSaNa aNupatta (anuprApta) = prApta kiyA huA | paviTTha (praviSTa) = praveza kiyA huA ugga (ugra) = tIvra , prabala |loddhaa (lubdhaka) = lobhI, lampaTa kuDubi (kuTumbin) = kuTumbavAlA, vAvAri (vyApArin) = vyApArI gRhastha |viyArarahia (vikArarahita) = cAi (tyAgina) = dAnI, tyAgI |vikArarahita thira (sthira) = nizcala, sthira sumiNatulla / (svapnatulya) = duhi (duHkhin) = duHkhI suviNatulla svapnasamAna dhaNi (dhanin) = dhanavAna suhi (sukhin) = sukhI avyaya aduva ) (de.) = ki, athavA kae / (kRte) = ke lie, nimitta , aduvA kaeNa-NaM adu / to (tadA) = taba , usa samaya udAhu / (utAhu) = athavA, ki, . pae (prage) = prabhAta meM uyAhu) purao (puratas) = Age Nu / (nu) = vitarka , prazna, hetu, pazcAtApa nu / - 109
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ kID (krIDa) kIl = = krIr3A karanA, = dhAtu gaN (gaNa) = ginanA |nAs (nAzay ) = nAza karanA gal (gal) galanA, sar3anA, naSTa mann (man-manya) = mAnanA, vicAranA honA, samApta honA, jharanA magg (mArgay) = DhUMDhanA, mAMganA | duha ) (duha) = dohanA doha / Das DaMka mAranA, ha~sanA bukkU } (bhaS) = bhauMkanA bhas lih ) (lih) = cATanA Nisajj } (nimajj) = DUbanA leha hindI meM 1. ajja sAhavo nayarAo viharissanti / 2. govAlA pae dheNUo dohihinti / ahaM sIsANamuvaesaM karissaM / 3. 4. makkhiA mahuM lehissai / 5. pAradviNo araNNe vaccihinte, tahiM ca vINAe jhuNiNA hariNIo vasIkarissante, pacchA ya tAMo hiMsihire / 6. tuM raNe jAjjAhise, tayA siMgho caveDAe paharehie / lodao moggareNa jaNeNa haNIa / 7. 8. tumhe guru bhattIe seveha, tANaM kivAe kallANaM bhavissai / 9. kannAo ajja pahuNo purao naccissanti, gANaM ca kAhinti / 10. ujjANe ajja jAissAmo, tattha ya saraMsi jAyAiM saroyANi jiNiMdANaM accaNAe giNhihissA / anuvAda kareM 11. ajja ahaM tattANaM ciMtAe ratti nessaM / 12. taM kajjaM kAhisi to davvaM dAhaM / 13. kAlimmi nariMdA dhammeNa payaM na pAlihire / 14. jai so dujjaNo * hohI, tayA parassa niMdAe tUsehii / * eka pada meM kabhI-kabhI sandhi hotI hai / (pA. 2.ni. 3) udA. kAhii-kAhI, hohii-hohI, dAhii-dAhI 110
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. puttANaM salAhaM na kAhaM 16. tIe mAlAe sappo atthi, jai mAlaM phAsihise tayA so Dahissai / 17. kalle puNNimAe mayaMko aIva virAihii / 18. vijjatthiNo ajjhayaNAya pADhasAlaM jAjjAhire / 19. ahuNA amhe pavayaNassa AlAve gaNihitthA / 20. amhe vANijjeNa dhaNiNo hoihimo, tumhe nANeNa paMDiA hossaha / 21. dhammeNa narA saggaM sivaM vA lahissanti / 22. ajja samosaraNe sirivaddhamANo jiNiMdo desaNaM kAhI, tattha ya bahuNo bhavvA bohiM aduva desaviraiM aduvA savvaviraiM ca giNhehire / 23. jai tumhe suttANi bhaNejjA tayA gIyaTThA hojjAhitthA / 24. kallammi dhammaM kAhAmi tti suviNatullami jiyaloe ko Nu mannai ? | 25. jiNadhammAo annaha sammaM jIvadayaM na pAsessaha / 26. kalimmi paviTThe muNINaM, AgamatthA galihinti / AyariA vi sIsANaM, sammaM suaM na dAhiMti ||1|| 27. naravaiNo kuTuMbiNA saha jujjhissanti / 28. je jiNapaDimaM, siddhAlayaM vA pUissanti tANaM gharaM thiraM hohI / navi atthi na vi hohI, pAeNa tihuvaNammi so jIvo / jo juvvaNamaNupatto, viyArarahio sayA hoi ||1|| 29. prAkRta meM anuvAda kareM tuma pApoM kI nindA karoge to sukhI hoMge / hama naukA meM baiTheMge aura sarovara meM krIr3A kareMge / hama svAmI ke lie mAlA gUMtheMge / vaha lobhI hai isalie brAhmaNoM ko dhana nahIM degA / 1. 2. 3. 4. 5. svapna meM candra ne mukha meM praveza kiyA isalie tU rAjya pAyegA / bodhi ke lie hama jinezvara ke caritra suneMge / 6. 7. giranAra meM bahuta vanaspatiyA~ haiM / jaba maiM vahA~ jAU~gA taba dekhU~gA / 111
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. vaha tyAgI hai, isa kAraNa garIboM ko dAna degA | 9. vaha tApasa hai, isalie phaloM kA AhAra karegA / 10. tuma kSamA dhAraNa karoge to durjana kyA karegA ? | 11. vasaMta Rtu meM nagara ke loga udyAna meM ghUmane jAyeMge taba vaha kanyA sakhiyoM ke sAtha avazya AyegI / 12. tApasa vana meM ugra tapa karatA hai aura tapa ke prabhAva se indra kI Rddhi prApta karegA / 13. tuma bar3oM kI sevA karoge to sukhI hoMge / 14. Apa sArtha ke sAtha vihAra karoge to jaMgala meM bhaya nahIM rahegA / 15. maiM saMsAra ke duHkhoM se DaratA hU~, isa kAraNa dIkSA grahaNa karUMgA / 16. tuma jIvahiMsA mata karo, anyathA duHkhI hoMge | 17. krodha prema kA nAza karatA hai, mAyA mitratA ko naSTa karatI hai, mAna vinaya kA nAza karatA hai aura lobha sabhI guNoM kA nAza karatA hai, isa kAraNa unakA tyAga kareMge / 18. cora dakSiNadizA meM gaye haiM kintu unakI avazya talAza karUMgA / 19. tU sarovara meM jAyegA to avazya DUba jAyegA / 20. vaha kuttA bhauMkegA kintu kATegA nahIM / 21. jIvadayA samAna dharma nahIM hai aura jIvahiMsA samAna adharma nahIM hai / -112
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 18 - (cAlU) bhaviSyakAla aura kriyAtipattyartha aura RkArAnta nAma 'soccha' Adi daza dhAtu (3/171,172) saMskRta prAkRta saMskRta prAkRta zru = soccha - sunanA muc = mocch - rakhanA, chor3anA gam = gaccha - jAnA vac = voccha - bolanA rud = roccha - ronA | chid = checcha - chedanA vid = vecch - jAnanA mida = bheccha - bhedanA, bheda karanA dRz = daccha - dekhanA bhuj = bhoccha - khAnA, 1. soccha Adi uparyukta daza dhAtuoM ke rUpa banAte samaya bhaviSyakAla ke pratyayoM meM se hi kA vikalpa se lopa hotA hai | udA. soccha + hii = socchii, socchihii / 2. uparyukta daza dhAtuoM meM pra. pu. ekavacana ke rUpa meM dhAtu ke anta meM vikalpa se anusvAra rakhA jAtA hai - udA. socchaM, socchiMssaM / gaccha ke rUpa ekavacana bahuvacana pra. pu. | gacchaM gacchissAmo, gacchihAmo, gacchimo, gacchihimo, gacchissaM, gacchessaM, gacchissAmu, gacchihAmu, gacchimu, gacchihimu, gacchissAmi, gacchessAmi, gacchissAma, gacchihAma, gacchima, gacchihima, gacchihAmi, gacchehAmi, gacchihissA, gacchihitthA gacchimi, gacchemi, a kA e hotA hai taba gacchessAmo gacchihimi, gacchehimi | vagairaha rUpa banate haiM | va 113
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvi. pa. | gacchisi, gacchesi. gacchitthA, gacchetthA, gacchihisi, gacchehisi, gacchihityA, gacchehitthA, gacchise, gacchese, gacchiha, gaccheha, gacchihise, gacchehise gacchihiha, gacchehiha, tR. pu. gacchii, gacchei, gacchinti, gacchenti, gacchihii, gacchehii, gacchihinti, gacchehinti, gacchie, gacchee, gacchinte, gacchente, gacchihie, gacchehie gacchihinte, gacchehinte, gacchire, gacchere, gacchihire, gacchehire jja-jjA pratyayasahita rUpa gacchijja - gacchijjA prathama puruSa gacchijjissaM gacchijjissAmo - mu - ma gacchijjissAmi gacchijjihAmo - mu - ma gacchijjihAmi gacchijjihimo - mu / ma gacchijjihimi gacchijjihissA gacchijjihitthA dvitIya puruSa / gacchijjihisi - se gacchijjihitthA, gacchijjihiha tRtIya puruSa | gacchijjihii - e- gacchijjihinti - nte gacchijjihire sarvapuruSa / gacchijja - gacchijjA sarvavacana - -114 -114
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ kriyAtipattyartha taiyAra pratyaya ekavacana bahuvacana kriyAtipattyartha / puMliMga strIliMga nto, mANo ntI, mANI ntA, mANA ntaM, mANaM jja, jjA ntA, mANA ntIo, mANIo, ntAo, mANAo ntAI, mANAI napuMsakaliMga sarvapuruSa sarvavacana vizeSya ke liMga anusAra prathamA ekavacana aura bahavacana ke una-una liMga ke pratyaya 'nta-+mANa' ko lagAne se uparyukta pratyaya banate haiM tathA sarvapuruSa-sarvavacana meM jja-jjA pratyaya dhAtu ko lagAne se kriyAtipattyartha ke rUpa banate haiM / (3/180) 3. kriyAtipattyartha - kriyA kI atipatti (niSphalatA) sUcita hotI hai / 'amuka kArya huA hotA to amuka kArya hotA' lekina pahalA kArya nahIM huA isalie usake Upara AdhAra rakhanevAlA dUsarA kArya bhI nahIM huA / isa prakAra kriyA kI niSphalatA sUcita hotI hai / (3/179) 4. kriyAtipattyartha - jaba saMketa yA zarta pUrI nahIM huI ho aise sAMketika vAkyoM meM prayukta hotA hai / udA. jai so vijja bhaNanto, tA sahI honto-yadi usane vidyA prApta kI hotI to vaha sukhI hotA / 5. prAkRta rUpAvatAra meM kriyAtipattyartha ke nta-mANa pratyaya ke pUrva a kA i-e kiyA hai / udA. hasiMto, haseMto, hasimANaM, hasemANaM vagairaha / 6. ArSa meM nto-mANo ke sthAna para nte-mANe pratyaya bhI lagatA hai / udA. hasante, hasamANe, honte, hunte, homANe | + 'mANa' pratyayAntavAle prayoga prAkRta sAhitya meM bahuta hI alpa dikhAI dete haiM / x prAkRta sAhitya meM se uddhRta kriyAtipattyartha ke tInoM liMga ke udA. puM. ekava. : jai tumaM saMpaimaM na muMcaMto, to haM maMsagiddhagiddhAiyANa bhakkhaM tha - 115
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ huMto / pUjASTaka (pR.24, gA.46) jo tUne mujhe aba nahIM chor3A hotA, to maiM mAMsa meM Asakta ityAdi pakSIyoM kA bhojana banatA / puM.bahuva. : te puNa jai annonnaM pAsaMtA, tayA tattha na visaMtA / (bRha0 gA. 3427) unhoMne jo paraspara eka dUsare ko dekhA hotA, to vahA~ praveza nahIM krte| puM. ekava. bahuva. jai tassa guNA huMtA, tA nUNaM jaNo vi (taM) salahato / (saMvega0 zA0 pR. 37, gA.98) jo unnameM guNa hote, to nizcaya loga bhI usakI prazaMsA karate / pu.ekava. bahuva. jaiajja pahu ! tae haM viNAsio hu~to, to kettiyamettA puttA majjha jaNayassa huMtA / (pU.pR.29, gA. 99) he svAmin ! jo tumhAre dvArA Aja merA vinAza kiyA gayA hotA, to mere pitAjI ke kitane putra hote ? (arthAt eka bhI nahIM hotA / ) puM. ekava. strI. ekava. : jai (tumha) taNayaM haM na harAvaMto, tA me suyA maraMtI / (pU.pR. 38, gA-24) jo maiMne tumhAre putra kA apaharaNa nahIM karavAyA hotA, to merI putrI mara jaatii| puM. ekava. strI. ekava. : eyaMmi mase acchaMte, (tA) esA paDimA aIva abbhudayaheU sappabhAvA huMtA / (tIrthakalpa pR.24) jo isa meM (pratimA meM) kAlA cihna-DAgha hotA to yaha pratimA atyanta abhyudaya meM kAraNabhUta aura prabhAvazAlI hotii| puM. ekava. napuM. ekava. : jai navaraM jIvAkula logo na diTTo hu~to, to suMdara hRtaM / (nizItha. bhA. 1, pR.pU) jo jIvoM se vyApta jagat dekhA hotA, to acchA hotA / puM. ekava. napuM. ekava. : jai paDhamameva so tumhehiM niyattio hoto, tA juttaM huMtaM / (mahA. ni.pR.98, gA. 99) jo pahale se hI vaha tumhAre dvArA vApisa lauTAyA (bhijavAyA return kiyA) hotA, to yogya hotA / puM. ekava. napuM. ekava. : jai mUle vi rosuppAyaNaM kareMto, tA, juttataraM hRtaM / (mahA.pR.9) jo prArambha meM hI rosa kI utpatti gussA kiyA hotA, to jyAdA acchA hotA / jai haM nAgacchaMto, tA ekkamavi pAvaM na me hutaM / (pUjA. pR.21, gA.13) jo maiM nahIM AyA hotA, to mujhe eka bhI pApa nahIM lagatA / strI. ekavacana - / jai gabbhAo paDaMtA, bAlattevAvi jai mamA hotA / tA kiM majjha nimitte, hojja imA AvayA tujjha ? 116
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ (karuNarasa kadaMbaka pR.33 (yadi merA garbhapAta ho gayA hotA athavA bAlyAvasthA meM hI mara gaI hotI to kyA mere nimitta se tujhe yaha Apatti hotI ?) strI. eka. / jai haM taM pucchaMtI, to so taiyA vi maha payAsaMto / pu. eka. (pUjA-pR.37 gathA. 75) (yadi maine use pUchA hotA to usane mujhe usI samaya batAyA hotA / ) strI. eka. / jai vallahajaNe maNo jAi, tahA jai taNU vi vaccaMtI naM. eka. tA nUNa kassai tavirahavihUrataM na hutaM / (pU.pR. 31 gAthA 75) (jisa prakAra priya manuSya ke viSaya meM mana jAtA hai, usI prakAra yadi zarIra bhI gayA hotA to usake viraha se vyAkulatA kisI ko nahIM hotI / ) napu. eka. / jai puNa dugaMchiesu kulesu eyANa jaNNamiha huMtaM, tA pu. bahu. kaha jayaekkapujjA ThAyaMtA taggihe muNiNo / (saMvega, pR.163 gAthA 61) (yadi 3 yahAM niMdita kuloM meM unakA janma huA hotA to jagat meM ajoDa rupa se pUjanIya aise muni unake ghara meM kaise rahate ?) jai savvaNNUhiM tikAladarisIhiM savva sukaraM diTuM huMtaM to NaM amhArisA kApurisA suhaM karato / (nizItha bhAga 1, pR. 5) (yadi trikAladarzI sarvajJoM ne sabakucha saralatA se ho jAya aisA dekhA hotA to hamAre jaise kAyara puruSa saralatA se kara lete) strI. eka. / hojja na saMjhA hojjA, na nisA timiraM pi na. e. pu.e. jai na homANaM, tA hotA kaha amhe, ia saMpai paMsulAlAvo / (kumArapAla carita sa. 5 gA. 105) yadi saMdhyA nahIM huI hotI, yadi rAtri nahIM huI hotI to hama kaise hote (hamArI kyA dazA hotI) isa prakAra abhI pAMsulA-durAcArI striyoM kA vacana hai / ) rUpa ekavacana bahuvacana puMliMga- | has - hasanto, hasamANo hasantA, hasamANA ho - honto, hunto, homANo | hontA, huntA, homANA strIliMga- | has - hasantI, hasamANI | hasantIo, hasamANIo 117
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ napuMsaka sarvapuruSa 7. hasantA, hasamANA ho hontI huntI hontA huntA, homANI, homANA has - hasantaM, hasamANaM hontaM, huntaM, homANaM 8. - puMliMga hoanto, hoantA hoamANo hoamANA " " hasantAo, hontIo, huntIo, hontAo, huntAo homANIo, ho + a = hoa aMga ke rUpa strIliMga ho antI, hoantA hoamANI, hoamANA jja - jjA pratyayasahita rUpa homANAo hasantAiM, hasamANAiM, hontAiM, huntAiM, homANAiM hasejja, hasejjA hojja, hojjA, hoejja, hoejjA hasamANAo 118 napuMsakaliMga hoantaM, hoantAI, hoamANaM, hoamANAiM RkArAnta nAma prAkRta meM R svara kA prayoga nahIM hotA hai / isa kAraNa RkArAnta zabdoM meM thor3e parivartana ke sAtha nimnAnusAra rUpa banate haiM -- (1) saMskRta saMbaMdhavAcaka RkArAnta zabdoM ke antya R kA ara hotA hai | udA. piara (pitR), jAmAara (jAmAtR) (2) vizeSaNavAcaka RkArAnta zabdoM ke antya R kA Ara hotA hai / udA. kattAra (kartR), dAyAra (dAtR) (3) tatpazcAt uparyukta zabda akArAnta banane se unake puMliMga aura napuMsakaliMga meM rUpa akArAnta puMliMga aura napuMsakaliMga ke samAna banate haiM / (3/45-47) udA. piA, piaro (pitR) prathamA ekavacana kattAraM (kartR) prathamA-dvitIyA ekavacana prathamA, dvitIyA ekavacana ko chor3akara sabhI vibhaktiyoM meM RkArAnta zabda ke antya R kA u bhI hotA hai aura unake rUpa ukArAnta puMliMga
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura napuMsakaliMga ke samAna banate haiM / (3/44) udA. piu (pitR), katu (kartR), dAu (dAtR) 9. puMliMga prathamA ekavacana meM R kA A vikalpa se hotA hai / (3/48) udA. piA (pitA), katA (kartA), dAyA (dAtA) 10. (1) saMbaMdhavAcaka RkArAnta zabdoM ke saMbodhana ekavacana meM antya kra kA a aura araM hotA hai / (3/39) udA. he pia !, he piaraM ! (pita) (2) vizeSaNavAcaka RkArAnta zabdoM ke saMbodhana ekavacana meM antya R kA a vikalpa se hotA hai / udA. he katta ! (kartR), he dAya ! (dAtR) 11. ArSa meM chaThI vibhakti ekavacana meM e pratyaya bhI lagatA hai| udA. piue, bhAue Adi akArAnta puMliMga rUpa piara, piu (pitR)-pitA ekavacana bahuvacana paDhamA / piA, piaro piarA piavo, piau, piao, piuNo, piU bIA / piaraM / piare, piarA, piuNo, piU taiA piareNa-NaM piarehi-hi-hiM piuNA piUhi-piUhiM hiM ca. cha. piarassa piarANa-NaM piuNo, piussa piUNa-NaM paMcamI piasto, piarAo piaratto, piarAo, piarAu-hi-hinto, piarAu-hi-hinto-sunto, piarA, piarehi-hinto-sunto, piuNo, piutto, piutto, piUo-u-hinto piUo-u-hinto-sunto -119
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattamI piare, piarammi, piaraMsi, piummi, piuMsi saMbohaNa N he pia, piaraM, piara, piaro pa. bI. taH ca. cha. paM. sa. piaresu-suM. piUsu-suM piarA, piavo, piau o, piuNo, piU (puMliMga) kattAra kattu (kartR)-karanevAlA bahuvacana kattArA, kattavo, kattau, kattao, ko, kattU kattAre, kattArA, ko, kattU kattArehi-hi ~-hiM, saM. ekavacana kattA, kattAro, kattAraM kattAreNa NaM kaNA kattArassa katuNo, kattussa kattAsto, kattArAo, kattArAu-hi- hinto, kattArA kattuNo, kattutto, kattUo-u-hinto kattAre, kattArammi, katArasi tuma, kattuMsi katta, kattAra, kAro 120 kattUhi-hiM - hiM kattArANa NaM, kattUNa-NaM. kattAsto, kattArAo, kattArAu-hi-hinto- sunto, kattArehi-hinto-sunto, katto, kattUo-u hinto- sunto kattAresu-suM. kattUsu-suM. kattArA, kattavo, kattau-o, ko, kattU
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. bI. saM. pa bI. } saM. kattAraM dhUA ghIA (napuMsakaliMga) kattAra kattu (kartR) katta, he kattAra dAyAraM zeSa puMliMgavat dAyAra-dAu (dAtR) dAtA, denevAlA he dAya, he dAyAra kattArAiM, kattArAi~, kattArANi, katUiM, kattUi~, kattUNi kattArAI kattArAi~, kattArANi, kattU, kattUi~, kattUNi zeSa puMliMgavat 12. RkArAnta strIliMga meM saMbaMdhavAcaka zabdoM meM nimnAnusAra parivartana hotA hai - (3/35) duhiA (duhitR) = putrI, lar3akI dAyArAiM, dAyArAi~, dAyArANi, dAUiM, dAUi~, dAUNi dAyArAI, dAyArAi~, dAyArANi, dAUiM, dAUi~, dAUNi naNaMdA ( nanAndR ) = nanada piusiyA ) (pitRSvasR ) = pitA kI bahana, bUA piucchA 121 mAusiA ) (mAtRSvasR) = mausI mA~ kI bahana * mAucchA mAarA mAA (mAtR) = mAtA, mA~ mAu sasA (svasR) = bahana susA
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. uparyukta zabda AkArAMta strIliMga banane se inake rUpa AkArAnta strIliMga nAma ke samAna hI hote haiM, mAu zabda ke rUpa ukArAnta strIliMga nAma ke samAna hote haiM kintu prathamA dvitIyA ekavacana meM mAu zabda kA prayoga nahIM hotA hai / udA. mAUo, mAUu, mAU prathamA bahuvacana 14. mAtR zabda kA kisI sthAna meM 'mAi' aisA zabda siddha hone se hasva ikArAnta strIliMga ke samAna rUpa bhI hote haiM / mAIo, mAIu, mAI bahuva . cha. bahuva mAINa, mAINaM 15. ye strIliMga mUla se AkArAnta na hone ke kAraNa saMbodhana ekavacana meM mAA, he mArA, he sasA Adi rUpa hote haiM / pa. udA. pa. bahuva . bI. vibhakti ekavacana mAA mAarA ta. bI. ca. cha. AkArAnta strIliMga rUpa mAA-mAarA-mAu (mAtR) - mAtA, mAaM, mAaraM mAAa mAAi, mAAe, mAarAa, mAarAi, mAarAe, mAUa, mAUA, mAUi, mAUe mAAa mAAi, mAAe, mAarAa, mAarAi, mAarAe, mAUa, mAUA, mAUi, mAUe " 122 mA~ bahuvacana mAAo, mAAu, mAA, mAarAo, mAarAu, mAarA, mAUo, mAUu, mAU mAAo, mAAu, mAA, mAarAo, mAarAu, mAarA, mAUo, mAUu, mAU mAAhi-hi-hiM, mAarAhi-hi-hiM, mAUhi-hi-hiM mAANaNaM, mAarANa-NaM, mAUNaNaM
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa. ma | mAAa, mAAi, mAAe, mAatto, mAAo-umAatto, mAAo-u-hinto, hinto-sunto, mAarAa, mAarAi, mAarAe, mAasto, mAarAo-u-hinto, mAasto, mAarAo-u-hinto sunto mAUa, mAUA, mAUi, mAutto, mAUo-u-hinto-santo mAUe mAutto-mAUo-u-hinto mAAa, mAAi, mAAe, mAAsu-suM, mAarAa, mAarAi, mAarAe, mAarAsu-suM, | mAUa, mAUA, mAUi, mAUsu-suM. mAUe he mAA, mAAo, mAAu, mAA, he mAarA mAarAo, mAarAu, mAarA, mAUo, mAUu, mAU sasA (svasR) bahana ekavacana bahuvacana sasA sasAo, sasAu, sasA sasaM sasAo, sasAu, sasA sasAa, sasAi, sasAe sasAhi-hiM-hiM sasAa, sasAi, sasAe sasANa-NaM sasAa, sasAi, sasAe, sasatto, sasAo, sasAu, sasatto, sasAo, sasAu, sasAhinto, sasAsunto sasAhinto sasAa, sasAi, sasAe sasAsu-suM he sasA sasAo, sasAu, sasA ca. cha. 123
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdArtha (puMliMga) akka (arka) = sUrya piara / (pitR) = pitA asogacanda (azokacandra) = zreNika piu / ke putra kA nAma, dUsarA nAma koNika | bhattAra / (bhartR) = svAmI, pati ahimannu ) (abhimanyu), vizeSanAma, | bhatu / ahimakSu ) arjuna kA putra, bhAyara, bhAu, (bhrAtR) = bhAI, bandhu ahimajju ) abhimanyu lakkhaNa (lakSmaNa) = rAma kA bhAI, Asama (Azrama) = Azrama, tApasa kA | lakSmaNa sthAna leha (lekha) = lekha kaurava (kaurava) = kururAjA ke vaMzaja, vAsudeva (vAsudeva) = vAsudeva kaurava |saccavaya (satyavada) = satya jAmAyara / (jAmAtR) = dAmAda | bolanevAlA, satyavAdI jAmAu / | siddhattha (siddhArtha) = siddhArtha rAjA, jIvAi (jIvAdi) = jIva-ajIva Adi bhagavAna mahAvIra ke pitA kA nAma nau tattva haraa, draha (hRda) = tAlAba, bar3A pahia (pathika, pAntha) = musAphira sarovara (napuMsakaliMga) agga (agra) = Age, zikhara bhAla (bhAla) = lalATa AyAraMga (AcArAGga) = AcArAMga sUtra, bhUyahia (bhUtahita) = jIvoM kA upakAra bAraha aMgoM meM se prathama aMga kA nAma | bhoyaNa (bhojana) = bhojana cIvaMdaNa (caityavaMdana) caityavaMdana lakkhaNa (lakSaNa) = lakSaNa, cihna cojja (codya) = Azcarya, prazna lalADa (lalATa) = bhAla, lalATa tattanANa (tattvajJAna) = jIvAdi tattvoM| NaDAla, kA jJAna | sagAsa (sakAza) = samIpa, pAsa meM parimANa (parimANa) = mAna, mApa |saraNa (zaraNa) = zaraNa, Azraya baMdhaNa (bandhana) = ber3I, bA~dhanA saroruha (saroruha) = kamala (puMliMga + napuMsakaliMga) paradAra (paradAra) = parastrI | sata / (zata) = sau kI saMkhyA mAhappa (mAhAtmya) = mahimA, prabhAva, | saya / baDappana sakamma (svakarma) = apanA karma -124
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ sayasahassa (zatasahasra) = lAkha, sau | sIsa (zIrSa) = mastaka bAra hajAra (strIliMga) jattA (yAtrA) = yAtrA, tIrthayAtrA pivAsA (pipAsA) = tRSA, pyAsa jAyA (jAyA) = strI mAA tattavattA (tattvavArtA) = tattvoMkI bAta mAarA (mAtR) = mAtA, mA~ tisalA (trizalA) = prabhu mahAvIra kI | mAu mAtA mAi duhiA) (duhita) = putrI, lar3akI | mAusiA (mAtRSvasa) = mAsI dhuA ) mAucchA dhIA ) vivatti (vipatti) = duHkha . devANaMdA (devAnaMdA) vizeSanAma, sasA) (svasR) = bahana mahAvIra prabhu kI mAtA kA nAma, devAnaMdA susA / naNaMdA (nanAndR) nananda, nanada settujii| (zatruayI) = zatrujI, eka paDivayA / (pratipat) ekama tithi, | settuMjI) nadI kA nAma pADivayA par3avA sohA (zobhA) = zobhA, dIpti piusiyA / (pitRSvasR) bUA, phUphI piucchA / vizeSaNa brahmA erisa (IdRza) = aisA, aisI rIti kA | dhaayaar| (dhAtR) = dhAraNa karanevAlA, katAra / (kartR) = kartA, karanevAlA dhAu vidhAtA, pAlana karanevAlA, katu / NAyAra / (jJAtR) = jJAtA , jAnanevAlA niSphala (niSphala) = nirarthaka, NAu phalarahita Neya (jJeya) = jAnane lAyaka nemittia (naimittika) = nimitta thokka ) (stoka) = alpa, thor3A / zAstra jAnanevAlA, jyotiSI parappara ) (paraspara) = anyonya, eka theva ) paroppara / dUsare ko dAyAra / (dAtR) = dAtAra, denevAlA |paruppara ) dAu / |pAlaga (pAlaka) = pAlana karanevAlA -125 thova za -
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaTTha (bhraSTa) = bhraSTa, patita |vattAra / (vaktR) = vaktA, bolanevAlA bhamaMta (bhramat) = ghUmatA bhattAra) (bhartR) = bhartA, poSaNa virUva (virUpa) = kurUpa, kharAba rUpa bhatta karanevAlA visamisia (viSamizrita) = jaharavAlA misia (mizrita) = mizraNa kiyA huA | vIyarAga (vItarAga) = rAgarahita raa (rata) = Asakta dhAtu .. allI (A + lI) = Azraya karanA, |puss| (pra + dviSa) = dveSa karanA AliMgana karanA, praveza karanA / paus / kaMkh / (kAsa) = cAhanA, pallodda / (paryas) = pheMkanA maha ) palhatth / ghoTTa (pA) = pInA ruMm / (rudha) = rokanA nigiNha / (ni + graha) = pakar3anA, |ruMdh / naggaha rokanA, zikSA karanA siNijjha (snihya) = sneha karanA nivaD (ni + pat) = giranA avyaya aMta-aMto (antara) = andara, bIca meM | jhaDitti-jhaDatti-jhatti (jhaTiti) ammo (de.) = Azcarya = jaldI aho (aho) = vismaya, Azcarya , zoka | tahiM (tatra) = vahA~ kira-ira-hira-kila (kila) = nizcaya, tahavi (tathApi) = to bhI saMbhAvanA, saMzaya saNiyaM (zanais) = dhIre-dhIre hindI meM anuvAda kareM1. haM vacchANaM paNNANi checchaM / 2. amhe sAhuNo sagAse tattAI socchissAmo / 3. jai mAA jattAe gacchii to vaccho duhiA ya rocchihinti / 4. amhe kira saccaM vocchissAmo / savvaNNU jhatti sivaM gacchihire / 6. haM sattuMjayaM gacchissaM, tahiM girissa sohaM dacchaM, taha settuMjIe naIe NhAhissaM , pacchA ya titthayarANaM paDimAo candaNeNa pupphehiM ca - - 126 -
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ accihimi, giriNo ya mAhappaM socchimi, pAvAiM ca kammAiM checchihimi, jIviaM ca sahalaM karissaM / 7. jai asogacaMdo nariMdo disAsu parimANaM kuNaMto tA nirae neva nivaDanto / 8. so AyAraMgaM bhaNejjA tA gIyattho honto / 9. jai haM sattuM nigiNhanto, tayA erisaM duhaM ahuNA kiM lahamANo ? 10. jai dhammassa phalaM havijja tayA paraloge suhaM lahejjA / 11. sAhammiANaM vacchalaM sai kujjA ti vIyarAgassa ANA ) 12. tisalA devI devANaMdA ya mAhaNI pahaNo mahAvIrassa mAUo Asi / 13. sirivaddhamANassa piA siddhattho nariMdo hotthA / 14. puvvaNhe akkassa tAvo thovo, majjhaNhe ya aIva tikkho, avaraNhe a thokko ai thevo vA / 15. sakammehiM iha saMsAre bhamaMtANaM jantUNaM saraNaM mAA piA mAarA bhAuNo susA dhUA a na havanti, ekko eva dhammo saraNaM / 16. jo bAhiraM pAsei, so mUDho, aMto pAsei so paMDio Neo / 17. piuNo sasA piusia tti, taha mAue ya sasA mAusiA ii kahei / 18. naNaMdA bhAussa jAyAe siNijjhai / 19. dhUA mAaraM piaraM ca silesai / 20. rAmassa vAsudevassa ya piarammi mAUsaM ya parA bhattI asthi / 21. sAsU jAmAUNaM paDivayAe pAhaDaM dAhinti / 22. jA nArI bhattArammi paussei sA suhaM na pAvei / 23. kulabAliyANaM bhattavo ceva devA / 24. mAA dhUANaM puttANaM ca bahuM dhaNaM appei / 25. je narA bhattuNamAese na vaTTante te duhiNo havanti / 26. AvayAsu je sahejjA haMti te cca bhAuNo / 27. dhUAe mAAe ya parUpparaM aIva neho atthi / 28. sAsUNaM jAmAuNo aIva piA havanti / 29. ahaM mAarAe ya piuNA ya bhAyarehiM ca sasAhiM ca saha siddhagirissa jattAe jAejjA / 30. dAyArANaM majjhe kaNNo nivo paDhamo hotthA / 31. rAmassa bhAyA lakkhaNo nieNa cakkeNa rAvaNassa sIsaM chindIa / - 127 GER
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32. satesu jAyate sUro, sahassesu ya paMDio | vattA sayasahassesu, dAyA jAyati vA na vA / / 33. iMdiyANaM jae sUro, dhammaM carati paMDio | vattA saccavao hoi, dAyA bhUyahie rao || prAkRta meM anuvAda kareM 1. 2. yadi usane jaharavAlA bhojana kiyA hotA to vaha mRtyu prApta karatA / yadi tumane jinezvara ke caritra sune hote to dharma prApta karate / 3. abhimanyu jindA hotA to kauravoM kI pUrI senA ko jIta letA / yadi usako tattvoM kA jJAna hotA to vaha dharma prApta karatA / 4. 6. 5. yadi Apa usa samaya baMdhana meM se chor3ate to maiM satya bolatA / rAvaNa ne parastrI kA tyAga kiyA hotA to vaha nahIM maratA / jJAtA ke pAsa usane tattvoM kA jJAna prApta kiyA / 7. 8. maiM tAlAba meM se kamala lUMgA aura mAtA aura bahana ko dUMgA / 9. mAtA aura pitA ke sAtha jinAlaya meM jAU~gA aura caityavaMdana karUMgA / 10. lakSmaNa ke bhAI rAma ne dIkSA lI aura mokSa prApta kiyA / 11. bahU ko nananda para atisneha hai / 12. garIboM ko pAlanevAle thor3e hI hote haiM / 13. vidhAtA ke lekha kA koI bhI ullaMghana nahIM karatA hai / 14. kurUpa bAlakoM para mAtA kA atIva sneha hotA hai / 15. jaise badhiroM (baharoM) ke Age gAyana niSphala hai vaise mUrkha puruSoM ke Age tattvoM kI bAteM niSphala haiM / 16. pratidina bahuta prANI marate haiM, to bhI ajJAnI 'hama maranevAle nahIM haiM' aisA mAnate haiM, isase dUsarA Azcarya kyA hai ? 17. nimitta ko jAnanevAle ne usake lalATa meM acche lakSaNa dekhe aura kahA ki tuma rAjA banoge / 18. vaha vezyA meM Asakta nahIM hotA to dharma se patita nahIM hotA / 19. mUrkha bhI dhIre-dhIre udyama karane se hoziyAra banatA hai / 128
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 19 karmaNi rUpa aura bhAve rUpa pratyaya - Ia (Iya), ijja 1. dhAtu ko Ia (Iya) athavA ijja pratyaya lagAkara taiyAra aMga ko kAla ke puruSabodhaka pratyaya lagAne se karmaNi yA bhAve rUpa banate haiM / ( 3/160) 2. bhaviSyakAla, kriyAtipattyartha Adi ke karmaNi yA bhAve rUpa kartari ke samAna hI hote haiM / (4/241 taH 4 / 257 ) 3. jo dhAtu sakarmaka ho to karmaNi prayoga aura akarmaka (karmarahita) ho to bhAveprayoga hotA hai / akarmaka dhAtu = lajjita honA, khar3A rahanA, honA, jAganA, bar3hanA, jIrNa honA, bhaya pAnA, jInA maranA, sonA, prakAzita honA aura khelanA, isa arthavAle dhAtu akarmaka jAnane cAhie, inase atirikta arthavAle dhAtu sakarmaka jAnane cAhie / 1 4. karmaNiprayoga meM kartA tRtIyA aura karma prathamA vibhakti meM AtA hai tathA karma ke anusAra kriyApada rakhA jAtA hai / udA. kartari-kuMbhAro ghaDaM kuNai = kuMbhAra ghaTa karatA hai (banAtA hai) * kuMbhAra dvArA ghaTa banAyA jAtA hai / kartari - rAmo jiNe accei = rAma jinezvaroM ko pUjatA hai / karmaNi-kuMbhAreNa ghaDo kuNIai = karmaNi-rAmeNa jiNA accijjaMti = rAma dvArA jinezvara pUje jAte hai / 5. bhAve prayoga meM kartA tRtIyA vibhakti meM AtA hai, karma nahIM hotA hai aura kriyApada tRtIyapuruSa ekavacana meM rakhA jAtA hai / udA. kartari bAlo jaggai = bAlaka jagatA hai / karmaNi-bAleNa jaggijjai = bAlaka dvArA jagA jAtA hai / kartari vacchA ramaMti bAlaka khelate haiM / karmaNi-vacchehiM ramijjai = bAlakoM dvArA khelA jAtA hai / = 129
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaNi-bhAve aMga has + Ia = hasIa ho + Ia = hoI has + ijja = hasijja ho + ijja = hoijja pad + Ia = paDhI ne + Ia = neI pad + ijja = paDhijja ne + ijja = neijja boll + Ia = bollIa ThA + Ia = ThAIa boll + ijja = bollijja ThA + ijja = ThAijja kaMp + Ia = kaMpIa jhA + Ia = jhAIa kaMp + ijja = kaMpijja jhA + ijja = jhAijja dekh + Ia = dekkhIa NhA + Ia = NhAIa dekkh + ijja = dekkhijja NhA + ijja = NhAijja isa prakAra aMga banAkara puruSabodhaka pratyaya lagAne para karmaNi-bhAve rUpa banate haiN| . vartamAnakAla vyaMjanAnta dhAtu = paDhIa, paDhijja - paDh (pa) = par3hanA ekavacana bahuvacana prathama puruSa paDhIami paDhIamo - mu - ma paDhIAmi paDhIAmo - mu . ma paDhIjjami paDhIimo - mu - ma paDhIjjAmi paDhijjamo - mu - ma paDhijjAmo - mu - ma paDhijjimo - mu - ma dvitIya puruSa paDhIasi, paDhIase paDhIitthA, paDhIaha paDhijjasi, paDhijjase paDhijjitthA, paDhijjaha tRtIya puruSa paDhIai, paDhIae, paDhIanti-nte, paDhiire, paDhijjai, paDhijjae | paDhijjanti-nte, paDhijjire puruSabodhaka pratyayoM ke pUrva a kA e hotA hai taba ekavacana | bahuvacana tRtIya puruSa / paDhIenti, paDhIente, paDhIeire, paDhijjei paDhijjenti, paDhijjente, paDhijjeire,
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSabodhaka pratyayoM ke pUrva a kA e aura jja-jjA pratyayasahita sarvapuruSa ) paDhIejja, paDhIejjA sarvavacana) paDhijjejja, paDhijjejjA sarvapuruSa paDhIaIa, paDhIjjaIa ( sarvavacana hyastana bhUtakAla sarvapuruSa paDhIitthA, paDhijjitthA, sarvavacana paDhIiMsu, paDhijjiMsu kartarivat - paDhIa ekavacana ArSa meM pra. pu. dvitIya paDhI ahi-ehi, paDhIasu-esu, puruSa parokSabhUta + adyatana bhUtakAla bahuvacana paDhIamo Amo imo-emo paDhIamu-Amu-imu-emu paDhijjamu-jjAmu-jjimu-jjemu paDhijjamo-jjAmo-jjimo-jjemo paDhIaha, paDhI ha paDhijja vidhi- AjJArtha paDhIijjasu-ejjasu, paDhIijjahi-ejjahi, paDhIijje-ejje, paDhIa paDhijjahi-jjehi, paDhijjasu, paDhijjesu, paDhijjijjasu, jjejjasu, paDhijjijjahi, jjejjahi, paDhijjijje-jjejje, 131 paDhijjaha, paDhijjeha
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArSa meM |paDhIijjasi, paDhIejjasi paDhIijjAha, paDhIejjAha paDhIijjAsi, paDhIejjAsi, paDhIijjAhi, paDhIejjAhi, . . paDhIAhi paDhijjijjasi, paDhijjejjasi, paDhijjijjAha, paDhijjejjAha paDhijjijjAsi,paDhijjejjAsi, paDhijjijjAhi, paDhijjejjAhi, paDhijjAhi tRtIya paDhIau, paDhIeu, paDhIantu, paDhIentu puruSa paDhijjau, paDhijjeu paDhijjantu, paDhijjentu sarvapuruSa | paDhIejja-jjA paDhIejjai, paDhIejjAi sarvavacana |J paDhijjejja-jjA paDhijjejjai, paDhijjejjAi bhaviSyakAla tRtIya puruSa ekavacana - * paDhihii, paDhehii, paDhissai paDhihie, paDhehie, paDhissae isa prakAra sabhI rUpa kartari ke samAna jAnane cAhie / kriyAtipatti ekavacana bahuvacana puMliMga | paDhanto paDhantA strIliMga / paDhantI paDhantIo napuMsakaliMga | paDhantaM paDhantAI Adi kartari vat sarvapuruSa / paDhejja - paDhejjA sarvavacana / svarAnta dhAtu - ho (bhU) = honA. hoIa, hoijja * SaDbhASA candrikA tathA ArSa meM Ia-ijja kA prayoga bhaviSyakAla meM dikhAI detA hai / paDhIihiG-e, paDhIehii-e, paDhijjihii-e, paDhijjehii-e, paDhIihijja-jjA, paDhIehijja-jjA, paDhijjihijja-jjA, paDhijjehijja-jjA Adi rUpa bhI hote haiN| ArSa meM-sAharijjissAmitti jANai (saMhariSye) kappasutte suttaM 30. 132
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAnakAla tRtIya pu. ekavacana hoIai, hoIei, hoijjai, hoijjei isa prakAra sabhI rUpa jAnane cAhie / sarvapuruSa / hoIejja, hoIejjA sarvavacana / hoijjejja, hoijjejjA bhUtakAla sarvapuruSa , hoIasI, hoIahI, hoIahIa sarvavacana / hoijjasI, hoijjahI, hoijjahIa ArSa meMsarvapuruSa-sarvavacana- hoIitthA, hoIiMsu, hoijjitthA, hoijjisu parokSabhUta + adyatana bhUtakAla sarvapuruSa-sarvavacana - hosI, hohI, hohIa ArSa meM - hotthA, haviMsu - kartarivat vidhi - AjJArtha tRtIya pu. ekavacana - hoIau, hoIeu, hoijjau, hoijjeu Adi / sarvapuruSa hoIejja, hoIejjA sarvavacana hoijjejja, hoijjejjA, hoIejjai, hoIejjAi hoijjejjai, hoijjejjAi bhaviSyakAla tRtIya puruSa ekavacana - * hohii, hohie - kartarivat kriyAtipatti ekavacana bahuvacana puMliMga honto, hunto hontA, huntA strIliMga hontI, huntI hontIo, huntIo napuMsakaliMga / hontaM, hantaM / hontAI, huntAI __Adi kartarivat * SaDbhASA candrikA meM hoIihii, hoIehii, hoijjihii, hoijjehii, hoIihijjajjA, hoIehijja-jjA, hoijjihijja-jjA, hoijjehijja-jjA Adi prayoga bhI dikhAI dete haiN| + SaDbhASA meM hoIantaM, hoijjantaM, hoIejja-jjA, hoijjejjA-jjA Adi prayoga bhI dikhAI dete haiN| -133
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAs dIsa sarvapuruSa / hojja-jjA sarvavacana ) hujja-jjA karmaNi aura bhAve meM hI upayogI dhAtuoM ke Adeza kra.saM. prAkRta kartari prAkRta karmaNi | saMskRta dhAtu artha dRz dekhanA 2. vaya vucca vac bolanA 3. ciN civa, cimma ikaTThA karanA 4. jiNa jivva jItanA suvva sunanA homa karanA thuvva stuti karanA luvva kATanA puvva pavitra karanA ci huvva o ooo - FNo + A A A A A A Xian Di 4M Gold at dhuvva hilAnA, M hamma khamma dubbha libbha vubbha rubha Dajjha bajjha saMrujjha | aNurujjha 16. ruMdh 17. Daha baMdha 19. saM + ruMdha 20. aNu + ruMdha rudh 18 kampana karAnA nAza karanA khodanA dohanA liha cATanA vahana karanA rokanA dah jalanA, jalAnA bandha bA~dhanA saM + rudh rokanA anu + rudh | AjJA mAnanA, anusaraNa karanA, AdhIna honA upa + rudh rokanA gam . jAnA has ha~sanA 134 21. uva + ruMdh | uvarujjha 22. gam gamma 23. has hassa
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra.saM. prAkRta kartari prAkRta karmaNi saMskRta dhAtu 24. bhaN bhaNNa bhaN 25. chuv chuvva spRz ruv ruvva rud laha labh 27. 28. kaha kath 29. bhuMj bhuj 30. har ha 26. kar 31. 32. tar 33. jar 34. fadd} ajj jAN vAhar ADhav 35. 36. 37. 38. siNijjha 39. sic 40. gaha-giNh 41. chiv labbha kattha bhujja hIra kIra tIra jIra viDhappa Navva Najja vAhippa ADhappa " sippa sippa gheppa, chippa ghippa kR tR j arju jJA vi+A+ha A+bh sniha sic-siJc graha spRz artha bolanA, par3hanA sparza karanA ronA prApta karanA kahanA khAnA haraNa karanA, le jAnA karanA tairanA jIrNa honA paidA karanA, jAnanA bolanA, bulAnA zurU karanA, AraMbha karanA kamAnA sneha karanA chAMTanA, siMcana karanA grahaNa karanA sparza karanA 6. civva se chippa paryanta ke dhAtuoM kA karmaNi aura bhAve prayoga meM hI vikalpa se prayoga hotA hai / jaba unakA prayoga hotA hai taba karmaNi-bhAve ke pratyaya lagAye binA usa-usa kAla ke puruSabodhaka pratyaya lagAye jAte haiM / 7. dIs aura vucca dhAtu meM yaha prayoga nitya hotA hai / 8. jaba civva, jivva Adi dhAtuoM kA prayoga nahIM karanA ho taba ciN-jiN vagairaha mUla dhAtuoM ko karmaNi-bhAve pratyaya lagAkara aMga banAkara usa-usa kAla ke puruSabodhaka pratyaya lagAne se bhI rUpa banate haiM / 135
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ kucha karmaNi aura bhAve rUpoM kA koSThaka dhAtu | vartamAnakAla | vidhyartha-AjJArtha | bhUtakAla | bhaviSyakAla | kriyAtipattyartha tR.pu. tR.pu. sarvapu. tR.pu. | sarvapu. ekavacana | ekavacana sarvavacana ekavacana | sarvavacana dIs dIsai dIsau dIsIa | (ni.2 se) (ni.2 se) pAsihii | pAsanto-ntI-ntaM | pAsejja-jjA dIsanto-ntI-ntaM dIsihii |dIsejja-jjA bhaN bhaNNai bhaNNau | bhaNNIa |bhaNihii bhaNNanto-ntI bhaNIaIa |bhaNNejja-jjA bhaNIai bhaNIau | bhaNijjaI bhaNihii |bhaNejja-jjA bhaNijjai | bhaNijjau |bhaNanto-ntI-ntaM has hassai hassau hassIa | hassihii | hassanto-ntI-ntaM hasIaIa hassejja-jjA hasIai | hasIau hasijjaIa hasihii | hasanto-ntI-ntaM hasijjai | hasijjau hasejja-jjA thuN thuvvai thuvvau thuvvIa thuvihii | thuvvanto-ntI-ntaM thuvvejja-jjA thuNIai thuNIau thuNIaIa | thuNihii thuNanto-ntI-ntaM thuNijjaI thuNejja-jjA thuNijjai | thaNijjau ne neIai neIau neIasI. | nehii nento-ntI-ntaM hI-hIa neijjai | neijjau | neijjasI nejja-jjA hI-hIa 9. zabda meM dra saMyukta vyaMjana ho to dra ke ra kA vikalpa se lopa hotA hai / (2/80) udA. cando, caMdro (candraH) / bhaddo, bhadro (bhadraH) ruddo, rudro (rudraH) / samuddo, samudro (samudraH) 136
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdArtha (puMliMga) akAla (akAla) = akAla , samaya binA | mArua (mAruta) = pavana, vAyu ANAla (AlAna) = baMdhana, hAthI ko rAhu (rAhu) = rAhu graha bA~dhane kA khUTA | viusa (vidvas) = vidvAn uvayAra (upakAra) = upakAra, Adara, vihi (vidhi) = prakAra, bhAgya , kartavya, sevA AjJA nAyamagga (nyAyamArga) = nIti, mArga sajjhAya (svAdhyAya) = zAstrapaThana, nIsaMda (ni:Syanda) = rasa kA jharanA, AvRtti karanA galanA samaNovAsaga-ya (zramaNopAsaka) paoga (prayoga) = prayoga, sAdhana I= zrAvaka, sAdhu kA upAsaka parisara (parisara) = samIpa sua (suta) = putra bhuyaga (mujaga) = sA~pa, sarpa (napuMsakaliMga) guMjia (guJjita) = gunagunAhaTa | bhadda / (bhadra) = kalyANa, sukha, ciMdha / (cihna) = cihna, laMchana, bhadra ciNha nizAnI mauNa) (mauna) = mauna jaMta (yantra) = yantra, mazIna |moNa duAra ) (dvAra) = daravAjA masANa / (zmazAna) = zmazAnabhUmi dAra susANa | vasaNa (vyasana) kaSTa, duHkha nahayala (nabhastala) AkAzatala surahi (surabhi) sugandha (puMliMga + napuMsakaliMga) rukkha (vRkSa) vRkSa, per3a (strIliMga) aujjhA (ayodhyA) = eka nagarI kA | parisA (parSada) = sabhA aojjhA nAma, ayodhyA sddhaa| (zraddhA) = dharmarAga, spRhA , kerisI (kIdRzI) = kisa prakAra kI saDDhA / = vizvAsa tArA (tArA) nakSatra, tArA / sahA (sabhA) = sabhA devI (devI) devI, uttama strI, paTarAnI maMgala vAra 137 POS
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ appa (alpa) thor3A asabbha (asabhya) kharAba, sabhya nahIM iyara (itara) anya dUsarA, hIna ucca (uccaka) unnata, U~cA uccaa kayaggha (kRtaghna) upakAra nahIM mAnanevAlA kiaMta (kiyat ) = kitanA . = (vizeSaNa) = = namakaharAma, gurua ( guruka) = bar3e, jyeSTa Thia (sthita) = khar3A rahA huA, rahA vIsatya (vizvasta) = vizvAsavAlA | sIyala (zItala) = ThaNDA, huA zIta thera ( sthavira ) = vRddha, vRddha jaina sAdhu sparzavAna dayAlu (dayAlu) = dayAvAna dhavala (dhavala) = sapheda, zveta dhutta (dhUrta) = Thaga | nimmala (nirmala) = svaccha paccakkha (pratyakSa) = sAkSAt, khullA, pratyakSa bhadda) (bhadra) = kalyANa karanevAlA, bhadra } sukhI, sarala svabhAvI raudda] ( raudra) = dAruNa, bhayaMkara, } bhISaNa rodda (sAmAsika zabda) annunnarUva (anyonyarUpa) = paraspara | mahilAmaNa (mahilAmanas) = striyoM kA svarUpavAna mana iMdiyavagga (indriyavarga) = indriyoM kA vivihacarita (vividhacaritra) = alagasamUha joyaNaparimaMDala (yojanaparimaMDala) alaga caritra golAkAra yojana pramANa nayasahassa (nayasahasra) = hajAroM nIti bhiccaguNa (bhRtyaguNa) = naukara ke guNa macchavahagAi (matsyavadhakAdi) sasiravi (zaziravi) = candra aura sUrya siharaparaMparA (zikharaparaMparA ) = zikharoM kI paramparA suyaNadujjaNavisesa (sujanadurjanavizeSa) = sajjana-durjana kA bheda macchImAra Adi surahi (surabhi ) = sugandhavAlA avyaya iNaM (idam) yaha (idam sarva pra. ekava .) | samaMtA (samantAt ) = cAroM tarapha keNai (kenacit ) = kisI ke dvArA jahasatti (yathAzakti) = zakti anusAra savvao ( sarvataH) = saba tarapha sakkhaM (sAkSAt) = pratyakSa hu ) ( khalu ) = nizcaya, vitarka, khu} bhAvanA, vartha meM 138
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. dhAtu ava-mann (ava + man) = avajJA karanI, dam (dam) = nigraha karanA apamAna karanA |saM-pa-majj (saM +pra + mRja) = sApha ava-laMba (ava + lamba) = Azraya lenA | karanA, nirmala karanA uva-yara (upa + kR) = upakAra karanA hiMD (hiND) = jAnA, ghUmanA cav (katha) = bolanA pamhas (vi + sma) = bhUlanA, vismaraNa honA hindI meM anuvAda kareM 1. je bhAvA puvvaNhe dIsIa, te avaraNhe na dIsanti / / 2. jaha pavaNassa rauddehiM guMjiehiM maMdaro na kaMpijjai, taha khalANaM asabbhehiM vayaNehi sajjaNANaM cittAiM na kaMpIire / 3. dhammeNa suhANi labmanti, pAvAiM ca nassaMti / 4. samaNovAsaehiM ceiesu jiNaMdANaM paDimAo accijjIa | viusANaM parisAe mukkhehiM mauNaM sevIau annaha mukkhatti najjihinti / 6. devehiM sIyaleNa suhaphAseNa surahiNA mArueNa joyaNaparimaMDalA bhUmI savvao samaMtA saMpamajjijjai / 7. aggiNA nayaraM DajjhIa / 8. gurUNaM bhattIe satthANaM tattAiM Navihire / 9. ajja vi aujjhAe parisare uccesu rukkhesu ThiehiM jaNehiM nimmale nahayale dhavalA siharaparaMparA tassa giriNo dIsai / 10. gurUNamuvaeseNa saMsAro tIrai / 11. bhadde ! kA tumaM devi vva dIsasi ? ! 12. sahA kerisI vuccae ? ! 13. jattha therA atthi sA sahA / 14. kalimmi akAle meho varisei, kAle na varisejja, asAhU pUijjanti, sAhavo na pUIire / 15. vesAo dhaNaM ciya giNhanti, na ha dhaNeNa tAo ghippanti / 16. hoi guruyANaM garuyaM, vasaNaM loyammi na uNa iyarANaM / jaM sasiraviNo gheppaMti, rAhuNA na uNa tArAo ||1|| 17. jalaNo vi gheppai suhaM, pavaNo bhuyago ya keNai naeNa / mahilAmaNo na gheppai, bahuehiM nayasahassehi ||2|| 18. pUijjati dayAlU jaiNo, na ha macchavahagAI / 19. ko kassa ettha jaNao, kA mAyA baMdhavo ya ko kassa | kIraMti sakammehiM, jIvA annunnarUvehiM ||3|| 139 -
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. savvassa uvayarijjai, na pamhasijjai parassa uvayAro | vihalaM avalaMbijjai, uvaeso esa viusANaM / / 4 / / 21. riuNo na vIsasijjai, kayAvi vaMcijjai na visattho / na kayagghehi havijjai, eso nANassa nIsaMdo / / 5 / / 22. vannijjai bhiccaguNo, na ya vannijjai suassa paccakkhe / mahilAo nobhayA vi hu, na nassae jeNa mAhappaM / / 6 / / 23. jIvadayAi ramijjai, iMdiyavaggo damijjai sayAvi / saccaM ceva cavijjai, dhammassa rahassamiNameva ||7|| 24. dIsai vivihacaritaM, jANijjai suyaNadujjaNaviseso / dhuttehiM na vaMcijjai, hiMDijjai teNa puhavIe ||8|| prAkRta meM anuvAda kare1. lakSmaNa dvArA zatru kA mastaka kATA gayA / 2. zrAvakoM dvArA guruoM ke vacana para zraddhA kI jAtI hai / (saddaha) 3. zraddhA se upAdhyAya ke pAsa jJAna prApta kiyA jAtA hai / 4. yogiyoM dvArA zmazAna meM mantroM kA dhyAna kiyA jAtA hai / (jhA) 5. naToM dvArA daravAje meM nRtya kiyA jAtA hai| 6. prajAjana rAjA kI AjJA kA apamAna na kreN| 7. cora ke lalATa meM agni dvArA cihna kiyA jAtA hai / 8. pahale koI jala aura vanaspati meM jIva nahIM mAnate the, lekina aba yantra ke prayoga se unameM sAkSAt jIva dikhAI dete haiM / 9. rAjA ke puruSoM dvArA cora pakar3A gayA aura daNDa diyA gayA / 10. jo dhana nyAyamArga se prApta kiyA jAtA hai, vaha kabhI bhI naSTa nahIM hotaa| 11. rAtri meM muniyoM dvArA svAdhyAya kiyA jAyegA / 12. ziSyoM ko sadA AcArya kI sevA karanI cAhie / 13. maiM duSkarmoM se mukta hotA huuN| 14. tuma moha se pAgala nahIM hote ho / 15. tU zatru dvArA jItA gayA | 16. tuma dharma dvArA rakSaNa karAye gae / 17. yadi hamezA dharma sunA jAya, dAna diyA jAya, zIla dhAraNa kiyA jAya, guruoM ko vandana kiyA jAya, vidhipUrvaka jinezvara kI pratimA kI pUjA kI jAya aura tattvoM kI zraddhA kI jAya to yaha saMsAra tairA jA sakatA hai| 18. thor3A bhI paropakAra kiyA jAya to paraloka meM sukhI baneMge / 19. bAlaka dvArA pitA kI AjJA mAnI gayI / 20. uttama puruSoM dvArA jo kArya prArambha kiyA jAtA hai usameM ve avazya va saphala hote haiN| - 140
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha - 20 kRdanta 1. kRdanta ke do prakAra haiM / vizeSaNarUpa kRdanta aura avyayarUpa kRdanta / 2. hetvartha aura saMbaMdhaka bhUtakRdanta avyayarUpa kRdanta haiM, unako koI vibhakti nahIM lagatI hai| 3. uparyukta do sivAya ke kRdanta vizeSaNarUpa kRdanta haiM, unake tInoM liMgoM meM rUpa banate haiN| avyayarUpa kRdanta hetvartha kRdanta 1. dhAtuoM ke aMga ko uM-tuM pratyaya lagAne para hetvartha kRdanta banatA hai, isa pratyaya ke lagane para pUrva a kA i athavA e hotA hai tathA ArSa meM ttae-tuM pratyaya bhI lagatA hai| udA. suNa + u = suNiuM, suNeuM / hasa + u = hasiuM, haseuM suNa + tuM = suNituM, suNetuM hasa + tuM = hasituM, hasetuM suNa + ttae = suNittae, suNettae | hasa + ttae = hasittae, hasettae suNa + tuM = suNittuM , suNettuM | hasa + tuM = hasittuM , hasettuM (zrotum) = sunane ke lie / (hasitum) = ha~sane ke lie jhAa + u = jhAiuM, jhAeuM jhAa + tuM = jhAituM, jhAetuM jhAa + ttae = jhAittae, jhAetae (dhyAtum) = dhyAna karane ke lie jhAa + tuM = jhAittuM, jhAetuM jhA + u = jhAuM jhA + tuM = jhAtuM caya = caiuM, caeuM, caitae, caetae, catuM, caetuM (tyaktum) = tyAga karane ke lie| kara = kariuM, kareuM, kastie, karettae, kastuiM, karetuM (kartum) = karane ke lie| . sva -141
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghettuM (gRhItum ) = grahaNa karane ke lie vottuM (vaktum ) = bolane ke lie rottuM (roditum ) = rone ke lie bhottuM (bhoktum) khAne ke lie boddhuM (boddhum ) = jAnane ke lie upayogI aniyamita hetvartha kRdanta sambandhaka bhUtakRdanta 2. dhAtu ke aMga ko tuM, uM, a, tUNa, UNa, tuANa, uANa pratyaya lagAne para sambandhaka bhUtakRdanta banatA hai, ye pratyaya lagAne para pUrva a kA i athavA e hotA hai / ArSa meM ttA, ttANaM, ttu aura iya pratyaya bhI lagate haiM udA. hasa + tuM = hasituM, hasetuM jhAa + a = jhAia, jhAea jhAa + tUNa = jhAitUNa, jhAetUNa jhAa + UNa = jhAiUNa, jhAeUNa jhAa + tuANa = jhAituANa, jhAetuANa hasa + uM hasiuM, haseuM = hasa + a = hasia, hasea hasa + tUNa = hasitUNa, hasetUNa hasa + UNa = hasiUNa, haseUNa hasa + tuANa = hasituANa, jhAa + uANa = jhAiuANa, jhAeuANa hasetuANa hasa + uANa = hasiuANa, haseuANa = hasa + ttA hasittA, hasettA hasa + ttANaM hasittANaM, hasa + ttu = hasitu, hasettu hasa + i = hasiya (hasitvA) = ha~sakara - " hattANaM mottuM (moktum) = chUTane ke lie daDuM (draSTum ) = dekhane ke lie kAuM ka) (kartum = karane ke lie jhAa + ttA = jhAittA, jhAetA jhAa + tANa = jhAittANaM, jhAettANaM jhAa + ttu = jhAitu, jhAetu jhAa + iya = jhAiya ( dhyAtvA ) dhyAna karake jhA = jhAtuM, jhAuM, jhAa, jhAtUNa, jhAUNa, jhAtuANa, jhAuANa, jhAia ( dhyAtvA) = dhyAna karake jhAa + tuM = jhAituM, jhAetuM jhAa + uM = jhAiuM, jhAeuM aniyamita sambandhaka bhUtakRdanta ghettUNa ghettu ANa, (gRhItvA) grahaNa karake vottUNa, vottu ANa ( uktvA) = kahakara kaTTu daTThUNa, daTTuANa (dRSTvA) = dekhakara kAUNa kAuANa (kRtvA) = karake 142
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ rottUNa, rottuANa (ruditvA) = rokara | moccA (muktvA) = khAkara bhottUNa, bhottuANa (bhuktvA) = khAkara moccA (muktvA) = chor3akara mottUNa, mottuANa (muktvA) = chor3akara maccA (matvA) = vicArakara gantUNa, gaMtuANa (gatvA) = jAkara | vaMdittA (vaMditvA) = vandana karake uThAe, uTThAya (utthAya) = uThakara | succA-soccA (zrutvA) = sunakara gaccA (gatvA) = jAkara suttA (suptvA) = sokara NaccA (jJAtvA) = jAnakara | sAhaTTa (saMhRtya) = saMkocakara bujjhA (buddhvA) = bodha pAkara 3. sambandhaka bhUtakRdanta ke pratyayasaMbaMdhI Na kA anusvArasahita bhI prayoga hotA hai | udA. tUNaM, UNaM, tuANaM, uANaM = hasitUNaM, hasiUNaM, hasituANaM, hasiuANaM Adi / vizeSaNarUpa kRdanta karmaNi bhUtakRdanta 4. dhAtu ke aMga ko a athavA ta pratyaya lagane para karmaNi bhUtakRdanta banatA hai, isa pratyaya ke lagane para pUrva ke a kA i hotA hai | yaha kRdanta vizeSaNa hone ke kAraNa isakA strIliMga 'A' lagAne para banatA hai, isake rUpa AkArAnta strIliMga ke samAna banate haiM tathA puMliMga napuMsakaliMga rUpa akArAnta puMliMga-napuMsakaliMga ke samAna banate haiM / udA. puMliMga / napuMsakaliMga strIliMga suNa + a = suNio7 (zrutaH) | suNiaM) (zrutam) | suNiA7 (zrutA) suNa + ta = suNito | suNitaM J | suNitA / rAmeNa desaNA suNiA - rAma dvArA dezanA sunI gaI / jhA + a = jhAaM, jhAtaM (dhyAtam) dhyAna kiyA gayA / hasa + a = hasiaM, hasitaM (hasitam) ha~sAyA / jhAa + a = jhAiaM, jhAitaM (dhyAtam) dhyAna kiyA gayA / LSO -143
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta kRdanta se prAkRta niyamAnusAra parivartana hokara banate kRdanta ukkiTThe (utkRSTam ) zreSTa kaDaM ) (kRtam) kiyA huA } kayaM gayaM (gatam) gayA huA huA, kahA huA cattaM (tyaktam) tyAga kiyA huA diTTha (dRSTam) dekhA huA siddhaM (sRSTam) tyAga kiyA huA, rakhA huA, alaga miTThe (mRSTam ) madhura, sApha, svaccha vaTTaM (vRtam) banA huA saMvuaM (saMvRtam:) DhakA huA, chupAyA huA suyaM (zrutam ) sunA huA hayaM (hatam) mArA huA dhatthaM (dhvastaM) naSTa huA, girA huA hiaM (hRtam) haraNa kiyA huA upayogI aniyamita karmaNi bhUtakRdanta (stam) duHkhI, pIr3ita apphuNNo ( AkrAntaH) duHkhI, ADhatto Araddho nayaM (natam ) namra, namA, jhukA huA / nibbuo (nirvRtaH) zAnta huA paNNattaM (prajJaptam) pratipAdana kiyA tatthaM dabAyA huA taThThe } (Arabdha) prArambha kiyA huA hityaMM dakko (daMSTaH) DaMka diyA huA daTTho daDDo (( dagdhaH) jalAyA huA daddho }(dagdhaH) ukkosaM (utkRSTam) zreSTha kilinno (klinnaH) gIlA, bhIgA huA khittaM (kSiptam) dUra kiyA huA gilANaM (glAnam) rogI gutto (guptaH) chupAyA huA, cakkhiaM (AsvAditam) cakhA huA chittaM (spRSTam) sparza kiyA huA chUDhaM (kSiptam) pheMkA huA lukko chikko ) (chuptaH) sparza kiyA huA luggo } chutto jaDhaM (tyaktam) tyAga kiyA huA jhosiaM (kSiptam) pheMkA huA ThaDDo (stabdhaH ) abhimAnI, akkar3a diNNaM (dattam) diyA huA duddhaM (dugdham ) dohA huA nicchUDhaM (udvRttam) bAhara nikAlA huA, Upara pheMkA huA (rugNaH) = rogI | lhikko (naSTaH) = bhAgA huA naSTa huA | viDhattaM (arjitam ) = paidA kiyA huA volINo (atikrAnta) = ullaMghana kiyA huA 988
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ vosaTTo (vikasitaH) = vikAsa pAyA huA | mukko / (muktaH) tyAga kiyA huA, nimiaM (sthApitam) sthApanA kiyA | mutto / chur3AyA huA huA | muddhaM (mugdham) mohita, mUrkha nisuTTo (nipAtitaH) mArA huA, luaM (lUnam) kATA huA girAyA huA pamhuTTho (de. vismRtaM) naSTa, bhUlA huA | skko| (zaktaH) = samartha palhatthaM / (paryastam) pheMkA huA, | satto / palloTeM dUra kiyA huA saNiddhaM ) (snigdham) = mAyAlu, phuDaM (spRSTam) sparza kiyA huA siNiddhaM / snehAlu phuDaM (spaSTam) spaSTa kiyA huA nidhaM / milANaM (mlAnam) sUkhA huA, siliTTho (zliSTaH) bheMTA huA murajhAyA huA, khinna sutto (suptaH) soyA huA kartari bhUtakRdanta 5. karmaNi bhUtakRdanta ko vaMta pratyaya lagAne se kartari bhUtakRdanta banatA hai | udA. gaya-gayavaMto (gatavAn), suya-suyavaMto (zrutavAn) karmaNi vartamAnakRdanta 6. dhAtu ke karmaNi aMga ko puMliMga-napuMsakaliMga meM nta-mANa pratyaya aura strIliMga meM I, ntI, ntA, mANI, mANA pratyaya lagAne para karmaNi vartamAna kRdanta banatA hai, ye pratyaya lagane para pUrva a kA vikalpa se e hotA hai | udA. puMliMga napuMsaoNkaliMga | strIliMga hasijja - hasijjanto / hasijjantaM hasijjaI, hasijjeI hasijjento / hasijjentaM hasijjantI, hasijjentI hasijjamANo hasijjamANaM hasijjantA hasijjantA hasijjemANo hasijjemANaM hasijjamANI, hasijjemANI hasijjamANA, hasijjemANA hasIa - hasIanto hasIantaM hasIaI, hasIeI hasIento hasIentaM hasIantI, hasIentI hasIamANo | hasIamANaM hasIantA, hasIentA * 145
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ hasI mANo (hasyamAnaH)- ha~sAtA dIsa santo seto dIsamANo dIsemANo (dRzyamAnaH) dikhAI detA - ho tic hasI mANaM hasyamA-ha~sAtA (hasyamAnA)- ha~sAtI dIsaI, dIseI dIsantI, dIsentI |dIsantA, dIsentA dIsantaM dIsentaM dIsamANaM dIsemANaM (dRzyamAnam)dikhAI detA kartari vartamAnakRdanta 7. dhAtu ke kartari aMga ko puMliMga napuMsakaliMga meM nta-mANa pratyaya aura strIliMga meM I, ntI, ntA, mANI, mANA pratyaya lagAne para kartari vartamAna kRdanta banatA hai, ye pratyaya lagane para pUrva a kA vikalpa se e hotA hai / puMliMga napuMsakaliMga strIliMga udA. hasa + nta= hasanto, hasento hasa+mANa = hasamANo, hasemANo hoto hunto homANo ( hasan-hasamAna :) ha~satA ho - hoanto hoento hoamANa hoamANaM hoemANo hoemANaM | hasIamANI, hasIemANI hasI amANA, hasIemANA hasantaM, hasentaM hasamANaM, hasemANaM hasantI ha~satI hoantaM hoentaM dIsamANI, dIsemANI dIsamANA, dIsemANA (dRzyamAnA)- dikhAI detI hontaM huntaM homANaM (hasat-hasamAnam) hasa+ntA ha~satA hasa + I = hasaI, haseI 146 = hoI hontI, huntI, hontA, hutA homANI, homANA (bhavan-bhavamAnaH)- hotA (bhavad-bhavamAnam) (bhavantI-bhavamAnA) hotI hotA hasantI, = hasantA, hasentA | hasa+mANI = hasamANI, hasemANI | hasa+mANA = hasamANA, hamANA (hasantI-hasamAnA) hasentI ha~satI hoaI, hoeI hoantI, hoentI hoantA, hoentA hoamANI, hoemANI hoamANA, hoemANA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaviSya kRdanta 8. dhAtu ko 'issa' pratyaya lagAkara vartamAna kRdanta ke pratyaya lagAne para bhaviSya kRdanta banatA hai| udA. puMliMga | napuMsakaliMga | strIliMga jiNa+issa = jiNissanto, | jiNissantaM, jiNissaI, jiNissamANo | jiNissamANaM jiNissantI, jiNissantA, jiNissamANI, jiNissamANA (jeSyan-jeSyamANaH) . (jeSyan-jeSyamANam)- (jeSyantI-jeSyamANA) jItatA hogA | jItatA hogA | - jItatI hogI vidhyartha kRdanta 9. dhAtu ke aMga ko tavva, avva, aNIa (aNIya) aura aNijja pratyaya lagAne para vidhyartha karmaNi kRdanta banatA hai, tavva aura avva pratyaya lagane para pUrva a kA i athavA e hotA hai / udA. boha - bohiavvaM , boheavvaM , bohaNIaM , bohitavvaM , bohetavvaM , bohaNijjaM / (boddhavyam-bodhanIyam) - jAnane yogya jhAa - jhAiavvaM, jhAeavvaM, jhAaNIaM, jhAitavvaM, jhAetavvaM, jhAaNijjaM (dhyAtavyam - dhyAnIyam) - dhyAna karane yogya jhA - jhAavvaM , jhANIa, jhAtavvaM , jhANijjaM upayogI aniyamita vidhyartha kRdanta kAyavvaM (kartavyam) = karane yogya mottavvaM (moktavyam) = chor3ane yogya ghetabbaM (gRhItavyam) = grahaNa karane yogya | rottav (roditavyam) = rone yogya daTThadaM (draSTavyam) = dekhane yogya haMtavvaM (hantavyam) = mArane yogya bhottavaM (bhoktavyam) = bhugatane yogya, khAne yogya - -147
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. mUladhAtuoM ko ira pratyaya lagAne para kartRsUcaka kRdanta banatA hai / udA. has = hasiro (hasanazIlaH) = |roviraM = (rudanazIlam) = ronevAlA ha~sanevAlA bham = bhamiro (bhramaNazIlaH) = bhramaNa hasirA / (hasanazIlA) ha~sanevAlI karanevAlA hasirI) |bhamirA / (bhramaNazIlA) bhramaNa hasiraM (hasanazIlam) = ha~sanevAlA bhamirI ) karanevAlI rov = roviro (rudanazIlaH) = ronevAlA bhamiraM (bhramaNazIlam) bhramaNa karanevAlA rovirA / (rudanazIlA) = ronevAlI rovirI isI taraha lajjiro = lajjAvAna, jampiro = bolanevAlA, veviro = kampana karanevAlA, namiro = namra, gabiro = garviSTha ityAdi / 11. kartRsUcaka kRdanta siddha saMskRta para se bhI banate haiN| kattA (kartA) = karanevAlA | pAyago / (pAcakaH) = pakAnevAlA kuMbhaAro) (kumbhakAraH) = kumbhAra pAyao) kuMbhAro / | bhttaa| (bhartA) = poSaNa karanevAlA gaMtA (gantA) = jAnevAlA bhaTTA jAyago / (yAcakaH) = mAMganevAlA lohyaaro| (lohakAraH) = luhAra jAyao) lohAro dAyago / (dAyakaH) = denevAlA suvaNNaAro) (suvarNakAraH) = sonI daayo| suvaNNagAro 12. zabda ke andara tva kA cca, thva kA ccha, dva kA jja aura dhva kA jjha prayogAnusAra banatA hai / (2/15) udA. kiccA (kRtvA) picchI (pRthvI) vijjaM (vidvAn) bujjhA (buddhvA) 13. zabda meM saMyukta vyaMjana kA antyAkSara la ho to usake pUrva i rakhI jAtI hai| udA. kilinno (klinnaH) | siloo-go (zlokaH) kileso (klezaH) gilaayi| (glAyati) siliTuM (zliSTam) gilAi / -148
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. tRtIyA vibhakti ke sthAna para kahIM-kahIM saptamI vibhakti bhI rakhI jAtI hai / udA. tribhiH taiH, teSu-tesu alaMkiyA puhavI / zabdArtha (puMliMga) aggi (agni) = agni niama (niyama) = nizcaya, gRhIta pratijJA accaya (atyaya) = vinAza, maraNa, | paDiyAra (pratikAra) = AnevAlI vastu viparIta AcaraNa ko rokanA, roga kA ilAja, badalA Agama (Agama) = zAstra, siddhAnta pasu (paza) = pazu uvAya (upAya) = upAya | vAyasa (vAyasa) = kauA gabma (garbha) = garbha saMvega (saMvega) = saMsAra se vairAgya jaMbUkumAra (jaMbUkumAra) = vizeSanAma, suvijja (suvaidya, suvidyaH) = acchA jaMbUkumAra | vaida, zreSTha vidyAvAlA . jAma (yAma) = prahara soga (zoka) = zoka jIvaloga (jIvaloka) = duniyA, jagat napuMsakaliMga kumAstaNa (kumAratva) kumArapanA pAhuDa (prAbhRta) = bheMTa, upahAra davaliMga (dravyaliMga) muniveza, bAhyaveza porusa / (pauruSa) = puruSatva , puruSArtha paccakkhANa (pratyAkhyAna) pratyAkhyAna | porisa / parikkhaNa (parIkSaNa) parIkSA karanA / vatthu (vastu) = padArtha, cIja suha (zubha) = maMgala, kalyANa strIliMga amarI (amarI) = devI |piasahI (priyasakhI) = premapAtra sakhI Ayai (Ayati) = bhAvI , bhaviSyakAla | pIDA / (pIDA) = pIr3A, duHkha AloyaNA (AlocanA) = prAyazcitta hetu pIlA doSa kahanA, batAnA |mahAdevI (mahAdevI) = paTarAnI Ahi (Adhi) = mAnasika pIr3A ramaNI (ramaNI) = sundara strI kAyA (kAyA) = deha satti (zakti) = zakti, sAmarthya kinnarI (kinnarI) = vyaMtara devI / sAviyA / (zrAvikA) = zrAvikA niddA (nidrA) = nidrA sAviA siddhi (siddhi) = mokSa
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ __puMliMga + napuMsakaliMga pANa (bahuvacana) (prANa) indriyAdi dasa prANa vizeSaNa alaMkia (alaGkRta) zobhita paricatta haA ummatta (unmatta) matta, pariNIa (pariNIta) vivAhita carama / (carama) antima mukkhatthi (mokSArthina) mokSa kA arthI carima lagga (lagna) lagA huA, sambandhita dhaNavaMta (dhanavat) dhanavAna vayaNijja (vacanIya) nANi (jJAnin) jJAnavAna viyakkhaNa (vicakSaNa) hoziyAra, kuzala pariccatta (parityakta) tyAga kiyA | samattha (samartha) samartha avyaya nUNa, nUNaM (nUnam) nizcaya, vicAra, kAraNa sAmAsika zabda ajasaghosaNA (ayazoghoSaNA) apayaza | jIvadayAmaya (jIvadayAmaya) kI ghoSaNA, jIvadayArUpa kAlasappa (kAlasarpa) kAlarUpI sarpa juvaipiyA (yuvatipitA) strI ke pitA niyayakulaM (nijakakulaM) apane kula ko dhAtu abhi + nand (abhi + nand) prazaMsA | uvvah (ud + vah) vahana karanA, karanA | pAlana karanA A + loya (A + lok) dekhanA, | khaMD (khaNDa) tor3anA, Tukar3e karanA talAza karanA| peccha (pra + IkSa) dekhanA uvajja (ut + pad) utpanna honA | vajja (vRja-vaja) tyAga karanA hindI meM anuvAda kareM 1. pANANamaccae vi jIvehiM akaraNijjaM na kAyavvaM , karaNIaM ca kajja na mottavvaM / 2. dhamma kuNamANassa sahalA jaMti rAIo / 3. jeNa imA puhavI hiDiMUNa diTThA, so naro nUNaM vatthUNaM parikkhaNe viyakkhaNo hoi / = -150 -
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. kAlasappeNa khAijjantI kAyA keNa dharijjai, natthi tattha ko vi uvAo / 5. savve jIvA jIviuM icchanti, na marittae, tao jIvA na haMtavvA / 'parassa pIDA na kAyavvA' ii jeNa na jANiaM teNa paDhiAe vijjAe kiM ? 7. mukkhatthIhiM jIvadayAmao dhammo kareavvo / 6. 8. kA sattI tIe tassa purao ThAiuM / 9. pariccaiya porusaM, apAsiUNa niyayakulaM, agaNiUNa vayaNIaM, aNAloiUNa AyaiM, paricattaM teNa davvaliGgaM / 10. jaM jiNehiM pannattaM tameva saccaM ia buddhI jassa maNe niccalaM tassa sammattaM / 11. coro dhaNiNo dhaNaM harittae ghare pavisIa / 12. paccUse jiNe acciya, gurU ya vaMdittA, paccakkhANaM ca kirattu, pacchA ya bhoNaM kujjA / 13. guruNA dhammaM kuNamANANaM sAvagANaM, samAyaraMtINaM ca sAviANaM uvaeso diNNo / 14. piuNA sikkhIamANo putto sikkhIjjatI ya puttI guNe lahejja / 15. sA mahAdevI surANaM ramaNIhiM salahijjaMtI, kinnarIhiM gAijjaMtI, buhehiM thuvvaMtI, baMdhuNA mitteNa ya abhinaMdijjaMtI gabhamuvvahai / 16. ego jAyai jIvo, ego mariUNa taha uvajjei / ego bhai saMsAre, ego cciya pAvai siddhiM // 1 // 17. nANeNaM ciya najjai, karaNijjaM taha ya vajjaNijjaM ca / nANI jANai kAuM, kajjamakajjaM ca vajjeuM ||2|| 18. jaM jeNa pAviyavvaM, suhamasuhaM vA jIvaloyaMmmi | taM pAvijjai niyamA, paDiyAro natthi eyassa ||3|| 19. jammaMtIe sogo, vaDDhatIe ya vaDDhae ciMtA | pariNIAe daMDo, juvaipio dukkhio niccaM ||4|| 20. jaM ciya khamai samattho, dhaNavaMto jaM na gavviro hoi / jaM ca suvijjo namiro, tesu tesu alaMkiA puhavI ||5|| 21. lajjA cattA, sIlaM ca khaMDiaM, ajasaghosaNA diNNA / jassa kae piasahi !, so cea jaNo ajaNo jAo ||6|| 22. jattha ramaNINa rUvaM, ramaNijjaM pecchiUNa amarIo | lajjaMtIo vva ciMtAi, kaha vi niddaM na pAvaMti ||7|| 151
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. gAyaMtA sajjhAyaM, jhAyaMtA dhammajhANamakalaMkaM / jANatA muNiyavvaM, muNiNo Avassae laggA ||8|| prAkRta meM anuvAda kareM 1. jaMbUkumAra ne kumAra avasthA meM apanI saba Rddhi kA tyAga karake (ca ) cAritra grahaNa kiyA (giha) | 2. maiM zAstra par3hane ke lie (ahijj) guru ke pAsa jAtA hU~ / 3. guru pramAda karate ( pamajja) sAdhu ko par3hane ke lie (par3ha) kahate haiM / 4. rAtri ke prathama prahara meM sokara (suva) aura antima prahara meM jagakara (jagga) kiyA jAnevAlA (kIra ) abhyAsa sthira banatA hai / 5. manuSyoM meM sonI, pakSiyoM meM kauA aura pazuoM meM siyAla kapaTI hotA hai / 6. pAThazAlA meM adhyayana karatI (kuNa) kanyAoM ko tuma inAma do / 7. manuSyoM kI Adhi haraNa karane kA upAya (hara) zAstrazravaNa se atirikta anya koI nahIM hai / 8. agni dvArA jalatI (Dajjha ) strI kA usane rakSaNa kiyA ( rakkha ) / 9. rAma dvArA kahI jAnevAlI (ka) bAta sunakara (suNa) usane vairAgya prApta kiyA / 10. jAnane yogya (jANa) bhAvoM ko tuma jAno ! 11. mUrkha vyakti ne apanA vastra agni meM DAlA (khi) aura vaha jala gayA (Dah) / 12. sAdhuoM kI sevA dvArA usake dina vyatIta hue ( volINa) 13. jIvoM kA vadha karanevAlA aura mAMsa kA bhakSaNa karanevAlA (bhakkha) manuSya rAkSasa kahalAtA hai / 14. vaha guru ke pAsa pApoM kI AlocanA lene ke lie (giNha) jAte hue ( vacca) zaramAtA hai / 15. vaha samAdhipUrvaka mRtyu pAkara (pAva) svarga meM deva huA / 16. rote (ruv) bAlaka ko tU hairAna mata kara / 17. ha~satA huA bAlaka saba ko priya lagatA hai / 18. grahaNa karane yogya ko " (gaha-giNh) grahaNa kara, tyAga karane yogya kA (ca) tyAga kara / 152
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 21 vyaanAnta nAma, taddhita, adhikatAdarzaka aura zreSThatAdarzaka pratyaya prAkRta meM vyaMjanAnta nAma ke antya vyaMjanoM kA lopa hotA hai lekina kucha zabdoM meM vizeSatA hai, vaha Age batAyeMge / 1. vyaMjanAnta nAmoM ke antya vyaMjana kA jinameM lopa hotA hai unake rUpa pahale batAye gaye a kArAnta, ikArAnta-u kArAnta puMliMga aura napuMsakaliMga nAmoM ke samAna banate haiM | udA. jaso (yazas) jammo (janman) tamo (tamas) dhaNI (dhanin) cakkhU (cakSuSa) hatthI (hastin) 2. s kArAnta aura n kArAnta nAmoM kA puMliMga meM hI prayoga hotA hai lekina dAma (dAman), sira (ziras), naha (nabhas) zabdoM kA prayoga napuMsakaliMga meM hI hotA hai| puM. prathamA ekavacana napuMsaka prathamA ekavacana udA. uro (urasa) = vakSasthala dAmaM (dAman) mAlA jaso (yazas) = yaza siraM (ziras) mastaka tamo (tamas) = andhakAra nahaM (nabhas) AkAza teo (tejas) = teja pao (payas) = dUdha, jala tavo (tapas) = tapa jammo (janman) = janma nammo (narman) = ha~sI, krIr3A mammo (marman) = marma, rahasya apavAda :- kucha sthAnoM meM napuMsakaliMga meM bhI prayoga dikhAI dete haiM / udA. seyaM (zreyas) kalyANa sammaM (zarman) kalyANa vayaM (vayas) umra camma (carman) camar3A sumaNaM (sumanas) zreSTha mana, udAra citta -153 -
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. zarad Adi zabdoM meM antya vyaMjana kA a hotA hai, prAvRS aura AyuS zabda ke antya S kA sa aura dhanuS zabda ke S kA ha vikalpa se hotA hai / zarad aura prAvRS zabda ke rUpa puMliMga meM hI hote haiM / , sarao (zarada) = zaradaRtu misao (bhiSaj ) = vaidya udA. pAuso (prAvRS) = varSARtu Auso saM (AyuS) = Ayu AU-uM (dhanuSa) = dhanuSya, cApa, kArmuka, dhaNU 4. an antavAle puMliMga nAmoM meM antya an kA vikalpa se ANa hotA hai, jaba ANa nahIM hotA hai taba n kA lopa hotA hai / udA. addha-advANa (adhvan) mArga, rAstA appa-appANa (Atman) AtmA uccha-ucchANa (ukSana) vRSabha, baila gAva-gAvANa (grAvana) patthara juva- juvANa (yuvana) yuvAna takkha takkhANa (takSana) suthAra taccha-tacchANa pusa- pusANa (puSana) sUrya bamha-bamhANa (brahman) bramhA mahava-mahavANa (maghavan) indra muddha muddhANa (mUrdhana) mastaka rAya-rAyANa (rAjana) rAjA sa-sANa (zvana) kuttA sukamma sukammANa puMliMga puMliMga puMliMga puMliMga + napuMsakaliMga puliMga + napuMsakaliMga (sukarmana) acche karmavAlA puMliMga puMliMga puMliMga puMliMga puMliMga puMliMga puMliMga puMliMga puMliMga puMliMga puMliMga puMliMga puMliMga vizeSaNa 5. uparyukta zabdoM ke rUpa a kArAnta puMliMga ke samAna banate haiM, lekina mUla zabda addha- appANa Adi ke rUpoM meM kucha vizeSatA hai, vaha nIce batAte haiMprathamA ekavacana meM A pratyaya, prathamA dvitIyA bahuvacana, caturthI, paMcamI 154
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura SaSThI ekavacana meM No pratyaya, tRtIyA ekavacana meM NA pratyaya tathA dvitIyA ekavacana, caturthI, SaSThI bahuvacana meM iNaM pratyaya lagate haiM / ye pratyaya jyAdA lagate haiM | caturthI aura SaSThI vibhakti sivAya * No pratyaya lagAne para pUrvasvara dIrgha hotA hai / uparyukta niyamAnusAra taiyAra hue pratyaya - bamha (brahman) ekavacana bahuvacana ekavacana bahuvacana pa. A bamhA bamhANo bI. iNaM No bamhiNaM bamhANo ta. NA bamhaNA ca.-cha. bamhiNaM paM. No bamhANo sa. 0 saM. 0 6. an antavAle nAmoM meM uparyukta rUpa adhika banate haiM, zeSa rUpa deva ke samAna banate haiM / bamha-bamhANa zabda ke saMpUrNa rUpa ekavacana bahuvacana . bamhaNo F55 00 14. bamho, bamhANo, bamhA bamhaM, bamhANaM, bamhiNaM bamheNa-NaM, bamhANeNa-NaM bamhaNA bamhAya, bamhassa, bamhANAya, bamhANassa, bamhaNo bamhA, bamhANA, bamhANo bamhe, bamhA, bamhANe, bamhANA, bamhANo bamhehi-hi-hiM bamhANehi-hiM hiM bamhANa, bamhANaM, bamhANANa, bamhANANaM, bamhiNaM . SaDbhASA candrikA meM SaSThI ekavacana meM bhI No pratyaya ke pUrva dIrghasvara kiyA huA __ hai, isase bamhANo, appANo, rAyANo vagairaha rUpa bhI banate haiN| 155
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. bamhatto, bamhAo - u-hi- hinto bamhA, bamhANo, bamhANatto, mhaNAo cha. sa. saM. pa. bI u-hi- hinto, ta. bamhANA isa prakAra an antavAle nAmoM ke rUpa banate haiM kintu appa aura rAya zabdoM ke rUpoM meM vizeSatA hai / ca. bamhassa, bamhaNo, bamhANassa bamhe, bamhammi, bamhANe, bamhANammi he bamha, bamho, bamhA, he bamhANa, bamhANo, bamhANA 7. appa zabda ko tRtIyA ekavacana meM NiA-NAiA ye do pratyaya adhika lagAye jAte haiM / isase tRtIyA ekavacana meM appaNiA, appaNaiyA ye do rUpa adhika banate haiM / zeSa appa aura appANa zabda ke rUpa bamha aura bamhANa zabda ke samAna samajhane cAhie / appa - appANa (Atman) ekavacana appo, appANo, appA appaM, appANaM, appiNaM appeNa-NaM, appANeNa NaM, appaNA, appaNiA, appaNaiA appAya, appassa, bamhatto, bamhAo-u-hihinto- sunto, bamhehi- hinto- sunto bamhANatto, u-hi-hinto sunto bamhANehi- hinto- sunto bamhANa, bamhANaM, bamhiNaM, bamhANANa, bamhANANaM bamhesu, bamhesuM bamhANe, bamhANesuM he bamhA, bamhANA, mhaNo appANAya, appANassa, appaNa mhaNAo, 156 bahuvacana appA, appANA, appANo, appe, appA, appANe, appANA, appANo appehi-hi-hiM, appANehi-hi-hiM appANa-appANaM, appANANa, appANANaM, appiNaM
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. | appatto, appAo-u-hi-hinto, | appatto, appA, appANo, appANatto, appAo-u-hi-hinto-sunto appANAo-u-hi-hinto, appANA appehi appehi-hinto-sunto appANatto, appANAo-u-hinto-sunto appANehi-hinto-santo appassa, appANa, appANaM, appANassa, appANANa, appANANaM, appaNo appiNaM appe, appammi, appesu, appesuM. appANe, appANammi appANesu, appANesuM he appa, appo, appA, appA, he appANa, appANo, appANA, he appANA appANo 8. rAya (rAjan) zabda ke rUpoM meM nimnalikhita vizeSatA hai - (1) No, NA, mmi ye tIna pratyaya lagAne para pUrva ya kA vikalpa se i hotA udA. rAiNo, rAiNA, rAimmi, i na ho taba-rAyaNo, rAyaNA, rAyammi / (2) dvitIyA ekavacana aura SaSThI bahuvacana meM pratyayasahita rAya zabda ke ya kA iNaM Adeza vikalpa se hotA hai | bI. ekava. rAiNaM athavA rAyaM . cha. bahuva. rAiNaM athavA rAyANaM (3) tRtIyA, paMcamI aura SaSThI ekavacana meM NA-No pratyaya ke pUrva rAya zabda ke Aya kA aN vikalpa se hotA hai / ta. ekavacana paM. ekavacana cha. ekavacana raNNA athavA rAiNA, rAyaNA raNo athavA rAiNo, rAyANo raNo athavA rAiNo, rAyaNo - Quin
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ ca. bahuva. / (4) tRtIyA, caturthI, paMcamI, SaSThI aura saptamI bahuvacana meM pratyayoM ke pUrva rAya zabda ke ya kA vikalpa se dIrgha 'I' hotA hai| ta. bahuva. rAIhi athavA -rAehi rAINaM athavA rAiNaM, rAyANaM cha. bahuva. paM. bahuva. rAIo, rAIsunto athavA rAyAo, rAyAsunto sa. bahuva. rAIsuM athavA rAesuM. rAya - rAyANa (rAjan) ekavacana bahuvacana rAyo, rAyANo, rAyA rAyA, rAyANA, rAiNo, rAyANo rAyaM, rAyANaM, rAe, rAyA, rAyANe, rAyANA, rAiNaM rAiNo, rAyANo rAeNa-NaM, rAyANeNa-NaM, rAehi-hiM-hiM, raNNA, rAiNA, rAyaNA rAyANehi hi~hiM, rAIhi-hi~hiM rAyAya, rAyassa, rAyANa-NaM rAyANAya, rAyANassa, rAyANANa-NaM raNo, rAiNo, rAyaNo rAiNa, rAINa-NaM rAyatto, rAyAo-u-hi-hinto, rAyatto, rAyA, rAyAo-u-hi-hinto-sunto, rAyANatto, rAyANAo-u-hi- rAehi-hinto-sunto, hinto, rAyANA, rAyANatto, raNNo, rAiNo, rAyANo rAyANAo-u-hi-hinto-sunto rAito, rAIo-u-hinto-sunto rAyANehi-hinto-sunto rAyassa, rAyANassa, rAyANa, rAyANaM, raNo, rAiNo, rAyaNo rAyANANa, rAyANANaM rAiNaM, rAINa-NaM rAe, rAyammi, rAesu, rAesuM. rAyANe, rAyANammi, rAyANesu, rAyANesuM rAimmi (rAyaMsi, rAyANaMsi) rAIsu-suM he rAya, rAyo, rAyANa, he rAyA, rAyANA, rAyANo, rAyA, (rAyaM) rAiNo, rAyANo - 158 -
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ napuMsakaliMga 9. an antavAle nAmoM ke napuMsakaliMga rUpa akArAnta napuMsakaliMga (vaNa) jaise banate haiM aura jo nAma vizeSaNa haiM unake tRtIyA vibhakti se puMliMga ke samAna rUpa banate haiM / udA. samma (zarman) - kalyANa, sukha napuMsakaliMga ekavacana bahuvacana paDhamA / bIyA samma __ sammAiM, sammAi~, sammANi zeSa rUpa akArAnta napuMsakaliMga vat / dAma (dAman) - mAlA napuMsakaliMga ekavacana bahuvacana paDhamA / bIyA dAmaM dAmAiM, dAmAi~, dAmANi taiyA dAmeNa-NaM dAmehi-hi~hiM zeSa rUpa akArAnta napuMsakaliMga vat / sukamma, sukammANa (sukarman) . napuMsakaliMga | ekavacana | bahuvacana paDhamA | bIyA | sukammaM / sukammAiM, sukammAi~, sukammANi, sukammANaM | sukammANAiM, sukammANAi~, sukammANANi __zeSa rUpa bamha, bamhANa vat / 10. mat, vat aura at antavAle zabdoM ke rUpa antya at kA anta karane se akArAnta zabdoM ke samAna hI banate haiM / udA. bhagavaMto (bhagavAn) pUjya | arihaMta (arhan) arihaMta dhaNavaMto (dhanavAn) dhanavAna | kiyaMto (kiyAn) kitanA sirimaMto (zrImAn) lakSmIvAna | bhavaMto (bhavAn) Apa hirimaMto (hrImAn) lajjAvAna bhavissaMto (bhaviSyan) hotA ArSa prAkRta meM prathamA ekavacana meM nimnAnusAra bhI rUpa banate haiM / -159 60
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ udA. bhayavaM (bhagavAn) pUjya dhaNavaM (dhanavAn ) dhanavAlA arihaM (arhan) arihaMta prathamA bahuvacana-bhagavaMto ( bhagavantaH ) tRtIyA ekavacana bhagavayA - tA ( bhagavatA ) SaSThI ekavacana- bhagavao-to ( bhagavataH ) pa. bI. ta. s kArAnta nAma 11. jasa (yazas) Adi zabdoM ke rUpa bhI akArAnta zabdoM ke samAna hI hote haiM / udA. jaso (yazaH) tamo (tamaH) nahaM ( nabhaH) jasa (yazas) pa. bI. ta. jasa maNa vaya sira teya teja - - - - ekavacana jaso jasaM jaseNa-NaM yaza mana vacana maimaM ( matimAn ) buddhizAlI sirimaM (zrImAn) lakSmIvAlA saMvasaM (saMvasan) sAtha meM rahanevAlA bhavanto ( bhavantaH) sujaso sujasaM sujase bhavayA-tA (bhavatA) bhavao-to (bhavataH ) zeSa rUpa devavat / ArSa meM upayogI s antavAle zabda tathA anya vizeSa rupa cha. ekava. sa. ekava. mastaka bahuvacana jasA jase, jasA jasehi-hi-hiM zeSa rUpa deva (akArAnta puMliMga) vat sujasas (suyazas) sujasA sujase, sujasA sujasehi-hi-hiM ta. ekava. jasasA (yazasA) jasaso (yazasaH ) maNasA (manasA) maNaso (manasaH) maNasi ( manasi ) vayasA ( vacasA ) vayaso ( vacasaH) sirasA (zirasA) siraso ( zirasaH ) teyasA (tejasA ) teyaso (tejasaH ) 160
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ tava - tapa | tavasA (tapasA) |tavaso (tapasaH) tama - aMdhakAra, rAhu| tamasA (tamasA) | tamaso (tamasaH) cakkhu - cakSu cakkhusA (cakSuSA) cakkhuso (cakSuSaH) kAya - deha kAyasA (kAyena)| kAyaso (kAyasya) joga - yoga jogasA (yogen)| bala - bala balasA (balena) kamma - karma, kriyA | kammuNA (karmaNA) dhamma - dharma | dhammuNA (dharmeNa) isa prakAra siddha prayoga bhI ArSa prAkRta meM milate haiM - udA. tamasA gasio vi sUro vikkama kiM vimuccai = rAha dvArA grasita sUrya bhI kyA apane parAkrama kA tyAga karatA hai ? strIliMga 12. vidyut sivAya ke vyaJjanAnta strIliMga zabdoM meM antya vyaMjana kA A athavA yA hotA hai, unake rUpa A kArAnta, u kArAnta strIliMga ke samAna banate haiM / udA. sariA - yA (sarit) nadI paDivaA - yA (pratipad) ekama, paDavA pADivaA - yA / AvaA - yA 4 (Apat) duHkha, ApadA saMpaA - yA (sampat) lakSmI vijju (vidyut) bijalI 13. (1) vyaMjanAnta strIliMga meM antya ra kA rA hotA hai - udA. girA strI. (gira) vANI dhurA strI. (dhura) dhusarI, agra . purA strI. (pura) nagarI (2) kSudh ke dh kA aura kakubh ke bh kA hA hotA hai / udA. chuhA (kSudha) bhUkha, kauhA (kakubha) dizA . (3) apsaras zabda ke s kA sA vikalpa se hotA hai / udA. accharasA (apsaras) apsarA, devayoni vizeSa accharA ) -161 %3
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogI taddhita pratyaya 14. saMskRta meM AnevAle vat-mat pratyayoM ke artha meM prAkRta meM Alu, illa, ulla, Ala, vanta, manta, itta, ira aura maNa pratyaya Ate haiM / udA. neho assa atthi tti nehAlU (snehavAn) jaDA assa atthi tti jaDAlo (jaTAvAn) pa. ekava. Alu - nehAlU (snehavAn) snehavAlA _dayAlU (dayAvAn) dayAvAlA IsAlU (IrSyAvAn) IrSyAvAlA illa - chAillo (chAyAvAn) chAyAvAlA sohillo (zobhAvAn) zobhAvAlA ulla - viArullo (vikAravAn) vikAravAlA maMsullo (zmazruvAn) dAr3hIvAlA Ala - saddAlo (zabdavAn) zabdavAlA jaDAlo (jaTAvAn) jaTAvAlA rasAlo (rasavAn) rasavAlA vanta - dhaNavanto (dhanavAn) dhanavAlA bhattivanto (bhaktimAn) bhaktivAlA manta - haNumanto (hanumAn) hanumAna sirimanto (zrImAn) zrImanta, lakSmIvAlA itto - kavvaitto (kAvyavAn) kAvyavAlA ira . gavviro (garvavAn) garvavAlA maNa - dhaNamaNo (dhanavAn) dhanavAlA 15. bhAva meM tta-imA-ttaNa pratyaya lagate haiN| udA. pINattaM, pINimA, pINattaNaM (pInatvaM) puSTa avasthA pupphattaM , pupphimA, pupphattaNaM (puSpatvaM) puSpAvasthA 16. bhava (huA) artha meM illa-ulla pratyaya Ate haiM / udA. illa - gAmillo (grAme bhavaH) gA~va meM utpanna huA purillA (pure bhavAH) nagara meM utpanna hue ulla - appullaM (Atmani bhavam) AtmA meM huA 162
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. svArtha meM 'illa-ulla-a' ye tIna pratyaya lagate haiM / udA. illa - pallavillo (pallavakaH) pattA ulla - piullo (pitRkaH) pitA muhullam (mukhakam) mu~ha, mukha a- candao (candrakaH) candra duhiao (duHkhitakaH) duHkhI bahuaM (bahukam) jyAdA 18. vat (jaisA-jaise = jisataraha) artha meM va pratyaya lagatA hai aura mayaT pratyaya ke artha meM maia pratyaya vikalpa se lagatA hai / udA. mahurava (mathurAvat) mathurA ke jaisA visamaio / (viSamayaH) viSasvarUpa visamao / naannmio| (jJAnamayaH) jJAnasvarUpa nANamao 19. 'jaisA' artha batAne meM sarvanAmoM ko risa (dRza-dRza) pratyaya lagatA hai, yaha pratyaya lagAne para pUrva a kA A hotA hai tathA ima kA e aura ka (kim) kA ke hotA hai / udA. jAriso (yAdRzaH) = jaisA eriso (IdRzaH) = aisA, isake jaisA tAriso (tAdRzaH) = usake jaisA, vaisA keriso (kIdRzaH) = kaisA, kisake jaisA eyAriso (etAdRzaH) = isake jaisA amhAriso (asmAdRzaH) = hamAre jaisA tumhAriso (yuSmAdRzaH) = tumhAre jaisA annAriso (anyAdRzaH)-dUsare ke jaisA ArSa prAkRta meM - taaliiso| (tAdRzaH) eyAliso (etAdRzaH) tAliso imeriso| (IdRzaH) keso (kIdRzaH) | eliso / aniyamita upayogI taddhita zabda amhakero (asmadIyaH) = hamArA / tumheccayaM (yauSmAkam) tumhArA tumhakero (yuSmadIyaH) tumhArA - pArakeraM) amheccayaM (asmadIyam) hamArA pArakkaM ) (parakIyam) parAyA parakkaM ) -163 stra L
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyakeraM / (rAjakIyam) = rAjA kA ekallo) (ekakaH) akelA rAyakkaM ego savvaMgio (sarvAGgINaH) = sarvAGga vyApta ekko . appaNayaM (AtmIyaM) = apanA mIsAliaM) (mizrakaM) mizra kaDuellaM (kaTutailam) = kaTutaila, mIsaM / tIkhA taila vijjulA / (vidyuta) bijalI avarillo (upari) = Upara kA vijjU / jittiaM, jettiaM, jettilaM, jeddahaM pattalaM / (patram) patra, pattA, parNa (yAvat) = jitanA pattaM / tittiaM, tettiaM, tettilaM, teddahaM (tAvat) ekkasi = utanA ekkasi ) (ekadA) = eka samaya ittiaM, ettiaM, ettilaM, eddahaM (etAvat) ekkaiyA ) = itanA bhumayA / (bhU) = bhauM, bhauMha, bhU ettiaM, ettilaM, eddahaM (iyat) = itanA bhamayA ) kettiaM, kettilaM, keddahaM (kiyat) = |pIvalaM ) kitanA pIalaM ) (pItam) pIlA navallo) (navakaH) = nayA pIaM . navo / aMdhalo / (andhakaH) andhA aMdho / adhikatAdarzaka aura zreSThatAdarzaka pratyaya 20. adhikatAdarzaka yara (tara) aura zreSThatAdarzaka yama (tama) pratyaya zabda ko lagAye jAte haiM, ve vizeSaNa banate haiM / antya a kA I karane para inakA strIliMga rUpa banatA hai, kucha sthAnoM meM A pratyaya lagAne para bhI strIliMga rUpa banatA haiN| udA. dhanna - dhannayaro (dhanyatara:) adhika prazaMsApAtra dhannayamo (dhanyatamaH) sarvAdhika prazaMsApAtra kaTTha kaTThayaraM (kaSTataram) adhika duHkhadAyaka kaThThayamaM (kaSTatamam) sarvAdhika duHkhadAyaka lahu . lahuyaro (laghutaraH) adhika choTA lahuyamo (laghutamaH) sabase choTA % 3D 164 D I
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. bI. ta. ca. cha. paM. sa. saM. pa. pa. ucca saM. saM. strIliMga - I pratyaya A pratyaya dhannayarI, kaTTayamI, lahuyarI, uccayamI, dhannayarA, uccayamA AkArAnta puMliMga govA (gopA) gopAla uccayaro (uccataraH) adhika U~cA uccayamo (uccatamaH) saba se U~cA 21. gAmaNI- khalapU vagairaha dIrgha IkArAnta - UkArAnta zabdoM ke rUpa, unake svara hrasva hokara hrasva ikArAnta - ukArAnta puMliMga ke samAna hI banate haiM, mAtra saMbodhana meM unakA svara nitya hrasva hotA hai / ekavacana gAmaNI - khalapU he gAmaNi he khalapu - ekavacana govA govAm govANa-NaM govAhi, govAhi, govAhiM govassa govANa, govANaM govatto, govAo - u, govAhinto gokto, govAo - u- hinto- sunto govammi govAsu, govAsuM he govA ! he govA ! bahuvacana govA govA bahuvacana gAmaNau, gAmaNao, gAmaNiNo, gAmaNI khalapavo, khalapau, khalapao, khalapuNo, khalapU he gAmaNau, gAmaNao, gAmaNiNo, gAmaNI he khalapavo, khalapau, khalapao, khalapuNo, khalapU zeSa rUpa muNi, sAhu vat prAkRta dezya atthakkaM (akANDam) akasmAt AU (Apa) pAnI AsIsA (AzI :) AzIrvAda prayukta zabda katthai (kvacit ) kabhI-kabhI khuDDao ( kSullakaH) choTA sAdhu * gAvI (gauH) gAya * go zabda ke strIliMga aMga gAvI, gAI, goNI, gau banate haiM, gAvI- gAI aura goNI ke rUpa itthI ke samAna tathA gau ke rUpa dheNu ke samAna jAnane cAhie / 165
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ - goNo (gauH) baila, vRSabha bahuyaraM (bRhattaraM) jyAdA bar3A chichi, ddhiddhi (dhidhika) dhikkAra ho | maghoNo (maghavan) indra chichaI (puMzcalI) asatI, kulaTA strI mubahai (uddhahati) vaha dhAraNa karatA hai| jammaNaM (janma) janma lajjAluiNI (lajjAvatI) dhiratthu (dhigastu) dhikkAra ho / lajjAvAlI, lajjA pakkalo (pakvalaH) samartha |viusaggo (vyutsargaH) tyAga baillo (balIvardaH) baila |vosiraNaM (vyutsarjanam) tyAga karanA bahiddhA (bahirdhA) maithuna, kAmakrIr3A, sakkhiNo (sAkSI) sAkSI, gavAha bahAra zabdArtha (puMliMga) AsiNa (Azvina) Aso mahInA nakka (dezya) nAka, nAsikA chaNa (kSaNa) utsava |nihasa (nikaSa) kasauTI kA patthara pahAra (prahAra) prahAra napuMsakaliMga aMgaNa (aMgana) A~gana, cauka |dINattaNa (dInatva) garIbI avacca (apatya) putra | maMgala (maGgala) maMgala, zubha jaya / (jagat) jagat, duniyA, saMsAra maMDala (maNDala) golAkAra, cakrAkAra jaga hema (heman) suvarNa, sonA vizeSaNa abhibhUa (abhibhUta) parAbhUta, parAjita maya 7 (mRta) marA huA cavala (capala) caMcala, asthira mua . jiiMdiya (jitendriya) indriyoM ko saha ) (sUkSma) sUkSma , bArIka jItanevAlA suNha ) patalA niddaya (nirdaya) dayArahita | suhama) avyaya tAva / (tAvat) taba taka jAva / (yAvat) jaba taka jA taa| - -166 ===
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAsika zabda ucchAhasatti (utsAhazakti) utsAha | niasIlabaleNaM (nijazIlabalena) apane aura zakti ko zIla ke bala se caugaibhave (caturgatibhave) cAra gatirUpa niyavavasAyANurUvaM __ saMsAra meM | (nijavyavasAyAnurUpam) jalapUrIkao (jalapUrIkRtaH) pAnI se apane vyavasAya ke anurUpa __ bharA huA| dhAtu tudda Arambha (Arabhya saM. bhU. kR.) Arambha | pa + vajj (pra + padya) = svIkAra karanA karake, cAlU karake vi + vAha (vi + vAhay) = vivAha karanA tuD / (truTa) = TUTanA saMdh (saM + dhA) = jor3anA, sandhi karanA, pasanda karanA, prema karanA nivaT / (ni + vRt - varta) = vApisa sUy (sUcaya) = sUcanA karanA niaT AnA, pIche AnAsoha (zodhaya) = zuddha karanA, DhUMr3hanA hindI meM anuvAda kareM1. deviMdehi~ acciaM sirimahAvIraM sirasA maNasA vayasA vaMde / 2. mahAsaIe sIyAe appANaM sohantIe niasIlabaleNa aggI jalapUrIkao / guruyA appaNo guNe appaNA. kayAi na vaNNanti / narANaM suhaM vA duhaM vA ko kuNai ? appaNa cciya kayAiM kammAiM samayammi pariNamaMti / 5. jai u tumhe appaNo riddhiM icchaha, to niccapi jiNesaraM ArAhaha / jo koheNa abhibhUo jIve haNei, so iha jamme parammi ya jammaNe vi appaNo vahAi hoi| 7. nAyaputto bhayavaM mahAvIro siddatthassa raNNo avaccaM hotthA / 8. arihaMtA maMgalaM kujjA / arihaMte saraNaM pavajjAmi / 9. gayaNe accharasANaM naccaM dIsai / 10. bhisayA taNussa vAhI avaNenti, logottamA ya bhagavaMtA sUriNo ya maNaso AhiNo haranti / 11. sarae itthIo gharANaM aMgaNe accharasAu vva gANaM kuNanti naccaMti a / 12. muNao pAuse egAe vasahIe ciThThanti / 13. jae dayAlavo jaNA bahuA na havanti / 167 OM
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. * kalimmi sirimantA logA pAyeNa gavirA niddayA ya saMti / 15. dINattaNe vi jo uvayarei so dhammavaMto jANeavvo / 16. gAmillANaM tattAiM na roenti / 17. purillA logA tattANaM nANe kusalA saMti / 18. duhiaesu naresu sai dayaM kujjA / 19. dhaNavaMtANaM pi lacchI pAusassa vijjuvva cavalA nAyavvA / 20. imaM bhoyaNaM visamaiyaM atthi, tao mA khAei / 21. rAyakkaM davvaM payAe hiAya hoiavvaM / 22. jIvANaM appaNayaM nANaM daMsaNaM caritaM ca atthi, annaM savvamaNiccaM, tatto tANi ciya sevijjAha / 23. je niratyayaM pANivahaM kuNaMti, tANaM dhiratyu / 24. gAvINaM duddhaM bAlagANaM sohaNaM ti | 25. taM erisehi kammehiM appaM nirae mAiM pakkhivasu / 26. dujjaNANaM girAe amayamatthi hiyae u visaM / 27. pAvA appaNo hiaMpi na picchanti na suNanti ya / 28. jo sIlavaMto jiiMdio ya hoi, tassa teo jaso ya dhiI ya vaDhante / 29. nahassa sohA caMdo, saroyAiM sarassa ya, tavaso uvasamo ya, muhassa ya cakkhU nakko a / 30. rAiNA vutaM-bhayavaM ! vesAsu maNaM kayAvi na karissaM / appassa iva savvesu pANIsuM jo pAsai sa cciya pAsei / jIvANaM ajIvANaM ca saNhaM sarUvaM jittiyaM jArisaM ca jiNiMdassa pavayaNe atthi, tettilaM tArisaM ca sarUvaM na annaha daMsaNe / 33. evaM jIvaMtANaM, kAleNa kayAi hoi saMpattI / jIvANaM mayANaM puNa, kattA dIhaMmi saMsAre ||1|| 34. pANesu dharantesu ya, niyamA ucchAhasattimamuyanto / pAvei phalaM puriso, niyavavasAyANurUvaM tu ||2|| 35. dAraM ca vivAhaMto, bhamamANo maMDalAiM cattAri / suei appaNo taha, vahUi caugaibhave bhamaNe / / 3 / / prAkRta meM anuvAda kareM 1. prabhAta meM govAla (govA) gAyoM ko dohatA hai / 2. zubha karmavAle jIva (sukamma) zubhakArya karake paraloka meM sukhI banate haiM / he bhagavan ! Apa (bhagavanta-bhavanta) isa asAra saMsAra meM se hamAre jaise duHkhiyoM kA uddhAra karo | 3. 168 &
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. 4. zatruoM se prajA kA rakSaNa karane ke lie rAjA (rAya) ke puruSoM ne nagara ke bAhara khAI (parihA) banAyI / 5. patthara jaise (gAva) hRdaya ko dhAraNa karanevAle ye manuSya bailoM ko (uccha bailla) bahuta pIr3A dete haiM / andhakAra meM (tama) manuSya cakSu (cakkhu) dvArA dekhane ke lie samartha nahIM hote haiN| loga Azvina mahIne meM pratipadA se (paDivayA) lekara pUrNimA paryanta mahotsava karate haiM / vidvAn manuSya apane (appa) guNoM dvArA sarvatra pUje jAte haiM / 9. sonI kasauTI para suvarNa kI parIkSA karate haiM / 10. acchA vaida bhI TUTe hue AyuSya ko (Au-Ausa) jor3ane ke lie (saMdh) samartha (pakkala) nahIM hotA hai| 11. tumhAre jaise (tumhArisa) snehavAle (nehAlu) puruSoM ko hamAre jaise (amhArisa) garIba para prIti karanI cAhie / 12. sabhI indra tIrthaMkaroM ke janma (jamma) kAla meM meruparvata para tIrthaMkaroM ko lekara janmamahotsava karate haiM / 13. manuSyoM ko saMpatti (saMpayA) meM garviSTha (gavvira) nahIM bananA cAhie aura duHkha (AvayA) meM dIna nahIM bananA cAhie / 14. jIva apane hI (appANa) karma ke mAdhyama se sukha aura duHkha prApta karatA hai, dUsarA detA hai, vaha mithyA hai| 15. guruoM ke AzIrvAdoM se (AsIsA) kalyANa hI hotA hai, isalie unakI AjJA kA ullaMghana nahIM karanA cAhie / 16. tapazcaryA (tava) dvArA karmoM kI nirjarA hotI hai aura krodha se karmoM kA bandha hotA hai| 17. zAstra - par3he hue mUrkha jyAdA hote haiM, lekina jo AcAravAle haiM ve hI paNDita kahalAte haiN| 18. bandhu ne rAjA ko (rAya) kahA ki tU rAjya kA tyAga kara aura yahA~ mata Thahara / 19. acchI taraha pAlana kiyA huA rAjya rAjA ko (rAya) bahuta dhana aura kIrti detA hai| 20. vRddhAvasthA meM (vuddhRttaNa) zarIra kI sundaratA (suMdastaNa) naSTa hotI hai / 21. dUsaroM ke (pArakera) duHkha sunakara mahAtmAoM kA (mahappa) mana dayAvAlA banatA hai / (dayAlu) * yahA~ 'paDhiavaMtA' kartavi bhUtakRdanta kA prayoga kareM / / 169
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha preraka bheda 1. dhAtuoM ke preraka rUpa- mUla dhAtu ko a, e, Ava aura Ave pratyaya lagAkara usa-usa kAla ke puruSabodhaka pratyaya lagAne para banate haiM / 2. preraka dhAtu meM upAntya a ho to a athavA e pratyaya lagAne para a kA A banatA hai / - udA. has + a = hAsa + i = hAsai has + e = hAse + i = hAsei 22 has + Ava = hasAva + i = hasAvai has + Ave = hasAve + i = hasAvei ne + a = a + i = neai udA. riy + a = reya - reyai buh + a = boha - bohai mUla dhAtu paD kar ne + e = nee + i = neei ne + Ava = neAva + i = neAvai ne + Ave = neAve + i = neAvei 3. mUla dhAtuoM meM upAntya i athavA u ho to prAyaH i kA e aura u kA o hotA hai / pADa pADe kAra kAre vaha ha~sAtA hai / ( vaha livAtA hai / ) | 4. dhAtu meM Adi svara guru ho to avi pratyaya bhI lagatA hai / udA. bollavitosavi 170 tus + a = tosa tosai tuD + a = tor3a-toDai 5. Ava-Ave pratyaya lagAne para kucha sthAnoM meM pUrva a kA A hotA hai / udA. kArAvai - kArAvei 6. bham dhAtu kA preraka aMga vikalpa se bhamADa bhI hotA hai / udA. bhamADa preraka aMga paDAva karAva - paDAve karAve
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ bham has hAsa hAse . hasAva hasAve jANa jANa jANe jANAva jANAve jANavi boll bolla bolle bollAva bollAve bollavi bhAma bhAme bhamAva bhamAve bhamADa nea nee neAva neAve neavi hoa hoe hoAva hoAve hoavi boha bohe bohAva bohAve bohavi isa prakAra dhAtuoM kA preraka aMga taiyAra karake use usa-usa kAla ke puruSabodhaka pratyaya lagAkara pUrvAnusAra rUpa siddha karanA cAhie / kAr - kAra, kAre, karAva, karAve aMga ke rUpa vartamAnakAla [vyaanAnta dhAtu] ekavacana bahuvacana prathama kAra - kArami, kArAmi, kAramo, kArAmo, kAremi kArimo, kAremo kAre - kAremi kAremo karAva - karAvami, karAvAmi, karAvamo, karAvAmo, karAvemi karAvimo, karAvemo karAve - karAvemi karAvemo isa prakAra mu-ma pratyaya ke rUpa bhI samajhanA / dvitIya| kAra - kArasi, kAresi kAraha, kAreha kAre - kAresi kAreha karAva - karAvasi - karAvesi karAvaha, karAveha karAve - karAvesi karAveha isa prakAra se pratyayakAra . kArase kAritthA, kAreitthA kAre kAreitthA karAva * karAvase _karAvitthA, karAveitthA karAve karAveitthA puruSa puruSa / d - -171
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAre. tRtIya | kAra - kArai, kArei | kAranti, kArenti puruSa kAre. kArei kArenti karAva - karAvai, karAvei . | karAvanti, karAventi karAve - karAvei karAventi kAra- kArae kArante, kArente, kArente karAva - karAvae karAvante, karAvente karAve. karAvente kAra - kArire, kAreire kAreire karAva karAvire, karAveire karAve karAveire kAre - jja - jjA pratyayasahita sarvapuruSa / kArejja - kArejjA sarvavacana ) karAvejja, karAvejjA . bhUtakAla sarvapuruSa / kArIa, kAreIa, sarvavacana ) karAvIa, karAveIa ArSa prAkRta meM kAra - kArityA, kAriMsu sarvapuruSa / kAre * kAretyA, kAreMsu, sarvavacana , karAva - karAvitthA, karAviMsu karAve - karAvetthA, karAveMsu * ArSa meM - bhUtakAla meM vyaJjanAnta dhAtuoM meM bhI 'sI' pratyaya kA prayoga dikhAI __ detA hai / udA. sIlavaMtI rAImaI pavvaIyA saMtI tahiM bahuM sayaNaM pariyaNaM ceva pavvAvesI (prAvIvrajat) uttarA. adhya. 22, gA. 32 - 172
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahuvacana kAramo, kArAmo, kArimo, kAremo kAremo karAvamo, karAvAmo, karAvimo, karAvemo karAvemo kAraha, kAreha vidhyartha-AjJArtha pa. pu. | ekavacana ekavacana kAra - kAramu, kArAmu, kArima, kAremu kAre - kAremu karAva - karAvA, karAvAmu, karAvimu, karAvemu, karAve - karAvemu dvi. pu.] kAra - kArahi, kArehi kArasu, kAresu kArijjas, kArajjas kArijjahi, kArejjahi kArijje, kArejje, kAra, kAre ArSa prAkRta meM [kArijjasi, kArejjasi, kArijjAsi, kArejjAsi, kArijjAhi, kArejjAhi, kArAhi] kAre - kArehi, kAresu karAva - karAvahi, karAvehi karAvasu, karAvesu karAvijjasu, karAvejjasu karAvijjahi, karAvejjahi karAvijje, karAvejje, karAva, karAve ArSa prAkRta meM - [ karAvijjasi, karAvejjasi, karAvijjAsi, karAvejjAsi, karAvijjAhi, karAvejjAhi, karAvAhi / karAve - karAvehi, karAvesu kArijjAha, kArejjAha kAreha karAvaha, karAveha [ karAvijjAha, karAvejjAha ] karAveha 173
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya | kAra - kArau, kAreu kArantu, kArentu puruSa kAre - kAreu kArentu karAva - karAvau, kasaveu, karAvantu, karAventu karAve - karAveu, (kArae) | karAventu sarvapuruSa / kArejja, kArejjA, | kArejjai, kArejjAi, sarvavacana ) karAvejja, karAvejjA | karAvejjai, karAvejjAi bhaviSyakAla pa. pu.| ekavacana bahuvacana kAra - kArissaM, kAressaM, kArissAmi, kAressAmi, kArissAmo, kAressAmo, kArihAmo, kArehAmo kArihAmi, kArehAmi, kArihimo, kArehimo, kArihissA, kArehissA kArihimi, kArehimi, kArihitthA, kArehityA kAre - kAressaM, kAressAmi, kAressAmo, kArehAmo, kArehAmi, kArehimi kArehimo, kArehissA, kArehityA karAva - karAvissaM, karAvessaM, | karAvissAmo, karAvessAmo, karAvissAmi, karAvessAmi, karAvihAmo, karAvehAmo, karAvihAmi, karAvehAmi, karAvihimo, karAvehimo, karAvihimi, karAvehimi karAvihissA, karAvehissA, karAvihitthA, karAvehitthA karAve - karAvessaM, karAvessAmo, karAvehAmo, karAvessAmi karAvehimo karAvehAmi, karAvehimi karAvehissA, karAvehityA isa prakAra mu-ma-pratyaya lagAkara rUpa jAnanA / dvitIya kAra - kArihisi, kArehisi, kArihiha, kArehiha puruSa | kArissasi, kAressasi kArihitthA, kArehitthA kArissaha, kAressaha -174
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ (isa prakAra se pratyaya) tR. pu. | kAra- kArihii, kArehii, | kArissai, kAressai kAre - kArehii, kAressai, karAva - karAvihii, karAvehii. karAvissai, karAvessai karAve - karAvehii karAvessai (isa prakAra e pratyaya) puMliMga kAra - kAre - kAre - kArehisi, kAressasi, karAva - karAvihisi, karAvehisi karAvissasi, karAvessasi karAve - karAvehisi, karAvessasi, ekavacana kAranto karento karAva karAvanto karAve - karAveto strIliMga - - kAra kAre - - sarvapuruSa kArejja, kArejjA, sarvavacana karAvejja, karAve jjA kArantI kAntI kArehiha, kAreitthA, kAressaha karAvihiha, karAvehiha karAvihitthA, karAvehitthA, karAvissaha, karAvessaha karAvehiha, karAvehitthA, karAvessaha 175 kArihinti, kArehinti, kArissanti, kAressanti, kArehinti, kAressanti karAvihinti, karAvehinti, karAvissanti, karAvessanti karAvehinti, karAvessanti kriyAtipattyartha (isa prakAra nte - ire pratyaya ke rUpa samajhanA) bahuvacana kArantA kAntA karAvantA karAventA kArantIo kAntIo
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ karAva karAve - napuMsakaliMga - kAra - kAre - karAva - karAve - karAvantI karAventI sarvapuruSa sarvavacana kArantaM kArantaM karAvantaM karAventaM - ityAdi kartari ke samAna jAnanA kAra kArejja kArejjA kAre - kArejja - kArejjA karAva karAvejja karAvejjA karAve - karAvejja karAvejjA - - - - vartamAnakAla [ svarAnta ] dhAtu. ho, hoe, hoAva hoAve, hoavi aMga ke rUpa - prathama pu. ekavacana hoami, hoAmi, hoemi, hoemi hoejjami, hoejjAmi, hoAvejjami, hoAvejjAmi ho avijjAmi, hoavijjAmi hoejja-jjA, hoAvejja-jjA, hoavijja-jjA - hoAvami, hoAvAmi, hoAvemi, hoAvemi hoavimi jja - jjAsahita sarvapuruSa hoasI - hI - hIa hoesI - hI - hIa sarvavacana hoAvasI hI hIa bhUtakAla karAvantIo karAventIo kArantAiM kAntAiM karAvantAiM karAventAI - hoAvesI hI hIa ho avisI hI hIa 176 -
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArSa meM - sarvapuruSa sarvavacana hoa hoitthA hoe hoetthA hoAva - hoAvitthA hoAve - hoAvetthA hoavi - hoavitthA - " - vidhyartha AjJArtha hois hoeMsu hoviM prathama pu. ekavacana - hoamu, hoAmu, hoimu, hoemu, hoAveMsu hoaviMsu hoAvamu, hoAvAmu, hoAvimu, hoAvemu hoAvemu, hoavimu jja jjA sahita hoejjamu, hoejjAmu, hoejjimu, hoejjemu, hoAvejjamu, hoAvejjAmu, hoAvejjimu, hoAvejjemu, hoavijjamu, hoavijjAmu, ho avijjimu hoavijjemu bhaviSyakAla prathama pu. ekavacana hoa hoissaM, hoessaM, hoissAmi, hoessAmi, hoihAmi, hoehAmi, hoihimi, hoehimi, hoe } } hoAva ) hoAvissaM, hoAvessaM, hoAvissAmi, hoAvessAmi, hoAve ) hoAvihAmi, hoAvehAmi, hoAvihimi, hoAvehimi hoavi hoavissaM, hoavissAmi, hoavihAmi, hoavihimi jja - jjA pratyayasahita 177 hoejja hoejjassaM, hoejjassAmi, hoejjahAmi, hoejjAhAmi hoejjahimi, hoejjAhimi, hoejja, hoejjA hoejjA Avejja hoAvejjassaM, hoAvejjassAmi, hoAvejjahAmi } hoAvejjA ) hoAvejjAhAmi, hoAvejjahimi, hoAvejjAhimi hoAvejja, hoAvejjA
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ hoavijja / hoavijjassaM, hoavijjassAmi, hoavijjahAmi hoavijjA hoavijjAhAmi, hoavijjahimi, hoavijjAhimi, hoavijja, hoavijjA .. kriyAtipattyartha puMliMga - ekavacana bahuvacana hoa. hoanto hoantA hoe . hoento hoentA hoAva - hoAvanto hoAvantA hoAvehoAvento hoAventA hoavi- hoavinto hoavintA strIliMga - hoa. hoantI hoantIo hoe - hoentI hoentIo hoAva - hoAvantI hoAvantIo hoAve - hoAventI hoAventIo hoavi- hoavintI hoavintIo napuMsakaliMgahoa - hoantaM hoantAI hoe - hoentaM hoentAI hoAva - hoAvantaM hoAvantAI hoAve - hoAventaM hoAventAI hoavi. hoavintaM hoavintAI ityAdi kartari ke samAna jAnane cAhie / hoa - hoejja - hoejjA sarvapuruSa hoe - hoejja - hoejjA sarvavacana hoAva - hoAvejja - hoAvejjA hoAve - hoAvejja - hoAvejjA hoavi - hoavijja - hoavijjA -178 D
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtu paD vartamAnakAla pADai pADei paDAvai paDAvei has hAsai hAsei hasAvai hasAvei boll bollai paDAvau paDAvihii paDAvanto paDAveIa paDAveu paDAvehii paDAvento hAsihii hAsanto hAsehii hAsento hasAvau hasAvihii hasAvanto hasAu hasAvehii hasAvento bollau | bollahii bollanto bolleIa bollento bolleu bollehii bollAvau bollAvihii bollAvanto bollei bollAvai bollAvIa bollAvei bollAveIa bollAveu bollAvehii bollAvento bollavii bollAviIa bollaviu bollavihii bollavinto bhUtakAla bhamAvai bhamAvei bhamADa ai ei pADIa pADeIa paDAvIa Ai Avei avii bham bhAmai bhAmIa bhAmei hasAveIa bollIa vidhyartha- AjJArtha bhaviSyakAla kriyAtipattyartha pADihii pADanto pADehii pADento hAsIa hAsau hAseIa hAseu hasAvIa pADau pADeu bhAmeIa bhAvIa bhAmau bhAmihii bhAmanto bhAmeu bhAmehii bhAmento bhamAvihii bhamAvanto bhamAvehii bhamAvento bhamADihii bhamADanto neihii neehii bhamAvau bhAveIa bhamAveu bhamADIa bhamADau asI au esI neeu AvasI AvesI avisI Avau Ave aviu neAvihii neAvehii avihii anto ento Avanto Avento avinto 7. (1) dhAtu ke preraka aMga ko pUrvokta kRdanta ke pratyaya lagAne se preraka hetvarthakRdanta, sambandhakabhUtakRdanta, vartamAnakRdanta, bhaviSyakRdanta aura vidhyartha karmaNikRdanta banate haiM / (2) mUla dhAtu ko Avi pratyaya lagAkara bhUtakRdanta ke pratyaya lagAne se athavA dhAtu ke upAntya a kA A karake bhUtakRdanta ke pratyaya lagAne se karmaNi bhUtakRdanta banatA hai / 179
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ udA. has + Avi + a = hsaaviaN| ha~sAyA huA, ha~sAyA has + a = hAsiaM / kar + Avi + a = kraaviaN| karavAyA, kara + a = kAriaM dhAtu | hetvartha / sambandhaka | kartari vartamAna | bhaviSya / | vidhyartha karmaNi ke aMga| kRdanta bhUtakRdanta | kRdanta | kRdanta kRdanta kAra | kAriuM kAriuM | kAranto kArissanto kAriyavvaM kAre | kAreuM | kAreuM kArento kAreissanto kAreyavvaM karAva | karAviuM| karAviuM karAvanto karAvissanto karAviyavvaM karAve | karAveuM | karAveuM karAvento karAveissanto | karAveyavvaM kAra | kAstie | kAria kAramANo kArissamANo kAraNIaM kAre kArettae kArea | kAremANo kAreissamANo | kAreaNIaM karAva karAvittae karAvia | karAvamANo karAvissamANo | karAvaaNIaM karAve| karAvettae karAveakarAvemANo karAveissamANo| karAveaNIaM kAra | kArituM | kAriUNa kAraI kAraNijjaM kAre | kAretuM | kAreUNa | kAreI kAreaNijjaM karAva | karAvittuM | karAviUNa | karAvaI karAvaNijjaM karAve | karAvettuM karAveUNa karAveI karAveaNijjaM kAra kAriuANa | kArantI-ntA kAre kAreuANa | kArentI-ntA karAva karAviuANa karAvantI-ntA karAve karAveuANa karAventI-ntA kAra kAstui |kAramANI-NA kAretu kAremANI-NA karAva karAvittu karAvamANI-NA karAvettu karAvemANI-NA kAra kAritA-NaM kAre kArettA-NaM karAva karAkttiA -NaM karAvettA-NaM isa prakAra sabhI dhAtuoM ke preraka aMga taiyAra karake kRdanta banA sakate haiM | kAre karAve karAve -180
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ preraka karmaNi aura bhAve rUpa 8. a-e-Ava-Ave pratyayoM ke sthAna para preraka sUcaka Avi pratyaya lagAkara usa taiyAra aMga ko pUrvokta karmaNi-bhAve ke Ia-ijja pratyaya lagAkara unauna kAla ke puruSabodhaka pratyaya lagAne se preraMka karmaNi aura bhAve rUpa banate haiM athavA preraka sUcaka koI bhI pratyaya lagAye binA upAntya a kA A karake Ia-ijja pratyaya lagAne se preraka karmaNi aura bhAve rUpa banate haiN| udA. kar + Avi = karAvi + Ia = karAvIa kara + Avi = karAvi + ijja = karAvijja kar - kAr + Ia = kArIa kar - kAr + ijja = kArijja jAN + Avi = jANAvi + Ia = jANAvIa jAN + Avi = jANAvi + ijja = jANAvijja jAN + Ia = jANIa jANa + ijja = jANijja ho + Avi = hoAvi + Ia = hoAvIa ho + Avi = hoAvi + ijja = hoAvijja ho + Ia = hoIa ho + ijja = hoijja isa prakAra aMga taiyAra karake puruSabodhaka pratyaya lagAkara rUpa siddha karane cAhie / rUpa has-hasAvIa, hasAvijja, hAsIa, hAsijja-aMga ke rUpa vartamAnakAla ekavacana bahuvacana prathama pu. hasAvIami, hasAvIAmi hasAvIamo, hasAvIAmo, hasAvIemi hasAvIimo, hasAvIemo, | hasAvijjami, hasAvijjAmi, hasAvijjamo, hasAvijjAmo, Avi pratyaya lagAne para kucha sthAnoM meM pUrva a kA A bhI hotA hai / udA. hAsAvIai (NAyaviDhattadhaNeNa jaM kArAvijjaMti devabhavaNAI / kuva. mAlA pR. 206 paM. 16) 181
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ hasAvijjemi hasAvijjimo, hasAvijjemo, hAsIami, hAsIAmi, ... hAsIamo, hAsIAmo, hAsIemi hAsIimo, hAsIemo, hAsijjami, hAsijjAmi, hAsijjamo, hAsijjAmo, hAsijjemi hAsijjimo, hAsijjemo, (isa prakAra 'mu-ma' pratyaya ke rUpa samajhanA) dvitIya pu. hasAvIasi hasAvIitthA, hasAvIaha ... hasAvijjasi, hasAvijjitthA, hasAvijjaha hAsIasi, hAsIityA, hAsIaha, hAsijjasi hAsijjitthA, hAsijjaha (isa prakAra 'se' pratyaya ke rUpa samajhanA) tRtIya pu. | hasAvIai hasAvIanti-nte, hasAvIire hasAvijjai hasAvijjanti-nte, hasAvijjire hAsIai hAsIanti-nte, hAsIire hAsijjai |hAsijjanti-nte, hAsijjire (isa prakAra 'e' pratyaya ke rUpa samajhanA) sarvapuruSa / hasAvIejja-jjA, hasAvijjejja-jjA, sarvavacana ) hAsIejja-jjA, hAsijjejja-jjA bhUtakAla sarvapuruSa / hasAvIaIa, hasAvijjaIa, sarvavacana / hAsIaIa, hAsijjaIa ArSa prAkRta meM - hasAvIa hasAvIitthA, hasAvIiMsu, sarvapuruSa / hasAvijja - hasAvijjitthA, hasAvijjisu sarvavacana / hAsIa - hAsIitthA, hAsIiMsu hAsijja - hAsijjitthA . hAsijjisu & -182
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhyartha-AjJArtha ekavacana bahuvacana prathama pu. | hasAvIamu, hasAvIAmu, hasAvIamo, hasAvIAmo, hasAvIimu, hasAvIemu, hasAvIimo, hasAvIemo, hasAvijjamu, hasAvijjAmu, hasAvijjamo, hasAvijjAmo, hasAvijjimu, hasAvijjemu, hasAvijjimo, hasAvijjemo hAsIamu, hAsIAmu, hAsIamo, hAsIAmo, hAsIimu, hAsIemu, hAsIimo, hAsIemo, hAsijjamu, hAsijjAmu hAsijjamo, hAsijjAmo hAsijjimu, hAsijjemu hAsijjimo, hAsijjemo hasAvIahi, hasAvIehi hasAvIaha, hasAvIeha hasAvIasu, hasAvIesu hasAvijjaha, hasAvijjeha hasAvIijjasu, hasAvIejjasu hAsIaha, hAsIeha hasAvIijjahi, hasAvIejjahi hAsijjaha, hAsijjeha hasAvIijje , hasAvIejje, hasAvIa, hasAvIe (isa prakAra hasAvijja-hAsIa-hAsijja aMga ke rUpa bhI samajhanA) tRtIya pu. | hasAvIau, hasAvIeu, / hasAvIantu, hasAvIentu, | hasAvijjau, hasAvijjeu, | hasAvijjantu, hasAvijjentu hAsIau, hAsIeu, hAsIantu, hAsIentu hAsijjau, hAsijjeu / hAsijjantu, hAsijjantu / sarvapuruSa / hasAvIejja-jjA, hasAvIejjai, sarvavacana / hasAvijjejja-jjA, hasAvijjejjai, hAsIejja-jjA, hAsIejjai, hAsijjejja-jjA, hAsijjejjai - 183
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaviSyakAla . hasAvi-hAsa aMga ekavacana bahuvacana prathama pu. hasAvissaM , hasAvissAmi, .. hasAvissAmo, hasAvihAmo, hasAvihimo, hasAvihAmi, hasAvihimi, hasAvihissA, hasAvihitthA, hAsissaM, hAsessaM, hAsissAmo, hAsessAmo, hAsissAmi, hAsessAmi, hAsihAmo, hAsehAmo, hAsihAmi, hAsehAmi, . hAsihimo, hAsehimo, hAsihimi, hAsehimi hAsihissA, hAsehissA, hAsihitthA, hAsehitthA (isa prakAra 'ma-ma' pratyaya ke rUpa bhI samajhanA) dvitIya pu.| hasAvihisi, hasAvissasi, hasAvihiha, hasAvissaha, hasAvihitthA hAsihisi, hAsehisi, hAsihiha, hAsehiha, hAsissasi, hAsessasi, hAsissaha, hAsessaha, (isa prakAra 'se' pratyaya ke hAsihitthA, hAsehitthA rUpa samajhanA) tRtIya pu. hasAvihii, hasAvihie, hasAvihinti, hasAvissanti, hasAvissai, hasAvissae, hAsihinti, hAsehinti, hAsihii, hAsihie, hAsissanti, hAsessanti hAsehii, hAsehie, (isa prakAra 'nte-ire' pratyaya hAsissai, hAsissae, ke rUpa samajhanA) hAsessai, hAsessae sarvapuruSa / hasAvijja-jjA sarvavacana / hAsejja-jjA bhaviSyakAla aura kriyAtipattyartha meM 'Ia-ijja' pratyaya nahIM lagate haiM, isalie 'Iaijja' pratyaya lagAye binA hI puruSabodhaka pratyaya lagAye jAte haiM / pari. 1 ni.9. -184 OMOM=
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ kriyAtipattyartha ekavacana haMsAvinto, hAsanto hasAvintI, hAsantI napuMsakaliMga - hasAvintaM, hAsantaM puMliMga - strIliMga - sarvapuruSa | hasAvijja-jjA, hAsejja-jjA sarvavacana dhAtu aMga hasAvi-hAsa aMga bahuvacana hasAvintA, hAsantA hasAvintIo, hAsantIo hasAvintAiM, hAsantAiM ityAdi kartari ke samAna jAnanA / a vidhyarthavartamAnakAla bhUtakAla AjJArtha kar karAvIa karAvIai karAvIaIa karAvIau karAvihii, karAvito - tI-taM karAvijja-jjA karAvissai karAvijja karAvijjai karAvijjaIa karAvijjau karAvihii, karAvinto-ntI-taM karAvissai karAvijja-jjA kArIaI kArIaIa kArIau kArihiD kArantontI-ntaM kArissai kArijja kArijjai kArijjaIa kArijjau paD paDAvIa paDAvIai paDAvIaIa paDAvIau bhaviSyakAla kriyAtipattyartha 185 } kArejja-jjA paDAvihii ) paDAvinto-ntI-ntaM paDAvissai) paDAvijja-jjA paDAvijja paDAvijjai paDAvijjaIa paDAvijjara paDAvihii, paDAvanto-ntI-ntaM pADIa pADIai pADIaIa pADIau pADijja pADijjai pADijjaIa pADijjau hoAvIa hoAvIai hoAvIasI- hoAviau paDAvissai) paDAvijja-jjA pADihii pADantontI-ntaM pADissai. pADejja-jjA hoAvihiI, hoAvintontI-taM hoAvissai hoAvijja-jjA hI-hIa hoAvijja hoAvijjai hoAvijjasI - hoAvijjau hoAvihiI, hoAvinto-tI-taM hoAvissai hoAvijja-jjA hI-hIa
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ hohir3a hoIa hoIai hoIasI- | hoIau hI - hIa hoijja hoijjai hoijjasI- hoijjau hossai | hI hIa dRz dIsAvi dIsAvii dIsAviIa dIsAviu dIsAvihii dIsAvintontIntaM, dIsAvijjajjA dIsihiDa dIsanto-ntI-ntaM, sejjajjA graha gheppAvi gheppAvii gheppAviIa gheppAviu gheppAvihii ) gheppAvintontI-ntaM, gheppAvirasa gheppAvijja-jjA gheppa gheppai gheppaIa gheppau gheppihii gheppanto-ntI-ntaM, gheppissai gheppejja-jjA gahAvIa gahAvIai gahAvIaIa gahAvIau gahAvihii gahAvinto-ntI-ntaM, gahAvissai gahAvijja-jjA gahAvijja mahAvijjai gahAvijjaIa gahAvijjau gahAvihii gahAvinto-ntI-ntaM, gahAvissai) gahAvijja-jjA gAhIa gAhIai gAhIaIa gAhiau gAhihii gAhanto-ntI-ntaM, gAhijja gAhijjai gAhijjaIa gAhijjau gAhissai gAhejja-jjA 9. udA dIsa dIsai dIsaIa dIsau preraka karmaNi vartamAnakRdanta preraka karmaNi aMga ko vartamAnakRdanta ke pratyaya lagAne se preraka karmaNi vartamAnakRdanta banatA hai / aMga puMliMga karAvIa karAvI anto- mANo karAvijja karAvijjanto- mANo kArIa kArIanto- mANo kArijjanto-mANo kArijja strIliMga hoto- ntI-ntaM, hojja-jjA karAvIaI-ntI-ntA-mANI-mANA karAvijjaI--tI- -ntA-mANI-mANA kArIaI-ntI-ntA-mANI-mANA kArijjaI - ntI - ntA-mANI-mANA dIsa ityAdi dhAtuoM ke lie pATha-19 dekhie / 186
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ preraka vAkyaracanA 10. preraka kI vAkya-racanA meM mUla kriyA kA kartA dusarI athavA tIsarI vibhakti meM rakhA jAtA hai / udA. sIso gaMthaM raei, taM gurU peraNaM karei tti gurU sIsaM sIseNa vA gaMthaM rayAvei / (guru ziSya ke pAsa graMtha kI racanA karavAte haiM / ) 11. apavAda - akarmaka dhAtu tathA zabdakarmaka dhAtu, gati-jJAna-bhojana arthavAle dhAtu aura dekkha-pAsa ityAdi dhAtuoM kI vAkyaracanA meM mUla kriyA kA kartA prAyaH dUsarI vibhakti meM rakhA jAtA hai / udA. kartari preraka bAlo jaggai - piA bAlaM jaggAvei / [akarmaka] samaNo siddhantaM paDhei - sUrI samaNaM siddhantaM paDhAvei / [zabdakarmaka] samaNA viharanti - Ayario samaNe viharAvei / [gati-artha) sAvago tattAiM jANei - gurU sAvagaM tattAiM jANAvai / [jJAnArthI putto Aharei - piA puttaM AhArei / [bhojanArtha vaccho jiNapaDimaM dekkhai - jaNao vacchaM jiNapaDimaM dekkhavii / dekkha-pAsa dhAtu] anya prakriyA 12. saMskRta meM icchAdarzaka Adi anya prakriyAe~ haiM vaisI prAkRta meM nahIM haiM, lekina kucha prakriyA ke rUpa ArSa prAkRta meM dikhAI dete haiM / ve pUrvokta varNa vikAra ke niyamAnusAra parivartana hokara siddha hote haiM / udA. saMskRta | prAkRta | hindI anuvAda / kRdanta sannanta jugupsate jugucchai | nindA karane kI jugucchia-bhUta kR. (icchAdarzaka) juucchaDa | icchA karatA hai - jugucchamANa-varta. kR. | pipAsati pivAsai | pIne kI icchA karatA hai|| pivAsia-bhUta kR. bubhukSati | buhukkhai | khAne kI icchA karatA hai| buhukkhia-bhUta kR. lipsati | prApta karane kI icchA karatA hai| sevA karatA hai, sussUsaMta / varta. kR. sunane kI icchA karatA hai / | sussUsamANa ) 187
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaDanta cikitsati | ciicchaDa cikitsA (auSadha) karatA hai| | titikSate |titikkhai sahana karatA hai| titikkhamANa / varta.kR. tiikkhamANa / lAlapyate | lAlappai | bakavAsa karatA hai| lAlappamANa varta. kR. cakramyate caMkammai bahuta calatA hai| caMkammaMta / varta. kR. caMkammamANa , varta. kR. yaGluganta | caGkramIti | caMkamai / bAra-bAra calatA hai| caMkamaMta, / varta. caMkamamANa , kR. caMkamiuM he. kR. caMkamiyavva - vi. kR. caMkamia - bhUta kR. nAmadhAtu | damadamAyate| damadamAi / / ADambara karatA hai| damadamAai / gurukAyate guruAi / | guru ke samAna AcaraNa guruAaiJ | karatA hai| lohitAyate lohiAi / lAla hotA hai| lohiAai amarAyate amarAi / | amara ke samAna AcaraNa amarAai karatA hai| 13. syAda-bhavya-caitya, caurya aura unake jaise zabdoM meM saMyukta 'ya' vyaMjana ke pUrva i rakhI jAtI hai| udA. siyA (syAd) ceiaM (caityam) theriaM (sthairyam) siyAvAo (syAdvAdaH) coriaM (cauryam) vIriaM (vIryam) bhavio (bhavyaH) ___ zabdArtha (puMliMga) kumaravAla / (kumArapAla) kumArapAla | mauDa (muguTa) mugaTa kumAravAla , rAjA saMpainariMda (sampratinarendra) saMpratirAjA tavassi (tapasvin) tapasvI samaNovAsaya (zramaNopAsaka) zrAvaka naTTaa (nartaka) naTa sabbhAva (sadbhAva) acchA bhAva, sattA, payattha (padArtha) padArtha, vastu, pada kA | vidyamAna siddharAya (siddharAja) rAjA kA nAma, siddharAja -188 artha
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ napuMsakaliMga kavaDa (kapaTa) kapaTa, mAyA | timira (timira) A~kha kA roga, ajJAna, kaTTha (kaSTa) duHkha, pIr3A. andhakAra kevala (kevala) kevalajJAna paidiNa (pratidina), pratidina, roja khalia (skhalita) aparAdha, bhUla |pAsa (pArtha) samIpa, pAsa meM, nikaTa, giha (gRha) ghara bAjU meM geha (geha) ghara, makAna pAvakamma (pApakarma) pApakarma coria (caurya) corI baMdhaNa (bandhana) baMdhana jaloyara (jalodara) jalodara sarUva (svarUpa) svarUpa jAvajjIva / (yAvajjIva) jIvanaparyaMta zaraNatta (zaraNatva) AzrayapanA jAjIva / |siddhahema (siddhahaima) vyAkaraNa kA nAma strIliMga ArAhaNA (ArAdhanA) upAsanA, sevanA | gai (gati) AdhAra, devAdi cAra gati kannagA (kanyakA) kanyA |paiThA (pratiSThA) pratiSThA, kIrti, Adara puMliMga + napuMsakaliMga . khasara (de. kasara) rogavizeSaH, khAja, | veDujja ) (vaiDUrya) vaiDUryaratna khujalI | veDuria deva-va / (daiva) daiva, bhAgya, nasIba, verulisa daiva-va |sUla (zUla) zUla, zUla kA roga rayaNa (ratna) ratna vizeSaNa aNNamaNNa ) (anyonya) paraspara kaTTha (kaSTa) duHkhakArI, duHkha aNNaNNa khalia (skhalita) girA huA, bhUlA aNNuNNa huA aNNoNNa ) jogga (yogya) yogya, lAyaka aNajja / (anArya). anArya, Arya | jatta (yakta) ucita, yogya, milA haA aNAriya nahIM hai vaha nava (navan dvi. bahuva) nau saMkhyA kaNi? (kaniSTha) laghubhrAtA, laghu, nava (nava) nayA sabase choTA - - 189
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavia (bhavya, yogya jIva) saiMdiya (sa-indraka) indriyasahita bhava sayala (sakala) pUrNa, saba mUga (mUka) gUMgA sappANa (saprANa) prANasahita mU sAsaya (zAzvata) nitya, avinazvara viyaMbhiya (vijRmbhita) khilA huA, vikasita sAmAsika zabda jIvAjIvAi (jIvAjIvAdi) jIva- | pAyayakavva (prAkRtakAvya) prAkRtakAvya ajIva Adi nau padArtha maNavallaha (manovallabha) mana ko priya dUsamasamaya duHSamasamaya) duHSamakAla maraNabhaya (maraNabhaya) mRtyu kA bhaya dussamasamaya) | vasudevaputta (vasudevaputra) vasudeva kA putra dhaNaharaNa (dhanaharaNa) dhana kA haraNa | sakuDuMbaya (sakuTumbaka) kuTumbasahita karanA | savvAyara (sarvAdara) saMpUrNa Adarasahita pANigaNa (prANigaNa) jIvoM kA samudAya avyaya aho (aho) zoka, Azcarya, prazaMsA, puNaruttaM (punaruktam de.) bArabAra AmantraNAdi artha meM |sayaM (svayam) svayaM, Apa, khuda . * alaahi| (de. alam) nivAraNa, | sahA (sarvathA) sabhI prakAra se alaM / niSedha, pUrNa, basa haMtUNa (hatvA) hatyA karake (saMbaM-bhUta. kR.) dhAtu aNu + sAs (anu + zAs) zikSA denA, |x jan / (yApaya) bitAnA, zarIra kA upadeza denA, AjJA karanA x jA pAlana karanA app / (arpaya) arpaNa karanA, jampa (kath-jalpa) bolanA, kahanA x paNAma bheMTa denA |x Tava (sthApaya) sthApana karanA ummUla (ud + mUla) mUla se ukher3anA |x ddhkk| (chAday) DhakanA, AcchAdana x ullAla) (ud + nAmay) U~cA chAy / karanA x unnAm / karanA, Upara ghumAnA x unnAva ) . isa avyaya ke yoga meM tIsarI vibhakti rakhI jAtI hai / -190
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ x dAva (darzaya) dikhAnA, batAnA |x paTThava / (pra + sthApay) bhejanA, x daMs |x paThThAva / prasthAna karanA, x dakkhava prArambha karanA daris x pattiAva (prati + Ayaya) vizvAsa x dUm (dU-dAvaya) duHkha denA, santApa karAnA karAnA x prabhAva (pra + bhAvaya) prabhAvanA karanI x nAsava ) (nAzaya) nAza karanA pariciMt (pari + cintaya) cintana x palAva / bhagAnA karanA, vicAra karanA nAs |x pavvAva (pra + vAjay) dIkSA dilAnA abbhas (abhi + as) abhyAsa karanA, |pasam (pra + zamaya) zAnti karanI sIkhanA |pheDa (spheTaya) vinAza karanA abhinikkham (abhi + niSkram) saMyama bahumANa (bahumAnay) sammAna karanA, ke lie ghara se nikalanA Adara karanA ugghADa (ud + ghaTaya) kholanA bhuMj (bhuja) bhojana karanA. nimmAN) (nir + mA) banAnA, racanA | romantha, (romanthaya) pagurAnA, cabAI nimma | vaggola huI vastu ko punaH cabAnA, jugAlI karanA x nissAra / (nir + sAray) bAhara |viNAs / (vi + nAzaya) vinAza x nIsAra / nikalanA veDha karanA (veSTa) lapeTanA pajjuvAs (pari + upa + As) sevA, pariAla ) bhakti karanI siha (spRha) cAhanA, spRhA karanA suha (sukhayU) sukhI karanA x isa cihanavAle dhAtuoM kA preraka meM hI upayoga hotA hai / hindI meM anuvAda kareM 1. pAvakammaM neva kujjA na kAravejjA / 2. pAiyakavvaM loe kassa hiyayaM na suhAvei / 3. balavaMtA paMDiA ya je ke vi narA saMti te vi mahilAe aMgulIhiM naccAvijjanti / ahaM vejjomhi pheDemi sIsassa veyaNaM, suNAvemi bahiraM, avaNomi timiraM, paNAsemi khasaraM, ummUlemi vAhiM, pasamemi sUlaM, nAsemi jaloyaraM ca / nimm 191
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhUNaM daMsaNaM pi hi niyamA duriyaM paNAsei / raNNA suvaNNagAre vAharAviUNa appaNo mauDammi vairAiM veDujjAiM rayaNANi ya rayAvIaIa / saMpainariMdeNa sayalAe picchIe jiNesarANaM ceiAiM karAviAI / 8. tavassI bhikkhU Na chiMde, Na chiMdAvae, Na pae, Na payAvae / 9. samaNovAsago paiThAe mahocchave savve sAhammie bhuMjAveIa / 10. jai piA putte samma paDhAvaMto tA vuttaNe so kiM evaMvihaM duhaM lahento ? 11. nariMdeNa tattha giriMmi ceiaM nimmaviyaM / 12. khamiyavvaM khamAviyavvaM, uvasamiyavvaM uvasAmiyavvaM , jo uvasamai tassa atthi ArAhaNA, jo na uvasamai tassa natthi ArAhaNA, tao appaNA ceva uvasamiyavvaM / 13. erisA kaNNagA parassa dAUNa appaNo gehAo kiM nissArijjai ? savvahA na juttameyaM / 14. aho kaLU kaLa vasudevaputto hoUNa sayalajaNANaM maNavallahaM kaNi- bhAyaraM viNAsehAmi / 15. hemacaMdasUriNo pAse devANaM sarUvaM muNiUNa haM savvattha vi titthayarANaM maMdirAI karAvissAmi tti paiNNaM kumAravAlanariMdo kAsI / 16. so paidiNaM abbhasaMto jiNadhammaM, pajjuvAsaMto muNijaNaM, paricintanto jIvAjIvAiNo nava payatthe, rakkhanto rakkhAviMto ya pANigaNaM, bahumANanto sAhammie jaNe, savvAyareNa pabhAvaMto jiNasAsaNaM kAlaM gamei / 17. eso rajjassa joggo tA jhatti rajje Thavijjau, alAhi nigguNehi~ annehiM / 18. giha jahA vi na jANai tahA pavesemi nIsAremi ya / 19. jo sAvajje pasatto sayaMpi ataraMto kahaM tArae anna ? 20. guruNA puNarutaM aNusAsio vi na kuppejjA / 21. ekkassa ceva dukkhaM, mArijjaMtassa hoi khaNamekkaM / jAvajjIvaM sakuDuMbayassa, purisassa dhaNaharaNe ||1|| 22. dUsamasamae vi hu hemasUriNo, nisuNiUNa vayaNAiM / savvajaNo jIvadayaM, karAvio kumaravAleNa / / 2 / / - -192
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. 23. rovanti ruvAvanti ya, aliyaM jaMpanti pattiyAventi / kavaDeNa ya khaMti visaM, maranti na ya jaMti sabbhAvaM ||3| 24. maraNabhayammi uvagae, devA vi saiMdayA na tAreti / dhammo tANaM saraNaM, gaitti ciMtehi saraNattaM / / 4 / / 25. hantUNa parappANe, appANaM jo karei sappANaM / appANaM divasANaM, kae sa NAsei appANaM / / 5 / / prAkRta meM anuvAda kareM 1. pitA ne upAdhyAya ke pAsa putroM ko tattvoM kA jJAna grahaNa karavAyA / (giNha) siddharAja ne hemacandrasUrijI ke pAsa vyAkaraNa racavAyA / (raya), isalie 'siddhahaima' isa prakAra usakA nAma sthApita karavAyA (Thava) / 3. acche ziSya guruoM ko apanI bhUleM sunAte haiM (suNa) aura sunAkara kSamA mAMgate haiM / (kham) ___4. jo pustakoM kA vinAza karate haiM (vi + nAs), ve paraloka meM gUMge, andhe aura bahare hote haiM / 5. AcArya ziSyoM ko rAtri ke antima prahara meM uThAkara (udda) hamezA svAdhyAya karavAte haiN| 6. naTa ne rAjA aura pariSad ke logoM ko bharata rAjA kA nATaka dikhAyA (dAva-dakkha) aura yaha dikhalAte hae naTa ne kevalajJAna prApta kiyA / ___7. pitA putroM ko vidvAn guru ke pAsa zikSA dilAte haiM / (aNu + sAs) 8. rAjA ke buddhizAlI mantrI ne apanI buddhi se nagara tarapha Ate hue zatruoM kA nAza karavAyA / (nAsava) 9. rAjA ne upAdhyAya ko bulAkara (bolla) kahA ki tuma rAjaputroM ko nItizAstra aura vyAkaraNazAstra par3hAo / 10. rAma ne usa samaya usako jahara khilAyA hotA (bhakkha) to vaha jarUra maratA / 11. mAtA ko choTe bAlakoM ko nahIM DarAnA cAhie / 12. tIrthaMkara bhavya jIvoM ko saMsAra ke bandhana meM se mukta karake (muya) zAzvata sukha dilAte haiM / (app)
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. jinake dvArA corI kI gaI unako rAjA ne sajA dilavAI / (daMDa) 14. kumAra ne ghara se nikalakara (abhinikkham ) saba kA tyAga karake, bagIce meM AcArya ke pAsa saMyama grahaNa kiyA aura bahuta kumAroM ko bhI grahaNa karavAyA / (giNh) 15. saMyama meM rahe sAdhu bhagavanta sukhapUrvaka dina bitAte haiM / (jAv) 16. jo bhAiyoM aura mitroM ko paraspara lar3AtA hai (jujjha ) aura vakta para manuSya ke pAsa apanA mastaka bhI kaTavAtA hai (chiMda), vaha adRSTa hI hai / 17. prasanna rAnI ne cora ko apane makAna meM le jAkara sundara bhojana karavAyA, usake bAda vastra aura AbhUSaNa dekara chuTTI dI / 18. jJAtaputra samavasaraNa meM baiThakara manuSyoM aura devoM ko janma aura maraNa kA kAraNa samajhAte haiM / (jAN-boha) 19. sajjana puruSa kahate haiM ki pApakarma jIvoM ko hamezA saMsAracakra meM ghumAte haiM / (bhamADa) 20. sabhI dharmoM kA tyAga karake eka vItarAga deva kI tU sevA kara, vahI sabhI pApoM se tujhe chur3AyegA / (muy) 194
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha - 23 samAsa * bhinna-bhinna arthavAle zabda ikaTThe hokara eka artha ko batAnevAlA jo pada banatA hai use samAsa kahate haiM / * samAsa se bhASA ke prayoga meM zabdoM kI alpatA hotI hai tathA likhane aura bolane meM saralatA aura sundaratA bhI lagatI hai| saMskRta kI taraha prAkRta meM bhI dvandva, tatpuruSa, karmadhAraya , bahuvrIhi, dvigu, avyayIbhAva aura ekazeSa ye sAta prakAra ke samAsa Ate haiM / 1daMde ya bahubbIhI, kammadhArae 'diguyae ceva / tappurise avvaIbhAve, egasese ya sattame / / 1. saMyukta vyaMjana meM eka kA lopa hone para zeSa vyaMjana tathA saMyukta vyaMjana ke sthAna para huA AdezabhUta vyaMjana jo samAsa ke andara ho to vikalpa se dvitva hotA hai| udA. visappaogo - visapaogo (viSaprayogaH), kusumappayaro - kusumapayaro (kusumaprakaraH), (dhaNakkhao . dhaNakhao (dhanakSayaH) 2. prAkRta meM do padoM kI sandhi vikalpa se hotI hai / (pA. 2 ni. 6 dekho) udA. jiNa + ahivo = jiNAhivo, jiNaahivo (jinAdhipaH) jiNa + Isaro = jiNesaro, jiNIsaro (jinezvaraH) kavi + Isaro = kavIsaro, kaviIsaro (kavIzvaraH) sAhu + uvassao = sAhuvassao, sAhUuvassao (sAdhUpAzrayaH) apavAda :- i aura u varNa ke bAda vijAtIya svara ho to sandhi nahIM hotI hai tathA e aura o ke bAda koI bhI svara ho to sandhi nahIM hotI hai / udA. vaMdAmi + ajjavairaM = vaMdAmi ajjavairaM (vande Aryavrajam) saMti + uvAo = saMtiuvAo (zAntyupAyaH) daNu + iMdo = daNuiMdo (danujendraH) saMjame + ajiyaM = saMjame ajiyaM (saMyame'jitam) devo + asuro ya = devo asuro ya (devo'surazca) 3. samAsa meM svara kA hrasva aura dIrgha vidhAna arthAt hrasva svara kA dIrgha svara ___aura dIrgha svara kA hrasva svara prayogAnusAra hotA hai / - 195
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ udA. hrasva kA dIrgha - sattAvIsA (saptaviMzatiH) | aMtAveI (antarvediH) paIharaM / (patigRham) / veluuvnnN| (veNuvanam) paiharaM / | veluvaNaM / dIrgha kA hrasva . jau~NaaDaM-jau~NAaDaM (yamunAtaTam) lacchIphalaM-lacchiphalaM (lakSmIphalam) gayahattho-gayAhattho (gadAhastaH) / naisottaM-naIsottaM (nadI zrotaH) goriharaM-gorIharaM (gaurIgRham) vahumuhaM-vahUmuhaM (vadhUmukham) sirIsarisaM, sirisarIsaM (zrIsadRzam)| mAyapiarA (mAtApitarau) 1. daMda (dvandva) samAsa 4. eka mUla nAma kA , anya eka yA aneka nAmoM ke sAtha samAsa hotA hai athavA aneka nAma eka-eka ke sAtha jor3akara bar3A samAsa bhI kiyA jA sakatA hai, vaha dvandva samAsa kahalAtA hai / (isa samAsa meM sabhI nAma mukhya hote haiM arthAt kriyA ke karanevAle hote haiM / ) 5. yaha samAsa karane ke lie a, ya aura kucha sthAnoM meM ca avyaya kA prayoga kiyA jAtA hai| 6. dvandva samAsa bahuvacana meM hI hotA hai aura antima nAma kI jAti pUre samAsa ko lagatI hai | udA. ajiasaMtiNo (ajitazAntI) = ajio a saMtI a = ajitanAtha aura zAntinAtha / usahavIrA (RSabhavIrau) = usaho a vIro a = RSabhadeva aura vIrajinezvara devadANavagaMdhabbA (devadAnavagandharvAH) = devA ya dANavA ya gandhavvA ya =deva, dAnava aura gaMdharva / vAnaramorahaMsA (vAnaramayUrahaMsAH) = vAnaro a moro a haMso a = bandara, mora aura haMsa / sAvagasAvigAo (zrAvakazrAvikee~) = sAvagA a sAvigA a = zrAvaka aura zrAvikA / devadevIo (devadevyaH) = devA ya devIo a = deva aura deviyA~ sAsUbahUo (zvazrUvadhvau) = sAsU a vahU a = sAsa aura bahU * 196
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakkhAbhakkhANi (bhakSyAbhakSya) = bhakkhaM ca abhakkhaM ca = bhakSya aura abhakSya pattapupphaphalANi (patrapuSpaphalAni) = pattaM ca purpha ca phalaM ca = pattA, puSpa aura phala isa prakAra - jIvAjIvA, pAsavIrA, samaNasamaNIo, sattumittANi, niMdAsalAhAo, rUvasohaggajovvaNANi ke vigraha karanA cAhie / 7. yaha dvandva samAsa jaba samUha batalAtA hai yA jaba samUha kA eka hI saMkIrNa vicAra batalAtA hai taba samAhAra dvandva samAsa banatA hai / yaha samAsa ekavacana aura prAyaH napuMsakaliMga meM hotA hai | . udA. asaNapANaM (azanapAnam) = asaNaM ca pANaM ca eesiM samAhAro tavasaMjamaM (tapaHsaMyamam) = tavo a saMjamo a eesiM samAhAro nANadaMsaNacarittaM (jJAnadarzanacAritram) = nANaM ca daMsaNaM ca caritaM ca eesiM samAhAro / rAgadosabhayamohaM (rAgadoSamayamoham) = rAgo a doso a bhayaM a moho a eesiM samAhAro / __2. tappurisa (tatpuruSa) samAsa 8. prathamA vibhakti ko chor3akara chaha vibhaktivAle pUrvapadoM kA uttarapada ke sAtha samAsa hotA hai / isa samAsa meM uttarapada pradhAna hotA hai / udA. dvitIyA - bhaddapatto (bhadraprAptaH) = bhaI patto sivagao (zivagataH) = sivaM gao tRtIyA - sAhuvaMdio (sAdhuvanditaH) = sAhUhiM vandio . jiNasariso (jinasadRzaH) = jiNeNa sariso caturthI - kalasasuvaNNaM (kalazasuvarNam) = kalasAya suvaNNaM mokkhatthaM nANaM (mokSArthaM jJAnam) = mokkhAya imaM paMcamI - daMsaNabhaTTho (darzanabhraSTaH) = daMsaNAo bhaTTho annANabhayaM (ajJAnabhayaM) = annANAo bhayaM SaSThI - jiNendo, jiNindo (jinendraH) = jiNANaM iMdo devatthui, devathuI (devastutiH) devassa thuI vibuhAhivo (vibudhAdhipaH) = vibuhANaM ahivo vahumuhaM (vadhUmukham) = vahUe muhaM * isa samAsa kA prayoga prAkRta meM bahuta hI alpa dikhAI detA hai| - 197
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamI - jiNottamo, jiNuttamo (jinottamaH ) = jiNesu uttamo nANojjao, nANujjao (jJAnodyataH) = nANammi ujjao kalAkusalo (kalAkuzalaH) = kalAsu kusalo naJ tatpuruSa niSedhavAcaka avyaya 'a' athavA 'aNa' kA nAma ke sAtha samAsa hotA hai / 10. zabda ke prArambha meM vyaMjana ho to 'a' aura svara ho to 'aNa' rakhA jAtA hai / 9. udA. adevo (adevaH ) = na devo aviraI (aviratiH) = na viraI aNavajjaM (anavadyam ) = na avajjaM aNAyAro (anAcAra :) = na AyAro 3. kammadhAraya (karmadhAraya) samAsa 11. vizeSaNAdi pUrvapada kA vizeSyAdi uttarapada ke sAtha samAsa hotA hai / 12 isa samAsa meM adhikatara donoM pada samAna vibhakti meM Ate haiM, isalie yaha samAsa samAnAdhikaraNa hI hotA hai / udA. vizeSaNa pUrvapada - rattaghaDo (raktaghaTa :) = ratto a eso ghaDo suMdarapaDimA (sundarapratimA) sundarA ya esA paDimA paramapayaM (paramapadam) = paramaM ca eaM payaM ca seo ya vizeSaNobhayapada rattaseo Aso (raktazveto'zvaH) = sto a esa sIunhaM jalaM (zItoSNaM jalam ) = sIaM ca taM uNhaM ca vizeSyapUrvapada- vIrajiNido (vIrajinendraH) vIro a eso jiNiMdo upamAnapUrvapada - caMdANaNaM (candrAnanam ) = caMdo iva ANaNaM upamAnottarapada - muhacaMdo (mukhacandraH ) = muhaM caMdo vva jiNacaMdo (jinacandraH) = jiNo caMdu vva avadhAraNapUrvapada - annANatimiraM (ajJAnatimiram) = annANaM cea timiraM nANadhaNaM (jJAnadhanam ) = nANaM cea dhaNaM payapaumaM (padapadmam) = payameva paumaM 4. digu ( dvigu ) samAsa 13. karmadhAraya samAsa kA prathama avayava saMkhyAdarzaka ho to dvigu samAsa 198
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ banatA hai aura vaha samUhasUcaka hai isalie ekavacana meM aura napuMsakaliMga meM hotA hai| 14. isa samAsa ke anta meM 'a' ho to kucha prayoga meM dIrgha 'I' hotI hai aura usake rUpa dIrgha IkArAnta strIliMga nAma ke samAna banate haiN| udA. tiloaM, tiloI (trilokam, trilokI) = tiNhaM loANaM samAhArotti navatattaM (navatattvam) = navaNhaM tattANaM samAhArotti caukasAyaM, caukkasAyaM (catuHkaSAyam) = cauNhaM kasAyANaM samAhArotti 15. kucha sthAnoM meM samAhAra dvigu samAsa puMliMga meM bhI hotA hai / udA. tivigappo (trivikalpam) = tiNhaM vigappANaM samAhArotti 5. bahubbIhI (bahuvrIhi) samAsa . 16. (1) jina padoM kA samAsa kiyA ho unase anya pada kI pradhAnatA isa samAsa meM hotI hai, isase yaha sAmAsika pada anya nAma kA vizeSaNa banatA hai tathA vibhakti, vacana aura liMga vizeSya ke anusAra hote haiM | (2) yaha samAsa jo strIliMga kA vizeSaNa ho to antya a kA A athavA I prayogAnusAra hotA hai | udA. kamalANaNA nArI (kamalAnanA nArI) caMdamuhI kannA (candramukhI kanyA) 17. isa samAsa meM adhikatara pUrvapada vizeSaNa banatA hai aura uttarapada vizeSya banatA hai / kucha sthAnoM meM upamAna tathA avadhAraNasUcaka pada bhI pUrvapada hotA hai / vizeSaNa pUrvapada - nIlakaMTo moro (nIlakaNTho mayUraH) = nIlo kaNTho jassa so / upamAna pUrvapada - caMdamuhI kannA (candramukhI kanyA) = cando iva muhaM jaae| avadhAraNa pUrvapada - caraNadhaNA sAhavo (caraNadhanAH sAdhavaH) = caraNaM cea dhaNaM jANaM / 18. yaha samAsa do athavA do se adhika samAnAdhikaraNa (samAna vibhaktivAle) padoM kA banatA hai / udA. dhuasavakileso jiNo (dhutasarvaklezo jinaH) = dhuo savvo kileso jassa so / - 19. kahIM-kahIM samAna vibhakti na ho to bhI yaha samAsa banatA hai, use 199
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyadhikaraNa bahuvrIhi kahate haiM / udA. cakkahattho bharaho (cakrahasto bharataH) = cakkaM hatthe jassa so / - 20. isa samAsa ke vigraha meM prathamA vibhakti ko chor3akara sabhI vibhaktiyoM kA prayoga hotA hai / dvitIyA - pattanANo muNI (prAptajJAno muniH) = pattaM nANaM jaM so tRtIyA - jiakAmo thUlabhaddo (jitakAmaH sthUlabhadraH) = jio kAmo jeNa so jiArigaNo ajio (jitArigaNo'jitaH) = jio arigaNo jeNa so paMcamI - naTThadaMsaNo muNI (naSTadarzano muniH) = naTuM daMsaNaM jatto so SaSThI - seaMbarA muNiNo (vetAmbarAH munayaH) = seaM aMbaraM jANaM te diNNavayA sAhavo (dattavratAH sAdhavaH) = diNNAiM vayAiM jesiM te saptamI - vIranaro gAmo (vIranaro grAmaH) = vIrA narA jammi so kuddhasIhA guhA (kruddhasiMhA guphA) = kuddho sIho jAe sA 21. niSedhArthaka avyaya a yA aNa kA , vi-nir Adi upasarga kA aura sa yA saha avyaya kA nAma ke sAtha samAsa ke vizeSaNa ke rUpa meM prayoga ho to bhI bahuvrIhi samAsa hotA hai / udA. avyaya a = aputto (aputraH) = natthi putto jassa so aNAho (anAthaH) = natthi nAho jassa so / aN -aNujjamo puriso (anudyamaH puruSaH) = natthi ujjamo jassa so aNavajjo muNI (anavadyo maniH) = natthi avajjaM jassa so upasarga vi - virUvo jaNo (virUpo janaH) = vigayaM rUvaM jatto so virasaM bhoyaNaM (virasaM bhojanam) = vigao raso jatto taM nir -niddayo jaNo (nirdayo janaH) = niggaA dayA jassa so nirAhArA kannA (nirAhArA kanyA) = niggao AhAro jIe sA avyaya sa - sasIso Airio viharei (saziSya AcAryo viharati) = saha - sIsehiM saha Airio viharei so saputto piA gacchai (saputraH pitA gacchati) = puttehiM saha piA gacchai sa. avvaIbhAva (avyayIbhAva) samAsa 22. nAma ke sAtha avyaya jor3ane se avyayIbhAva samAsa banatA hai, yaha samAsa napuMsakaliMga ekavacana meM hotA hai aura anta meM dIrghasvara ho to - 200
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ hrasvasvara hotA hai / udA. uva - uvasiddhagiri (upasiddhagiri) = siddhagiriNo samIvaM = siddhagiri ke pAsa aNu - aNujiNaM (anujinam) = jiNassa pacchA = jina ke pIche jaha - jahasattiM (yathAzakti) = sattiM aNaikkamia = zakti anusAra : jahavihiM (yathAvidhi) = vihiM aNaikkamia = vidhi anusAra ahi (adhi) - ajjhapaM (adhyAtmam) = appammi ii (Atmani iti) AtmA ke bAre meM pai . painayaraM (pratinagaram) = nayaraM nayaraM ti = pratyeka nagara meM paidiNaM (pratidinama) = diNaM diNaM ti = pratyeka dina, roja paigharaM (pratigRham) = ghare ghare tti = pratyeka ghara meM 7. ekasesa (ekazeSa) samAsa svarUpa sambandhI 23. samAna rUpavAle padoM kA samAsa karate samaya eka pada rahatA (bacatA) hai aura anyapadoM kA lopa hotA hai, vaha ekazeSa samAsa kahalAtA hai / udA. jiNA (jinAH) = jiNo a jiNo a jiNo a tti nettAiM (netre) = nettaM ca nettaM ca tti virUpa sambandhI piarA (pitarau) - mAA ya piA ya tti sasurA (zvazurau) - sAsU a sasuro a tti isa prakAra saMkSepa meM yahA~ samAsoM ke niyama bodha hetu diye haiM / vAstava meM saMskRta ke niyamAnusAra hI prAkRta meM bhI samAsa banate haiM / zrImadhemacandrasUrIzvarajI ne bhI apane AThaveM adhyAya meM (8-1-1) sUtra meM samAsa prakaraNa ke lie saMskRta ke samAna kI hI siphAriza kI hai isalie vidyArthiyoM ko saMskRta ke niyama dhyAna meM rakhakara hI samAsa karane caahie| __ zabdArtha (puMliMga) aruNa (aruNa) sUrya kA sArathI, sUrya, | erAvaNa (airAvaNa) indra kA hAthI saMdhyArAga oha (ogha) samUha avavAya (apavAda) nindA, apavAda kiMnara (kinnara) devavizeSa , vyaMtara deva AraMbha (Arambha) AraMbha, jIvavadha kI jAti - R -201 -
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNa (gaNa) samudAya ravi (ravi) sUrya gaya (gaja) hAthI vavasAya (vyavasAya) vyApAra, kArya, udyama cakkavAya (cakravAka) cakravAka, pakSI vizeSa vivea) (viveka) viveka, satyAsatya kA calaNa (caraNa) pada, pAda vivega nirNaya joga (yoga) vyApAra, yoga saMgama (saGgama) milanA, prApti tiasa, (tridaza) deva sayaNa (svajana) svajana, kuTumbI tilaa / (tilaka) tilaka saMsAra (saMsAra) saMsAra, cAra gatirUpa tilaga sAvaya (zvApada) zikArI pazu, hiMsaka dANava (dAnava) asura, daitya jAnavara nivAsa (nivAsa) sthAna, vAsa siNeha (sneha) sneha, prema paDivakkha (pratipakSa) zatra soma (soma) candra baMdhava (bAMdhava) bandhu, mitra napuMsakaliMga aMjaNa (aJjana) aMjana, kAjala, niyANa (nidAna) nidAna, kAraNa, hetu A~kha meM aMjana karanA, suramA DAlanA neura (napura) paira kA AbhUSaNa vizeSa, agAra (agAra) ghara niura nepura, ghugharu asaNa (azana) bhojana, khAnA naura issaria / (aizvarya) aizvarya, vaibhava, |paMjara (paara) piMjarA Isaria / prabhutA bala (bala) zakti, sAmarthya karaNa (karaNa) karanA, indriya | satta (sattva) bala, parAkrama tavovaNa (tapovana) Azrama puMliMga + napuMsakaliMga kalatta (kalatra) patnI |rUva (rUpa) dehakAnti, saundarya , AkRti kula (kula) vaMza | vaya (vrata) vrata, niyama strIliMga aggalA (argalA) bandhana, ber3I kugai (kugati) kharAba gati aDavi (aTavI) jaMgala, vana, araNya nivvui (nirvRti) mokSa, citta kI aDavI |svasthatA, zAMti - 202
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ paccoNI (de.) sammukha, sAmane parSadA parisA (pariSad) sabhA, abbhatthaNA (abhyarthanA) prArthanA, arja bAlA (bAlA) kumArI, choTI lar3akI, bAlikA mahilA (mahilA) strI, nArI karanA vAyA (vAca) vANI, vacana arai (arati) aprIti, sukha kA abhAva vANI (vANI) vANI, vacana, vuTThi (vRSTi) vRSTi, varSA vizeSaNa anaMta (ananta) ananta, aparimita | karanevAlA amayabhUa (amRtabhUta) amRta ke samAna, amRtarUpa banA huA Aula (Akula) vyAkula, vyApta, duHkhita Agaya (Agata) AyA huA Ayatta (Ayatta) AdhIna, svAdhIna ucia (ucita) yogya, lAyaka gaMbhIra (gambhIra) gambhIra, gaharA riTTha ( gariSTa) sabase bar3A, bar3A dukkara (duSkara) muzkila, kaSTasAdhya desaya (dezaka) upadezaka, dikhAnevAle nava (nava) nayA paDhama (prathama) pahalA, Adya bhayAri (brahmacArin) brahmacarya kA pAlana vAgdevatA baliTTho (baliSTa) sabase balavAna bhAvi (bhAvina) bhAvI, bhaviSya meM honevAlA matta (matta ) unmatta, madasahita laliya (lalita) sundara, manohara luddha (lubdha) lolupa, Asakta virala (virala) alpa, durlabha, thor3A vihura (vidhura) duHkhI, vyAkula, vihvala vihUNa (vihIna) varjita, rahita vihINa samAvaDia (samApatita) sAmane Akara girA huA, sAmane AyA huA sAmanna (sAmAnya) sAdhAraNa, sAmAnya avyaya aha (atha) anaMtara, maMgala, prazna, khalu (khalu) nizcaya, avadhAraNa artha meM adhikAra, Arambha, samuccaya, athavA uTThAya saMbaM bhUta kR. (utthAya ) uThakara dhAtu abmuddhara (abhyud + dhara) uddhAra karanA | uve (upa + i) pAsa meM jAnA ave (apa + i) dUra honA, cale jAnA cakkamm (bhram) bhramaNa karanA, ghUmanA 203
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ jav (jap) japanA, jApa karanA joy (dRz) dekhanA nivvijj (nir + vid - vidya) nirveda visIy (vi + sId) kheda karanA pAnA, virakta honA patsthya } (prArthay) prArthanA karanA parivvay (pari + vraj) dIkSA lenA pUr ( pUray) bharanA, pUrNa karanA bhAv (bhAvay) vAsita karanA, cintana karanA hindI meM anuvAda kareM 1. sAhavo maNasA vi na patthanti bahujIvAulaM jalAraMbhaM / 2. khaMtisUrA arahaMtA, tavasUrA aNagArA, dANasUre vesamaNe, juddhasUre vAsudeve / 4. 5. sav (zap) zApa denA siDhila (zithilay ) zithila karanA suv (svap) sonA, so jAnA sov 3. te sattimaMtA purisA, je abbhatthaNAvacchalA samAvaDiyakajjA na gaNeire AyaiM, abbhuddharenti dINayaM, pUrenti paramaNorahe rakkhanti saraNAgayaM / je nidujjaNAraM tavovaNAI sevanti te jaNA sudhannA / aho Nu khalu natthi dukkaraM siNehassa, siNeho nAma mUlaM savvadukkhANaM, nivAso aviveyassa, aggalA nivvuIe, baMdhavo kugaivAsassa, paDivakkho kusalajogANaM, desao saMsArADavIe, vacchalo asaccavavasAyassa, eNa abhibhUA pANiNo na gaNenti AyaiM, na joyanti kAloiaM, na sevanti dhammaM, na pecchanti paramatthaM, mahAlohapaMjaragayA kesariNoviya samatthA visIyanti ti // 6. 7. 8. 9. uttamapurisA na sovaMti saMjhAe / neva vasaNavasagaeNaM buddhimayA visAo kAyavvo / amhe paccoNi gantUNa piUNaM calaNesu paDiA / aha niNNAsiatimiro, viogavihurANa cakkavAyANa / saMgamakaraNekkaraso, viyaMbhio aruNakiraNoho ||1|| 10. puttA ! tumhe vi saMjame niyame ca ujjamaM karijjAha amayabhUeNa ya jiNavayaNeNa appANaM bhAvijjAha / 11. devadAnavagandhavvA, jakkharakkhasakinnarA / bamhayAriM nama'santi, dukkaraM je karei taM ||2|| 204
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. viralA jANanti guNe, viralA jANanti laliyakavvAiM / sAmannadhaNA viralA, paradakkhe dakkhiA viralA ||3|| 13. galai balaM ucchAho, avei siDhilei sayalavAvAre / nAsai sattaM araI, vivaDDae asaNarahiassa ||4|| 14. somaguNehiM pAvai na taM * navasarayasasI, teagaNehiM pAvai na taM navasarayaravI / rUvaguNehiM pAvai na taM tiasagaNavaI, sAraguNehiM pAvai na taM . dharaNidharavaI / / 5 / / 15. jassattho tassa suha, jassattho paMDio ya so loe / jassattho so guruo, atyavihuNo ya lahuo ya ||6|| 16. vaMcai mittakalate, nAvikkhae mAyapiasayaNe a / mArei baMdhave vi hu, puriso jo hoi dhaNaluddo / / 7 / / 17. na gaNanti kulaM na gaNanti, pAvayaM puNNamavi ya na gaNanti / issarieNa hi mattA, taheva paraloyamihaloyaM ||8|| 18. na gaNanti puvvanehaM, na ya nIiM neya loyaavavAyaM / na ya bhAviAvayAo, purisA mahilAe AyattA ||9 / / 19. meru gariho jaha pavvayANaM, erAvaNo sArabalo gayANaM / siMho baliTTho jaha sAvayANaM, taheva sIlaM pavaraM vayANaM ||10|| 20. bAlattaNaMmi jaNao, javvaNapattAi hoi bhattAro / vukRttaNeNa putto, sacchaMdattaM na nArINaM / / 11 / / 21. 'pasiNaM'-kiM hoi rahassa varaM, buddhipasAeNa ko jaNo jayai / kiM ca kuNaMtI bAlA, neurasadaM payAseha ||12|| uttaraM . . cakkammaMtI prAkRta meM anuvAda kareM 1. rAma aura lakSmaNa ne rAvaNa kI senA jItI aura lakSmaNa ke cakra se kaTA rAvaNa marakara naraka meM gayA / taM-ajitajinaM, * meruparvataH . cakkaM (cakram), maMtI (mantrI), cakkammaMtI (bhramantI) isa pATha meM aura Age ke pATha meM hindI vAkyoM meM bar3e akSara haiM vahA~ prAkRta samAsa kreN| sa -205
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. sajjana puruSa Apatti meM bhI asatya vacana nahIM bolate haiM / 3. vidyArthiyoM ko prabhAta meM jaldI uThakara mAtApitA athavA guru ko namaskAra karake apanA adhyayana karanA cAhie / 4. saMsAra ke duHkhoM ko dekhakara vaha saMsAra se nirveda pAtA hai / 5. usa bAlikA ne hAtharUpa kamala dvArA rAjA ke kapAla meM tilaka kiyA / 6. kiyA hai nidAna jinhoMne, unako bodhi kI prApti kahA~ se hogI ? 7. tIrthaMkara gambhIra vANI dvArA samavasaraNa meM deva-dAnava aura manuSyoM kI pariSad meM dezanA dete haiM jise sunakara bhavyajIva darzana-jJAna aura cAritra grahaNa karate haiM tathA AhArarahita aisA mokSapada prApta karate haiN| 8. jinake hAthoM meM puSpa haiM aisI nagara kI kanyAoM ne puruSoM meM uttama aise rAjA para puSpoM kI vRSTi kI / 9. tInoM bhuvana meM sabhI jIvoM kI apekSA tIrthaMkara anantarUpavAle hote haiM / 10. jinake pAsa meM saMyamarUpI dhana hai vaise sAdhuoM ko paraloka kA bhaya nahIM 11. siddha bhagavantoM ko AhAra-deha-AyuSya aura karma nahIM haiM isalie hI ve ananta sukhavAle haiN| 12. jo vidhi anusAra mantroM kI ArAdhanA karatA hai vaha jarUra phala pAtA hai / 13. zakti kA ullaMghana kiye binA jo ahiMsA-saMyama aura taparUpI dharma meM udyama karatA hai vaha saMsArarUpI samudra se tira jAtA hai / 14. ajJAnarUpI andhakAra se andha jana ke lie jJAna hI uttama aMjana hai / 15. jo kumArapAla pahale siddharAja ke bhaya se bhaTakatA thA, usane zrIhemacandrasUrijI kI madada se bhaya se mukta hokara rAjya prApta kiyA / jinake pAsa bahuta dhana hai, isa parvata para sundara jinAlaya banavAkara logoM ko santuSTa karake jinhoMne bar3I kIrti prApta kI hai, ve ye vastupAla aura tejapAla mahAmantrI haiN| 206 ==
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha - 24 sarvanAma 10 veM pATha meM saMkSepa meM sarvanAmoM ke rUpa batAye the / yahA~ vizeSatAsahita sabhI rUpa batAyeMge / amu (adas) ko chor3akara sabhI sarvanAma akArAnta haiM isalie unake sAmAnyarUpa akArAnta nAmoM ke samAna jAnanA cAhie aura amu (adas) zabda ukArAnta hone se usake sAmAnyarUpa ukArAnta nAmoM ke samAna samajhane cAhie / 1. sarvanAmoM ke rUpa tInoM liMga meM banate haiM / 2. amha (asmad), tumha (yuSmada) sarvanAma ke rUpa tInoM liMga meM samAna banate haiM / puMliMga prathamA bahuvacana meM 'e' pratyaya hI lagatA hai aura SaSThI bahuvacana meM esiM pratyaya vikalpa se lagatA hai / (3/58) udA. sabe (prathamA bahuva.). sabvesiM, savvANa, savANaM (SaSThI bahuvacana) 3. 'esiM' pratyaya lagAne para pUrvasvara kA lopa hotA hai / (3/61) udA. ta + esiM = tesiM (SaSThI bahuvacana) 4. saptamI ekavacana meM ssi, mmi, ttha ye tIna pratyaya lagate haiN| 'ea' aura 'ima' ko chor3akara sabhI sarvanAmoM ko hiM pratyaya bhI lagatA hai / (3/59,60) udA. eassi, eammi, ettha (saptamI ekavacana) tassi, tammi, tattha, tahiM (saptamI ekavacana) 5. vizeSa = ubha-uha ke rUpa bahuvacana meM banate haiM aura SaSThI bahuvacana meM uhaNha, uhaNhaM, ubhaNha aura ubhaNhaM rUpa banate haiM / anyarUpa samAna hI haiM / udA. ume, ubhA (dvi. bahuvacana) uheNa, uheNaM (tRtIyA ekavacana) akArAnta puMliMga saba (sarva) ekavacana | bahuvacana pa. savvo, savve savve bI. savvaM, savve savvA ta. savveNa, savveNaM savvehi~, savvehiM, savvehi ca. savvAya, savvassa, savvAe, | savvesiM, savvANa, savvANaM paM. savvatto, savvAo, savvAu / | savvatto, savvAo, savvAu, savvAhi, savvAhinto . | savvAhi, savvAhinto, savvAsunto, -207
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ cha. sa. saM. savve isa prakAra vIsa, vissa (vizva), uha ubha (ubha), uhaya-ubhaya (ubhaya), anna (anya), annayara (anyatara), iyara (itara), kayara (katara), kayama ( katama), sama (sama), puvva (pUrva), avara (apara), dAhiNa-dakkhiNa (dakSiNa), uttara (uttara), suva (sva) Adi sarvanAmoM ke rUpa jAnane cAhie / AkArAnta strIliMga 6. AkArAnta strIliMga sarvanAmoM ke rUpa AkArAnta strIliMga nAma ke samAna hI banate haiM / vizeSa :- SaSTI bahuvacana meM 'esiM', pratyaya bhI prayogAnusAra lagatA hai aura ArSa meM 'siM' pratyaya bhI lagatA hai / savvA (sarvA) pa. bI. ta. ca. cha. paM. sa. saM savvA savvehi, savvehinto, savvesunto, savvANaM savvesiM, savvANa, savvassa savvassi, savvammi, savvattha savvesu, savvesuM savvahiM, savvaMsi he savva, savvo, savvA, savve pa. bI. saM. ekavacana savvA savvaM savvAa, savvAi, savvAe savvAa, savvAi, savvAe savvAa, savvAi, savvAe savvatto, savvAo, savvAu, savvAhito savvAa, savvAi, savvAe he savvA bahuvacana savvAo, savvAu, savvA savvAo, savvAu, savvA savvAhi N, savvAhiM, savvAhi savvesiM, savvANa-NaM, savvAsiM savvaM he savva savvatto, savvAo, savvAu savvAhinto, savvAsunto savvAsu, savvAsuM savvA akArAnta napuMsakaliMga savva (sarva) savvAiM, savvAi~, savvANi savvAiM, savvAi~, savvANi zeSa rUpa puMliMga vat / 208
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. ta-Na (tad), ea-eta (etad), ja (yat), ka (kim), ima (idam), amu (adas), amha (asmad), tumha (yuSmad) zabdoM ke rUpa ta-Na (tad) puMliMga ekavacana bahuvacana sa, so, se te, Ne taM, NaM te, tA, Ne, NA ta. | teNa, teNaM, tiNA, tehi, tehiM, tehi NeNa, NeNaM, NiNA Nehi~, NehiM, Nehi ca. cha.| tAsa, tassa, se, tAsa, tesiM, tANa, tANaM, siM, Nassa NesiM, NANa, NANaM to, tamhA, tatto, tAo, tAu tatto, tAo, tAu, tAhi, tAhinto, tA. tAhi, tAhinto, tAsunto tehi, tehinto, tesunto Natto, NAo, NAu Natto, NAo, NAu, NAhi, NAhinto, NA NAhi, NAhinto, NAsunto Nehi, Nehinto, Nesunto sa. tassi, tammi, tattha, tesu, tesuM tahiM, taMsi Nassi, Nammi, Nattha, Nesu, NesuM NahiM, NaMsi * tAhe, tAlA, taiA tA, * tI, NA, NI strIliMga ekavacana bahuvacana pa. | sA | tAo, tAu, tA tIA, tIo, tIu, tI * tAhe Adi tInoM rupoM kA 'usa samaya isa artha meM prayoga hotA hai / * tA kA tI, jA kA jI, kA kA kI, eA kA eI, imA kA imI bhI vikalpa se hotA hai / (pATha-16 dekho) . 209
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ | ca. cha sa. taM tAo, tAu, tA tIA, tIo, tIu, tI tAa, tAi, tAe tAhi, tAhiM, tAhi tIa, tIA, tIi, tIe tIhi, tIhiM, tIhi tissA, tIse, tIsa, se, tesiM, tANa, tANaM, siM tAa, tAi, tAe tAsa, tAsiM, tIa, tIA, tIi, tIe tAa, tAi, tAe, to, tatto, tAo, tAu, tamhA, tatto, tAo, tAu, tAhinto | | tAhinto, tAsunto, tIa, tIA, tIi, tIe, titto, tIo, tIu, titto, tIo, tIu, tIhinto tIhinto, tIsunto tAa, tAi, tAe, tAsu, tAsuM, tIa, tIA, tIi, tIe tIsu, tIsuM NA-NI ke rUpa bhI isake samAna jAnane cAhie / __ napuMsakaliMga ekavacana bahuvacana . tAI, tAi~, tANi NAiM, NAi~, NANi zeSa rUpa puMliMga ke samAna jAnane cAhie / ja (yat) puMliMga ekavacana bahuvacana jo, je je,jA jeNa, jeNaM, jiNA jehi~, jehiM, jehi jAsa, jassa jesiM, jANa, jANaM jamhA, jatto, jAo, jAu, | jatto, jAo, jAu, jAhi, jAhinto, jA jAhi, jAhinto, jAsunto, | jehi, jehinto, jesunto / na I ca. cha. -210
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa. pa. bI. ta. ca. cha. paM. sa. pa. bI. pa. bI. jassi, jammi, jattha, jahiM, jaMsi ekavacana jA jaM jAhe, jAlA, jaiA jAa, jAi, jAe jIa, jIA, jIi, jIe jissA, jIse, jAa, jAi, jAe jIa, jIA, jIi, jIe jAa, jAi, jAe-jamhA jatto, jAu, jAo, jAhinto, jIa, jIA, jIi, jIe jitto, jIo, jIu, jIhinto jAa, jAi, jAe, jA jI (yat) strIliMga bahuvacana jAo, jAu, jA jIA, jIo, jIu, jI a, jIA, jIi, jIe jaM ekavacana ko, ke kaM jesu, jesuM napuMsakaliMga jAo, jAu, jA, jIA, jIo, jIu, jI jAhi, jAhiM, jAhi~ jIhi, jIhiM, jIhi jesiM, jANa, jANaM, jAsiM jatto, jAo, jAu, jAhinto, jAsunto jitto, jIo, jIu, jIhinto, jIsunto jAsu, jAsuM jIsu, jIsuM jAiM, jAi~, jANi zeSa rUpa puMliMga vat / ka (kim) puMliMga bahuvacana ke ke, kA jAhe Adi tInoM rUpoM kA 'jaba, jisa samaya' artha meM prayoga hotA hai / 211
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ i kA ta. | keNa, keNaM, kiNA kehi, kehiM, kehi~ ca. cha. | kAsa, kAssa kAsa, kesiM, kANa, kANaM kiNo, kIsa, kamhA,- - kato, kAo, kAu, kAhi, katto, kAo, kAu, kAhinto, kAsunto kAhi, kAhinto, kA kehi, kehinto, kesunto kassi, kammi, kattha, kesu, kesuM kahiM, kaMsi * kAhe, kAlA, kaiA ___kA, kI (kim) strIliMga ekavacana bahuvacana kAo, kAu, kA kIA, kIo, kIu, kI kAo, kAu, kA kIA, kIo, kIu, kI ta. | kAa, kAi, kAe kAhi, kAhiM, kAhiM kIa, kIA, kIi, kIe kIhi, kIhiM, kIhi~ ca. cha. kissA, kIse, kAsa kesiM, kANa, kANaM, kAa, kAi, kAe, kAsiM, kAsa kIa, kIA, kIi, kIe kAa, kAi, kAe, kamhA, katto, kAo, kAu, katto, kAo, kAu, kAhinto, kAhinto, kAsunto, kIa, kIA, kIi, kIe, kitto, kIo, kIu, kitto, kIo, kIu, kIhinto kIhinto, kIsunto kAa, kAi, kAe, kAsu, kAsuM. kIa, kIA, kIi, kIe kIsu, kIsuM ka (kim) napuMsakaliMga pa. bI. kiM kAiM, kAi~, kANi zeSa rUpa puMliMga vat / * kAhe Adi tInoM rUpoM kA 'kaba aura kisa samaya' artha meM prayoga hotA hai / 212
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ ca. cha. ea, eta (etada) puMliMga ekavacana bahuvacana esa, eso, ese iNaM, iNamo eaM ee, eA eeNa, eeNaM, eiNA eehi, eehiM, eehi eassa, se eesiM, eANa, eANaM, siM eto, etAhe, (eatto). eatto, eAo, eAu, eAo, eAu, eAhi, eAhi, eAhinto, eAsunto, eAhinto, eA eehi, eehinto, eesunto ayammi., Iammi, eassi, | eesu, eesuM eammi, ettha, eaMsi . eA, eI (etad) strIliMga ekavacana . bahuvacana esa, esA, iNaM, iNamo, eAo, eAu, eA, eI, eIA eIA, eIo, eIu, eI, eaM, eiM eAo, eAu, eA, eIA, eIo, eIu, eI eAa, eAi, eAe eAhi, eAhiM, eAhi eIa, eIA, eIi, eIe eIhi, eIhiM, eIhiM | eAa, eAi, eAe, eANa, eANaM, siM, eIa, eIA, eIi, eIe, se. | eesiM, eAsiM, eINa-NaM eAa, eAi, eAe, (eatto), | eatto, eAo, eAu, eAo, eAu, eAhinto | eAhinto; eAsunto eIa, eIA, eIi, eIe, eittoM, eIo, eIu, eitto, eIo, eIu, eiihinto| | eIhinto, eIsunto eAa, eAi, eAe, eAsu, eAsuM. eIa, eIA, eII, eIe e Isu, eIsuM ca. cha. sa. -213
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. bI. ime ca. cha. ea (etada) napuMsakaliMga eaM, esa, iNaM, iNamo eAiM, eAi, eANi eaM eAiM, eAI, eANi zeSa rUpa puMliMga vat / ima (idam) puMliMga ekavacana bahuvacana ayaM, imo, ime imaM, iNaM, NaM ime, imA, Ne, NA imeNaM, imeNa, imiNA, imehi, imehiM, imehi NeNaM, jeNa, NiNA Nehi, NehiM, Nehi imassa, se, assa imesiM, imANa, imANaM, siM imatto, imAo, imAu, imatto, imAo, imAu, imAhinto, imA imAhi, imAhinto, imAsunto imehi, imehinto, imesunto imassi, imammi , assi, imesu, imesuM iha, imaMsi esu, esu imA, imI (idam) strIliMga imA, imiA imAo, imAu, imA imI, imIA imIA, imIo, imIu, imI (ime) imaM, imiM, iNaM, NaM imAo, imAu, imA, imIA, imIo, imIu, imI, (ime) imAa, imAi, imAe imAhi, imAhiM, imAhi, imIa, imIA, imIi, imIe, | imIhi, imIhiM, imIhi NAa, NAi, NAe NAhi, NAhiM, NAhi~, Ahi, AhiM, Ahi~ 214
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ LLLLLLLLL L ca. cha. |imAa, imAi, imAe, imANa, imANaM, imIa, imIA, imIi, siM, imesiM, imAsiM, imIe, se, (imIse) imINa, imINaM imAa, imAi, imAe, imatto, imAo, imAu, imatto, imAo, imAu, imAhinto imAhinto, imAsunto, imIa, imIA, imIi, imIe, imitto, imIo, imIu, imitto, imIo, imIu, imIhinto imIhinto, imIsunto, sa. imAa, imAi, imAe, imIsu, imIsuM, imAsu, imAsuM imIa, imIA, imIi, imIe Asu, AsuM ima (idam) napuMsakaliMga | ekavacana bahuvacana pa. bI. | idaM, iNamo, iNaM / imAiM, imAi~, imANi / zeSa rUpa puMliMga vat / ____amu (adas) yaha, vaha puMliMga ekavacana bahuvacana aha, amU amavo, amau, amao, amuNo, amU amuM amuNo, amU amuNA amUhi, amUhiM, amUhi ca. cha. amuNo, amussa amUNa, amUNaM amuNo, amutto, amUo, amutto, amUo, amUu, amUu, amUhinto amUhinto, amUsunto ayammi, iammi, amUsu, amUsuM amummi, amuMsi strIliMga aha, amU amUo, amUu, amU amuM amUo, amUu, amU IF 4 ta. ma . = 215
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ ca. cha. paM. | | ta. amUa, amUA , amUi, amUe | amUhi, amUhiM, amUhi~ | amUa, amUA, amUi, amUe amUNa, amUNaM amUa, amUA, amUi, amUe amutto, amUo, amUu, amutto, amUo, amUu amUhinto, amUsunto amUhinto amUa, amUA, amUha, amUsu, amUsuM amUe. napuMsakaliMga aha, amuM amUI, amUi~, amUNi amuM amUiM, amUi~, amUNi zeSa rUpa puMliMga vat * amha (asmada) = maiM tInoM liMga meM ekasamAna rUpa banate haiN| ekavacana bahuvacana haM, ahaM, ahayaM , mmi, |amha, amhe, amho, mo, vayaM, me amhi, ammi maM, mama, mimaM, ahaM, Ne, NaM, amhe, amho, amha, Ne | mi, ammi, amha, mamha ta. mi, me, mamaM, mamae, mamAi, | amhehiM, amhAhiM, amha, |mai, mae, mayAi, Ne, [mayA] amhe, Ne ca. cha. me, mai, mama, maha, mahaM, Ne, No, majjha, amha, amhaM, amhe, amho, majjha, majjhaM , amha, amhaM / amhANa-NaM, mamANa-NaM, mahANa-NaM, majjhANa-NaM maitto, maIo-u-hinto, mamatto, mamAo-u-hi-hinto-sunto, mamatto, mamAo-u-hinto, mamA, mamehi-hinto-sunto, mahatto, mahAo-u-hinto, mahA amhatto, anhAjA uhihintA-suntto, -216
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa. pa. majjhatto, majjhAo-u- hinto | amhehi- hinto- sunto majjhA mi, mai, mamAi, mae, me, amhassi-mmi, amhaMsi, mamassi-mmi, mamaMsi, mahassi-mmi, mahaMsi, majjhassimmi, majjhasi, bI. amhe, mame, mahe, majjhe [mahiM] * tumha (yuSmad ) = tU (tuma) tInoM liMga meM ekasamAna rUpa banate haiM / ekavacana taM tuM, tuvaM tuha, tumaM * taM tUM, tuvaM, tumaM, tuha, tume, tue taiyA bhe, di, de, te, tai, tae, tumaM, tumai, tumae, tume, tumAi cautthI tai, tuM, te, tumha, tuha, chaTThI haM, tuva, tuma, tume, tumo, tumAi, di, de, i, e, tubbha, tumha, tujjha, ubbha, umha, ujjha, uyha paMcamI taito, taIo-u- hinto, tuktto, tuvAo-u-hi hinto, amhasu-suM, amhesuM-suM, mamasu-suM, mamesu-suM, mahasu-suM, mahesu-suM, majjhasu-suM, majjhesu-suM, amhAsu-suM tuvA tumatto, tumAo - u-hihinto, tumA tuhatto, tuhAo - u-hi- hinto, bahuvacana " bhe, tubbhe, tumhe tujjhe, tujjha, tumha, tumhe, urahe vo, tubbhe, tumhe tujjhe, ujjhe, tumhe, urahe, bhe bhe, tubbhehiM, tumhehiM tujjhehiM, ujjhehiM, umhehiM, tuyhehiM, uyhehiM tu, vo, bhe, tubbha, tumha, tujjha, ubbha, umha, ujjha, tubbhANa-NaM, tuvANa-NaM, tumhANa-NaM, tumANa-NaM, tujjhANa-NaM, tuhANa-NaM tubbhatto, tumbhAo-u-hihinto- sunto tubbhehi-hinto-sunto tumhatto, tumhAo - u-hihinto- sunto tumhehi-hinto- sunto tuhA tujjhatto, amha (asmad) aura tumha (yuSmad) ke rUpoM meM nIce lAina kiye hue rUpa mahattvapUrNa haiM / 217
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. saptamI tume, tuma, tumAi, tai, tae, tummi tuvammi, tuvassi, tuvaMsi, tumammi tumassi tumaMsi tuhammi, tuhassi, tuhaMsi, tubbhammi, tubbhassi tubbhaMsi, tumhammi, tumhassi, tumhaMsi bI. ta. ca. cha. tubbhatto, tumbhAo-u-hihinto, tubbhA paM. sa. tumhatto, tumhAo - u-hihinto, tumhA tujjhatto, tujjhAo-u-hi-, hinto, tujjhA tumha, tubbha, tumha, tujjha, tahinto " ekavacana ahaM, haM mamaM, maM mae, mai me, mama " . maha, majjha mamatto, maI, tubbhasu-suM, tubbhesu-suM, tumhasu-suM, tumhesu-suM, tujjhasu-suM, tujjhesu-su tujjhammi, tujjhassi tujjhasi tubbhAsu-suM, tumhAsu-suM, tujjhAsu-suM mAo majjhe | tujjhAo - u-hi- hinto- sunto tujjhehi- hinto- sunto tumhatto, tumhAo-u-hi- hinto, sunto, tumhehi- hinto- sunto uyhatto- uyhAo - u-hi- hinto- sunto 218 uhehi- hinto- sunto umhatto, upayogI rUpa amha (asmad ) umhAo - u-hi- hinto- sunto, umhehi- hinto- sunto tusu-suM tuvasu-suM, tuvesu-suM, tumasu-suM, tumesu-suM, | tuhasu-suM, tuhesu-suM, bahuvacana amhe, amho amhe, amho amhehiM amha, amhANaM amhato, amhesu amhAo
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. bI. ta. ca. cha. paM. sa. tumha (yuSmad) tuM, tumaM tuM, tumaM tae, tumae tuha, tuva tumatto, tumAo tumae, tae udA. taNuvI (tanvI) lahuvI (laghvI) puhuvI (pRthvI) tumhe tujjhe tumhe tujjhe tubbhehiM, tumhehiM 7. anta meM 'vI' saMyukta ho aise strIliMga nAmoM meM 'vI' ke pUrva u rakhA jAtA hai / " tubbhANa, tumhANa tubbhatto, tubbhAo, tubbhesu tumhesuM aNuggaha (anugraha) = upakAra, kRpA jaNaddaNa (janArdana) = vAsudeva kA nAma jarAkumAra (jarAkumAra) = vasudeva rAjA kA putra, vAsudeva kA bar3A bhAI, kumAra mauvI (mRvI) guruvI (gurvI) " 8. ka (kim) sarvanAma ke rUpoM ko 'ci, i, I' (cit) aura 'pi-vi' (api) pratyaya lagAne para praznArtha dUra hokara anizcayArtha hotA hai / udA. kassai, kAsai (kasyacit) | keNai ( kenacit ) kisI ke dvArA kisI kA 219 kassavi, kAsavi (kasyApi) keNavi (kenApi ) kisI ke bhI dvArA kisI kA bhI kei, keI (kecit ) koI kevi (ke'pi) koI bhI zabdArtha kaMci (kaJcit ) kisI ko kaMpi (kamapi) kisI ko bhI (puliMga) = nibbaMdha (nirbandha ) Agraha paNAma (praNAma) = namaskAra bhoga (bhoga) = zabdAdi viSaya, khAnA mahappa ( mahAtman ) = mahAtmA, yogI visAya (viSAda) = kheda, zoka jAyava (yAdava) = yaduvaMzIya, yadu vaMza saMjoga (saMyoga) = sambandha, milana kA sAmi (svAmin ) = svAmI, nAyaka, adhipati
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ napuMsakaliMga dUra (dUra) = dUra, alaga | vera ? (vaira) = vaira, duzmanI vasaNa (vasana) = rahanA, vastra -- vaira / puMliMga + napuMsakaliMga bhUa (bhUta) prANI, bhUta | vaya (vayas) umra , AyuSya puMliMga + strIliMga uvahi (upadhi) mAyA, upakaraNa, sAdhana / strIliMga aNagAriyA (anagAritA) = sAdhujIvana | pavajjA (pravrajyA) = dIkSA jarAdevI (jarAdevI) = vasudeva kI strI puhuvI (pRthvI) = pRthvI, bhUmi diTTi (dRSTi) = dRSTi, najara | mittI (maitrI) = maitrI, doriA (de. davarikA) = rassI, DorI| sahI (sakhI) = sahelI, paraMparA (paramparA) = paramparA, anukrama vizeSaNa uvajjia (upArjita) = upArjana kiyA | laTTha (de.) = sundara vivaria / (viparIta) = ulTA, pratikUla jeTTha / (jyeSTha) = bar3A, vRddha vivarIa. jiTTa vihalia (vihvalita) = vyAkula tiviha (vividha) = tIna prakAra se (mana, | vutta (ukta) = kahA huA vacana-kAyA se) saMjua (saMyuta) = yukta, sahita nibaddha (nibaddha) = ba~dhA huA sajja (sajja) = taiyAra pariNaya (pariNata) = paripakva samANa (sat) = hotA huA , vidyamAna bAhira (bAhya) = bAhara kA sesa (zeSa) = bAkI huA avyaya ai| (ayi) saMbhAvanA artha meM, | iharA / (itarathA) anyathA, nahIM to, ai / AmantraNa sUcaka | ihrhaa| anya prakAra se .
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ IsiM (ISat) = alpa, thor3A |bahuso (bahuzaH) = anekabAra ekkasariaM (de.) = zIghra, jaldI, moraullA / (mudhA) = mudhA, vyartha saMprati, aba muhA Navara / (de.) = kevala, phakta, vIsuM (viSvak) = cAroM tarapha, samantAt NavaraM / anantara, bAda meM haddhi / (hA + dhik) = khedasUcaka, thu (de.) = nindAsUcaka haddhI / anutApa dhAtu aii| (gam) jAnA jhaD (zada) = sar3anA, giranA, jhapaTa NI / | mAranA, girAnA akkam (A + kram) dabAnA, AkramaNa niaccha) karanA puloa (dRz) = dekhanA aNubhava (anu + bhava) = anubhava karanA, | pulaa jAnanA nia ) Aikkh (A + cakSa) = kahanA, upadeza | nissas / (nir + zvas) = niHzvAsa denA |nIsasa lenA AraMbha ) (A + rabh) = zurU karanA, |pamAya (pra + mAda) = pramAda karanA, ADhav ) prArambha karanA bhUlanA Aram / | pavvay (pra + vraja) = dIkSA lenA AsAs (A + zvAs) = zAnti denA, bhAs (bhASa) = bolanA AzvAsana denA |vikke (vi + krI) = becanA chin / (spRz) = sparza karanA saMpajj (sam + pad) = prApta karanA chiha / soya / (zuc-zoca) = zoka karanA jIha (lajja) = lajjita honA, zaramAnA | soca / hindI meM anuvAda kareM 1. jai se piyA na pavvaio honto, to laTuM hontaM / 2. taiya cciya pavvajjaM giNhaMto, tA iNhi erisaM parAbhavaM neva pAvito / 3. savvesiM guNANaM bamhaceraM uttamamatthi / 4. guravo sayA amha rakkhantu / - 5. kaNheNa bhayavaM pucchio, sAmi ! katto me maraNaM bhavissai ? -221
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. sAmiNA kahiyaM, jo esa 'te jeThTha-bhAyA' vasudevaputto jarAdevIe jAo jarAkumAro nAma, imAo te maccU, tao jAyavANa jarAkumAre savisAyA soeNa nivaDiA diTTI, ciMtiaM imiNA 'aho ! kahUM, ahaM vasudevaputto hoUNa sayalajaNiTuM kaNiTuM bhAyaraM viNAsehAmi ti, tao ApucchiUNa jAdavajaNaM jaNaddaNarakkhaNatthaM gao vaNavAsaM jarAkumAro | 7. jai rUvaM hotaM, tA savvaguNasaMpayA hontA / 8. he vIrajiNesara ! taha kuNasu amha pasAyaM, jaha na saMsAre amhe niviDimo / 9. ciTThau dUre manto, tujjha paNAmo vi bahuphalo hoi / / 10. na maM mottuM anno ucio imIe, tA muMca eyaM juddhasajjo vA hohi / 11. sAhahiM vRttaM jai te ainibbaMdho, to saMghasahie amhe merummi neUNa ceiAI - vaMdAveha, tIe (devIe) bhaNiyaM tumhe do jaNe ahaM deve tattha vaMdAvemi | 12. x amhehiM kAlagaehiM samANehiM pariNaya-vae aNagAriyaM pavvaihisi / 13. kiM me kaDaM, kiM ca me kiccasesaM, kiM ca sakkaNijjaM na samAyarAmi tti paccUhe sayA jhAeyavvaM / 14. jaM jeNa jayA jattha, jArisaM kammaM suhamasuhaM uvajjiyaM / taM teNa tayA tattha, tArisaM kammaM doriyanibaddhaM vva saMpajjai || 15. tuM kuNa dhammaM, jeNa suhaM so cciya ciMtei tuha savvaM / 16. khAmemi savvajIve, savve jIvA khamaMtu me / / mittI me savvabhUesu, veraM majjhaM na keNai ||1|| 17. savvassa samaNasaMghassa, bhagavao aMjaliM karia sIse / savvaM khamAvaittA, khamAmi savvassa ahayaM pi ||2|| 18. jIse khitte sAhU, daMsaNanANehiM caraNasahiehiM / sAhati mukkhamaggaM, sA devI harau duriAiM ||3|| 19. hasau a ramau a tuha sahijaNo, hasAmu a ramAmu a ahaMpi / hasasu a ramasu a taM pi, ia bhaNihI maha pio iNhi ||4|| 20. sAmAiyammi u kae, samaNo iva sAvao havai jamhA / eeNa kAraNeNaM, bahuso sAmAiyaM kujjA ||5|| 21. jai me hujja pamAo, imassa dehassimAi rayaNIe / AhAramuvahidehaM, savvaM tiviheNa vosiriaM ||6|| 22. ego haM natthi me koi, nAhamannassa kassai / evaM adINamaNaso, appANamaNusAsai ||7|| x samANe sattamI (sati saptamI) meM tRtIyA athavA saptamI vibhakti rakhI jAtI hai / -222 OM
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. ego me sAsao appA, nANadaMsaNa saMjuo / sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjogalakkhaNA ||8|| 24. saMjogamUlA jIveNa, pattA dukkhaparaMparA / tamhA saMjogasaMbaMdha, savvaM tiviheNa vosiriaM ||9|| 25. arihaMto mahadevo, jAvajjIvaM susAhuNo guruNo / jiNapannattaM tattaM, ia sammattaM mae gahiaM ||10|| prAkRta meM anuvAda kareM 1. deva aura asuroM ke samUha se vandana kiye hue jinezvara deva hamArA rakSaNa kareM / 2. jo duvidhA meM Aye hue ( duvidhA prApta) ko zAnti detA hai, duHkha prApta (duHkhI) kA uddhAra karatA hai, zaraNa meM Aye hue ( zaraNAgata) kA rakSaNa karatA hai, una puruSoM dvArA pRthvI alaMkRta hai / 3. ahiMsA, saMyama aura tapa ye dharma jinake hRdaya meM haiM, unako deva bhI namaskAra karate haiM / jo manuSya dharma kA tyAga karake kevala kAma aura bhogoM kA sevana karatA hai, vaha kisI bhI kAla meM sukha nahIM pAtA hai / 5. sabhI maMgaloM meM prathama maMgala kauna-sA hai ? 4. 6. he bhagavan ! dharma kA upadeza dekara Apane mujha para anugraha kiyA hai / 7. svAmI kI AjJA meM rahanA, usI meM tumhArA kalyANa hai / jaba puNya kA nAza hotA hai, taba saba viparIta hotA hai / 8. 9. he prabhu ! tumhAre caraNoM kI zaraNa svIkAra kara kauna sA manuSya saMsAra nahIM taregA ? 10. isa loka (isa bhava) meM zubha yA azubha karma kiyA hai, vahI paraloka meM sAtha meM AtA hai, isalie tuma zubhakarma kA saMcaya karo / 11. isa saMsAra meM kisakA jIvana saphala hai ? 12. jisake jIvita rahane para sajjana aura muni jIte haiM aura jo hamezA paropakArI hai usakA jIvana saphala hai / 13. yaha merA hai aura yaha terA hai, isa prakAra kI vRtti tuccha manavAloM kI hotI hai, lekina mahAtmAoM ko saMpUrNa jagat apanA hI hai / 14. tU kahatA hai ki yaha pustaka merI hai aura terA mitra kahatA hai ki yaha pustaka usakI hai to tumhAre meM satyavAdI kauna hai ? 15. usa vyakti ne ina bAlakoM ko aura una bAlikAoM ko sabhI phala de die / 16. rAjA ne ekadama kahA ki ve manuSya kauna haiM, kahA~ se Ate haiM aura mere pAsa unakA kyA kAma hai ? 223
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ega ea - do } ve ti (tri) tIna 8 9 10 dasa (dvi) do 3 4 cau (catur) cAra * 5 paMca (paJcan) pA~ca 6 cha (SaS) chaha 7 satta saga aTTha (aSTan) ATha nava (navan) nau } 11 egAraha daha (saptam) sAta saMkhyAvAcaka zabdAvalI (eka) eka (dazana) dasa pATha (ekAdazana) gyAraha - 25 12 duvAlasa bAraha bArasa 13 teraha terasa } 14 coddaha coddasa cauddaha cauddasa 15 paNNarasa 224 (dvAdazan) bAraha (trayodazana) teraha ( caturdazan ) caudaha (paJcadazan) pandraha paraha 16 solasa ) ( SoDazan) solaha solaha 17 sattarasa (saptadazan ) satraha sattaraha 18 aTThAraha (aSTAdazan) aThAraha aTThArasa 1. ega, ea, ekka, ikka zabdoM ke rUpoM kA tInoM liMgoM meM upayoga hotA hai aura usake rUpa 'savva' zabda ke samAna hI banate haiM / 2. do se aTThArasa paryanta ke saMkhyAvAcaka zabdoM ke rUpa bahuvacana meM hI banate haiM tathA tInoM liMgoM meM samAna hI banate haiM / udA. duve, doNi, duNNi, veNNi, viNNi, do, ve (do kA pra. bahuvacana) 3. aTThArasa paryanta ke saMkhyAvAcaka zabdoM meM SaSTI bahuvacana meM Nha aura haM pratyaya lagatA hai / udA. sattaNha, sattaNhaM ( satta kA SaSTI bahuvacana) ArSa meM 'paMca' kA 'paNa', 'aTTha' kA aDa, 'aTThAraha' kA 'aTThAra' bhI hotA hai / udA. paNa jaNA = (pA~ca manuSya), aDa bAlA = ATha bAlikA, aTThAra aMbA aThAraha Ama ke vRkSa =
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. saMkhyAvAcaka zabda meM asaMyukta 'da' kA 'ra' hotA hai aura dasa (dazan ) ke 'za' kA 'ha' vikalpa se hotA hai | udA. (ekAdaza), (trayodazam ) pa. bI. ca. cha. pa. bI. ca. cha. pa. bI. eAraha egArasa ta. ekavacana ego, ege egaM egassa (puMliMga) ega (eka) egA egaM egAa, egAi, egAe zeSa rUpa 'savva' vat / strIliMga egaM do-ve (dvi) tInoM liMga meM bahuvacana pa. bI. duve, doNNi, duNNi veNNi, viNNi, do, ve teraha terasa zeSa rUpa 'savvA' vat / napuMsakaliMga dohi, dohiM, dohi vehi, vehiM, vehi bahuvacana ege ege, egA egaNhaM, egaha, egesiM ca. cha. doNhaM, doNha, duNhaM, duha veNhaM, veNha, viNhaM, viha zeSa rupa savva' vat / 225 egAo, egAu, egA egAo, egAu, egA egAsiM, egesiM egaNha, egahaM gAI, egAi~, egANi ti (tri) tInoM liMga meM bahuvacana tiNNi (tao) tIhi, tIhiM, tIhi tihaM, tiha
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ dutto, doo, dou, dohinto, dosunto | titto, tIo, tIu ktio, veo, veu, vehinto, vesunto / tIhinto, tIsunto dosu, dosuM, tIsu, tIsuM vesu, vesuM ta. cau (catura) paMca (pazcan) tInoM liMga meM | bahuvacana bahuvacana pa. bI. cattAro, cauroM, cattAri paMca caUhi, caUhiM, caUhiM * paMcahi, paMcahiM, paMcahi~ cauhi, caUhiM, caUhiM ca. cha. cauNhaM, cauNha paMcaNhaM, paMcaNha cautto, caUo, caUu, paMcatto, paMcAo, paMcAu, caUhinto, caUsunto, ( paMcAhinto, paMcAsunto cauo, cauu, cauhinto, causunto caUsu, caUsuM paMcasu, paMcasuM causu, causuM cha (SaSa) tInoM liMga meM | bahuvacana satta (saptan) bahuvacana satta pa. bI. ta. chahi, chahiM, chahi~ sattahi, sattahiM, sattahi~ ca. cha. chaNhaM, chaNha - sattaNhaM, sattaNha chato, chAo, chAu, sattatto, sattAo, sattAu, chAhinto, chAsunto sattAhinto, sattAsunto chasu, chasuM sattasu, sattasuM aTTha (aSTana) nava (navan) tInoM liMga meM | bahuvacana bahuvacana pa. bI. aTTha nava * paMcehi hiM-hi~, sattehi-hiM-hi~ ityAdi rUpa bhI dikhAI dete haiM / ____udA. bArasehiM joyaNehi IsipabbhArA puDhavI / / nizItha bhA.1. -226
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ ca. cha. aTThahi, aTThahiM, aTThahi~ | navahi, navahiM, navahi~ aTThaNha, aTThaNhaM navaNha, navaNhaM akRtto, aTThAo, aTThAu, | navatto, navAo, navAu, aTThAhinto, aTThAsunto navAhinto, navAsunto aTThasu, aTThasuM navasu, navasuM sa. isa prakAra daha, dasa se aTThArasa paryanta ke rUpa jAnane cAhie / kai (kati) = kitanA ? ke rUpa bahavacana meM hI hote haiN| tInoM liMga meM | bahuvacana pa. bI. kaI ta. kaIi, kaIhiM, kaIhi~ ca. cha. . kaiNhaM, kaiNha paM. kaito, kaIo, kaIu, kaIhinto, kaIsunto kaIsu; kaIsuM 5. saMkhyAvAcaka zabda meM ArSa prAkRta meM antya A kA a bhI hotA hai, isake rUpa puMliMga aura napuMsakaliMga prathamA aura dvitIyA ekavacana meM prAkRta sAhitya meM dikhAI dete haiM / udA. A kA a - egUNavIsa, vIsa, bAvIsa, cauvvIsa, paNavIsa, chavvIsa, egUNatIsa, tIsa, battIsa, tettIsa, chattIsa, aTThatIsa - ar3atIsa, egUNacattAlIsa, cattAlIsa, bAyAlIsa, chAyAla - chAyAlIsa, aDayAla - aThThacattAlIsa, egUNapannAsa, pannAsa, egAvanna - egapannAsa, chappanna - chappannAsa, aTThAvanna - aDavanna / aThThapannAsa ityAdi. eguNapannaM rAiMdiyAiM jIviuM. dvitIyA ekava. (vasudevahiMDI pR. 278) cattAlIsaM joyaNA cUlA merUmmi prathamA ekava. (ni. pR. 29) vIsaM gayadaMtesu, jayaMti tIsaM kUlagirIsu prathamA ekava. (zAzvata jinastave) 6. egUNapaNNAsA ityAdi meM NNa kA nna bhI hotA hai / udA. egUNapannAsA, pannAsA, egAvannA, bAvannA, tevannA 7. egUNavIsA se navaNavai paryanta zabdoM meM se AkArAnta zabdoM ke rUpa 'ramA' ke samAna aura ikArAnta zabdoM ke rUpa 'buddhi ke samAna hote haiM / udA. egUNavIsAo, egUNavIsAu, egUNavIsA - (egUNavIsA kA prathamA bahuvacana) -227
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ egUNasaTThIo, egUNasaTThIu, egUNasaTThI - (egUNasaTTi kA prathamA bahuvacana) 8. saya, sahassa aura lakkha ina zabdoM kA puMliMga meM bhI prayoga hotA hai | udA. solasa rAyasahassA kameNa pUyaMti rayaNamAIhiM - (nemicarie bhava - 9, gA. 1340), aTTha sahassA gA. 48 ' egUNavIsA se saMkhyAvAcI zabda 19. egUNavIsA (ekonaviMzati) = unnIsa 20. vIsA (viMzati) = bIsa .. 21. egavIsA, ekkavIsA, ikkavIsA (ekaviMzati) = ikkIsa 22. bAvIsA (dvAviMzati) = bAIsa 23. tevIsA (trayoviMzati) = teIsa 24. cauvIsA, covIsA (caturviMzati) = caubIsa 25. paNavIsA (paJcaviMzati) = paccIsa 26. chavvIsA (SaDviMzati) = chabbIsa 27. sattAvIsA, sagavIsA (saptaviMzati) = sattAIsa 28. aThThAvIsA, aTThavIsA, aDavIsA (aSTAviMzati) = aTThAIsa 29. egUNatIsA, auNatIsA (ekonatriMzat) = untIsa 30. tIsA (triMzat) = tIsa 31. egatIsA, ekkatIsA, ikkatIsA (ekatriMzat) = ikkatIsa 32. battIsA (dvAtriMzat) = battIsa 33. tettIsA, tittisA (trayastriMzat) = taitIsa 34. cautIsA, cottIsA (catustriMzat) = cauMtIsa 35. paNatIsA (paJcatriMzat) = paiMtIsa 36. chatIsA (SaTtriMzat) = chattIsa 37. sattatIsA (saptatriMzat) = saiMtIsa 38. akRtIsA, aDatIsA (aSTAtriMzat) = aDatIsa 39. egUNacattAlIsA (ekonacatvAriMzat) = unacAlIsa 40. cattAlIsA (catvAriMzat) = cAlIsa 41. egacattAlIsA, ekkacattAlIsA, ikkacattAlIsA, egayAlIsA, igayAlA (ekacatvAriMzat) = ikatAlIsa 42. bAyAlIsA, bAyAlA, beyAlIsA, becattAlIsA, beAlA, ducattAlIsA (dvAcatvAriMzat) = bayAlIsa 228
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43. ticattAlIsA, teAlIsA, teAlA (tricatvAriMzat) = taiMtAlIsa 44. caucatAlIsA, coyAlIsA, cauyAlIsA, cauAlA (catuzcatvAriMzat)=cauvAlIsa 45. paNacattAlIsA, paNayAlIsA, paNayAlA (paJcacatvAriMzat) = paiMtAlIsa 46. chacattAlIsA, chAyAlIsA, chAyAlA (SaTcatvAriMzat) = chiyAlIsa 47. sattacattAlIsA, sattayAlIsA, sagayAlA (saptacatvAriMzat) = saiMtAlIsa 48. aThThacattAlIsA, aDayAlIsA, aDayAlA (aSTacatvAriMzat) = ar3atAlIsa 49. *egUNapaNNAsA, auNApaNNA, auNapaNNA (ekonapaJcAzat) = unacAsa 50. paNNAsA, paMcAsA (paJcAzat) = pacAsa 51. egapaNNAsA, ekkapaNNAsA, egAvaNNA (ekapaJcAzat) = ikyAvana 52. duppaNNAsA, bAvaNNA (dvipaJcAzat) = bAvana 53. tipaNNAsA, tevaNNA (tripaJcAzat) = tirepana 54. caupaNNAsA, covaNNA, cauvaNNA (catuHpaJcAzat) = caupana, copana 55. paMcAvaNNA, paNapaNAsA, paNapaNNA (paJcapaJcAzat) = pacapana 56. chappaNNA, chappaNNAsA (SaTpaJcAzat) = chappana 57. sattapaNNAsA, sattAvaNNA (saptapaJcAzat) = sattAvana 58. aTThAvaNNA, aTThApaNNAsA, aDavaNNA (aSTapaJcAzat) = aTThAvana 59. egUNasahi, auNasaTTi (ekonaSaSTi) = unasaTha 60. saTThi (SaSTi) = sATha 61. egasaDi, ekkasaDi, ikkasaTTi (ekaSaSTi) = ikasaTha 62. bAsahi, bAvaTThi (dviSaSTi) = bAsaTha 63. tesaTThi, tevaTTi (triSaSTi) = tiresaTha 64. causaTTi, covaDi, cosaTTi (catuSSaSTi) = cauMsaTha 65. paNasaTThi, paNNaTTi (paMcaSaSTi) = paiMsaTha 66. chAsahi, chAvaTTi (SaTSaSTi) = chAsaTha 67. sattasaTTi, saDasaTTi (saptaSaSTi) = sar3asaTha 68. aThThasaTTi, aDasaTTi (aSTaSaSTi) = ar3asaTha 69. egUNasattari, auNattari (ekonasaptati) = unahattara *70 sattari, sittari, sayari (saptati) = sattara * NA kA na hone para egUNapannAsA, pannAsA, egAvannA, bAvannA, tevannA Adi rupa bhI hote haiN| * ArSa prAkRta meM 'sattari' ke sthAna para 'hattari' bhI AtA hai / 229
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71. egasattari, ekkasattari, ikkasattari (ekasaptati) = ikahattara 72. bAvattari, bAhattari, bisattari, bahattari (dvisaptati) = bahattara 73. trisattari, tihattari, tekttari (trisaptati) = tihattara 74. causattari, cokttari, cosattari (catuHsaptati) = cauhattara 75. paNNasattari, paMcahattari (paJcasaptati) = picahattara 76. chasattari, chassayari (SaTsaptati) = chihattara 77. sattasattari, sattahattari (saptasaptati) = satahattara 78. aTThasattari, aTThahattari (aSTasaptati) = aThahattara 79. egUNAsIi (ekonAzIti) = unassI, unyAsI 80. asIi (azIti) = assI / 81. egAsIi ekkAsIi, ikkAsIi (ekAzIti) = ikyAsI 82. bAsIi (dvayazIti) = bayAsI 83. tesIi, teAsIi (tryazIti) = tirAsI 84. caurAsIi, corAsIi, culasI (caturazIti) = caurAsI 85. paNasIi, paMcAsIi (paJcAzIti) = picyAsI 86. chAsIi (SaDazIti) = chiyAsI 87. sattAsIi (saptAzIti) = sattAsI 88. aTThAsIi (aSTAzIti) = aTThAyAsI 89. navAsIi, egUNanavai, egUNaNaui (navAzIti, ekonanavati) = navAsI 90. navai, naui (navati) = nabbe 91. egaNavai, ekkaNavai, ikkaNavai, ikkaNaui (ekanavati) = ikyAnave 92. bANaui, bANavai (dvinavati) = bAnave 93. teNavai, tiNaui (trinavati) = tirAnave 94. cauNavai, coNavai (caturnavati) = corAnave 95. paMcANaui, paMcANavai, paNNaNavai (paJcanavati) = picyAnave 96. chaNNavai, chaNNaui (SaNNavati) = chiyAnave 97. sattANavai, sattaNavai, sattaNaui (saptanavati) = sattAnave 98. aTThANavai, aTThANaui, aTThaNavai, aDaNavai (aSTanavati) = aTThAnave 99. navaNaui, navaNavai (navanavati) = ninnAnave, ninyAnane egUNasaya napuM. (ekonazata) 100. saya napuM. (zata) = sau 230
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 dusaya, bisaya, do sayAiM napuM. (dvizata) = do sau 300 tisaya, tiNNi sayAiM napuM. (trizata) = tIna sau 400 causaya, cattAri sayAiM napuM. (catuHzata) = cArasau 500 paMcasaya, paNasaya napuM. (paJcazata) = pA~casau 600 chasaya napuM. (SaTzata) = chahasau 700 sattasaya napuM. (saptazata) = sAtasau 800 aTThasaya, aDasaya napuM. (aSTazata) = AThasau 900 navasaya napuM. (navazata) = navasau (nau sau) 1000 sahassa napuM. (sahasra) = hajAra 10,000 dasasahassa, dahasahassa napuM. (dazasahasra) = dasa hajAra ayuta-ajua napuM. (ayuta) dasa hajAra. 1,00,000 sayasahassa napuM. (zatasahasra) = eka lAkha 1,00,000 lakkha napuM. (lakSa) = eka lAkha 10,00,000 dasalakkha napuM. (dazalakSa) = dasa lAkha 1,00,00,000 koDi strI. (koTi) = karor3a 10,00,00,000 dasakoDi strI. (dazakoTi) = dasa karor3a 100,00,00,000 sayakoDi strI (zatakoTi) = sau karor3a 1000,00,00,000 sahassakoDi strI. (sahasrakoTi) = hajAra karor3a 100,00,00,00,000 lakkhakoDi strI. (lakSakoTi) = lAkha karor3a koDAkoDi strI. (koTAkoTi) koDAkoDI, kroDa ko kroDa se gunA karane para jo saMkhyA AtI hai vaha / paliyovama puM. napuM. (palyopama) palyopama, samaya pramANa vizeSa / sAgarovama puM. napuM. (sAgaropama) sAgaropama, samaya pramANa vizeSa, dasa koDAkoDI palyopama pramANa kAlavizeSa / 9. saMkhyAvAcaka zabdoM ke pahale savAya-saTTa-saddha-pAoNa-pAuNa-poNa zabda rakhane para bhI apUrNAMka zabda siddha hote haiM / udA. savAyapaMca-a vi. (sapAdapaJca-ka) pAoNapaMca-a) vi. (pAdonapaJca-ka) savA pA~ca . pAuNapaMca-a paune pA~ca saDapaMca-a vi. (sArdhapaJca-ka) -- poNapaMca-a sAr3he pA~ca -231
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ apUrNAMka zabda pAya puM. (pAda) = cauthA bhAga, addhataiya puM, napuM. (ardha) = AdhA bhAga, aDDAiya } = AdhA aDDAijja pAoNa) vi. ( pAdona) = paunA, pAva adhuTTha addha aDDa pAUNa kama poNa savAya vi. ( sapAda) = savA pAva sahita vi. ( sArdha) = Der3ha, AdhAsahita } saddha saDDha divaDDa vi. (dvayapArdha) = Der3ha paDhama bIa biia duiya duijja docca tIa taia tacca tiijja tiiya saMkhyApUraka zabda ( prathama ) pahalA, 1lA, (dvitIya) dUsarA, 2rA (tRtIya) tIsarA urA vi. ( ardhacaturtha adhyuSTa) sAr3he tIna aDDaTTha advapaMcama vi. (ardhapaJcama) sAr3he cAra addhachaTTa vi. (ardhaSaSTha) sAr3he pA~ca addhasaptama vi. (ardhasaptama) sAr3he chaha addhaTThama vi. (ardhASTama) sAr3he sAta addhanavama vi. (ardhanavama) sAr3he ATha addhadasama vi. (ardhadazama) sADhe nau vi. (ardhatRtIya) DhAI - cauttha ) ( caturtha, turya) cauthA, 4 thA cottha turiya paMcama (paJcama) pA~cavA~ 5 vA~ * chaTTa (SaSTa) chaTTA, 6 ThA sattama (saptama) sAtavA~, 7 vA~ aTThama (aSTama) AThavA~ 8 vA~ navama (navam) nauvA~, 9 vA~ dahama (dazama) dasavA~, 10 vA~ dasama 232 10. ekkArasa Adi saMkhyAvAcaka nAmoM ko prayogAnusAra 'a-ma-yama-ima' pratyaya lagAne se saMkhyApUraka zabda banate haiM, 'a' pratyaya lagAne para pUrva ke svara kA lopa hotA hai tathA saMskRta siddha prayoga se bhI prAkRta niyamAnusAra parivartana hokara upayoga hotA hai /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekkArasa - ma (ekAdaza) gyArahavA~, 11 vA~ bArasa * ma) (dvAdaza) bArahavA~, 12 vA~ duvAlasamo terasa - ma (trayodaza) terahavA~, 13 vA~ cauddaza - ma (caturdaza) caudahavA~, 14 vA~ pannarasa * m| (paJcadaza) pandrahavA~, 15 vA~ paMcadasa - ma solasa - ma (SoDaza) solahavA~, 16 vA~ sattarasa - ma (saptadaza) satrahavA~, 17 vA~ aTThArasa - ma (aSTAdaza) aThArahavA~, 18 vA~ egUNavIsa - ima (ekonaviMzatitama) unnIsavA~, 19 vA~ vIsaima (viMzatitama) bIsavA~, 20 vA~ ekkavIsa - ma - ima (ekaviMzatitama) ikkIsavA~ bAvIsa - ima (dvAviMzatitama) bAvIsavA~, 22 vA~ tevIsa - ima (trayoviMzatitama) teisavA~, 23 vA~ cauvIsa - ima (caturviMzatitama) caubIsavA~, 24 vA~ paMcavIsa - ima / (paJcaviMzatitama) paccIsavA~, 25 vA~ paNavIsa - im| chabbIsa - ima (SaDviMzatitama) chabbIsavA~, 26 vA~ sattAvIsa - ima (saptaviMzatitama) sattAIsavA~, 27 vA~ aTThAvIsa - ima (aSTAviMzatitama) aTThAIsavA~, 28 vA~ egUNatIsa - ima (ekonatriMzattama) unatIsavA~, 29 vA~ tIsaima (triMzattama) tIsavA~, 30 vA~ ekkatIsa - ima (ekatriMzattama) ikatIsavA~, 31 vA~ battIsa - ima (dvAtriMzattama) battIsavA~, 32 vA~ tettIsa - ima (trayastriMzattama) taiMtIsavA~, 33 vA~ cautIsa - ima (catustriMzattama) cauMtIsavA~, 34 vA~ - paMcatIsa - ima / (paJcatriMzattama) paiMtIsavA~, 35 vA~ paNatIsa - ima) chattIsa - ima (SaTtriMzattama) chatIsavA~, 36 vA~ sattatIsa - ima (saptatriMzattama) saiMtIsavA~, 37 vA~ r 233
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ aTTatIsa - ima (aSTAtriMzattama) aDatIsavA~ , 38 vA~ egUNacattAla - ima / (ekonacatvAriMzattama) unatAlIsavA~, 39 vA~ egUNacAlIsa - ima cattAla ) (cattvAriMzattama) cAlIsavA~, 40 vA~ cAlIsa - ma / cattAlIsa - ma egacattAla (ekacatvAriMzattama) ekatAlIsavA~, 41 vA~ bAyAlIsa - ima (dvAcatvAriMzattama) bayAlIsavA~, 42 vA~ teyAlIsa * ima (tricatvAriMzattama) taiMtAlIsavA~, 43 vA~ caucattAlIsa - im| (catuzcatvAriMzattama) cauvAlIsavA~ 44 vA~ cauyAlIsa - ima / paNayAla (paJcacatvAriMza) paiMtAlIsavA~, 45 vA~ chAyAlIsa (SaTcatvAriMza) chiyAlIsavA~, 46 vA~ sattacattAla / (saptacatvAriMza) saiMtAlIsavA~, 47 vA~ sattacattAlIsA aTThacattAla / (aSTacatvAriMza) ar3atAlIsavA~, 48 vA~ aDayAlIsa) egaNapannAsa (ekonapaJcAza) unacAsavA~, 49 vA~ pannAsa - ma - ima (paJcAzattama) pacAsavA~, 50 vA~ egAvanna - ma / (ekapaJcAzattama) ikyAvanavA~, 51 vA~ egapannAsa - ima) bAvanna - UNa (dvipaJcAzattama) bAvanavA~, 52 vA~ tipaMcAsa - ima (tripaJcAzattama) tirepanavA~, 53 vA~ caupaNNa - ima / (catuHpaJcAzattama) copanavA~, 54 vA~ caupannAsa - ima) paMcAvanna (paJcapaJcAza) pacapanavA~, 55 vA~ chappanna (SaTpaJcAz) chappanavA~, 56 vA~ sattAvanna-NNa (saptapaJcAza) sattAvanavA~, 57 vA~ aTThAvanna-NNa (aSTapaJcAza) aTThAvanavA~, 58 vA~ egUNasaTTha (ekonaSaSTi) unasaThavA~, 59 vA~ -234
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTThiima / ( SaSTitama) sAThavA~, 60 vA~ ama egaTTha (ekaSaSTi) ikasaThavA~ 61 vA~ bAsaTTha (dvASaSTi) bAsaThavA~ 62 vA~ tisaTTha (triSaSTi) tiresaThavA~ 63 vA~ causaTThaTThima (cauSaSTaSTitama) cauMsaThavA~ 64 vA~ paMcasaTTa (paJcaSaSTi) paiMsaThavA~, 65 vA~ chAsaTTha (SaTSaSTi) chAsaThavA~, 66 vA~ sattaTTha (saptaSaSTi) sar3asaThavA~, 67 vA~ " * 1 aDasaThThaTThima (aSTaSaSTaSTitama) ar3asaThavA~ 68 vA~ egUNasattara ( ekonasaptati) unahattaravA~, 69 vA~ sattara ( saptatitama) sattaravA~, 70 vA~ sattariama } * egasattara (ekasaptati) ikahattaravA~, 71 vA~ bAvattara (dvisaptati) bahattaravA~, 72 vA~ tihattara (trisaptati) tihattaravA~, 73 vA~ cahattara (catuHsaptati) cauhattaravA~, 74 vA~ paMcahattara (paJcasaptati) picahattaravA~, 75 vA~ chahattara (SaTsaptati) chihattaravA~ 76 vA~ sattahattara (saptasaptati) satahattaravA~, 77 vA~ aTThahattara (aSTasaptati) aThahattaravA~, 78 vA~ gUNAsIya yama ( ekonAzItitama) unyAsIvA~, 79 vA~ asIima (azItitama) assIvA~, 80 vA~ egAsIima (ekAzItitama) ikyAsIvA~, 81 vA~ bAsIima (dvayAzItitama) bayAsIvA~, 82 vA~ teyAsIima ( tryazItitama) tirAsIvA~, 83 vA~ caurAsIima (caturazItitama) caurAsIvA~, 84vA~ paMcAsIima (paJcAzItitama) picyAsIvA~, 85 vA~ chAsIima (SaDazItitama) chiyAsIvA~, 86 vA~ sattAsIima ( saptAzItatitama) sattAsIvA~, 87 vA~ aTThAsIyama (aSTAzItatitama) aTThAsIvA~, 88 vA~ 235
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ egUNanauya (ekonanavati) navAsIvA~, 89 vA~ ( navatitama) nabbevA~, 90 vA~ nauiya } navaiyama ekkANau (ekanavati) ikyAnavevA~ 91 vA~ ekkANavaya bANauya (dvinavati) bAnavevA~, 92 vA~ teNauya (trinavati) tirAnavevA~ 93 vA~ cauNauya (caturnavati) corAnavevA~, 94 vA~ paMcANauya (paJcanavati) picyAnavevA~, 95 vA~ channauya (SaNNavati) chiyAnavevA~, 96 vA~ sattANauya (saptanavati) sattAnavevA~, 97 vA~ aTThANauya (aSTanavati) aTThAnarevA~ 98 vA~ navaNauya ( navanavatitama) ninyAnavevA~ 99 vA~ navaNavaima sayayama (zatatama) sauvA~ 100 vA~ isa prakAra ekkuttarasaya ekkottarasaya, durUttarasaya, tiuttarasaya vagairaha saMkhyA se saMkhyApUraka zabda bhI banate haiM / 11. 'paDhama' se 'tiiya' paryanta saMkhyApUraka zabdoM kA strIliMga A lagAne se banatA hai aura zeSa saMkhyApUraka zabdoM kA strIliMga prAyaH antya a kA I karane se banatA hai | udA. paDhamA bIyA-biiyA-tIyA- taiyA-cautthI - dasamI, ekkArasIcauddasI-cauddasamI-sattAvIsI-sattAvIsamI-tIsaimI cAlIsamI- egasaTThIbAkttarI-egAsIimI- channauI ityAdi / saMkhyApUraka zabda vizeSaNa hone se unake rUpa puMliMga meM 'deva' ke samAna aura strIliMga meM 'ramA' aura 'itthI' ke samAna samajhane cAhie / vAra artha (AvRttidarzaka kriyAvizeSaNa) 12. saMkhyAvAcaka zabdoM ko 'hutta' (kRtvas ) pratyaya lagAne para AvRttidarzaka kriyAvizeSaNa banate haiM, tathA ArSa prAkRta meM 'kkhutto- khutto' pratyaya bhI lagAyA jAtA hai / ega kA sai athavA saiM bhI hotA hai, dvi kA du, tri kA ti aura catur kA cau hotA hai / 236
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ udA. sai saiM du - doccaM, dukkhutto (dvi:) do bAra ti taccaM tikkhutto (triH) tIna bAra . `cau - caukkhutto (catuH) cAra bAra paMcattaM, paMcakkhutto (paJcakRtvaH) pA~ca bAra sayahuttaM, sakkhutto (zatakRtvaH) sau bAra sahassahuttaM, sahassakkhutto (sahasrakRtvaH) hajArabAra aNaMtahuttaM, aNaMtakkhutto, anaMtakhutto (anantakRtvaH) anantabAra prakAra artha - ~ - 13. prakAra artha meM hA (dhA) aura viha (vidha) pratyaya lagAye jAte haiM / udA. egahA a. (ekadhA), egaviha vi. (ekavidha) eka prakAra se duhA a. (dvidhA), duviha vi. (dvividha) do prakAra se tihA a. (tridhA), tiviha vi. (trividha) tIna prakAra se a. (catudhA), cauviha cauhA vi. (caturvidha) cAra prakAra se cauddhA cauviha } aTTahA a. (aSTadhA), dasahA a. (dazadhA ), = bahuhA a. (bahudhA), sahA a. ( zatadhA ), egahutaM, ekkasiM (sakRt) ekabAra aisaya (atizaya ) mahimA, = sahassahA a. (sahasradhA ), sahassaviha vi. (sahasravidha) hajAra prakAra se nANAviha vi. (nAnAvidha) alaga-alaga prakAra se aTThaviha vi. (aSTavidha) ATha prakAra se dasaviha vi. (dazavidha) dasa prakAra se bahuviha vi. (bahuvidha) aneka prakAra se sayaviha vi. ( zatavidha ) sau prakAra se zabdArtha (puMliMga) vagairaha atizaya, | Ai (Adi) = prathama, pradhAna, kattia (kArtika) = kArtika mAsa prabhAva kavala (kavala) = kavala aMba (Amra) = Ama kA vRkSa ajjhAya (adhyAya) = grantha kA amuka kuru (kuru) = eka deza kA nAma, kuru khaMDia ( khaNDika) = chAtra, vidyArthI bhAga, prakaraNa, adhyAya * ariha (arhan) = tIrthaMkara ariha zabda kA prathamA ekavacana arihA bhI hotA hai / 237
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ caitta (caitra) = caitra mahInA bharaha (bharata) = bharatakSetra, zrI RSabhadeva cakkavaTTi (cakravartina) = cakravartI, chaha kA prathama putra khaNDa kA adhipati masala (bhramara) = bhauMrA caMpaa (campaka) = campA kA vRkSa maNapajjava (manaHparyava) = caturthajJAna cheyagaMtha (chedagrantha) = nizIthAdi chaha | (dUsaroM ke mana ke bhAvoM ko batAnevAlA sUtra |jJAna) jaMbudIva / jaMbUdvIpa = dvIpa kA nAma, liMba (niMba) = nIMbU kA vRkSa jaMbUdIva / jaMbUdvIpa logaMtia (lokAntika) = devavizeSa jaNavaya (janapada) = deza, janasthAna logavAla / (lokapAla) = indra kA nigama (nigama) = vyApAra kA sthAna, logapAla / dikpAla vyApAriyoM kA samUha vAriyara (vAricara) = jalacara, matsya nihi (nidhi) = khajAnA, bhaNDAra, vAsahara (varSadhara) = parvata vizeSa cakravartI rAjA kI saMpatti vizeSa viyAra (vikAra) = vikAra payaMga (pataGga) = pataMgA, titalI sauNa (zakuna) = pakSI haya (haya) = ghor3A napuMsakaliMga aMga (aGga) AcArAMgAdi bAraha aMga, nivvANa (nirvANa) = mokSa zarIra, zarIra ke avayava pajjavasANa (paryavasAna) = anta, aMba (Amra) = Amraphala avasAna, kinArA aNia (anIka) = sainya |pAia (prAkRta) = prAkRtabhASA aNuogadAra (anuyogadvAra) = mUlasutta (mUlasUtra) = sUtra vizeSa sUtravizeSa, eka Agama kA nAma, rUa (ruta) = zabda, AvAja anuyogadvAra sUtra sippa (zilpa) = citrakalA Adi kalA, Auha (Ayudha) = zastra | kArIgarI guNaTThANa (guNasthAna) = guNoM kA sthAna, hatyiNAura (hastinApura) nagara kA mithyAdRSTi Adi caudaha guNasthAna nAma, hastinApura naMdisutta (nandIsUtra) = nandIsUtra , sUtra kA nAma, jisameM pA~ca jJAnoM kA svarUpa hai -238
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ puMliMga + napuMsakaliMga uvaMga (upAGga) = aMga ke artha kA | khaMDa (khaNDa) Tukar3A, pRthvI kA amuka vistAra karanevAlA sUtra | bhAga strIliMga addhamAgahI (ardhamAgadhI) = ardhamAgadhI | bhagavaI (bhagavatI) = bhagavatI sUtra, bhASA | pA~cavA~ aMga, amAvAsA / (amAvAsyA) = | bhassaMtayA (bhasmAntatA) = jalakara amAvassA) * amAvAsyA, bhasma honA, AsAyaNA (AzAtanA) = viparIta | | bhAsA (bhASA) = bhASA, vAkya, vacana, vartana, apamAna vANI kylii| = (kadalI) vAyaNA (vAcanA) = vAcanA kelI / puMliMga + strIliMga ohi / = (avadhi) maryAdA, hada, kucchi = (kukSi) udara, peTa tIsarA jJAna - | tihi (tithi) = tithi, dina avahi ) = atIndriya, rUpI padArthoM ko batAnevAlA jJAna vizeSaNa ahiyagara (adhikatara) = ahita pUraa / (pUraka) = pUrNa karanevAlA karanevAlA kosaliya (kauzalika) = kozalA - bhaMta ( bhagavata / bhagavAn, aizvaryavAna, ayodhyA nagarI meM utpanna bhadanta | kalyANakAraka, jeTTha / (jyeSTha) = mahAn, sarvathA, bhrAjat ) dedIpyamAna, jiTTha J bar3A, zreSTha bhavAnta saMsAra aura painna - ga (prakIrNa - ka) = bikhare hue | (bhayAnta ) sakala bhayoM kA anta pAia (prAkRta) svAbhAvika, nIca, mUla, karanevAlA pAmara bhikkhAyasai (bhikSAcaraka) = bhikSAcara puna (pUrva) = kAlavizeSa, eka pUrva , 70| lAkha 56 hajAra karor3a varSoM kA samUha | maha / = (mahat) bar3A, vRddha, zreSTha, -239 - pUraga )
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ viNaTTha (vinaSTa) = naSTa, naSTa huA | saMvaccharia (sAMvatsarika) = saMvatsara viNiddiTTa (vinirdiSTa) = vizeSa prakAra | sambandhI, vArSika se kahA huA saMtiNNa (santIrNa) pAra pAyA huA, tirA huA avyaya NaM (dezya) vAkyAlaMkAra meM upayogI dhAtu 4. aivAya (ati + pAt)= jIvahiMsA karanA | vihe (vi + dhA) = karanA, banAnA aNuyA (anu + yA) = anusaraNa karanA | payA (pra + janaya) = prasava karanA, abhi + siMca (abhi + siJca) = | janma denA abhiSeka karanA pasan (pra + sU) = janma denA, utpanna vAy (vAcaya) = par3hanA, par3hAnA karanA hindI meM anuvAda kareM 1. uvajjhAo cauNhaM samaNANaM suttassa vAyaNaM dei / 2. paMca paMDavA siddhagirimmi nivvANaM pAvIa / 3. kAmo koho loho moho mayo maccharo ya chaviyArA jIvANamahiyagarA | assi ujjANe paNavIsA aMbA, chattIsA ya liMbA, egAsII kelIo, saDasaTThI caMpaA atthi / so samaNo pavvaio adbhuDhehiM saha khaMDiyasaehiM / 6. nahe sattaNhaM risINaM satta tArA dIsanti / 7. samosaraNe bhayavaM mahAvIro devadANavamaNuaparisAe caUhiM muhehiM addhamAgahIe bhAsAe dhammamAikkhai / 8. tisalA devI caittamAsassa sukkapakkhe terasIe tihie mahAvIraM puttaM payAhI / 9. dasahiM dasehiM sayaM hoI, dasahiM saehiM sahassaM / dasahiM sahassehiM ajuyaM, dasahiM ajuehi lakkhaM ca ||1|| 10. usabhe arihA kosalie paDhamarAyA paDhamabhikkhAyarie, paDhama titthayare, vIsaM puvvasaya-sahassAI kumAravAse vasittA, tevaSThiM puvvasayasahassAI rajjamaNupAlemANe lehAiyAo sauNaruapajjavasANAo bAvattariM r1 240
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalAo, covaTa]i mahilAgaNe, sippANamegasayaM, ee tinni payAhiyavAe uvadisai, uvadisittA puttasayaM rajjasae abhisiMcai, tato pacchA logaMtiehiM devehiM saMbohie saMvacchariyaM dANaM dAUNa parivvaio / 11. jiNamae egAdasa aMgANi, bArasa uvaMgANi, cha cheyagaMthA, dasa painnagAi, cattAri mUlasuttAiM, naMdisutta-aNuogadArAiM ca doNi tti paNacAlIsA AgamA saMti / 12. bhaMte ! nANaM kaivihaM pannattaM, goyamA ! nANaM paMcavihaM pannattaM taM jahA mainANaM, suanANaM ohinANaM, maNapajjavanANaM, kevalanANaM ca / 13. cattAri logapAlA, satta ya aNiyAiM tiNi parisAo / erAvaNo gaiMdo, vajjaM ca mahAuhaM tassa (sakkassa) / / 2 / / 14. battIsaM kira kavalA, AhAro kucchipUrao bhaNio | purisassa mahilAe, aTThAvIsaM muNeyavvA / / 3 / / 15. aThThAvIsaM lakkhA, aDayAlIsaM ca taha sahassAiM / savvesiM jiNANaM, jaINa mANaM viNidiTuM / / 4 / / 16. paDhame na paDhiA vijjA, biIe na ajjiaM dhaNaM / taIe na tavo tatto, cautthe kiM karissae / / 5 / / 17. satto sadde hariNo, phAse nAgo rase ya vAriyaro / kivaNapayago rUve , bhasalo gaMdheNa viNaTTho / / 6 / / 18. paMcasu sattA paMca vi, NaTThA jatthAgahiaparamaThThA / ego paMcasu satto, pajAi bhassaMtayaM mUDho ||7|| 19. * kurujaNavayahatyiNAuranarIsaro paDhamaM, tao mahAcakkavaTTibhoe mahappahAvo / jo bAvattaripuravarasahassavaranagaranigamajaNavayavaI, battIsArAyavarasahassANuyAyamaggo || caudasavararayaNanavamahAnihi-causaTThisahassapavarajuvaINa suMdaravaI culasIhayagayarahasayasahassasAmI, channavaigAmakoDisAmI AsI jo bhArahami bhayavaM / / veTTao / / 8 / / 20. * taM saMtiM saMtikaraM, saMtiNNaM savvabhayA / ___ saMtiM thuNAmi jiNaM, saMtiM viheu me || rAsAnaMdiyaM / / yugmam / / 9 / / * [ye do stutiyA~ zAntinAtha bha. kI haiM, veDDhao (veSTakaH), rAsAnaMdiayaM (rAsAnanditam) ye do chanda vizeSa ke nAma haiM ] 241
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta meM anuvAda kareM 1. vaha ikkIsa sAla (varSa) cAritrapAlana karake samAdhipUrvaka mRtyu pAkara bArahaveM devaloka meM deva huA / .... 2. bhagavAna mahAvIra Azvina mahIne kI amAvAsyA kI rAtri meM ATha karmoM kA kSaya karake mokSa meM gaye, usake bAda kArtika mahIne kI pratipadA ko gautamasvAmI ko kevalajJAna huA, isalie ye do dina jagat meM zreSTha mAne jAte haiM / 3. jaina chaha dravya, ATha karma, jIvAdi nau tattva, daza yatidharma aura caudaha guNasthAnaka mAnate haiN| 4. zrAvakoM ko jinamandira kI caurAsI (84) AzAtanA aura guru ma. kI taiMtIsa (33) AzAtanAoM kA tyAga karanA cAhie / 5. jo bharatakSetra ke tIna khaNDa jItate haiM ve vAsudeva aura chaha khaNDa jItate haiM ve cakravartI banate haiM | tIrthaMkara bhagavaMtoM ko cAra (4) atizaya janma se hote haiM tathA karmakSaya se gyAraha (11) atizaya aura devakRta unnIsa (19) atizaya isa prakAra cauMtIsa atizayoM se suzobhita tIrthaMkara hote haiM / 7. sabhI aMga aura upAMgAdi sUtroM meM pA~cavA~ bhagavatI aMga zreSTha aura sabase bar3A hai| 8. cauMsaTha indra meruparvata para tIrthaMkara bhagavaMtoM kA janmamahotsava karate haiM | 9. siddha bhagavaMta AThoM karma se rahita hote haiM / 10. kumArapAla rAjA ne aThAraha dezoM meM jIvadayA kA pAlana karavAyA thA / 11. zrI hemacandrasUrijI ne siddhahemavyAkaraNa ke AThaveM adhyAya meM prAkRta vyAkaraNa diyA hai| 12. isa jaMbUdvIpa meM chaha varSadhara parvata aura bharatAdi sAta kSetra haiM / 13. jIva do prakAra se, gati cAra prakAra se, vrata pA~ca prakAra se aura bhikSu kI pratimA bAraha prakAra se haiN| 14. isa paNDita ne isa vyAkaraNa ke ATha adhyAya banAye haiM aura pratyeka adhyAya ke cAra-cAra pAda haiM, maiMne sAta adhyAya aura AThaveM adhyAya ke do pAda par3he haiN| 15. usa yakSa ke do mu~ha aura cAra hAtha haiM, usameM se eka hAtha meM zaMkha hai, dUsare hAtha meM gadA hai, tIsare hAtha meM cakra aura cauthe hAtha meM bANa hai / 16. isa pustaka ke maiMne paccIsa pATha par3he, isake cAra hajAra zabda yAda kiye, hajAroM vAkya kiye, aba mujhe prAkRta sulabha bane isameM Azcarya kyA ? -242
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta-hindI zabdakoSa a aggalA strI (argalA) Agala, aisaya puM. (atizaya), atizaya, kivAr3a banda karane kI mahimA, prabhAva lakar3I, ber3I aIva a. (atIva) atyaMta agAra napuM. (agAra) ghara aua-ajua napuM. (ayuta) dasa aggi puM. (agni) agni hajAra, saMkhyA vizeSa accaNa napuM. (arcana) pUjA aujjhA strI. (ayodhyA) ayodhyA. accaNA strI. (arcanA) pUjA nagarI. accattha vi. (atyartha) atizaya, ao-ato a. (ataH) isa kAraNa jyAdA se, isase, isalie accaMta puM. (atyanta) atyadhika, aMga napuM.(aGga) avayava, bahuta, hada se jyAdA AcArAMgAdi bAraha aMga accaya puM. (atyaya) vinAza, aMgaNa napuM. (AGgaNa)-A~gana , cauka maraNa, viparIta AcaraNa aMgAra-la-iMgAra-la puM. (aGgAra) accA strI. (arcA) pUjA, satkAra aMgAra, koyalA acchi puM. napuM. (akSi) A~kha aMgulI strI. (aGgulI) uMgalI acchera napuM. (Azcarya) vismaya, aMjaNa napuM. (aJjana) kAjala, camatkAra A~kha meM aMjana karane kA suramA ajasaghosaNA (ayazoghoSaNA) aMta-aMto a-(antara) andara, apayaza kI ghoSaNA andha-aMdha vi. (andha) andhA ajiNNa napuM. (ajIrNa) ajIrNa, aMba puM. (Amra) AmravRkSa , napuM. apacA Amraphala ajIva puM. (ajIva) ajIva aMsu napuM. (azru) A~sU ajjha a.(adya) Aja akAla puM. (akAla) bemaukA, ajjhayaNa napuM. (adhyayana) ayogya avasara, akAla adhyayana akka puM. (arka) sUrya ajjhAya puM. (adhyAya) grantha kA agga napuM. (agra) Age, zikhara. amuka bhAga, paThana, adhikAra vizeSa aggao a. (agrataH) agra, aTTha-attha puM. napuM. (artha) dhana, vastu, pahalA, sAmane padArtha, prayojana, tAtparya, viSaya -243 - bIca meM
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ aDavi aDavI strI. (aTavi-vI) araNya aTavI, jaMgala, aNa a. nahIM, abhAva anaMta vi. (ananta) anaMta, aparimita anaMtakhutto- anaMtakkhutto a. (anantakRtvas) anaMtabAra aNaMtaraM a. (anantaram) turanta, vyavadhAna rahita, avyavahita aNagAriyA strI. (anagAritA) sAdhunA aNajja - aNAraya vi. anArya (anArya) aNattha-aNa puM. (anartha) nukasAna, hAni aNAbAha vi. (anAbAdha) pIr3A rahita aNiya napuM. (anIka) sainya, lazkara aNuogadAra napuM. (anuyogadvAra ) sUtra vizeSa aNuggaha puM. (anugraha) upakAra karanA, kRpA karanI aNupatta vi. ( anuprApta) prApta, milA huA aga vi. (aneka) eka se jyAdA, bahuta aNNamaNNaM a. (anyonyam) paraspara eka dUsare ko aNNayA a. (anyadA) kAlAntara, koI samaya meM aNNA aNNA a. (anyathA ) viparIta rIti se, ulaTA, anya prakAra se aNNAhi aNNaha- aNNattha a. ( anyatra ) dUsarI jagaha. aNNANi vi. (ajJAnina ) ajJAnI, mUrkha atulla-aulla vi. (atulya) asAdhAraNa attha puM. (asta) astAcala parvata, napuM. mRtyu, antardhAna atthakkaM (akANDam) akasmAt, akAla aduvA aduva a. (athavA ) vA, athavA addhamAgahI strI. (ardhamAgadhI) ardhamAgadhI bhASA adhamma-ahamma puM. (adharma) adharma anna sarva. (anya) anya, dUsarA annunnarUva (anyonyarUpa) paraspara svarUpavAlA. api-avi-pi-vi a. (api) parantu, vA, zaMkA, satya apuvva-auvva vi. (apUrva) nayA appa vi. (alpa) thor3A appakera vi. (AtmIya) apanA, svakIyA, nijIya abbha napu. ( abhra) megha, bAdala abmatthaNA strI. (abhyarthanA) 244 prArthanA, Adara, satkAra
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhayakumAra puM. (abhayakumAra) * zreNikaputra abhibhUa vi. (abhibhUta) parAbhUta, parAjita amayabhUa vi. (amRtabhUta) amRta samAna amayarasa puM. (amRtarasa) sudhArasa amara puM. (amara) deva amarI strI. (amarI) devI amAvAsA-amAvassA strI. (amAvAsyA) amAvasa, tithi vizeSa amia-amaya napuM. (amRta) amRta ammo a. (de.) Azcarya amhArisa sa. (asmAdRza) hamAre jaisA ayala puM. (acala) parvata, vi. sthira, nizcala ayi-ai (ayi) prazna, samAdhAna, sAntvana araNNa raNNa napuM. (araNya) vana, jaMgala arai strI. (arati) aprIti, glAni, sukha kA abhAva ariha paM. (arhana) tIrthaMkara arihaMta-aruhaMta-arahaMta puM. (arhat) tIrthaMkara, vi. pUjya aruNa puM. (aruNa) saMdhyArAga, sUrya, sUrya kA sArathi alaM a-(alam) pUrNa, pratiSedha, paryApta nivAraNa, basa . alaMkiya vi. (alaMkRta) vibhUSita, suzobhita alAhi a. (de.) paryApta, pUrNa, pratiSedha, alam aliya napuM. (alIka) asatya vacana aloga puM. (aloka) aloka avacca napuM. (apatya) putra avajjhANa napuM. (apadhyAna) durdhyAna, duSTa cintana avaNNA strI. (avajJA) apamAna, tiraskAra avamANa puM. (apamAna) apamAna, tiraskAra avaroha puM. (aparAhNa) dina kA - pichalA bhAga avarA strI. (aparA) pazcima dizA avarAha puM. (aparAdha) aparAdha, ___ gunAha avavAya puM. (apavAda) apavAda, nindA avassaM a. (avazya) jarUra, nizcaya asai a. (asakRta) bAra-bAra, aneka bAra asaNa napuM. (azana) bhojana, khAnA asama vi. (asabhya) kharAba, sabhya nahIM asAya napuM. (asAta) pIr3A, duHkha asAra vi. (asAra) nirarthaka, sAra rahita asura puM. (asura) asura 245
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta asuriMda puM. (asurendra) asuroM kA indra Ausa Au puM. napuM. (AyuS) AyuSya asogacaMda puM. (azokacandra) Aesa puM. (Adeza) AjJA, hukama, __zreNika kA putra -Agama puM. (Agama) zAstra, aha a. (atha) aba, bAda, adhikAra, prazna, prativacana-uttara Agamattha puM. (AgamArtha) Agama ahava-ahavA a.(athavA) athavA, vA kA artha ahi a. (abhi) tarapha, pAsa meM . Agata vi. (Agata) AyA huA, ahi puM. (ahi) sA~pa, utpanna ahia vi. (adhika) jyAdA AgAsa puM. napuM. (AkAza) AkAza ahiNNu-ahijja vi. (abhijJa) ANaMda puM. (Ananda) vizeSanAma nipuNa paNDita ANA strI. (AjJA) Adeza, hukama ahimannu, ahimajju-ahimaJja pu. ANAla puM. (AlAna) hAthI ko (abhimanyu) arjuna kA putra bA~dhane kA khIlA. ahiyagara vi. (ahitakara) ahita Ayai strI. (Ayati) bhaviSyakAla karanevAlA Ayatta vi. (Ayatta) AdhIna ahilAsa puM. (abhilASa) anurAga, Ayaria-Airia puM. (AcArya) icchA AcArya ahuNA a. (adhunA) samprati, Ayava puM. (Atapa) Atapa, dhUpa, aba, abhI, isa samaya / prakAza aho a. (aho) zoka, karuNA, AyAra puM. (AcAra) AcAra niMdA, vismaya AyAraMga napuM. (AcArAGga) bAraha aMgoM meM pahalA aMga - A AraMbha puM. (Arambha) AraMbha karanA, Ai puM. (Adi) prathama, pradhAna, zuruAta karanI, jIvavadha - pUrva vagairaha, Adya, Arama saM.bhU.kR. (Arabhya) prAraMbha karake Aicca puM. (Aditya) sUrya ArAhaNA strI. (ArAdhanA) upAsanA Aula vi. (Akula) vyAkula, AlAva puM. (AlApa) sUtra kA ___ vyApta, duHkhI AlAvA, saMbhASaNa, bAtacIta AloyaNA strI. (AlocanA) Auha napuM. (Ayudha) zastra Au strI. (ApaH) pAnI dikhAnA, batalAnA, guru ko apane doSa kahanA -246 -
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvayA strI. ( Apad-dA) ApadA, vipad, duHkha AvAsaya Avassaya napuM. (Avazyaka) nityakarma, dharmAnuSThAna Asa puM. (azva) ghor3A AsaNa napuM. (Asana) baiThane kA Asana, sthAna Asanna vi. (Asanna ) samIpa meM rahanevAlA, napuM. najadIka Asama puM. (Azrama) Azrama AsAyaNA strI. (AzAtanA) viparIta vartana, apamAna AsiNa puM. (Azvina) Azvina mAsa AzIsA (AzI :) AzIrvAda AhAra puM. (AdhAra) AdhAra, Azraya, Alambana, adhikaraNa Ahi puM. strI. (Adhi) mAnasika pIr3A i ia-ii-ti-tti a. (iti) isa taraha, isa prakAra, samApti iMda puM. (indra) indra iMdiya napuM. (indriya) sparzendriyAdi pA~ca indriya (tvak, jihvA, ghANa, cakSu, zrotra) Ukha iMdu puM. (indu) candra ikkhu puM. (ikSu) Ikha, iDDi-riDDhi iddhi strI. (Rddhi) vaibhava, aizvarya, samRddhi iNaM sarva. (idam) yaha itthaM a. (ittham) isa prakAra itthI, thI strI. (strI) strI, aurata, mahilA iMdiyacora puM. (indriyacaura) indriyarUpI cora iMdiyavagga (indriyavarga) indriyoM kA samudAya, samUha ima sarva. (idam) yaha iyara vi. (itara) anya, dUsarA, hIna, jaghanya iyANi iyArNi dANi dArNi a. (idAnIm) saMprati, aba, isa samaya iva - miva- piva-viva- vva--va- via a. (iva) jaise, kI taraha, jisa prakAra, upamA, sAdRzya, tulanA issaria-Isaria napuM. (aizvarya) vaibhava, prabhutA, Izvarapana iha-ihaM- a. (iha) yahA~, isa jagaha iharahA - iharA a. ( itarathA) anyathA, anya rIti se I Isara puM. (Izvara) Izvara, prabhu Isi-IsiM-IsI a. ( ISad) thor3A, alpa u u a. (u) nindA, tiraskAra, AmaMtraNa, vismaya sUcaka ua a. (de.) vilokana karo, dekho ukkiTTha vi. (utkRSTa) utkRSTa. ugga vi. (ugra ), tIvra, prabala, teja 247
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ ucia vi. (ucita) yogya, lAyaka uvari-uvariM-avari-avariM a. ucca a. vi. (ucca-ka) unnata, U~cA (upari) Upara, UrdhvaM ucchAha puM. (utsAha) utsAha, --- uvassaya puM. (upAzraya) upAzraya, utkaMThA, utsukatA jaina sAdhuoM kA nivAsa sthAna ucchAhasattiM (utsAha-zaktim) uvahi puM. strI. (upadhi) mAyA, utsAha aura zakti ko . upakaraNa, sAdhana ujjaa vi. (udyata) tatpara . uvAya puM. (upAya) upAya ujjama puM. (udyAma) udyAma, usaha-usabha-vasaha puM. (RSabha) udyoga, prayatna prathama jinezvara kA nAma (vRSabha) ujjayaMta puM. (ujjayanta) giranAra parvata baila, sA~Da ujjANa napuM. (udyAna) udyAna, bagIcA ujjoga puM. (udyoga) prayatna, ea-ega-eka-ekka vi. (eka) eka udyama, udyoga ekkasariaM a- (de.) uTThAya saMbaM-bhU-(utthAya) uThakara zIghra ,jaldI, aba uttama-uttima vi. (uttama) zreSTha ekkasi-ekkasiaM-ekkaiA-egayA uttara napuM. (uttara) uttara, jvaab| a. (ekadA) eka bAra uttarA strI. (uttarA) uttara dizA eNhi-etAhe a. (idAnIm) aba , udaga-daga napuM. (udaka) pAnI, jala / isa bAra udAhu-uyAhu a. (utAhu) athavA , yA ettha-attha a. (atra) yahA~, yahA~ para uppala napuM. (utpala) kamala erAvaNa puM. (airAvaNa) indra kA hAthI ummatta vi. (unmatta) uddhata, unmAda yukta, pAgala, bhUtAviSTa erisa vi. (IdRza) aisA, isa prakAra kA uvaesa (puM) (upadeza) upadeza, . eva-evaM a. (evam) isa prakAra, isa rIti se zikSA, bodha uvaMga puM. napuM. (upAGga) satra vizeSa eva-Nai-cea-cia-ca-cca-cciaaMga ke artha kA vistAra karanevAlA sUtra ccea a. (eva) avadhAraNa, nizcaya uvajjia vi. (upArjita) paidA o kiyA huA, kamAyA huA | osaDha-osaha napuM. (auSadha) uvajjhAya-UjjhAya-ojjhAya puM. auSadha, davAI (upAdhyAya) upAdhyAya, pAThaka, oha paM. (ogha) samUha, saMghAta, adhyApaka samudAya -248 530
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ ohi-avahi puM. strI. (avadhi) maryAdA, kamala napuM. (kamala) kamala kA phUla hada, tIsarA avadhijJAna (rUpI padArthoM kayaggha vi. (kRtaghna) namakaharAma kA bodha karAnevAlA atIndriya jJAna) kamma puM. napuM. (karman) kAma, karma, ka jJAnAvaraNIyAdi ATha karma ka sarva. (kim) kauna kayaNNu vi. (kRtajJa) kRtajJa, kaa-kaDa vi. (kRta) kiyA huA upakAra ko jAnanevAlA, kai-kavi puM. (kavi) kavi kayalI-kelI strI. (kadalI) kela kaurava puM. (kaurava) kuru deza meM kayA a. (kadA) kaba utpanna (rAjA), kuru vaMza meM utpanna kayAi-kayAI kayAI a. (kadAcit) kauhA strI. (kakubha) dizA kisI samaya, kabhI kae-kaeNa-kaeNaM a. (kRte) vAste, karaNa napuM. (karaNa) indriya, kRti, nimitta, lie, ke kAraNa / kriyA, hetu kaMTha puM. (kaNTha) galA, ghA~TI karuNAjua vi. (karuNAyuta) dayA kajja napuM. (kArya) jo kiyA jAya se yukta vaha, karane yogya, prayojana, uddezya kalatta puM. napuM. (kalatra) strI, bhAryA kaTTha napuM. (kASTha) lakar3I kalA strI. (kalA) kalA, vijJAna kaTTha napuM. (kaSTa) duHkha, saMkaTa, kaSTa kali puM. (kali) kaliyuga, kalaha, kaNNa-puM. (karNa) karNa. jhagar3A kaNiTTha vi. (kaniSTha) choTA, puM. kalla napuM. (kalya) kala, gayA huA choTA bhAI yA AgAmI dina kaNha-kiNha puM. (kRSNa) vAsudeva kalliM-kalle a. (kalye) AgAmI katAra-kantu vi. (kartR) kartA, dina karanevAlA kallANa napuM. (kalyANa) kalyANa, kattia puM. (kArtika) kArtika mAsa zubha, sukha , maMgala katto-kRto kao, kudo, kuo. a. kavaDa puM. napuM. (kapaTa) kapaTa, (kutaH) kahA~ se, kisase mAyA, zAThya kattha-kaha-kahi-kahiM a. (kutra-kva) / kavala puM. (kavala) kavala , grAsa kavi puM. (kapi) bandara katthai-a. (kvacit) kavva napuM. (kAvya) kAvya. kannA kannagA strI. (kanyakA) kanyA, kAsai-kassai a. (kasyacit) lar3akI , kumArI kisI kA kahA~ 249
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisa kaha-kaha a. (katham) kaise, taraha ? kyoM, kisa lie ? * kahA strI. (kathA) kathA, kahAnI, kAussagga puM. (kAyotsarga) kAyA kA tyAga, kAusagga kAma puM. (kAma) icchA kAmadheNu strI. ( kAmadhenu) kAmadhenu, kumArapanA, kumArAvasthA gAya kAmasama vi. (kAmasama) kAma ke samAna kAyavva vi. (kartavya) karane yogya kAyA strI. (kAyA) deha kAraNa na. (kAraNa) kAraNa. kAla puM. (kAla) kAla, samaya kAlasappa puM (kAlasarpa) kAlarUpI sarpa kiaMta vi. (kiyat) kitanA kiMtu a. ( kintu ) parantu, lekina kiMnara puM. (kinnara) kinnara, devavizeSa kiMpi kimavi, a. (kimapi) kucha bhI kicca napuM. (kRtya) karane yogya, kartavya, pharja kiNha vi. (kRSNa) kAlA, zyAmavarNa kA kinnarI strI. (kinnarI ) vyaMtara devI kira- ira - hira-kila a. (kila) saMbhAvanA, nizcaya, satya, tiraskAra darzaka kivaNa vi. (kRpaNa) lobhI, garIba, raMka, dIna kivA strI. (kRpA) dayA kuMbhaAra - kuMbhAra puM. (kumbhakAra) kumhAra kugai strI. (kugati) azubha gati ( naraka aura tiryaMcagati) " kucchi puM. strI. (kukSi) udara, peTa kuTuMba vi. (kuTumbin) kuTumbavAlA, gRhastha kuDhAra puM. (kuThAra) kulhAr3A, pharasA kumAra-kumara puM. (kumAra) kumAra kumArattaNa napuM. (kumAratva) kumAravAla kumaravAla puM. (kumArapAla ) kumArapAla rAjA kuru puM. bahuva. (kuru) deza kA nAma kula puM. napuM. (kula) kula, vaMza keNai a. (kenacit ) kisI ke dvArA risI strI. (kIdRzI) kisa prakAra kI kevala puM. (kevala) kevalajJAna, vi. asAdhAraNa, asahAya kevalaM a. (kevalam ) kevala, akelA, anupama, advitIya kevali puM. (kevalina) kevalI, kevalajJAnI, sarvajJa kesari puM. (kesarin ) siMha kovasama vi. (kopasama) krodha ke samAna kosA strI. ( kozyA) vezyA kA nAma kosalia vi. ( kauzalika) ayodhyA meM utpanna koha puM. (krodha) krodha mAtra, kha khaMDa puM. napuM. (khaNDa) Tukar3A pRthvI kA amuka bhAga / khaMDiya puM. (khaNDika) chAtra, vidyArthI 250
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaMti strI. (kSAnti) zAnti, kSamA, upazama, sahanazIlatA / gai strI. (gati) gati, AdhAra, khaMdha puM. (skandha) kandhA calana, devAdi cAra gati khagga puM. (khaDga) talavAra gaMgA strI (gaGgA) nadI kA nAma khaNa puM. (kSaNa) kSaNa, kAlavizeSa gaMbhIra vi. (gambhIra) gaMbhIra, gaharA, khamA strI. (kSamA) kSamA, krodha kA gaNa puM. (gaNa) samUha, samudAya, abhAva, zAnti, dhIraja, pRthvI yUtha, thoka khamAsamaNa puM. (kSamAzramaNa) sAdhu, gaNahara puM. (gaNadhara) gaNadhara, gaNI kSamApradhAna muni gaNi puM. (gaNin) gaNadhara, gaNI khala vi. (khala) duSTa , adhama, durjana gabbha paM (garbha) garbha khalu a. (khalu) = avadhAraNA, gayaMda-gaiMda puM. (gajendra) uttama nizcaya, punaH, phira, pAdapUrti aura hAthI, airAvaNa vAkya kI zobhA ke lie bhI isakA gayaNa napuM. (gagana) AkAza prayoga hotA hai| gaya puM. (gaja) hAthI khalia (vi.) (skhalita) par3A gariTTha vi. (gariSTha) jyAdA bar3A huA , bhUlA huA / garihA strI. (garhA) niMdA , ghRNA jugupsA khalia napuM aparAdha garula puM. (garur3a) pakSirAja, garur3a khasara puM. napuM. (de. kasara) roga pakSI, yakSa vizeSa, bhavanapati devoM kI vizeSa, khasa, khAja eka jAti , suparNakumAra devoM kA indra | khippaM a. (kSipram) zIghra, turanta, gavva puM. (garva) mAna, abhimAna, jaldI ahaMkAra khINa jhINa-chINa vi. (kSINa) kSaya gavia vi. (garvita), abhimAnI, garviSTha prApta, kaMgAla , jIrNa, durbala gahia-gahIa vi. (gRhIta) upAtta, khIra-chIra napuM. (kSIra) dUdha svIkRta khu-hu- a. (khalu) nizcaya, vitarka, gANa napuM. (gAna) gIta, gAnA avadhAraNa, saMbhAvanA, Azcarya, gAma puM. (grAma) gAma vismaya, saMdeha gAvI (gauH) gAya khaDaDao (kSallaka) choTA sAdhu giri paM. (giri) parvata khetta napuM. (kSetra) AkAza, jamIna, gilA (glai) glAna honA, bImAra honA kheta giha napuM. (gRha) ghara 251
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ gihAsatta vi. (gRhAsakta) ghara meM caugaibhave (caturgati bhave) cAra Asakta gatirUpa saMsAra meM gIyattha-TTha puM. (gItArtha) vidvAna jaina sAdhu caMpaa. puM (campaka) caMpaka phUla kA vRkSa guMjia vi. (guJjita) gunaguna AvAja caMda-caMdra puM. (candra) candra guNa puM. (guNa) guNa caMdaNa napuM (candana) candana guNaTThANa napuM. (guNasthAna) guNoM kA cakkhu puM. napuM (cakSuSa) A~kha, netra, svarUpa vizeSa / mithyAdRSTi Adi 14 cakSu . guNasthAna cakkavaTTi puM. (cakravartin) cakravartI guNi vi. (guNin) guNavAlA chaha khaMDa kA adhipati guru puM. (guru) guru, pUjya / cakkavAya puM. (cakravAka) cakravAka pakSI gurua-garua vi. (guruka) bhArI, bojhila caccara napuM. (catvara) cauMTA , bAjAra guruyA strI. (gurutA) bar3appana cattAri pra.dvi.ba. (catvAri) cAra geha napuM. (geha) ghara carama-carima vi. (carama) goNo (gau :) baila __antima, paryantavartI, anta kA goyama paM. (gautama) bhagavAna mahAvIra caraNa napaM. (caraNa) cAritra ke Adya gaNadhara. caraNadhaNa napuM. (caraNadhana) cAritra govAla puM (gopAla) ahIra, gau saMyama, vrata, niyama, cAritrarUpI dhana. pAlanevAlA, gvAlA caritta napuM. (caritra) caritra, govisANa napuM. (goviSANa) gAya kA AcaraNa, svabhAva, prakRti. sIMga caritta-cArita napuM. (cAritra) saMyama, vrata, virati, sadvRtti ghaDa puM. (ghaTa) ghar3A, kumbha, kalaza... calaNa puM. (caraNa) pA~va, paira, pAda ghaNa puM. (ghana) megha, bAdala cavala vi. (capala) caMcala, asthira ghaya napuM. (ghRta) ghI caveDA-cameDA strI. (capeTA) tamAcA, ghara napuM. (gRha) ghara thappar3a cAi vi. (tyAgin) dAnI, tyAga karanevAlA ca-ya-a. a. (ca) aura, tathA, punaH, ciA strI. (citA) citA, ceha phira, avadhAraNa, nizcaya, pAdapUrti ciMtA strI. (cintA) cintA vicAra artha meM ciMdha-ciNha napuM. (cihna) cinha, caitta puM. (caitra) caitramAsa lAMchana, nizAnI. gha THE -252
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ jApa. ciraM a. (ciram) dIrghakAla taka jau~NA strI, (yamunA) nadI kA nAma cIvaMdaNa napuM. (caityavaMdana) caitya ko jao-jatto-jado a. (yataH) jahA~ namaskAra se, jisase, kyoMki, kAraNa ki ceia-caitta na. (caitya) jaM a. (yat) kyoMki, kAraNa ki vyantarAyatana, jinAlaya, maMdira, mUrti jaM kiMci a. (yatkiJcit) jo kucha, cojja napuM. (codya) prazna, pRcchA jo koI Azcarya, adbhuta jaMta napuM. (yantra) yantra, mazIna cora puM. (caura) cora jaMtu puM. (jantu) prANI, jIva coriya napuM. (caurya) corI jaMbUkumAra puM. (jambUkumAra) vizeSanAma jaMbUdIva-jaMbuddIva puM. (jambUdvIpa) cha dvIpa kA nAma chaNa puM. (kSaNa) utsava jakkha puM. (yakSa) yakSa chappaa puM. (SaTpada) bhramara, bhauMrA jaDila puM. (jaTila) tApasa, jaTAdhArI chAyA strI. (chAyA) Atapa kA abhAva, jaNa puM. (jana) manuSya, mAnava, chAyA, kAnti, pratibiMba loga, vyakti, loka, samudAya chAhI strI. (chAyA) chAyA. jaNaddaNa puM. (janArdana) vAsudeva kA nAma chichaI strI. (puMzcalI) kulaTA chuhA strI. (kSudhA) kSudhA , bhUkha , bubhukSA jaNaya puM. (janaka) pitA, bApa chuhA strI. (sudhA) amRta / jaNavaya puM. (janapada) deza, rASTra, cheyagaMtha puM. (chedagrantha) nizIthAdi dezanivAsI, janasamUha chaha sUtra jattA strI. (yAtrA) yAtrA, tIrthayAtrA jamma puM. (janman) janma, utpatti / ja jammaNaM puM. (janman) janma, utpatti jaya puM. (jaya) jaya, jIta, zatru . ja sa. (yat) jo, jo koI kA parAbhava jai puM (yati) yati, sAdhu jaya-jaga napuM. (jagat) jagata, jai a. (yadi) yadi, jo jaiNa vi. (jaina) jaina, jinabhakta, duniyA, saMsAra jathA a. (yadA) jaba jinasaMbaMdhI jaiNadhamma puM. (jainadharma) jinezvara .. jarAkumAra puM. (jarAkumAra) vasudeva kA dharma kA putra 253
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarAgahia vi. (jarAgRhIta) bUr3hA jiiMdiya vi. (jitendriya) jitendriya jarAdevI strI. (jarAdevI) vasudeva kI jiNa puM. (jina) jina, strI __ rAgadveSarahita jala napuM. (jala) jala, pAnI jiNabiMba napuM. (jinabimba) jinamUrti jalaNa puM. (jvalana) agni jiNaMda-jiNiMda puM. (jinendra) jalapUrIkao=(jalapUrIkRtaH) pAnI jinendra, tIrthaMkara se bharA huA | jiNesara-jiNIsara puM. (jinezvara) jaloyara napuM. (jalodara) jalodara, jinezvara bhagavAna tIrthaMkara rogavizeSa, jalandhara, jaTharAma jibbhA-jIhA (strI.) (jihvA) jIbha jasa pu. (yazas) / kIrti prasiddhi jIva puM. (jIva) jIva jaha-jahA a. (yathA) jisa taraha jIvaNa napuM. (jIvana) jIvana se, jaise jIvadayA strI. (jIvadayA) jIvadayA jahasatti a. (yathAzakti) zakti jIvadayAmaya (jIvadayAmaya) anusAra jIvadayArUpa jahi-jahiM-jaha-jattha a. (yatra) jahA~ jIvaloga puM. (jIvaloka) duniyA, jagata jA-jAva a. (yAvat) jahA~ taka, jIvahiMsA strI. (jIvahiMsA) jIvoM maryAdA, parimANa, nizcaya, avadhi kA nAza jAma puM. (yAma) prahara jIvAi puM. (jIvAdi) jIva, ajIva jAmAyara-jAmAu puM. (jAmAtR) vagairaha navatattva jAmAtA, lar3akI kA pati jIvAu puM. napuM. (jIvAtu) jAya vi. (jAta) utpanna, jo paidA jilAnevAlA auSadha, jIvanauSadha huA ho jIvAjIvAi (jIvAjIvAdi) jIvajAyava puM. (yAdava) yaduvaMzIya, ajIvAdi nau padArtha yaduvaMza meM utpanna jIvia napuM (jIvita) jIvana, jindagI jAyA strI. (jAyA) strI, aurata jIviaMta puM. (jIvitAnta) prANa kA jArisa vi. (yAdRza) jaisA, jisa / nAza prakAra kA jutta vi. (yukta) ucita, yogya, jAla napuM. (jAla) jAla, pAza saMgata jAvajjIva-jAjIva napuM (yAvajjIva) juddha napuM (yuddha) yuddha, lar3AI jIvana ke aMta taka javaipiyA (yuvatipitA) strI kA pitA jialoga puM. (jIvaloka) duniyA jeTTa-jiTTha vi. (jyeSTha) jyeSTha -254
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ ta joga puM. (yoga) vyApAra, yoga NAma a. (nAma) saMbhAvanA, jogi puM. (yogin) jogI AmantraNa, anujJA, anumati jogga vi. (yogya), yogya, ucita NAyabda vi. (jJAtavya) jAnane yogya lAyaka NAyAra-NAu vi. (jJAtR) jAnakAra joNhA strI. (jyotsnA) candra-prakAza NiccaM a. (nityam) nirantara, joyaNaparimaMDala (yojanaparimaNDala) hamezAM, sarvadA golAkAra yojana pramANa NiccasA a. (nityazas) nirantara jovaNa napuM (yauvana) tAruNya, javAnI sarvadA joha puM. (yodha) subhaTa, yoddhA Nu a. (hanu) vitarka, prazna, saMzaya guNaM, guNa a. (nUnam) nizcaya, tarka, prayojana, prazna jhaDatti-jhaDitti-jhatti a. (jhaTiti) Neya (vi.) (jJeya) jAnane lAyaka zIghra, jaldI, turaMta No a. (no) niSedha, pratiSedha, abhAva jhANa napuM. (dhyAna) dhyAna jhuNi puM. (dhvani) zabda ta sa. (tat) vaha tao-tatto-tae-tado-to a. (tataH) usase, usa kAraNa se, bAda meM Thia vi. (sthita) khar3A rahA huA taNu strI. (tanu) zarIra tatta napuM (tattva) tattva, rahasya tattanANa napuM. (tattvajJAna) tattvajJAna Na, aN-NAi a. (na, nakAra, tattavattA strI. (tattvavArtA) tattvoM kI nahIM, mata, niSedhArthaka avyaya NauNa-NauNo-NauNA-NauNAi tayA-taiA-tA-to a. (tadA) usa a. (na punaH) phira nahIM samaya Nai a. (de.) vAkyAlaMkAra taru puM. (taru) vRkSa , per3a Natthi a. (nAsti) abhAvasUcaka talAya napuM. (taDAga) tAlAba sarovara. avyaya tava puM. (tapas) tapa Namo a. (namas) namaskAra tavassi-tavaMsi puM. (tapasvin) tapasvI Navara-NavaraM-Navari a. (de.) kevala, tavovaNa napuM. (tapovana) Azrama phakta taha-tahA a. (tathA) usI taraha Na bAta -255
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ tha tahavi a. (tathApi) to bhI tihuaNa napuM. (tribhuvana) tIna loka tahi-tahiM-taha-tattha- a. (tatra) tu-u a. (tu) samuccaya, yahA~, usameM avadhAraNa, nizcaya, pAdapUraNa, tA-tAva a. (tAvat) bheda, vizeSaNa, kAraNa / tA a. (tarhi) to, usa samaya, taba teyaMsi puM. (tejasvin) tejasvI tAraga vi. (tAraka) tAranevAlA, pAra utAranevAlA, napuM. tArA tArA strI. (tArA) nakSatra, tArA thia vi. (sthita) rahA huA tAva puM. (tApa) tApa, saMtApa, pIr3A thira vi. (sthira) nizcala, niSkampa tAvasa puM. (tApasa) tApasa, yogI, thu a. (de.) tiraskAra saMnyAsa vizeSa thui strI. (stuti) thoya, stuti, tArisa vi. (tAdRza) vaisA, usa / stavana, guNa kIrtana taraha kA thUNa-theNa puM. (stena) cora tiasa puM. (tridaza) deva thera vi. (sthavira) vRddha, bUr3hA, vRddha tikkha-tiNha vi. (tIkSNa) teja, tIkhA jaina sAdha tiNhA strI. (tRSNA) tRSNA, spRhA, thokka-thova-theva vi. (stoka) alpa, vAMchA, pipAsA thor3A tittha-tUha napuM. (tIrtha) tIrtha, pavitra thotta napaM. (stotra) stotra, stuti, sthAna stava titthayara puM. (tIrthakara) tIrthaMkara titthuddhAra puM. (tIrthoddhAra) tIrtha kA uddhAra daiva-vva-deva-vva napuM. (daiva) daiva, timira napuM. (timira) A~kha kA bhAgya, adRSTa, prArabdha, pUrvakRta-karma roga, andhakAra, ajJAna daMsaNa napuM. (darzana) cakSu, dekhanA, tilaa-ga puM. (tilaka) tilaka samyagdarzana, mata, sAmAnya jJAna, tiviha vi. (vividha) tIna prakAra se dharmazAstra tivva vi. (tIvra) tIkSNa, prabala, daMsaNametta-daMsaNamatta napuM. pracaNDa, utkaTa, (darzanamAtra) dekhane mAtra se tisalA strI. (trizalA) prabhu vIra kI daDh vi. (dRDha) majabUta, nizcala mAtA balavAna, sthira, kaThora, kaThina tihi puM. strI. (tithi) tithi, dina datta-diNNa vi. (datta) diyA huA -256
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ dappa puM. (darpa) abhimAna duAra-dAra-vAra napuM. (dvAra) daravAjA dayA strI. (dayA) anukaMpA, dukkara vi. (duSkara) kaSTasAdhya karuNA, kRpA dukkha-duha napuM. (duHkha) duHkha dayAlu vi. (dayAlu) dayAvAna dujjaNa puM. (durjana) durjana, duSTa puruSa davva-davia napuM. (dravya) dravya, saMpatti dujjAhaNa puM. (duryodhana) nAma davaliMga napuM. (dravyaliMga) muni kA veSa duddha napuM. (dugdha) dUdha dabaluddha vi. (dravyalubdha) dravya meM lobhI duriya napuM. (durita) pApa dahi napuM. (dadhi) dahI dussamasamaya-dUsamasamaya puM. dANa napuM. (dAna) dAna (duHSamasamaya) duHSamakAla dANava puM. (dAnava) asura, daitya dahi-dakkhi vi. (daHkhin) duHkhI dAyAra-dAu vi. (dAtR) dAtA, duhia-dukkhia vi. (duHkhita) denevAlA pIr3ita, duHkhI / dAra puM. napuM. (dAra) strI, mahilA duhiA-dhUA-dhIA strI. (duhita) beTI dADhA strI. (daMSTrA) dAr3hA dUra napuM. (dUra) dUra dAhiNapAsa napuM. (dakSiNapArtha) dA~yI deva puM. (deva) deva tarapha __ devavaMdaNa napuM. (devavandana) devavaMdana dAhiNA-dakkhiNA strI. (dakSiNA) devANaMdA strI. (devAnaMdA) bhagavAna dakSiNa dizA mahAvIra kI mAtA dAhiNilla-dakkhiNilla vi. devAlaya puM. (devAlaya) deva kA maMdira (dakSiNAtya) dakSiNa dizA kA deviMda puM. (devendra) devoM kA indra vitta vi. (dadata) detA haA devI strI. (devI) devI, uttama strI dikkhA strI. (dIkSA) dIkSA, saMyama desa puM. (deza) deza, janapada digha-dIha-dIhara vi. (dIrgha) dIrgha, laMbA desaa strI. (dezanA) dezanA, upadeza diTTi strI. (dRSTi) netra, A~kha, najara desavirai strI. (dezavirati) divasa-divaha paM. napaM (divasa) dina dezavirati, aNuvrata, zrAvaka dharma divA-diA a. (divA) dina meM deha puM. napaM. (deha) zarIra disA strI. (diza-dizA) pUrvAdi dizA doriA strI. (davarikA) rassI dINa vi. (dIna) garIba dovaI strI. (draupadI) pAMDavoM kI strI dINattaNa napuM. (dInatva) garIbapanA dosa puM. (doSa) doSa, dUSaNa, dIva puM. (dIpa) diyA - durguNa, aparAdha, pApa / draha puM. draha, hrada, bar3A jalAzaya -257
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ dha naTTaa puM. (nartaka) naTa dhaa-jhaa paM. (dhvaja) dhvaja, dhvajA naDa pu. (naTa) naTa dhaNa napuM. (dhana) dhana, vitta, dravya -- naNaMdA strI. (nanAnda) naNaMda dhaNavaMta vi. (dhanavAn) dhanika, dhanavAna natthi a. (nAsti) abhAvasUcaka avyaya dhaNaharaNa na. (dhanaharaNa) dhana kA haraNa namo a. (namas) namaskAra, namana dhanna napuM. (dhAnya) dhAnya, anAja, anna namokkAra-namukkAra puM. (namaskAra) dhanna vi. (dhanya) prazaMsA yogya ... namana, praNAma dhamma puM. (dharma) dharma, pharja, naya puM. (naya) naya, nIti zubhakarma, puNya, sukRta nayara napuM. (nagara) nagara dhammia paM.(dhArmika) dharma tatpara nayasahassa (nayasahastra) hajAra nIti dharmaparAyaNa naraya-niraya puM. (naraka), nArakI dhammiTTa vi. (dharmiSTha) atizaya dhArmika narakasthAna dhavala vi. (dhavala) sapheda, zveta naravai puM. (narapati) rAjA dhAyara-dhAu vi. (dhAtR) vidhAtA, brahmA nariMda puM. (narendra) rAjA dhi-dhI a. (dhik) niMdA, dhikkAra nava vi. (nava) na, dhii strI. (dhRti) dhairya, dhIraja nava dvi. ba. (navan) nau saMkhyA dhiddhi-dhiddhi-chichi a. (dhik-dhik) / nahayala puM. napuM. (nabhastala) dhika-dhika AkAzatala dhiratthu (dhigastu) dhikkAra ho nANa napuM. (jJAna) jJAna dhutta vi. (dhUrta) Thaga, vaJcaka, pratAraka nANi vi. (jJAnin) jJAnavAna, jJAnI gheNu strI. (dhenu) gAya nAma a. (nAma) vAkyAlaMkAra saMbhAvanA, AmantraNa, saMbodhana nAya puM. (nyAya) nyAya, nIti / nAyautta puM. (jJAtaputra) prabhu mahAvIra na a. napuM. nahIM kA nAma naI strI. (nadI) nadI nAyamagga puM. (nyAyamArga) nIti- mArga naMdisutta napuM. (nandisUtra) eka nArI strI. (nArI) strI AgamavizeSa hai| nAvA strI. (nau) naukA , jahAja nakka puM. (de) nAka, nAsikA nAsa (pu.) (nAza) nAza. . nakkhatta napuM. (nakSatra) nakSatra, tArA niama puM. (niyama) nizcita lI huI nagga vi. (nagna) nagna, vastra rahita pratijJA 258
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ niasIlabaleNa (nijazIlabalena) niva puM. (nRpa) rAjA apane zIla ke bala se nivai puM. (nRpati) rAjA niMdA strI. (nindA) burAI nivAsa paM. (nivAsa) vAsa-sthAna, DerA nikkAraNa vi. (niSkAraNa) binA nivvANa napuM. (nirvANa) mokSa kAraNa, ahetuka / nibui strI. (nirvRtti) mokSa nigama paM. (nigama) vyApAra pradhAna nisA strI. (nizA) rAtri sthAna, vyApArI samUha nihasa puM. (nikaSa) kasauTI nigguNa vi. (nirguNa) guNarahita. nihi vi. (nidhi) khajAnA, bhaMDAra nicca vi. (nitya) avinazvara, cakravartI rAjA kI saMpatti vizeSa / zAzvata, niraMtara, hamezA nIha strI. (nIti) nyAya niccala vi. (nizcala) sthira, acala, nIisattha na. (nItizAstra), dRr3ha nItizAstra nijjarA strI. (nirjarA) karma kA kSaya nIsaMda puM. (niHsyanda) rasa-stuti niThura vi. (niSTura) niSThura, nirdaya rasa kA jharana puruSa neura-niura-nuura napuM. (nUpura) niddaya vi. (nirdaya) dayArahita nUpura, strI ke pA~va kA nUpura nipphala vi.. (niSphala) nirarthaka netta puM. napuM. (netra) netra, A~kha phalarahita nemi puM. (nemi) bAIsaveM me tIrthaMkara nibaMdha puM. (nirbandha) Agraha nemittia vi. (naimittika) nimitta nibaddha vi. (nibaddha) ba~dhA huA zAstra jAnanevAlA nimmalayara vi. (nirmalatara) neha puM. (sneha) sneha rAga atizaya nirmala nimesa puM. (nimeSa) nimIlana, akSisaMkoca . pai a. (prati) vyApti, Abhimukhya, niya vi. (nija) apanA virodha, sAmIpya niyayakula na. (nijakakula) svakula kA paDadA strI. (pratiSThA) pratiSThA. niyavavasAyANurUvaM na. kIrti, Adara (nijavyavasAyAnurUpam) sva paiNNA strI. (pratijJA) pratijJA vyavasAya ke samAna paidiNa napuM. (pratidina) sadA, hara niyANa napuM. (nidAna) niyANA, roja kAraNa, hetu -259 - pa -
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ painna-ga puM. napuM. (prakIrNa-ka) sUtra pajjAya puM. (paryAya) paryAya, rUpAntara vizeSa / vi. vipula , vistRta, bikharA pajjuNNa puM. (pradyumna) kAmadeva , viSNu huA ...... kA putra pauNa vi. (praguNa) paTu, hoziyAra paDikkamaNa napuM. (pratikramaNa) pae a. (prage) prabhAta meM pratikramaNa, Avazyaka kriyA, pApa se paoga puM. (prayoga) prayoga, jIva kA pIche haTanA vyApAra paDimA strI. (pratimA) mUrti, pratibimba paMkaa napuM. (paGkaja) kamala kamala paDiyAra puM. (pratikAra) ilAja, badalA paMjara napuM. (paara) piMjarA paDivakkha puM. (pratipakSa) zatru paMDava puM. (pANDava) pANDa, rAjA ke paDivayA-pADivayA strI. (pratipada) giranA putra, pANDava paMDia puM. (paNDita) paMDita, vidvAn, . paDhaNa napuM. (paThana) par3hanA, abhyAsa buddhimAn paDhama vi. (prathama) prathama, Adya, pahalA pakka-pikka vi. (pakka) pakA huA paNAma puM. (praNAma) namaskAra paNNa napuM. (parNa) patra, pattI pakkalo vi. (pakvala) samartha paNNA strI. (prajJA) buddhi pakkha puM. (pakSa) pakSa , AdhA mAha, paNha puM. (prazna) prazna, pRcchA pakhavArA patthia vi. (prArthita) 1) jisake pAsa pakkhi puM. (pakSina) pakSI prArthanA kI gaI ho / 2) jisa cIja kI paccakkha vi. (pratyakSa) sAkSAt, A~kha prArthanA kI gaI ho vaha ke sAmane pabhAva-pahAya puM. napuM. (prabhAta) prabhAta paccakkhANa napuM. (pratyAkhyAna) niyama, pamAya puM. (pramAda) pramAda, bhUla, . tyAga karane kI pratijJA bedarakArI paccUsa-ha puM. (pratyUSa) prabhAta kAla paya paM. napuM. (pada) pada, zabdasamUha, paccoNI strI. (de.) sammukha AnA vibhakti aMtavAlA pada paccha vi. (pathya) hitakArI vastu payaMga paM. (pataGga) zalabha pacchA a. (pazcAt) bAda meM, anantara, payattha puM. (padArtha) padArtha, pada kA pIche kA artha, tattva, vastu-cIja pacchAyAva puM. (pazcAtApa) anutApa, payA strI. (prajA) prajA, saMtAna pachatAvA payAsa puM. (prakAza) prakAza pajjavasANa napuM. (paryavasAna) aMta, payAsaga vi. (prakAzaka) prakAza avasAna, kinArA karanevAlA -260 - Gor
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ para vi. (para) anya, zreSTha, tatpara pavAsi-su-pAvAsu puM. (pravAsin) paraMparA strI. (paramparA) paramparA, musAphira anukrama, hAra, pravAha / paviTTha vi. (praviSTa) ghusA huA praveza parakkama-parAkama puM. napuM. (parAkrama) kiyA huA bala, zakti, sAmarthya pavittayA strI. (pavitratA) pavitratA, paradAra puM. napuM. (paradAra) parastrI pavitrapanA paradArA strI. (paradAra) parastrI pavvajjA strI. (pravrajyA) dIkSA parappara-paruppara-paroppara vi. (paraspara) pavvaya puM. (parvata) parvata anyonya, eka dUsare ko pasatta puM. (prasakta) prasakta, Asakta, parama vi. (parama) utkRSTa, zreSTha cipakA huA paramapaya napuM. (paramapada) mokSa , utkRSTa pasAya puM. (prasAda) prasannatA, khuzI, pada dayA, kRpA, meharabAnI paraloyahia vi. (paralokahita) paraloka pasu puM. (pazu) pazu meM hita karanevAlA pahAra puM. (prahAra) prahAra parAbhava puM. (parAbhava) parAbhava, hAra pahAva puM. (prabhAva) prabhAva, zakti, jAnA sAmarthya parikkhaNa napuM. (parIkSaNa) parIkSA karanA pahAvaga vi. (prabhAvaka) prabhAvaka, unnati pariccatta-paricatta vi. (parityakta) karanevAlA, prabhAvanA karanevAlA / parityAga karanA , chor3a denA pahia puM. (pAntha-pathika) musAphira pariNaya vi. (pariNata) paripakva pahu puM. (prabhu) prabhu, svAmI, paramezvara, pariNIya vi. (pariNIta) jisakA vivAha paramAtmA, mAlika, nAyaka haA ho vaha, vivAhita pAia-pAgaya vi. (prAkRta) prAkRta bhASA, parimANa napuM. (parimANa) mAna, mApa svAbhAvika, nIca, sAdhAraNa parisara puM. (parisara) samIpa, najadIka pAiyakaba napaM. (prAkRtakAvya) prAkRta parisA strI. (parSad-pariSad) sabhA. kAvya parSad, parivAra pAiavAgaraNa na. (prAkRta vyAkaraNa) parihA strI. (parikhA) khAI / prAkRtavvAkaraNa. parovayAra puM. (paropakAra) paropakAra, pAusa puM. (prAvRSa) varSARtu, cAturmAsa dUsare kI bhalAI pADhasAlA strI. (pAThazAlA) pAThazAlA pavaNa puM. (pavana) pavana, vAyu pANa paM. napuM. (prANa) indriya vagairaha pavayaNa napuM. (pravacana) Agama, dasa prANa (pU indriya, 3 bala, zvAsosiddhAnta zvAsa AyuSya) -261
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANAivAya puM. (prANAtipAta) picchI-puhuvI strI. (pRthvI) pRthvI, bhUmi jIvahiMsA, prANoM kA nAza piya vi. (priya) priya puM. pati, svAmI, pANi paM. (prANina) jIva, AtmA, cetana piyasahI strI. (priyasakhI) prema-pAtra, pANi puM. (pANi) hAtha, hasta sahelI pANigaNa puM. (prANigaNa) jIvoM kA samUha pivAsA strI. (pipAsA) tRSA, pyAsa pANiya napuM. (pAnIya) jala, pAnI pIi strI. (prIti) prema, anurAga / pANivaha puM. (prANivadha) jIvahiMsA pIDaNa napuM. (pIDana) duHkha denA pAya puM. (pAda) pAda, paira, pA~va , zloka pIDA-pIlA strI. (pIDA) pIDA, kA cauthA bhAga hairAnI, vedanA pAya puM. (pAta) giranA, patana pujja vi. (pUjya) pUjya, pUjane yogya pAyaDa-payaDa vi. (prakaTa) prakaTa, khullA puDhavI-puhavI strI. (pRthvI) pRthvI , bhUmi pAyava puM. (pAdapa) vRkSa , per3a puNa-puNA-puNAi-puNo-uNa a. (punar) pAyazo a. (prAyazas) prAyaH, phira se, phira phira, bAraMbAra jyAdA karake puNaruttaM a. (de.) phira se kahA huA pAraddhi paM. (pApaddhi) pAradhI, zikArI puNNa napuM. (puNya) puNya, dharma, strI. mRgayA zubhakarma , vi. pavitra / pAritosia vi. (pAritoSika) inAma... puNNimA strI. (pUrNimA) pUnama, pArevaa-pArAvaa puM. (pArApata) kabUtara, pUrNamAsI, tithi vizeSa pakSivizeSa putta puM. (putra) putra, lar3akA pAlaga vi. (pAlaka) pAlana karanevAlA putthaya-potyaya puM. napuM. (pustaka) pAva vi. (pApa) nIca, pApI pustaka, pothI, kitAba pAva napuM. (pApa) pApakarma puSpha napuM. (puSpa) phUla, kusuma pAvakamma napuM. (pApakarman) pApakarma purao a. (puratas) Age pAsa napuM. (pArzva) samIpa, pAsa meM, puraM-purA a. (puras) pahale, pUrva meM najadIka purisa puM. (puruSa) puruSa pAsA a. pu. (prAsAda) makAna . pubba-purima vi. (pUrva) pahalA, Adya, pAhuDa napuM. (prAbhRta) upahAra, bheMTa prathama piara-piu puM. (pitR) pitA puna vi. (pUrva) 70 lAkha, 56 hajAra piusiyA-piucchA strI. varSa kA eka pUrva , kAla vizeSa (pitRsvasR) buA pudaNha puM. (pUrvAhna) dina kA pUrva bhAga | puvA strI : (pUrvA) pUrvadizA. 262
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ ba pUraa vi. (pUraka) pUrti karanevAlA bahu-a-bahuga vi. (bahu-ka) pracura, prabhUta, pomma-pauma napaM. (padma) kamala aneka, bahata / porusa-porasa-paurisa napuM. (pauruSa) bahuso a. (bahuzas) aneka bAra puruSArtha, puruSatva bAla puM. (bAla) bAlaka, zizu bAlA strI. (bAlA) kumArI, lar3akI bAliA strI. (bAlikA) bAlA, pharusa vi. (paruSa) kaThina, karkaza kumArI, lar3akI phala napuM. (phala) phala , lAbha . bAhA strI. (bAhu) hAtha, bhujA-bAhiraphAsa pu. (sparza) sparza. bajjha vi. (bAhya). bAhara kA phulla napuM. (phulla) puSpa, phUla / bAhu puM. (bAhu) hAtha, bhujA biMba napuM. (bimba) bimba, pratimA buddhi strI. (buddhi) buddhi, mati, medhA, manISA, prajJA baillo de. (balIvarda) baila, vRSabha buha puM. (budha) paNDita baMdhaNa napuM. (bandhana) ber3I, bA~dhanA bohi strI. (bodhi) zuddha dharma kI prApti baMdhava puM. (bAndhava) baMdhu, bhAI, bhrAtA bha baMdhu puM. (bandhu) bAMdhava, mitra baMbhacera-bamhacaria-bamhacera napuM. bhaMta vi. (bhagavat-bhadanta-bhrAjat-bhavAnta(brahmacarya) brahmacarya bhayAnta) bhagavAna aizvaryazAlI, baMbhaNa puM. (brAhmaNa) brAhmaNa kalyANakAraka, camakatA, dedIpyamAna, baMbhayAri vi. (brahmacArin) brahmacarya bhayanAzaka bhava saMsAra kA anta pAlanevAlA karanevAlA bala napuM. (bala) zakti, sAmarthya bhagavaI strI. (bhagavatI) pA~cavA~ aMga, baliTTha vi. (baliSTha) sabase balavAna, bhagavatA bhagavatI sUtra sabala bhagavaMta-bhayavaMta puM. (bhagavat) bhagavAna, bahi-hiM-bahiyA-bAhiM-bAhira a. pUjya (bahis) bAhara bhajjA strI. (bhAryA) strI. bahiddhA de. (bahirdhA) bAhara, maithana bhaTTa vi. (bhraSTa) bhraSTa, patita bahiNI-bhaDaNI strI. (bhaginI) bahana bhaDa puM. (bhaTa) lar3AkA, yoddhA bahira vi. (badhira) baharA, jo sana na bhattAra-bhattu puM. (bhartR) svAmI, pati, sakatA ho vaha / bhartAra, vi. poSaka 263
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhatti strI. (bhakti) sevA, vinaya , Adara bhikkhu puM. (bhikSu) bhikSuka, sAdhu bhadda-bhadra vi. (bhadra) kalyANa karanevAlA, bhicca puM. (bhRtya) naukara sukhI, pyArA, lAgaNIzIla, napuM, miccaguNa paM. (bhRtyaguNa) naukara ke guNa kalyANa, maMgala bhilla puM. (bhilla) bhilla bhamaMta vi. (bhramat) ghUmatA / bhuyaga puM. (bhujaga) sarpa bhaya napuM. (bhaya) Dara, trAsa, bhIti / bhUa puM. napuM (bhUta) jaMtu, prANI bharaha puM. (bharata) bhagavAna AdinAtha bhUyahia napuM. (bhUtahita) jIvoM kA kA jyeSTha putra aura prathama-cakravartI rAjA upakAra bharahakheta na. bhAratakSetra na. (bharatakSetra) bhUsaNa napuM. (bhUSaNa) AbhUSaNa bharatakSetra. bhoi-bhogi vi. (bhogin) vilAsI bhava puM. (bhava) bhava, saMsAra bhavia vi. (bhavika-bhavya) bhavya / bhogAsakta bhava-bhavia vi. (bhavya) mukti yogya, bhoga-bhoa puM. napuM (bhoga) manojJa muktigAmI, saMsArI zabdAdi viSaya, upabhoga / bhasala-bhamara puM. (bhramara) bhamara bhoyaNa napuM. (bhojana) bhojana bhassa-bhappa puM. (bhasman) rAkha, bhasma, graha vizeSa mai strI. (mati) buddhi, medhA, manISA bhassaMtayA strI. (bhasmAntatA) rAkha maimata vi. (matimata) baddhizAlI ho jAnA, jalakara bhasma honA. mauDa paM. napuM. (mukuTa) muguTa / bhANu puM. (bhAnu) sUrya maMgala napuM. (maGgala) zreya, kalyANa, bhAyara-bhAu puM. (bhrAtR) bhAI, bandhu bhAra puM. (bhAra) bhAra, bojhA maMDala napuM. (maNDala) golAkAra bhAraha napuM. (bhArata) bharatakSetra maMta pu.naM. (mantra) mantra, vicAra, bhAla napuM. (bhAla) lalATa, bhAla / gupta bAta. bhAva puM. (bhAva) padArtha, vastu abhiprAya, maMti puM. (mantrin) mantrI Azaya bhAsA (strI.) (bhASA) vAkya , vANI, maMda vi. (manda) AlasI, dhImA, alpa maMdara puM. (mandara) meru parvata girA, vacana bhAvi (vi.) (bhAvin) bhaviSya meM hone maMdira napuM. (mandira) maMdira, vAlA jinAlaya, ghara bhikkhAyaria vi. (bhikSAcaraka) makkaDa puM. (markaTa) baMdara makkhiA-macchiA strI. (makSikA) bhikSAcara, bhikSu . makkhI zubha 264
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ magga puM. (mArga) rAstA maghANo puM. (maghavan) indra maccu puM. (mRtyu) maraNa, mauta maccha puM. (matsya) machalI macchara puM. (matsara) IrSyA, dveSa macchavahagAi vi. (matsyavadhakAdi) macchImAra majj napuM. (madya) madya, dAru, madirA majjAyA strI. (maryAdA) sImA, hada, avadhi vyavasthA, maya-mua vi. (mRta) marA huA mayaNa puM. (madana) kAmadeva maraNa napuM. ( maraNa) mRtyu, maranA maraNabhaya (maraNabhaya) maraNa kA bhaya maha-mahaMta vi. (mahat) bar3A, vizAla mahappa puM. ( mahAtman) mahAtmA mahAdevI strI. (mahAdevI) paTarANI mahAmaMti pu. ( mahAmantrin mahAmaMtrI) mahAvIra puM. (mahAvIra) caubIsaveM tIrthaMkara mahAsaI strI. ( mahAsatI) utkRSTa majjha napuM. (madhya) aMtarAla, majhAra, zIlavAlI strI bIca mahilA (mahilA) strI, nArI majjhaNha puM. (madhyAhna) dina kA mahilAmaNa (mahilAmanas ) striyoM kA madhyabhAga maTTiA strI. (mRttikA) miTTI maNa puM. (manas) mana, citta maNapajjava puM. (manaH paryava ) caturthajJAna, mana kA sAkSAtkAra karanevAlA jJAna. maNavallaha vi. (manovallabha) mana ko priya maNaMsi vi. (manasvin prazasta manavAlA maNA maNayaM maNiaM a. ( manAk ) alpa, thor3A maNi puM. (maNi) maNi maNUsa puM. (manuSya) manuSya maNojja-maNoNa vi. (manojJa) sundara maNoraha puM. (manoratha) manoratha, icchA. matta vi. (matta) madayukta, unmatta matthaya puM. napuM. (mastaka) mastaka sira mannu puM. (manyu) krodha, gussA maya puM. (mada) abhimAna, garva mana mahivAla puM. (mahipAla ) rAjA mahisI strI. (mahiSI) rAnI. mahu napuM. (madhu) madhu mahura vi. (madhura) madhura, suMdara, miSTa, mIThA. mahocchava-mahosava - mahussava - mahUsava puM. (mahotsava) bar3A utsava mahosahi strI. (mahauSadhi) zreSTha auSadhi mA-mAI a. (mithyA) mA, nahIM mAusiA-mAucchA strI . (mAtRsvasR) mAsI, mAtA kI bahana mANa puM. (mAna) abhimAna, garva mANi vi. (mAnin) abhimAnI, garviSTha mAyarA mAA-mAu-mAi (strI.) (mAtR) mAtA, mA~, jananI mAyA strI. (mAyA) kapaTa, chala, dhokhA, zAThya 265
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArua puM. (mAruta) pavana . . mUga vi. (mUka) mUMgA, mUka, vAk-zakti mAlA strI. (mAlA) mAlA, hAra se hIna mAMsabhoi vi. (mAMsabhojin) mAMsa mUDha vi. (mUDha) mUrkha, mugdha, ajJAnI khAnevAlA ___ mUla napuM. (mUla) mukhya kAraNa, jar3a mAsa puM. (mAsa) mAha, mAsa, mahInA mUlasutta napuM. (mUla sUtra) sUtra vizeSa mAsa-maMsa napuM. (mAsa) mAMsa mUsAvAya-musAvAya mosAvAya puM. mAhappa puM. napuM. (mAhAtmya) mahimA, (mRSAvAda) asatya bhASaNa, jhUTha bolanA prabhAva, mahattva, gaurava meru puM. (meru) meru parvata mAhaNa-bamhaNa puM. (brAhmaNa) brAhmaNa meha puM. (megha) megha, bAdala miaMka-maaMka puM. (mRgAGka) candra, cAMda moia ka. bhU. (modita) khuza thayela miga-maa puM. (mRga) hirana, hariNa, mokakhapaya na. (mokSapada) mokSapada mRga moggara puM. (mudgara) mugarA, puSpavRkSa micchA a. (mithyA) asatya, jhUThA vizeSa mitta puM. napuM. (mitra) mitra moNa-mauNa napuM. (mauna) mauna, vANI mittI strI. (maitrI) mitratA kA saMyama, cuppI, munipana mIsia vi. (mizrita) saMyukta, milA mora puM. (mayUra) mayUra, pakSivizeSa huA mohasama vi. (mohasama) mohasamAna, mukka, mutta vi. (mukta) mukta ajJAna samAna mukkha-murukkha puM. (mUrkha) mUrkha , ajJAnI, bevakUpha mukkha-mokkha puM. (mokSa) mokSa raudda-rodda vi. (raudra) dAruNa, bhayaMkara mukkhatthi vi. (mokSArthin) mokSa kA rakkhaNa napuM. (rakSaNa) rakSaNa karanA arthI rakkhasa puM. (rAkSasa) rAkSasa muNi puM. (muni) muni, sAdhu rajja napuM. (rAjya) rAjya, rAja, muNiMda puM. (munIndra) AcArya zAsana, hukUmata musaM-musA-mUsA-mosA a. (mRSA) mithyA, ratta vi. (rakta ratta vi. (rakta) lAla, Asakta, asatya, jhUTha ramaNI strI. (ramaNI) nArI, strI muha napuM. (mukha) mu~ha, vadana raya-raa vi. (rata) Asakta , anurakta mahala-ravi. (mukhara) vAcAla, bakavAdI rayaNa paM. napaM. (ratna) ratna muhA-moraullA a. (mudhA) vyartha, rayaya napuM. (rajata) cAMdI, rupya nirarthaka ravi puM. (ravi) sUrya 266 -
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahassa vi. (rahasya) gupta, gopanIya, tAtparya , bhAvArtha, ekAnta kA lakkhaNa napuM. (lakSaNa) cihna, nAma, raha paM. (stha) ratha, syandana, yAnavizeSa kAraNa, vasta svarUpa rahia vi. (hita) rohita, parityakta, lakkhaNa paM. (lakSmaNa) rAma kA bhAI varjita, zUnya lagga vi. (lagna) saMbaddha, saMsakta rAi-ratti strI. (rAtri) rAtri, nizA, lacchI strI. (lakSmI) lakSmI, saMpatti , rAta vaibhava rAga puM. (rAga) rAga, sneha lajjAluiNI (lajjAvatI) lAjavAlI rAma puM. (rAma) rAma, vizeSa nAma laTTha vi. (de.) sundara, anyAsakta rAyagiha napuM. (rAjagRha) rAjagRha nagara laTTi paM. (yaSTi) lakaDI, lAThI, chaDI rAvaNa puM. (rAvaNa) rAvaNa, vizeSa nAma layA strI. (latA) latA rAhu puM. (rAhu) rAhu, graha vizeSa lalADa-NaDAla napuM. (lalATa) bhAla, riu-uu strI. (Rtu) vasantAdi chaha lalATa Rtu laliya vi. (lalita) sundara, manohara riu pu. (ripu) zatru, vairI, duzmana laha-a. vi. (laghuka) choTA , jaghanya, riccha-rikkha puM. (RkSa) bhAlU, zvApada, tuccha, niHsAra prANi-vizeSa liMba puM. (nimba) nIma kA per3a risi puM. (RSi) RSi luMThia vi. (luNThita) lUTanA, rua napuM. (ruta) zabda balAtkAra se lenA rukka-gga vi. (rugNa) rogI / luddha vi. (lubdha) lobhI, lolupa, lampaTa rukkha puM. napuM. (vRkSa) per3a, pAdapa leha puM. (lekha) likhanA, lekhana, ruppiNI strI. (rUkmiNI) viSNu kI akSara-vinyAsa strI loga puM. (loka) loka, jagata, duniyA, rUva puM. napuM. (rUpa) deha kI kAnti, bhuvana sundaratA, AkRti, rUpa logavAla puM. (lokapAla) indra kA romantha-vaggol (romanthay) pagurAnA, dikapAla cabI huI cIja ko phirase cabAnA logaMtia puM. (lokAntika) devavizeSa roga puM. (roga) roga, vyAdhi loddhaa vi. (lubdhaka) lobhI rosa puM. (roSa) krodha, gussA . loha puM. (loha) lobha -267
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ va va vA a. (vA) vA, athavA, ki vaira-vajja puM. napuM. (vajra) vajra, indra kA zastra vakka napuM. (vAkya) vAkya vakkhANa napuM. (vyAkhyAna) vivaraNa, vizeSa kathana vagga puM. (varga) varga, vaggha puM. (vyAghra) bAgha, samUha zera vaccha puM. (vatsa) bAlaka, bachar3A vaccha puM. (vRkSa) per3a, zAkhI, druma vacchala vi. (vatsala) rAgI, sneha vacchalla napuM. (vAtsalya) sneha, anurAga, prema, vAtsalya vajjapANI puM. (vajrapANi) indra vaDDayaraM (bRhattaraM) bahuta bar3A, mahAn vaNassai-vaNapphai strI. (vanaspati) vanaspati vaNiA-vilayA strI. ( vanitA) strI, mahilA, nArI vaNhi puM. (vahni) agni, vattA strI. (vArtA) bAta, vattAra- vattu vi. ( vaktR) vaktA, bolanevAlA Aga kathA vattha napuM. (vastra) vastra, vatthu napuM. (vastu) padArtha, cIja vammaha puM. (manmatha) kAmadeva vaya puM. napuM. (vrata) vrata, vaya puM. napuM. (vayas) umra, vayaNa napuM. (vacana) vacana niyama vayaNijja vi. (vacanIya) vAcya, kathanIya, nindA yogya vara vi. (vara) vara, zreSTha varAya vi . ( varAka) garIba, dIna, raMka, bicArA Ayu varisa-vAsa puM. napuM. (varSa) vRSTi, varSA, saMvatsara, sAla, megha, bArisa, varSa vArasA vAsA strI. (varSA) vRSTi, varSAkAla pAnI kA barasanA, vavasAya puM. (vyavasAya) nirNaya, nizcaya, anuSThAna, udyama, prayatna, vyApAra, kArya, kAma vasai-vasahi strI. ( vasati) sthAna, rAtri Azraya, vAsa, nivAsa, vasaMta puM. (vasaMta) vasaMtaRtu vasaNa napuM. (vasana) nivAsa, vasaha puM. (vRSabha) baila, sAMDa vasaNa napuM. (vyasana) kaSTa, vipatti, duHkha putra vaha pu. (vadha) vadha. nArI vahU (strI.) (vadhU) bahU, bhAryA, kapar3A vAu (puM.) (vAyu) pavana, vAta vAgaraNa-vAyaraNa-vAraNa napuM. (vyAkaraNa) vyAkaraNa, zAstra, upadeza, uttara vANijja napuM. (vANijya) vyApAra vANI strI. (vANI) vANI, vacana, vAkya rahanA vasIhUa vi. ( vazIbhUta) jo adhIna huA ho vaha vasudevaputta (vasudevaputra) vasudeva kA 268
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSa vAma vi. (vAma) savya, bA~yA vijjAhara puM. (vidyAdhara) vidyAdhara, vAyaNA strI. (vAcanA) vAcanA vidyAvAna vAyasa puM. (vAyasa) kAka, kauA viNaTTha vi. (vinaSTa) vinAza vAyA strI (vAc-vAcA) vANI. viNaya puM. (vinaya) vinaya vAri napuM. (vAri) pAnI, jala viNA a. (vinA) sivAya, atirikta, vAriyara puM. (vAricara) jalacara, matsya vagai. anya, bagaira vAvAra puM. (vyApAra) vyApAra, vyavasAya viNAsa puM. (vinAza) nAza vAvAri puM. (vyApArin) vyApArI viNiddi vi. (vinirdiSTa) vizeSa prakAra vAvI strI. (vApI) catuSkoNa, jalAzaya se kahA gayA viNNANa napuM. (vijJAna) sadbodha, vAsa puM. napuM. (varSa) varSa , bharatAdi kSetra kalA, viziSTa jJAna bAriza. viNhu puM. (viSNu) vAsudeva kA nAma vAsahara puM. (varSadhara) parvata vizeSa viDamala-vihala vi. (vihvala) vihvala / vAsudeva puM. (vAsudeva) vAsudeva, vimANa puM. napuM. (vimAna) vimAna, ardhacakravartI, trikhaMDAdhIza uDDayana vAha puM. (vyAdha) lubdhaka, baheliyA vimhaya puM. (vismaya) Azcarya vAhar (vi + A + 1) bolanA, kahanA, viyaMbhiya vi. (vijRmbhita) vikasita AhvAna karanA viyakkhaNa vi. (vicakSaNa) kuzala, vAhi puM. (vyAdhi) vyAdhi, roga, pIr3A hoziyAra vi pi a. (api) paNa, virodha, vizeSa, viyaNA-veyaNA strI. (vedanA) pratipakSatA vedanA, pIr3A, duHkha viusa puM. (vidvas) vidvAna viyAra puM. (vikAra) vikAra viusaggo (vyutsarga) tyAga viyAra puM. (vicAra) vicAra, vioga puM. (viyoga) viyoga tattvanirNaya viMda-buMda napuM. (vRnda) samUha viyArarahia vi. (vikArarahita) vichia-vidhua puM. (vRzcika) vIMchI vikArarahita, vikAra binA viMjha puM. (vindhya) vindhyAcala parvata virala vi. (virala) alpa, thor3A vikkama puM. (vikrama) vikramarAjA virahia vi. (virahita) rahita , zUnya, vijjatthi puM. (vidyArthin) vidyArthI virahavAlA vijjA strI. vidyA, zAstrajJAna, viruddha vi. (viruddha) viparIta, yathArthajJAna pratikUla, ulTA -269 - G
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ verUva vi. (virUpa) kurUpa, kutsita vihi puM. (vidhi) vidhi, anuSThAna pa, bhayAnaka rUpa vihINa-vihUNa vi. (vihIna) varjita, roha puM. (virodha) virodha, pratikUla, vaira rahita vevatti strI. (vipatti) duHkha vihura vi. (vidhura) duHkhI, vyAkula vevarIa-vivaria vi. (viparIta) ulTA, vINA strI. (vINA) vINA, vAdyavizeSa tikUla vIyarAga-viyarAga puM. vi. (vItarAga) vevAya puM. (vivAda) carcA, jhagar3A jina, rAgarahita gyuddha, kalaha vIra puM. (vIra) vIra, parAkramI , veviha vi. (vividha) aneka prakAra, zaktizAlI, balavAna, uttama, zreSTha ja, bahuvidha, bhA~ti-bhA~ti vIsatya vi. (vizvasta) vizvAsa- yogya, vihacarita vi. (vividhacaritra) alaga- vizvAsavAlA laga caritra vIsAma-vissAma puM. (vizrAma) vizrAnti, vega puM. (viveka) vicAra, bheda, bA~TanA, virAma / veka vIsuM a. (viSvak) samantAt, cAroM sa puM. napuM. (viSa) viSa, jahara, tarapha lAhala vuTThi strI. (vRSTi) vRSTi, bArisa sama vi. (viSama) tIkSNa, atulya, vuDDhattaNa napuM. (vRddhatva) vRddhAvasthA kaTa, bhayAnaka buDDi strI. (vRddhi) vRddhi, samRddhi, vesamIsia vi. (viSamizrita) abhyudaya, utthAna harayukta vutta vi. (ukta) kathita, pratipAdita saya puM. (viSaya) pA~ca indriyoM ke kahA huA bdAdi viSaya vejja puM. (vaidya) vaidya, cikitsaka, sayavisa puM. napuM. (viSayaviSa) indriya bhiSaga Saya rUpa viSa verulia-veDUria-veDujja puM. napuM. sAya puM. (viSAda) kheda, zoka, duHkha (vaiDUrya) vaiDUryaratna sAla vi. (vizAla) bar3A veyAvacca-veyAvaDia napuM. (vaiyAvRtya) sesa puM. napuM. (vizeSa) vizeSa prakAra, sevA, zuzrUSA da, asAdhAraNa vera-vaira napuM. (vaira) zatrutA , duzmanI, hava puM. (vibhava) samRddhi, aizvarya virodha, vaimanasya, droha havi vi. (vibhavin) samRddhivAna vairagga napuM. (vairAgya) vairAgya, haliya vi. (vihvalita) vyAkula virAgabhAva, udAsInatA, vimukhatA 270 59
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ kubera vesavaNa-vesamaNa puM. (vaizravaNa) yakSarAja, saMpatti strI. (sampatti) saMpadA, Rddhi saMphAsa puM. (saMsparza) sparza vesA strI. (vezyA) gaNikA saMbaMdha puM. (sambandha) saMsarga, saMga, vosiraNaM puM. (vyutsarjana) parityAga saMgati, saMyoga saMvaccharia vi. (sAMvatsarika) saMvatsara sai-sayA a. (sadA) hamezA, nirantara saMbaMdhI sai-saiM a. (sakRt) eka bAra . saMvega puM. (saMvega) saMsAra se saiMdaya vi. (sa-indraka) indrasahita udAsInatA, saMsAra bhIrUtA, mukti sainna-sinna-senna napuM. (sainya) sainya, kI abhilASA lazkara saMsagga puM. (saMsarga) sambandha, samparka * saI strI. (satI) pativratA strI saMsAra puM. (saMsAra) saMsAra, bhava / sauNa puM. (zakuna) pakSI, cir3iyA , saMsAracakka napuM. (saMsAracakra) napuM, zubhAzubha nimitta saMsArarUpI cakra saMkalA strI. (zRGkhalA) sAMkala, nigaDA saMhAra-saMghAra puM. (saMhAra) saMhAra saMgama puM. (saGgama) saMgati, saMgama, mela sakamma puM. napuM. (svakarman) apane karma, saMgha puM. (saGgha) saMgha, samudAya, samUha, nijakarma zramaNAdi caturvidha saMgha savuDuMbaya napuM. (savuTumbaka) saMjama paM. (saMyama) saMyama, cAritra, kuTumbasahita vrata, virati, hiMsAdi pApoM se nivRtti sakka puM. (zakra) indra saMjua vi. (saMyuta) yukta, sahita sakkhaM a. (sAkSAt) pratyakSa AMkhoM ke saMjoga puM. (saMyoga) sambandha, mela mela sAmane milApa sakkhiNo vi. (sAkSI) sAkSI , gavAhI saMti puM. (zAnti) zAnti, sakha- pratyakSadarzI, nirNAyaka samRddhi, zAnti jina (solahaveM sagAsa napuM. (sakAza) samIpa, pAsa, tIrthaMkara) nikaTa saMtiNNa karma-bhUta (santIrNa) tire hae sagga puM. (svarga) svarga, devaloka saMtosa puM. (santoSa) saMtoSa saMtaSTi, sacciya a. (sa eva) vahI prasannatA, tRpti . sacca napuM. (satya) satya , yathArthavacana saMpaDa a. (samprati) isa samaya aba saccavaya vi. (satyavada) satyavAdI, saMpainariMda puM. (sampratinarendra) sampati satya bolanevAlA rAjA - sajja vi. (sajja) taiyAra, yukta 271
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ sajjaNa puM. (sajjana) sajjana puruSa sappa puM. (sarpa) sA~pa, bhujaMga sajjA-sejjA strI. (zayyA) zayana, sappANa vi. (saprANa) prANasahita, apane pathArI prANa sajjhAya puM. (svAdhyAya) zAstra sabbhAva puM. (sadbhAva) acche bhAva, adhyayana, zAstra manana, cintana / astitva, bhAvArtha saDia vi. (zaTita) sar3A huA samaMtA-samaMteNa a. (samantAt) cAro saDha vi. (zaTha) Thaga, dhUrta. tarapha saNiyaM a. (zanais) dhIre-dhIre / samaNa puM. (zramaNa) zramaNa, sAdhu saNha, suNha-suhama vi. (sUkSma) samaNovAsaya-ga puM. (zramaNopAsaka) choTA, bArIka, alpa zrAvaka, sAdhuoM kA upAsaka sata-saya puM. napuM. (zata) sau kI saMkhyA samatta vi. (samasta) saMpUrNa, saba sadda paM. (zabda) zabda, dhvani, AvAja samattha vi. (samartha) samartha, zaktivAna saddha-saDDha pu. (zrAddha) zrAvaka, zraddhAlu samaya paM. (samaya) samaya, kAla, vakta, saddhA-saDDhA strI. (zraddhA) zraddhA, avasara zAstra dharmaruci samANa vi. (samAna) sadRza, tulya, saddhiM (sArdham) sahita, sAtha samAna satta vi. (sakta) Asakta samANa vi. (sat) varta. kR. vidyamAna, satta napuM. (sattva) bala, parAkrama hotA satti strI. (zakti) sAmarthya , bala, samAyaraNa napuM. (samAcaraNa) AcaraNa, parAkrama / karanA, AcaranA sattu puM. (zatru) zatru. samAvaDia vi. (samApatita) sammukha sattuMjaya puM. (zatruJjaya) siddhagiri, AyA huA vimalAcala samAhi puM. strI. (samAdhi) citta kI sattuMjaI strI. (zatruJjayI) settuMjI-sittuMjI nadI kA nAma prasannatA, zubhadhyAna, citta kI ekAgratA sattha puM. (sArtha) sArtha, samudAya, samiddhi-sAmiddhi strI. (samRddhi) vaibhava, vyApArI samUha kA nAyaka aizvarya sattha napuM. (zastra) zastra, hathiyAra, samIva vi. (samIpa) nikaTa, pAsa samIhia vi. (samIhita) iSTa, Ayudha, astra icchita, cAhA gayA sattha napuM. (zAstra) zAstra, Agama sannA strI. (saMjJA) ceSTA, jJAna samosaraNa-samavasaraNa puM. napuM. (samavasaraNa) samosaraNa - 272 8
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammaM a. (samyak) acchI taraha savvatha-savvahi-savvaha a. (sarvatra) sammatta napuM. (samyaktva) samakita sampUrNa, saba, sabhI jagaha tattvazraddhA, samyagdarzana savaNNu puM. (sarvajJa) sarvajJa bhagavAna, sayaM-sai a. (svayam) Apa, nija, saba jAnanevAle khuda savvavirai strI. (sarvavirati) pA~ca sayaNa puM. (svajana) kuTumbIjana, sage- mahAvratoM kA pAlana, sabhI pApa vyApAra saMbaMdhI kA tyAga sayayaM a. (satatam) nirantara, lagAtAra savvayA a. (sarvadA) sadA, hamezA, sayala vi. (sakala) pUrNa, sarva sadaiva sayasahassa puM. napuM. (zatasahastra) lAkha savvahA a. (sarvathA) sabhI taraha, sabhI sayAyAra puM. (sadAcAra) uttama AcAra prakAra kA / sara puM. (zara) bANa savvAyara (sarvAdara) sabhI prakAra ke sara puM. napuM. (saras) sarovara AdarapUrvaka saraa puM. (zarad) zarada Rtu sasaMka puM. (zazAGka) candra saraNa napuM. (zaraNa) zaraNa, Azraya, sasA-susA strI. (svasR) bahana, bhaginI rakSA sasiravi (zaziravi) candra aura sUrya saraNattaM napuM. (zaraNatva) zaraNapanA saha a. (saha) sAtha, saMga, sahita sarassaI strI. (sarasvatI) vANI, sahala-sabhala vi. (saphala) sArthaka, bhASA, bhAratI, vAgdevI phalayukta, saphala sariccha-sarikkha vi. (sadRza) samAna, sahasA a. (sahasA) acAnaka, akasmAt, zIghra, jaldI sarIra na. (zarIra) zarIra sahA strI. (sabhA) sabhA sarUva napuM. (svarUpa) svarUpa sahAva puM. (svabhAva) prakRti, nisarga saroya napuM. (saroja) kamala / sahI strI. (sakhI) sahelI saroruha napuM. (saroruha) kamala sAu vi. (svAdu) madhura, svAdayukta salAhA strI. (zlAghA) prazaMsA, sANa-sa puM. (zvan) kuttA guNagAna sAmanna vi. (sAmAnya) sAdhAraNa savaNa napuM. (zravaNa) sunanA sAmAia napuM. (sAmAyika) sAmAyika, savva sarva (sarva) saba do ghar3I samatA meM rahanA savao-savvato-savvatto a. (sarvatas) sAmi puM. (svAmin) svAmI, nAyaka saba taraha se, sarvatra , sabhI jagaha sAya napuM. (sAta) sukha tulya - 273
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAra vi. (sAra) zreSTha, uttama siddhAlaya napuM. (siddhAlaya ) sArahi puM. (sArathi) sArathI, ratha siddhAlaya, siddha bhagavAna kA sthAna, hA~kanevAlA siddhazilA siddhi strI. (siddhi) siddhi, mokSa sippa napuM. (zilpa) kArIgarI, citrakArI, kalA sirivaddhamANa puM. (zrIvardhamAna) caubIsaveM tIrthaMkara sirI strI. (zrI) lakSmI silogaddha puM. napuM. (zlokArdha) kAvya kA AdhA bhAga siva napuM. (ziva) kalyANa, bhadra, mokSa siviNa- suviNa simiNa-sumiNa puM. napuM. (svapna) svapna sisu puM. (zizu) bAlaka, baccA sihara napuM (zikhara) zikhara (sAhAyya ) madada, sahAyatA siMgha-sIha puM. (siMha) siMha, zera, siharArUDha vi. (zikharArUDha) zikhara kesarI, mRgarAja para ArUr3ha, unnata bhAga para sthita . sikkhA strI. (zikSA) zikSaNa, upadeza, sihari puM. (zikharin ) zikharI parvata jJAna, daNDa siharaparaMparA strI. (zikharaparaMparA) sikkhiraM he . kR. (zikSitum ) par3hane ke zikharoM kI zreNI (paraMparA ) lie sigAla pu. ( zRgAla) zIyAla lomaDI siNeha puM. ( sneha ) sneha, prema siddha puM. (siddha) siddha, siddha bhagavAna siddhagiri puM. (siddhagiri) siddhAcala siddhattha puM. (siddhArtha) prabhu vIra ke pitA siddharAya puM. (siddharAja ) rAjA kA sIya vi. (zIta) jamA huA, maMda, susta, udAsIna, AlasI, ThaMDA sIyA strI. (sItA) rAma kI patnI sIyala vi. (zItala) zItala, ThaMDA sIyAla puM. (zItakAla ) zItaRtu sIla napuM. (zIla) sadAcAra, ucca caritra, saMyama vizeSa, brahmacarya sIsa puM. (ziSya) ziSya nAma siddhahema puM. (siddhahema ) vyAkaraNa kA sIsa pu.na. (zIrSa) mastaka, sara nAma sua puM. (suta) putra sAvaga puM. (zrAvaka) zrAvaka sAvaya puM. (zvApada) zikArI pazu sAvigA strI. ( zrAvikA ) zrAvikA sAsaNa napuM. (zAsana) zAsana, zAstra, AjJA, zikSaNa sAsaya vi. (zAzvata) nitya, avinazvara sAsU strI. (zvazrU) sAsa sAhammi vi. (sAdharmika) samAna- dharmI sAhA strI. (zAkhA) zAkhA, saMtati, paramparA sAhu puM. (sAdhu) sAdhu, muni, yati sAhijja-sAhajja sAhejja napuM. 274
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukka vi. (zukla) varNa vizeSa, zveta, seNia puM. (zreNika) zreNika rAjA sapheda sevA strI. (sevA) sevA, bhakti, zuzrUSA suTu a. (suSTu) acchI taraha, sundara, sesa vi. (zeSa ) bAkI, anya, avaziSTa zreSTha sokkha napuM. (saukhya) sukha, Ananda, harSa vi. suhA- susA-husA strI. ( snuSA) putravadhU suttaM sutta napuM. (sUtra) sUtra, Agama grantha (supta) soyA huA sumiNatulla- suviNatulla vi. soma puM. (soma) candra ( svapnatulya) svapna samAna suyaNadujjaNavisesa (sujanadurjanavizeSa) sajjana-durjana kA bheda sura puM. (sura) deva, amara, devatA surahi vi. (surabhi) sugandhayukta, sugandhI suvaNNa napuM. (suvarNa) suvarNa, sonA, dhAtu vizeSa suvijja puM. (suvaidya) kuzala bhiSaka suve a . ( zvasa) AgAmI dina susANa- masANa napuM. ( zmazAna) zmazAna, maraghaTa suha napuM. (sukha) sukha, Ananda, harSa suha napuM. (zubha) maMgala, kalyANa suhA strI. (sudhA) amRta suhi vi. (sukhin ) sukhI sUra puM. ( zUra) zUra, parAkramI sUri puM. ( sUri) AcArya sUla puM. napuM. (zUla) zUla, rogavizeSa, zastra vizeSa seNA strI. (senA) senA, sainya, lazkara seNAvai puM. (senApati) senApati, senA kA nAyaka soga - a. puM. ( zoka) santApa, duHkha sotta napuM. (zrotra) karNa, kAna sohaNa vi. (zobhana ) sundara sohA strI. (zobhA) zobhA, saundarya, ramaNIya ha haMtUNa saM. bhU. (hatvA) mArakara hattha puM. (hasta) hAtha, kara hatthiNAura napuM. ( hastinApura) hastinApura, nagara kA nAma hatthi puM. (hastin) hAthI, gaja haddhi - haddhI a. ( hA dhik ) kheda, pazcAtApa, viSAda, hAya haya puM. (haya) ghor3A, azva hari puM. (hari) indra, viSNu hAra puM. (hAra) mAlA hAlia puM. (hAlika) kisAna hiaya-hia napuM. (hRdaya) hRdaya, mana, 275 antaHkaraNa hiya vi. (hita) hitakara hirI strI. (hI) lajjA he napuM. (adhas) nIce hema napuM. (heman) suvarNa, sonA hemacaMda puM. (hemacandra) zrI hemacandrasUrijI
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-prAkRta zabdakoSa a aMga aMga napuM. (aGga) aMjana aMjaNa napuM. (aJjana) agni aggi puM. (agni) acchI taraha suTu a. suSThu, samma a. (samyak) ajIva ajIva puM. (ajIva) ajJAnI aNNANi vi. ( ajJAnin ) atizaya aisaya vi. ( atizaya ) atyanta accaMta vi. ( atyanta ) adatta adatta, adiNNa vi. ( adatta) adRSTa daivva, daiva napuM. (daiva) adharma ahamma puM. (adharma) adhyAya ajjhAya puM. (adhyAya) adhyayana ajjhayaNa napuM. (adhyayana) anartha aNattha-TTha puM. (anartha) anantabAra aNaMtakhutto a. (anantakRtvas ) anAja dhanna napuM. (dhAnya) anugraha aNuggaha puM. (anugraha) anumati aNNA strI. (anujJA ) andhakAra timira napuM. (timira) tama puM. napuM. (tamasa) andhA aMdha vi. (andha) anyathA annaha hA a. ( anyathA ) apanA nia vi. (nija) appakera vi. (AtmIya) aba ahuNA a. (adhunA) abhimanyu ahimannu, ahimajju, ahimaJju puM. (abhimanyu) abhimAna maya puM. (mada) abhyAsa abhAsa puM. (abhyAsa) amara amara puM. (amara) hamAre jaisA amhArisa vi. (asmAdRza) amAvAsyA amAvassA strI. ( amAvAsyA) amRta amaya, amiya napuM. (amRta) arihaMta arihaMta, arahaMta, aruhaMta puM. (arhata) alaMkRta alaMkia vi. (alaGkRta) azubha (karma) asuha napuM. (azubha) asatya asacca napuM. (asatya) musAvAya, mUsAvAya, mosAvAya puM (mRSAvAda) asAra asAra vi. (asAra) ahiMsA ahiMsA strI. (ahiMsA) A AkAza AgAsa puM. napuM. (AkAza) A~kha cakkhu puM. napuM. (cakSuSa) netta puM. napuM. (netra) Agama Agama puM. (Agama) Age agga napuM. (agra) purao a. (puratas ) AcaraNa AyAra puM. (AcAra) 276
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya Ayaria, Airia puM. sUri puM. ( sUrina) AjJA ANA strI. (AjJA) AtA AgacchaMta varta. kR. (Agacchat) Adeza Aesa puM. (Adeza) Adhi Ahi puM. strI. (Adhi) AbhUSaNa bhUsaNa napuM. (bhUSaNa) AyA huA Agaya karma. bhU. (Agata ) AyuSya Ausa, Au puM. napuM. (AyuS) Arambha AraMbha puM. (Arambha) AlocanA AlocanA strI. (AlocanA) AzAtanA AsAyaNA strI. (AzAtanA) Azcarya acchera napuM. (Azcarya) Azraya AhAra puM. (AdhAra) Azvina mAsa ANi puM. (Azvina) Asakta Asatta vi. ( Asakta ) ravi. (rata) AhAra AhAra puM. (AhAra) i inAma pAhuDa napuM. (prAbhRta) u ugra ugga vi. (ugra) (uttama) (utkRSTa) uttama uttama, uttima vi. vara vi. (vara) utkRSTa ukkiTTha vi. utsAha ucchAha puM. (utsAha) udyama ujjoga puM. (udyoga) upara uvari, uvariM a. (upari ) upadeza uvaesa puM. ( upadeza) upahAra pAhuDa napuM. (prAbhRta) upAMga uvaMga puM. napuM. ( upAGga) upAya uvAya puM. ( upAya ) upAdhyAya uvajjhAya, UjjhAya, ojjhAya puM. ( upAdhyAya) usake bAda tao a. (tataH) iMdhara attha ettha (a.) atra indra iMda puM. (indra) sakka puM. (zakra) Izvara Isara puM. (Izvara) isa kAraNa ao a. ( ataH ) isa taraha aise tti, ii, ia a. (iti) isalie, isase tao a. (tataH) R Rddhi iDDi Rddhi strI. (Rddhi) RSi risi puM. (RSi) e-ai pAritosia vi. (pAritoSika ) ekadama sahasA a. (sahasA ) aise tti, ii, ia a. (iti) aura ca ya au a. (ca) " ka kaMTha kaMTha puM. (kaNTha) kanyA kannA, kannagA strI. (kanyA-kanyakA) kapaTI, dhUrta saDha puM. (zaTha) 277
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ kapAla bhAla napuM. (bhAla) lalADa, NaDAla napuM. (lalATa) (kartavya) kamala pomma, pauma napuM. padma. karane yogya kAyavva vi. karanA samAyaraNa napuM. ( samAcaraNa) karaNa napuM. (karaNa) karNa kaNNa puM. (karNa) karma kamma napuM. (karman) karmakSaya kammakkhaya puM. (karma-kSaya) kalyANa kallANa napuM. (kalyANa) kasauTI nihasa puM. (nikaSa ) kahA~ kattha, kaha, kahi, kahiM a. a. ( kutaH ) kAma mayaNa puM. (madana) kAma puM. (kAma) kAraNa kAraNa napuM. (kAraNa) nimitta napuM. (nimitta) heu puM. (hetu) kArya kajja napuM. (kArya) kAla kAla puM. (kAla) samaya puM. (samaya) kAvya kavva napuM. (kAvya) kisalie, kyoM kiM sarva. (kim) kisAna hAlia puM. (hAlika) kIrti jasa puM. (yazas) kubera vesavaNa, vesamaNa puM. (vaizravaNa ) kumArAvasthA kumArattaNa napuM. (kumAratva) (kutra) kahA~ se katto, kao, kudo, kuo, kSetra khetta napuM. (kSetra) kha kurUpa virUpa vi. (virUpa) kuttA, sANa puM. (zvan) kuzala vaidya suvijja puM. (suvaidya) kRtya kicca napuM. (kRtya) kRpaNa kivaNa, kiviNa vi. (kRpaNa) kRpA kivA strI. (kRpA) kRSNa kiNha, kaNha puM. (kRSNa) viNhu puM. (viSNu) kevalajJAna kevalanANa napuM. (kevalajJAna) kevalI kevali puM. (kevalina) koI bhI kovi a. ( ko'pi ) krodha-kopa koha puM. (krodha) kova puM. (kopa) kaurava kaurava puM. (kaurava) kSamA khamA strI. (kSamA) khanti strI. ( kSAnti) 278 khaMDa khaMDa puM. napuM. (khaNDa) khuza huA moia karma. bhU. (modita ) tussia - tUsia karma bhU. (tuSTa) ga gaNadhara gaNahara puM. ( gaNadhara ) gati gai strI. (gati) gaMbhIra gaMbhIra vi. (gambhIra) garIba dINa vi. (dIna) garuDa garula puM. (garur3a) gAna gANa napuM. (gAna) giranAra ujjayaMta puM. ( ujjayanta) gha ghara ghara puM. (gRha) geha napuM. (geha)
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghI ghaya napuM. (ghRta) jaMbUdvIpa jaMbUddIva, jaMbUdIva ghor3A Asa puM. (azva) puM. jambUdvIpa jarUra avassaM a. (avazyam) ca jaharavAlA visamIsia vi. cakravartI cakkavaTTi paM. (cakravartina) (viSAmAzrata) candra miyaMka, mayaMka paM. (magAGka) caMda. jahA~ jahiM, jahi, jaha, jattha a. caMdra puM. (candra) iMdu puM. (indu) (yatra) caraNa calaNa napuM. (caraNa) jAnakAra NAyAra, NAu vi. (jJAta) cAMdI rayaya napuM. (rajata) jAla jAla napuM. (jAla) caritra caritta napuM. (caritra) jinabimba jiNabiMba napuM. (jinabimba) cAritra saMjama puM. (saMyama) . jinAlaya jiNAlaya napuM. (jinAlaya) caritta napuM. (cAritra) jinezvara jiNesara, jiNIsara caraNa napuM. (caraNa) puM. (jinezvara) citta citta napuM: citta jilAnevAlA-jIvAu puM. napuM. hiaya hia napuM. (hRdaya) (jIvAtu) cihna ciMdha, ciNha napuM. (cihna) jIbha jibbhA, jIhA strI. (jihvA) caityavaMdana cIvaMdaNa napuM. (caityavaMdana) jIrNa khINa, chINa, jhINa vi. (kSINa) cora cora puM. (caura) jIva jIva puM. (jIva) corI coria napuM. caurya jIvadayA jIvadayA strI. (jIvadayA) caumAsA varisA-vAsA strI. (varSA) . jIvana jIvaNa, jIvia napuM. (jIvana-jIvita) jIvahiMsA jIvahiMsA strI. chAyA chAhI, chAyA strI. (chAyA) (jIvahiMsA) jIva ityAdi jIvAi puM. (jIvAdi) jainadharma jaiNadhamma paM. (jainadharma) jagata jaga, jaya napuM. (jagat) jaisA, iva, viva, bva a. (iva) jisa jaMgala raNNa, araNNa taraha napuM. (araNya) jaisA, jisa taraha kA jArisa vi. janma jamma, jammaNa (yAdRza) puM. napuM. (janman) jJAtaputra nAyaputta, nAyautta puM. jaba jayA a. (yadA) (jJAtaputra) ja 279
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ ta jyAdA bahu, bahua vi. (bahu) . aIva a. (atIva) dakSiNa dizA kA dAhiNilla, dakkhiNilla vi. (dAkSiNAtya) darzana daMsaNa napuM. (darzana) TUTA huA tuDia karma bhU. truTita) dahI dahi napuM. (dadhi) dAna dANa napuM. (dAna) dina divasa, divaha puM. napuM. (divasa) tattva tatta napuM (tattva) dina meM divA, diA a. (divA) tattvajJAna tattanANa napuM. (tattvajJAna) dizA disA strI. (dizA) tattva kA kathana tattavattA strI. dIkSA dikkhA a. (dIkSA) (tattvavArtA) dIpaka dIva puM. (dIpa) tathA taha, tahA a. (tathA) duHkha duha, dukkha napuM. (duHkha) tapa tava puM. (tapas) duHkhI duhi, dukkhi vi. (duHkhin) taba tayA a. (tadA) durjana dujjaNa puM. (durjana) tarapha pai a. (prati) duSkarma pAvakamma napuM. (pApakarman) tApasa tAvasa puM. (tApasa) dUdha duddha napuM. (dugdha) tAranevAlA tAraNa vi. (tAraka) deva deva puM. (deva) tArA tAraga napuM. (tAraka) devaloka devaloka puM. (devaloka) tArA strI. (tArA) deza jaNavaya puM. (janapada) tAlAba talAga, talAya napuM. tdd'aag| dezanA desaNA strI. (dezanA) tilaka tilaga puM. (tilaka) dravya davia, davva napuM. (dravya) tIrtha tittha, tUha napuM. (tIrtha) dhaNa napuM. (dhana) tIrthaMkara titthayara puM. (tIrthaMkara) aTTha, atya puM. (artha) to bhI tahavi a. (tathApi) dveSa macchara puM. (matsara) tyAgI cAi vi. (tyAgin) dvAra duAra, dAra, vAra napuM. (dvAra) tha thor3A thokka, thova, theva vi. (stoka). dha . dhana dhaNa napuM. (dhana) dharma dhamma puM. (dharma) dharmijana dhammiTTha puM. (dharmiSTha) 280 -
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAnya dhanna napuM. (dhAnya) dhIraja dhii strI. (dhRti) pakar3anA giNha (graha) dhIre-dhIre saNiyaM a. (zanais) pakSI pakkhi puM. (pakSin) dhyAna jhANa napuM. (dhyAna) pakA huA pakva vi. (pakva) dhvaja dhaa, jhaa puM. (dhvaja) paNDita ahiNNu vi. (abhijJa) paMDia puM. (paNDita) nagara nayara napuM. (nagara) bahu puM. (budha) naTa naDa puM. (naTa) pathya paccha vi. (pathya) nananda naNaMdA strI. (nanAndR) parantu avi, pi, vi. a. (api) naraka niraya, naraya puM. (naraka) kiMtu a. (kintu) nahIM to, varanA annaha-annahA a. parama parama vi. (parama) (anyathA) paraloka paraloa, paraloga puM. nAcanA naccU (nRtya) (paraloka) nATaka nADaga, naTTa napuM. (nATaka- parastrI paradArA strI. (paradArA) nATya) paraspara aNoNNa, aNNamaNNa vi. nAva nAvA strI. (nau) (anyonya) nAza nAsa puM. (nAza) . paropakArI parovayAri vi. (paropakArin) nitya sAsaya vi. (zAzvata) paryAya pajjAya paM. (paryAya) / nidAna niyANa napuM. (nidAna) parvata pavvaya, giri puM. (parvata, giri) nirjarA nijjarA strI. (nirjarA) parSad parisA strI. (pariSad) nizcala niccala vi. (nizcala) pavana pavaNa puM. (pavana) . nIti nAya puM. (nyAya) vAu puM. (vAyu) naya puM. (naya) pazu pasu puM. (pazu) nIi strI. (nIti) pazcAtApa pacchAyAva puM. (pazcAtApa) nItizAstra nIisatya napuM. pahalA puraM-purA a. (puras-purA) (nItizAstra) puna, paDhama vi. (prathama) . sAM (netra) netra netta puM. napuM. (netra) prahara jAma, pahara puM. (yAma, prahara) nemi (jinezvara) nemi puM. (nemi) pAThazAlA pAThazAlA strI. (pAThazAlA) naimittika nemittia vi. (naimittika) pAnI jala napuM. (jala) nyAya nAya puM. (nyAya) vAri napuM. (vAri) nyAyamArga nAyamagga puM. (nyAyamArga) udaga-daga napuM. (udaka) '281
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApa pAva napuM. (pApa) pradyumna pajjuNNa puM. (pradyumna) duria napuM. (durita) pApa prabhAvaH pahAva puM. (prabhAva) pApA pAva pu. (pApa) - prabhAta paccUsa-ha puM. (pratyUSa) pre. (rakSaya, pAlaya) prabhAta meM pae a. (prage) pAlana karanevAlA pAlaga vi. (pAlaka) pAlana kiyA jAtA pAlijjaMta prabhu pahu puM. (prabhu) karma . varta. (pAlyamAna) pramAda pamAya puM. (pramAda) pitA piara, piu puM. (pitR) - prayoga paoga puM. (prayoga) jaNaa puM. (janaka) prazna paNha puM. (prazna) putra putta puM. (putra) sua puM. (suta) / prANa pANa puM. napuM. bahuva. (prANa) puruSa purisa puM. (puruSa) prANAnte jIviyaMta puM. (jIvitAnta) mANava puM. (mAnava) prANI pANi puM. (prANin) jaNa puM. (jana) jaMtu puM. (jantu) puSpa puSpha napuM. (puSpa) pustaka putthaya, potthaya puM. napuM. prApa na prApti patti strI. (prApti) (pustaka) - priya piya vi. (priya) ___gaMtha puM. (grantha) prIti pIi strI. (prIti) pUjana accaNa napuM. (arcana) pUrA sayala vi. (sakala) pha pRthvI puDhavI, puhavI strI. (pRthivI) phala phala napuM. (phala) picchI strI. (pRthvI) phokaTa, vyartha muhA a. (mudhA), per3a vaccha puM. (vRkSa) moraullA a. (de.) taru puM. (taru) prakAza payAsa puM. (prakAza) prakAzanA payAsaga vi. (prakAzaka) bagIcA ujjANa napuM. (udyAna) prajA payA strI. (prajA) bandara kavi puM. (kapi) bandhana baMdhaNa napuM. (bandhana) pratimA paDimA strI. (pratimA) bandhu baMdhu puM. (bandhu) pratikramaNa paDivakamaNa napuM . bahana bahiNI, bhagiNI strI. (bhaginI) (pratikramaNa) baharA bahira vi. (badhira) -282 -
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahuta bahu, bahua vi. (bahu) bhUla khalia napuM. (skhalita) aIva a. (atIva) bhoga bhoga puM. napuM. (bhoga) bahU bahU strI. (vadhU) bhojana bhoyaNa napuM. (bhojana) bAda meM pacchA a. (pazcAt) barasanA varisa (varSa) bArisa varisa, vAsa puM. napuM. (varSa) makAna pAsAa puM. (prAsAda) bAdala meha puM. (megha) ghara napuM. (gRha) bAlaka bAla puM. (bAla) maMgala maMgala napuM. (maGgala) bAhara bAhi, bAhira a. (bahis) machalI maccha puM. (matsya) binA viNA a. (vinA) madada sAhajja, sAhejja buddhi buddhi strI. (buddhi) napuM. (sAhAyya) buddhizAlI maimaMta vi. (matimat) maMdira maMdira napuM. (mandira) bodhi, bohi strI. (bodhi) ceia, caitta napuM. (caitya) brahmacarya bamhacera, bamhacaria, madhu mahu napuM. (madhu) baMbhacera napuM. (brahmacarya) madhya majjha napuM. (madhya) brAhmaNa mAhaNa, baMbhaNa puM. (brahman) manuSya jaNa pu. (jana) maNUsa puM. (manuSya) virAjita virAjia karma bhU. (virAjita) mantra maMta puM. napuM. (mantra) mantrI mAMta puM. (mantrin) maraNa, mota, mRtyu maraNa napuM. (maraNa) maryAdA majjAyA strI. (maryAdA) bhagavAna bhagavaMta, bhayavaMta mastaka matthaya napuM. (ziras) puM. (bhagavat) sira napuM. (zirasa) bhagavatI aMga bhagavaI-aMga sIsa puM. napuM. (zIrSa) napuM. (bhagavatI-aGga) mahAtmA mahappa puM. (mahAtman) bhramara bhasala, bhamara puM. (bhramara) bhauMrA mahAmantrI mahAmaMti puM. (mahAmantrin) bhaya bhaya napuM. (bhaya) mahotsava mahocchava, mahUsava, mahosava bharatakSetra bharahakheta napuM. (bharatakSetra) puM. (mahotsava) bhavyajIva bhavyajIva puM. (bhavyajIva) mAtA mAyarA mAu strI (mAta) bhAI bhAyara, bhAu puM. (bhrAtR) mAna mANa puM. (mAna) bhAva bhAva puM. (bhAva) mAnanA mannU (manya) bhikSu bhikkhu puM. (bhikSu) mAyA mAyA strI. (mAyA) 283
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArA haA haya karma. bhU. (hata) mArga magga puM. (mArga) mAlA mAlA strI. (mAlA) - mAMsa mAsa, maMsa napuM. (mAMsa) mitra mitta puM. napuM. (mitra) mithyA micchA a. mukta mukka, mutta vi. (mukta) .. mukha muha napuM. (mukha) mUka, gUMgA mUga, mUa vi. (mUka) ( muMjhAyA huA ghabarAyA huA, vihalia,vihala vi.(vihvalita ( vihvala) muni muNi puM. (muni) musAphira pahia puM. (pathika) mUrkha mukkha, murukkha puM. (mUrkha) mRtyu maccu puM. (mRtyu) megha meha puM. (megha) meruparvata meru puM. (meru) maMdara puM. (mandara) mokSa mokkha , mukkha puM. (mokSa) mokSapada mokkhapaya napuM. (mokSapada) mora mora puM. (mayUra) rakSaNa rakkhaNa napuM. (rakSaNa) rahanA vasaNa napuM. (vasana) rahita rahia vi. (rahita) virahia vi. (virahita) rAkSasa rakkhasa puM. (rAkSasa) rAkha, bhasma bhappa, bhasma, puM. napuM. (bhasman) rAga rAga puM. (rAga) rAjA nariMda, nareMda (narendra) nivai puM. (nRpati) rAjya rajja napuM. (rAjya) rAnI mahisI strI. (mahiSI) rAtri rAi, ratti strI. (rAtri) riddhi riddhi, iDDi strI. (Rddhi) samiddhi, sAmiddhi strI. (samRddhi) rIcha riccha, rikkha puM. (RkSa) rukmiNI ruppiNI strI. (rukmiNI) rogI rukka, rugga vi. (rugNa) ya yatidharma jaidhamma puM. (yatidharma) yantra jaMta napuM. (yantra) yahA~ attha, ettha a. (atra) yuddha juddha napuM. (yuddha) yuvAnI jovaNa napaM. (yauvana) yogI jogi puM. (yogin) yoddhA, sainika bhaDa puM. (bhaTa) __ vIra puM. (vIra) lakSaNa lakkhaNa napuM. (lakSaNa) lakSmaNa lakkhaNa puM. (lakSmaNa) lakSmI lacchI strI. (lakSmI) lar3akA bAla puM. (bAla) lar3akI bAlA strI. (bAlA) latA layA strI. (latA) lekha leha puM. (lekha) loka loga, loa puM. (loka) jaNa puM. (jana) 284
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ lobha loha puM. (lobha) vidhAtA dhAyAra, dhAu puM. (vidhAtR) lobhI loddhaa puM. (lubdhaka) vidhi vihi puM. (vidhi) vinaya viNaya puM. (vinaya) . va viparIta vivarIa, vivaria vi. vakta samaya puM. (samaya) (viparIta) kAla puM. (kAla) vimAna vimANa puM. napuM. (vimAna) vagairaha Ai puM. (Adi) viyoga vioga paM. (viyoga) vacana vayaNa puM. napuM. (vacana) viruddha viruddha vi. (viruddha) vaDIla, bar3A guru, gurua vi. (guru) vana raNNa, araNNa napuM. (araNya) viSa visa paM napaM. (viSa) vaNa napuM. (vana) vihvala vibbhala, vihala vi. (vihvala) vanaspati vaNassai, vaNapphai strI. vItarAga vIyarAga puM. (vItarAga) (vanaspati) vIra vIra puM. (vIra) varSa varisa, vAsa puM. napuM. (varSa) vRddhAvasthA vuDDhattaNa napuM. (vRddhatva) varSadhara vAsahara puM. (varSadhara) vedanA veyaNA, viyaNA strI. (vedanA) vasanta Rtu vasaMta puM. (vasaMta) vezyA vesA strI. (vezyA) vasaMtariu strI. (vasanta-Rtu) vaidya vejja puM. (vaidya) vasati vasahi, vasai strI. (vasati) vaiyAvacca veAvacca napuM. (vaiyAvRttya) vastra vattha napuM. (vastra) vairAgya veragga puM. (vairAgya) vahI saccia, taM ciya a. (sa eva, vaisA tArisa vi. (tAdRza) tadeva) vyAkaraNa vAgaraNa, vAyaraNa, vAraNa vahA~ tahiM, tahi, taha, tattha a. (tatra) napuM. (vyAkaraNa) vAgha vaggha puM. (vyAghra) vyAkhyAna vakkhANa napuM. (vyAkhyAna) vAcAla muhara vi. (mukhara) vyAdhi vAhi puM. (vyAdhi) vANI vANI strI. (vANI) vyApAra vAvAra puM. (vyApAra) vAyA strI. (vAc-vAcA) vrata vaya puM. napuM. (vrata) vAtsalya vacchalla napuM. (vAtsalya) vAsudeva vAsudeva puM. (vAsudeva) vidyAdhara vijjAhara puM. (vidyAdhara) vidyArthI vijjasthi paM (vidyArthinI- zatru sattu pu. (zatru) vidvAna viusa vi. (vidvas) . riu puM. (ripu) zabda sadda puM. (zabda) . . - 285 LR
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ zayana sajjA, sejjA strI. (zayyA) saba sayala vi. (sakala) zaraNa saraNa napuM. (zaraNa) savva vi. (sarva) zarIra sarIra napuM. (zarIra).. - saba se bar3A jeTTa, jiTTha vi. (jyeSTha) deha puM. napuM. (deha) sabhA sahA strI. (sabhA) zastra satya napuM. (zastra) samartha samattha vi. (samartha) zAnti (jina) saMti strI. (zAnti) samavasaraNa samosaraNa, samavasaraNa zikhara sihara napuM. (zikhara) .. napuM. (samavasaraNa) ziSya sIsa puM. (ziSya) samAdhi samAhi strI. (samAdhi) zIla sIla napuM. (zIla) samAna samANa vi. (samAna), zubhakarma suha napuM. (zubha) sarisa vi. (sadRza). zmazAna susANa, masANa napuM. sariccha, sarikkha vi. (sadRkSa) (zmazAna) samudAya viMda, buMda puM. (vRnda) zraddhA saddhA, saDDhA strI. (zraddhA) vagga puM. (varga) zravaNa savaNa napuM. (zravaNa) samudra samudda puM. (samudra) sunanA sAgara puM. (sAgara) zrAvaka sAvaga puM. (zrAvaka) samyaktva sammatta napuM. (samyaktva) zreSTha maha, mahaMta vi. (mahat) daMsaNa napuM. (darzana) sarasvatI sarassaI strI. (sarasvatI) sa sarovara sara puM. napuM. (saras) saMgha saMgha puM. (saGgha) sarpa sappa paM. (sarpa) saMtoSa saMtosa puM. (santoSa) sarvajJa savaNNu vi. (sarvajJa) saMyama saMjama puM. (saMyama) sarvatra, saba jagaha savvattha, savahi, saMsAra saMsAra puM. (saMsAra) savvaha a. (sarvatra) saMsAracakra saMsAracavaka napaM sahelI, sakhI, sahI strI (sakhI) (saMsAracakra) sAkSAt paccakkha vi. (pratyakSa) sajjana sajjaNa puM. (sajjana) sakkhaM a. (sAkSAt) satya sacca napuM. (satya) sAtha meM saha a. (saha) satyamArga saccamagga puM. (satyamArga) . saddhiM a. (sArdham) satyavAdI saccavaya vi. (satyavada) sAdharmika sAhammia vi. (sAdharmika) saphala sahala, sabhala vi. (saphala) sAdhu sAhu puM. (sAdhu) 286
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( bhikkhu puM. (bhikSu) suviNa puM. napuM. (svapna) jai puM. (yati) svarga sagga paM. (svarga) ( samaNa puM. (zramaNa) svAdhyAya sajjhAya puM. (svAdhyAya) siMha siMgha, sIha puM. (siMha) svAmI sAmi puM. (svAmin) siddha siddha puM. (siddha) siddharAja siddharAya puM. (siddharAja) siddhahema siddhahema napuM. (siddhahema) hamezA sai, sayA a. (sadA) siddhAcala settuMja puM. zatruaya hamAre jaisA amhArisa sarva siddhagiri puM. (siddhagiri) (asmAdRza) sivA viNA a. vinA haraNa karanA haraNa napuM. (haraNa) sundara sohaNa vi. (zobhana) halkA lahu, lahua vi. (laghu) maNojja-maNoNNa vi. (manojJa) tuccha vi. (tuccha) suvarNa suvaNNa napuM. (suvarNa) hAtha hattha puM. (hasta) sukha suha napuM. (sukha) hAthI hatthi puM. (hastin) sukhapUrvaka suheNa tR. ekava. (sukhena) hAra, mAlA hAra paM. (hAra) sukhI suhi vi. (sukhin) hita hia vi. (hita) sunakara suNiUNa saMbaM . bhU. (zrutvA) hRdaya hiaya, hia napuM. (hRdaya) sUtra sutta napuM. (sUtra) hemacaMdrasUri hemacandrasUri puM. sua napuM. (zruta) (hemacandrasUrin) sattha napuM. (zAstra) hoziyAra, pravINa ahiNNu vi. (abhijJa) senA seNA strI. (senA) niuNa vi. (nipuNa) sevA sevA strI. (sevA) sonI suvaNNagAra puM. (suvarNakAra) sonA hema napuM. (heman) stuti thui strI (stuti) strI itthI, thI strI. (strI) stotra thotta napuM. (stotra) sthira thira vi. (sthira) sneha neha, siNeha puM. (sneha) svapna simiNa, siviNa, sumiNa, 287
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-prAkRta dhAtukoSa a ... --- abbhas (abhyas) abhyAsa karanA aikkam (ati + kram) ullaMghana sIkhanA karanA abbhuddhar (abhi + ud + dhR) uddhAra ai + car (ati + cara) aticAra krnaa| lagAnA . abhi + naMd (abhi + naMda) prazaMsA ai + vAy (ati + pAt) jIvahiMsA karanA karanI abhi + nikkham (abhi + niS + kram) aI-NI (gam) jAnA saMyama ke lie ghara se nikalanA akkam (A + kram) dabAnA, AkramaNa abhi + siMca (abhi + siJca) abhiSeka karanA karanA ariha (arha) lAyaka honA, yogya honA, aggh (argha) Adara karanA, sammAna pUjA karanA karanA, kimmata karanA allI (A + lI) Azraya karanA, aggh (rAj) zobhA denA AliMgana karanA, praveza karanA acc (arca) pUjA karanA ava + gaNa (ava + gaNa) anAdara acch (As) baiThanA karanA, apamAna karanA aD-aT-(aTa) aTana karanA, ava + ne (apa + nI) dUra karanA bhaTakanA ava + manna (ava + manya) avajJA aNu + jAN (anu + jJA) anumati karanI, apamAna karanA denA, sammati denA ava + laMb (ava + lamba) Azraya aNu + bhav (anu + bhU = bhav) jAnanA, lenA, sahArA lenA anubhava karanA avikkh-avekkh (apa + IkSa) apekSA aNu + yA-aNu + jA (anu + yA) rakhanI, paravAha karanA, icchA karanI anusaranA ave (ava + i) jAnanA aNu + sara (anu + sar) anusaranA ave (apa + i) dUra honA, pIche haTanA aNu + sAs (anu + zAsa) sIkha as (as) honaa| denA, upadeza denA, AjJA karanA, ahijj (adhi + i) par3hanA, abhyAsa zikSA karanA karanA / app-paNAm (arpay) arpaNa karanA, bheMTa ahi + las (abhi + laS) icchA karanI denA 288 - OM
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ A ujjam (ud + yam) udyama karanA, Aikkha (A + cakSa) kahanA, upadeza prayatna karanA denA, samajhAnA ujjh (ujjha) tyAga karanA, chor3anA Aiggha (A + ghrA) sUMghanA uTTha-uTThA (ut + sthA.) uThanA A + gaccha (A + gam) AnA uDDe (ud + DI) ur3anA ADhA-Adara (A + da) Adara karanA. ude (ud + i) udaya pAnA mAnanA uddAla-acchiMd (A + chid) chIna A + Ne (A + nI) lAnA lenA A + disa (A + diza) Adeza uddhara (ud + dhR) uddhAra karanA karanA, pharamAnA unnAm-ullAl (ud + nAmay) U~cA A + bhoy (A + bhogaya) dekhanA, karanA, Upara ghumAnA vicAranA, jAnanA uppajj (ut + padya) utpanna honA A + raMbha-Arabha-ADhav (A + rabha) ummUl (ud + mUlaya) mUla se prArambha karanA, zurU karanA ukher3anA, ukher3anA A + rAha (A + rAdha) ArAdhanA ullaMgh (ud + laGgha) ullaMghana karanA, sevA karanA / karanA A + loy (A + lok) dekhanA, uvajj (utpadya) utpanna honA vilokana karanA uva + daMs (upa + darzaya) dikhAnA A + loya (A + loca) AlocanA uva + diz (upa + diza) upadeza karanA, dikhAnA, vicAra karanA denA A + sAs (A + zvAsay) AzvAsana uva + bhuMj (upa + bhua) upabhoga denA, sAntvana karanA karanA, kAma meM lAnA A + har (A + hR) AhAra karanA uva + yar (upa + kR) upakAra karanA, uva + vajj (upa + padya) utpanna honA uva + sam (upa + zam) zAMta honA iccha (iS-iccha) icchA karanA , cAhanA uvaha (ud + vaha) pAlana karanA, dhAraNa karanA, uThAnA uviv (ud + vija) udvega karanA, uMgha (ni + drA) nidrA, sonA ugghAD (ud + ghATaya) kholanA uve (upa + i) pAsa meM jAnA 289
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ e e (i) jAnA, pAnA e (A + i) AnA es ( A + iS) khojanA, kI khoja karanA zuddha bhikSA o oMgh (ni + drA) sonA, nIMda karanA ka kaMkh-mah (kADkS) cAhanA kaMp (kampa) kA~panA, hilanA kaDh (kvath) ubAlanA, tapAnA kapp (klRp) samartha honA, karanA, chedanA .kar (kR) karanA karis-kaDDh-(kRS) khIMcanA, nikAlanA kaha (kath) kahanA kiN (krI) kharIdanA kalpanA kha khaMD (khaNDay) tor3anA, Tukar3A karanA, viccheda karanA khaN (khan) khodanA kham (kSam) kSamA karanA, mAphI mAMganA, kID- kIla (krIDa) krIr3A karanI kujjha (krudh - krudhya) krodha karanA kuN (kR) karanA kupp (kup-kupya) kopa karanA kuvv (kR-kurv) karanA, banAnA sahana karanA khal (skhal) rokanA, aTakAnA, giranA, bhUlanA, TapakanA khA-khAy (khAd) bhojana karanA, khAnA, jInA khiMs (khiMs) burAI karanA, garhA karanA khijj (khid) aphasosa karanA, kheda karanA khiv (kSip) pheMkanA khubh- khubm (zubha) kSobha pAnA, DaranA ghabarAnA ga gaMTha-gaMth (granth) gU~thanA, racanA, banAnA kimm (klam) khinna honA, klAnta gacch (gam) gamana karanA, jAnA honA gaN (gaN) ginanA, Adara karanA gam (gamay) le jAnA, gujAranA, pasAra karanA, vyatIta karanA garih (garha) niMdA karanA, ghRNA karanA gal (gal) galanA, sar3anA, samApta honA gaves ( gaveSay) gaveSaNA karanA, khojanA gaha (graha) grahaNa karanA, lenA, jAnanA gA (gai) gAnA, AlApanA 290
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ gijjh (gRdha-gRdhya) Asakta honA, laMpaTa ciN (ci) ikaTThA karanA honA giNh (graha) grahaNa karanA gilA (glai) glAni pAnA, khinna TonA murajhAnA. gha ghoTT (pA) pInA, pAna karanA ca cakkamm (bhram) ghUmanA, bhaTakanA, bhramaNa karanA cakkh ( A + svAd ) svAda lenA cakhanA karanA, ilAja karanA ciMt-pari + ciMt (cint) cintA karanA, vicAra karanA ciTT (sthA + tiSTh) baiThanA, sthiti karanA cukk-bhull (bhraMza) cUkanA, bhUla karanA, bhraSTa honA, rahita honA coppaD-makkh (mrakSa) snigdha karanA, ghI-taila lagAnA cor (coray) corI karanA cha chaDD (muc) vamana karanA, chor3anA, tyAga karanA chajj (rAj) zobhanA, camakanA chiMd (chid) chedanA chiv- chiha (spRz) sparza karanA, chUnA ja caD-A-roh (A + rUha ) car3hanA, Upara baiThanA, ArUr3ha honA cay (tyaj) tyAga karanA cay-tar-sakk (zak) samartha honA car (car) gamana karanA, calanA, jAnA, bhakSaNa karanA, sevanA cal-call (cal) calanA, gamana karanA cav (cyu) maranA, janmAntara meM jAnA cav (katha) kahenA bolanA jaMp (kath, jalpa) kahanA, bolanA jagg-jAgar (jAgR) jAganA, nIMda se uThanA jaN (janay) utpanna karanA, paidA karanA jamm (jan) utpanna honA jay (ji-jay) jaya pAnA, jItanA ciicch-cigicch (cikitsa) davA jay (yat) yatna karanA, mehanata karanA jara (ja) jIrNa honA, purAnA honA, bUr3hA honA jav (japa) jApa karanA jA (jan) utpanna honA jA (yA) jAnA, gamana karanA jAN- muN (jJA) jAnanA 291
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAy (yAc) prArthanA karanI, mAMganA jAv- jav (yApay) gamana karanA, gujAranA, zarIra kA paripAlana karanA jiN (ji) jItanA jiv (jIva) jInA, prANa dhAraNa karanA jIv (jIva) jInA, prANa dhAraNa karanA jIha (lajj) zarmindA honA, lajjA karanA, zaramAnA juMj-jujjh (yuJj-yujya) lar3anA, yuddha karanA je (ji) jItanA, jaya pAnA jem (bhuJj) bhojana karanA joy (dRz) dekhanA joy (dyot) prakAzanA jha jhaD (zad) sar3anA, giranA, jhapaTa mAranA jhar (kSar) jharanA, TapakanA jhA (dhyai) dhyAna karanA TapakanA Tha Thav ( sthApay) sthApanA karanA ThA (sthA) khar3A rahanA Da Dar-tas (tras) DaranA, bhayabhIta honA DaMs-Das (daMz) DasanA, kATanA Daha (dah) jalAnA, dagdha karanA De (DI) ur3anA Dha Dhakk-chAy (chAday) DhakanA Dhikk (garja) sAMDa kA garajanA Na Najj (jJA) jAnanA mijj-Numajj (ni + majj) DUbanA Ne (nI) le jAnA NI-NIN (gam) jAnA, gamana karanA hav (Nhu) chupAnA hA (snA) snAna karanA, nahAnA ta tacch-choll (takSa) chIlanA, kATanA taN taDD (tan) vistAra karanA, bichAnA. tar (tR) taranA tav (tap) tapanA tAD-tAl (tADay) tAr3ana karanA, pITanA tuD-tuTT (truT-tuDa) TUTanA, alaga honA tuvar (tvar) tvarA karanA, zIghratA karanA tUs - tuss (tuS-tuSya) saMtoSa pAnA, khuza honA tha thakka (sthA) rahanA, baiThanA, sthira honA thuNa (stu) stuti karanI 292
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ na daMD (daNDaya) zikSA karanI, sajA nacc (nRt-nRtya) nAcanA karanA, nigraha karanA nam-nan (nam) namana karanA, namaskAra daMs (daMz) DasanA karanA dakkha-daccha (dRza) dekhanA najjh (nahya) bAMdhanA dam (dam) damana karanA, nigraha karanA naTTa (naTa) nAcanA. daris (dRz-darza) dekhanA nass-nAs naz (nazya) naSTa honA dA-de (dA) dAna denA nAsa-palAt-nAs (nAzaya) palAyana dA, de (dA) dAna denA, denA honA, bhAganA, naSTa karanA dAv-daMs-dakkha-daris (darzaya) nia-niacch (dRz) dekhanA dikhAnA, batAnA niMd (nind) burAI karanA ditta (dadat) detA huA nigiNha-niggaha (ni + graha) pakar3anA dipp (dIpa) camakanA, teja honA nigraha karanA, zikSA karanA, aTakAnA dugucch-duguMcha-jugucchra (jugups) ghRNA nijjar (ni + ) kSaya karanA , naSTa karanA, niMdA krnii| karanA, karma kA kSaya karanA duha-doh (duha) dohanA nijjhar (kSi) kSINa honA dUm (dU-dAva) duHkha denA, saMtApa niNhav (ni + hanu) apalApa karanA utpanna karanA chupAnA dUs-duss (duS-duSya) doSita karanA niddA (ni + drA) nidrA lenA, nIMda dekh (dRz) dekhanA karanA nippajj-nipphajj (niSpadya) nipajanA, dha siddha honA dhar (dhR) dhAraNa karanA, pakar3anA nimmANa nimman (nir + mA) banAnA, dharis (dhRS) pragalbhatA karanA, DhiThAI racanA karanA, ekatra honA ni + vaD (ni + pat) nIce giranA dhA (dhA) dhAraNa karanA nivarTsa-niaT (ni + vRt) pIche dhA-dhAy-dhAt (dhAv) daur3anA, zuddha phiranA karanA, dhonA nivijj (nir + vidya) nirveda pAnA , dhuNa-dhuv (dhU) ka~pAnA, pheMkanA virakta honA nIsar-nissara-nihara-nIhar (nis + sara) nikalanA - -293
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIsas-nissas-jhaMkh (nir + zvas) pa+ mAya (pra + mad-mAd) pramAda karanA, nizvAsa lenA, zvAsa ko nIcA karanA bhUlanA nIsAra-nissAra (nir + sAraya) bAhara pamhas (vi + smR) bhUlanA, vismaraNa nikalanA karanA ne (nI) le jAnA pay (pac) pakAnA, pAka karanA payA (pra + janaya) janma denA, utpanna karanA pauss-paus (pra + dviSa) dveSa karanA pa + yAs (pra + kAz) camakAnA, pakkhid (pra + kSipa) DAlanA prakAzita karanA pajjuvAsa (paryupAsa) sevA-bhakti karanI parAvaT (parA + vRt) AvRtti karanA, paTTava-paTThAva (pra + sthApaya) bhejanA, (badalanA, palaTanA) parivartana honA prasthAna karanA, prArambha karanA - pariAl (veSTaya) lapeTanA , veSTana karanA paD (pat) giranA, patita honA parikkh-pariccha (pari + IkSa) parIkSA paTaka pani kama navana TonA paDikkam (prati + kram) nivRtta honA, karanA, parakhanA ...' pIche haTanA paricaya-pariccay (pari + tyaj) paDivajja (prati + padya) svIkAra parityAga karanA karanA, aMgIkAra karanA pariciMt (pari + cintaya) cintana karanA / pad (paTha) par3hanA, abhyAsa karanA pari + tapp (pari + tapya) pazcAtApa paNNav-panna (pra + jJApaya) prarUpaNA karanA, saMtapta honA, garama honA karanI, upadeza denA pari + deva (pari + deva) vilApa karanA patti-pattia (prati + i) vizvAsa karanA, pari + nivvA (pari + nir + vA) Azraya karanA zAnta honA, sarva karma rahita honA pattiAv (prati + Ayaya) vizvAsa paribay (pari + vraj) dIkSA lenI karAnA, pratIti karAnA parihar (pari + hR) tyAga karanA patth-paccha (pra + arthaya) prArthanA karanA pari + hA-pari + dhA (pari + dhA) pa + bhAva (pra + bhAvaya) prabhAvanA karanI pahananA, dhAraNa karanA pa + majj (pra + mRj) mArjana karanA palAn (nAzaya) bhagAnA, naSTa karanA sApha-sutharA karanA . paloT (pra + luT) loTanA, karavaTa pamajj (pra + mAdya) pramAda karanA lenA bhUlanA paloTTa-palaT-palhatth (paryas) pheMkanA, palaTanA, viparIta honA ... -294 -
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa + vajj (pra + padya) svIkAra karanA pa + vaTT-pa + yaTT (pra + vRt) pravRtti karanI pa + vis (pra + viz) praveza karanA pavvay (pra + vraj) pravrajyA lenI, dIkSA lenI pavvAva ( pra + vrAjay) dIkSita karanA, saMnyAsa denA pa + saMs (pra + zaMs) prazaMsA karanA, zlAghA karanA pUs - pussa (puS- puSya) poSaNa karanA pekkh-pikkh - pecch (pra + IkSa) dekhanA pha phAD-phAla (pATay) phAr3anA, cIranA phAs-pharis (spRz) sparza karanA phuTTa phuD (sphuT-bhraMza) phUTanA, TUTanA, vikasanA, khilanA pheD (spheTay) vinAza karanA, dUra pa + sam (pra + zam) atyaMta zAnti karanA prazAnti pa + sav (pra + sU) janma denA, prasava karanA, utpanna karanA prahar ( pra + ha) prahAra karanA pahupp ( pra + bhU) samartha honA pA (pA) pInA, pAna karanA pAubbhav (prAdus + bhU) prakaTa honA pAl (pAlay) pAlana karanA pAlAv pre. (pAlay ) pAlana karAnA. pAv (pra + Apa ) prApta karanA pAsa-pass (dRz, pazya) dekhanA piva-pijj (pA-piba) pInA pIr3a-pIl (pIDa) hairAna karanA, dabAnA, duHkha denA pIN (prIN) khuza karanA, prema upajAnA pucch (pRccha) pUchanA puN (pU) pavitra karanA puloa-pulaa (dRz) dekhanA ba baMdh (bandhu) bA~dhanA, niyaMtraNa karanA bav-buv (brU) bolanA, kahanA bahumAN (bahumAnay) sammAna karanA bAha (bAdha) virodha karanA, rokanA, pIr3A karanA bIha (bhI) DaranA, bhaya pAnA bukk (garja) garajanA, garjanA karanA bujjha (budha-budhya) jAnanA, samajhanA buDD (masj) DUbanA buhukkh (bubhukSa) khAne kI icchA karanA boll (kath) bolanA boha (bodha) jAnanA, samajhanA, jJAna karanA bha pUj-pUy- (pUjay) pUjA karanA bhaMj (bhaJj) bhA~ganA, tor3anA pUr (pUray) pUrNa karanA, bharanA, pUrti bhajj (bhrasj) pakAnA, bhUnanA karanA bhaN (bhaNa) kahanA, bolanA, karanA 295 pratipAdana
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ bham-bhamm (bhram) bhramaNa karanA, ghUmanA mujjh (muha-muqh) moha karanA, ghabarAnA bhar (bhR) bharanA, dhAraNa karanA muN (jJA) jAnanA bhav (bhU) honA, prApta karanA . . ---mubahai (ud + vahati) vaha dhAraNa bhas-bukk (bhaSa) bhUkanA , zvAna kA bolanA karatA hai / bhA (bhA) camakanA, dIpanA, prakAzanA mel (muc) chor3anA bhAv (bhAvaya) ciMtana karanA bhAs (bhASa) kahanA, bolanA bhAs-bhis (bhAs) zobhanA, camakanA raMja (raa) raMga lagAnA, khazI karanA bhiMda (bhida) bhedanA, cIranA, phAr3anA rakkha (rakSa) rakSaNa karanA, pAlana karanA bhuMja (bhua) khAnA, jImanA ram (ram) krIr3A karanA, Ananda bhull (bhraMza) bhUlanA, giranA, cyuta honA mAnanA, saMbhoga krnaa| bhUs (bhUSaya) sajAvaTa karanA, zobhanA rakkhAv pre. (rakSaya) pAlana karAnA. raya (racaya) banAnA, nirmANa karanA ra (ru) zabda karanA, AvAja karanA maMt (mantraya) vicAra karanA rAya-vi + rAya (rAj-vi + rAja) ni + maMt (nimantraya) nimaMtraNa karanA, zobhanA, camakanA bulAnA rudh-rujjh-ruMbha (rudh) rokanA , maMta puM. napuM. (mantra) mantra, vicAra, aTakAnA gupta bAta rucc-roy (ruc) rucanA, pasanda magg (mArgaya) mAMganA, DhUMr3hanA par3anA majja-macc (mad) abhimAna karanA ruk-rov (rud) ronA, rudana karanA mann (man-manya) mAnanA, vicAranA ruha-roha (ruha) uganA, bar3hanA, utpanna mar (ma) maranA honA, car3hanA maris (mRz) vicAranA, socanA rus-russ-(ruS-ruSya) krodha karanA , roSa maris (mRS) sahana karanA, kSamA denA karanA mAN (mAnay) sammAna karanA, Adara reha (rAj) zobhanA, sundara laganA, karanA dIpanA, camakanA milA (mlai) mlAna honA, nisteja romantha, vaggola (romanthay) pagurAnA, honA cabAI huI cIja ko punaH cabAnA, muMca-muy (muc-muJca) chor3anA jugAlI karanA. 296
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ la vavas (vyavR + so) prayatna karanA, lajj (lasj-lajja) zarmindA honA, ceSTA karanA, nirNaya karanA zaramAnA vas (vas) vAsa karanA, rahanA lav (lap) bolanA, kahanA vasIkuN-vasIkara (vazI + kR) vaza meM laha-lam (labha) prApta karanA karanA liMp (lipa) lIpanA, cupar3anA vaha (vaha) le jAnA, DhonA liha (liha) cATanA vAgara (vi + A + kR) pratipAdana liha-leha (likha) likhanA karanA, kahanA luN (lU) kATanA vAc (vAcaya) par3hanA, par3hAnA laDama (labhya) lobha karanA, Asakti vAhara (vi + A + kR) bAlanA kahanA karanA bulAnA. luha (mRja) dhonA, sApha karanA , poMchanA vAyA (vAc-vA) vacana, vANI viuvva (vi + kR) banAnA, karanA, divya sAmarthya se utpanna karanA vikkiN-vikke (vi + krI) becanA vaMca (vaJca) ThaganA vijj (vid-vidya) honA, astitva vad (vand) vadana karanA, praNAma karanA honA vakkhANa (vyAkhyAnay) vivaraNa karanA, vijjh-viMdy (vyadha-vidhya) bIMdhanA bhedanA kahanA, spaSTa samajhAnA viDha (arja) upArjana karanA, prApta vacc (vraja) jAnA karanA varz2a (varjaya) tyAga karanA viNAs (vi + nAzaya) naSTa karanA, vajjara (katha) kahanA, bolanA kSaya karanA, vidhvaMsa karanA vaT (vRt-varta) baratanA, honA, viNNav (vi + jJapaya) vinaMti karanI, AcaraNa karanA prArthanA karanI vaDDh (vRdh-vardha) bar3hanA viyas (vi + kas) vikAsa honA vaNNa-vann (varNaya) varNana karanA viram (vi + ram) aTakanA, nivRtta vaya (vad) bolanA, kahanA honA, virAma lenA vara (vR-va) sagAI karanA, saMbandha karanA, vi + rAya (vi + rAja) zobhanA, pasanda karanA camakanA varis (vRSa) vRSTi karanI, barasanA vilava (vi + lava) vilApa karanA, valagg (A + ruha) car3hanA, ArohaNa ronA 297
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ vilas (vi + las) vilAsa karanA saM+ jal (saM + jval) jalanA, krodha vivAha (vi + vAhya) vivAha karanA karanA, Akroza karanA vi + sIya (vi + sIda) kheda karanA-saM + dis (saM + diz) saMdeza denA, samAcAra pahu~cAnA vihara (vi + hR) vihAra karanA vi + he (vi + dhA) karanA, banAnA saM + dha-saM + dhA (saM + dhA) jor3anA, sAMdhanA, anusaMdhAna karanA vIsama-vissama (vi + zram) vizrAnti saM+ pajja (sampadya) prApta krnaa| lenA saM + pa + majj (sam + pra + mRja) vIsar-vissara (vi + smR) bhUla jAnA sApha karanA nirmala karanA vIsas (vi + zvas) vizvAsa karanA, saM + bhar-samhar (saM + smR) smaraNa bharosA karanA karanA, yAda karanA saMhara (saM + hR) saMhAra karanA, apaharaNa dukk-bhas (bhaSa) bhasanA, bhoMkanA karanA, vinAza karanA veDh (veSTa) lapeTanA, veSTita krnaa| sakk (zak) samartha honA vev (vepa) kAMpanA, hilanA saD (sad) khinna honA, kSaya honA vola (gam) jAnA, gati karanA, saddaha (zrad + dhA) zraddhAna karanA , ullaMghana karanA, atikramaNa karanA vizvAsa karanA vol (ati + kram) ullaMghanA, sannAm (A + dR) Adara karanA atikramaNa karanA samANa-samAn (sam + Ap) samApta vosir (vi + ut + sRja) tyAga karanA, pUrA karanA samAyar (sam + A + car) karanA, karanA, chor3anA AcaraNa karanA samAraMbha (samA + raMbha) prArambha karanA, hiMsA karanA saMgaccha (sam + gam) milanA, svIkAra sara (sa) sarakanA, jAnA, khisaka jAnA karanA sar (smR) yAda karanA, socanA, saM+ ciNa (saM + ci) jamA karanA smaraNa karanA saM + jam (saM + yam) saMyama lenA, salaha (zlAgha) prazaMsA karanI prayatna karanA, bA~dhanA sav (zapa) zApa denA , Akroza karanA saM + jay (saM + yat) acchI pravRtti sava (sa) janma denA karanA sa 298
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ saha (sahU) sahana karanA soll (pac) pakAnA saha (rAja) zobhA denA soha (zobha) zobhanA, camakanA sAha (katha) kahanA soha (zodhaya) zuddhi karanI, gaveSaNA sAha (sAdya) siddhakaranA, banAnA, karanI AdhIna karanA siMca (siJca) sIMcanA , chir3akanA hakk (ni + sidh) niSedha karanA sikkh (zikSa) sIkhanA, par3hanA haNa (han) mAranA, vadha karanA, kATanA sijj (svid) pasInA honA har (hR) haraNa karanA, chInanA sijjh (sidh-sidhya) siddha honA, haris (hRS-harSa) khuza honA, prasanna niSpanna honA, bananA honA siDhil (zithilaya) zithila karanA hav (ha) homa karanA siNijjh (snihya) sneha krnaa| hav-bhava-huv (bhU-bhava) honA silAha (zlAgh) prazaMsA karanI, stuti has-(has) ha~sanA karanI hiMD (hiND) jAnA, bhramaNa karanA siles (TilaSa) bheTanA, AliMgana karanA hiMs (hiMs) hiMsA karanI sibb (sIba) sInA, silAI karanA hIl (helaya) tiraskAra karanA , nindA siha (spRha) icchA karanA, cAhanA / karanI, avajJA karanA sIs-siss (ziS) hiMsA karanA, vadha karanA, zeSa karanA, zeSa rakhanA , bheda huN (ha) homa karanA ho (bha) honA karanA sIs (kathaya) kahanA suN-haN (zru) sunanA, zravaNa karanA sumar (smR) smaraNa karanA, saMbhAlanA suv-sov (svap) sonA, zayana karanA vizrAnti lenI suh (sukhay) sukhI karanA sUy (sUcaya) sUcanA karanI sUs-suss (zuS-zuSya) sUkhanA sev (sev sevA karanI soy-soc (zuc-zoc) zoka karanA santApa karanA 299
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prAkRta dhAtukoSa a ... kSaya karanA nijjar (nir + z2a) anugraha karanA aNugiNha, aNuggaha . kha anusaranA aNu + sara (anu + sR) khaDe rahanA ThA (sthA) apamAna karanA ava + manna (ava + - khAnA bhuMja (bhua) manya) kher3anA karis (kRS) A grahaNa karanA giNha, gah (graha) gUMthanA gaMth, gaMT (grantha) Ananda upajAnA pIN (prINa) ArAdhanA karanA A + rAha (A + rAdha) AvRtti karanI parA + vaTTa (parA + vat) AzA rakhanI avikh, avekkh (apa + IkSa) cAhanA iccha (iS-icha) chir3akanA siMca (siJca) chInanA uddAl (A + chid) chor3anA muMca (muJca) ur3anA uDDe (ud + DI) uddhAra karanA uddhar (ud + dhR) udyama karanA ujjam (ud + yam) upadeza denA uva + dis (upa + diz) ullaMghanA aikkam (ati + kram) jAnanA boha, bujjh (budha-budhya) jalAnA Dah (daha) jItanA jiN (ji) jInA jIv , jiv (jIva) ka jhukanA nam-nav (nam) ka~panA kaMp (kampa) kamAnA ajj, viDhav (arjU) karanA kar, kuN (kR) kATanA chiMda chid kopa karanA kupp (kupya) DUbanA Nimajj, Numajj (ni + masj) 300
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ DasanA Das, Dah (daMza) DAlanA pakkhiv ( pra + kSip ) ta tapAsa karanA magg (mArgay) taranA tar (ta) tyAga karanA cay (tyaj) da daNDa karanA daMD (daNDay) dUra karanA ava + Ne (apa + nI) dekhanA pAs, passa (pazya) de (dA) denA dA, na namana karanA, nam-nav (nam ) jhukanA namaskAra karanA namas (namasya) naSTa honA nass, nAs (nazya) nAza karanA nAs (nAzay) nikalanA nissar, nIhar (nissara) nindA karanA niMd (nind) nirveda pAnA nivijj (nir + vidya) parIkSA karanI parikkh, paricch (pari + IkSa) pasanda AnA rucc, roca (ruca ) prAptakaranA pAv ( pra + Apa ) pAra pAnA pAraMgacch (pAraGgaccha) pa par3hanA bhaN, paDh (bhaN, paTha) pAlana karanA pAl (pAlay) pAlana karAnA rakkhAva, pAlAva pre. (rakSay, pAlay) pIr3anA pIl, pID (pIDay) pInA pA, piv (pA-pib) dha dhAraNa karanA pari + hA, pari + dhA pravRtti karanI pavaTTa, payaTTa (pra + vart) (pari + dhA) dhikkAra honA dhiddhI a. (dhik-dhik) praveza karanA pa + viz (pra + viz) dhi a. ( dhik ) pUchanA pucch (pRccha) pUjA karanA acc (arca) paidA karanA ajj (arja) pha phAr3anA phAD, phAl (pATaya) pheMkanA khib (kSip) ba bacAnA rakkh (rakSa) bar3hanA vaDDh (vardha) becanA vikkiN, vikke (vi + krI) baiThanA uva + vis (upa + viza) bodha pAnA bujjha (buMdhya) barasanA varis (varSa) bha bhajanA, japanA, sev (seva) 301
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaTakanA bham (bhrama) bhaya pAnA bIha (bhI) bharanA bhar (bhR-bhar) bhasanA bhas, bukka (bhaSa) bhojana karanA bhuMja (bhua) (vi + zram) vizvAsa rakhanA vIsas, vissas (vi + zvas) vihAra karanA vi + har (vi + hara) vRSTi karanI varis (varSa) ma la mAranA tAD, tAl (tADaya) zurU karanA A + raMbha, Arabh, ADhav milanA laha (labha) (A + rabh) muAnA duvidhA meM par3anA mujjh (murA) zodhanA, khojanA magg (mArgay) zobhanA, sundara laganA soha (zobha) vi + rAya (vi + rAja) rakSaNa karanA rakkha (rakSa) zraddhA rakhanI saddaha (zrad + dhA) racanA, banAnA ray (racaya) rahanA vas (vas) sa rucanA, pasanda AnA rucc, roc saMcaya karanA saM + ciN (sam + ci) sahana karanA kham (kSam) saha (saha) siddha honA sijjh (sidhya) sunanA suNa (zru) lajjA AnA lajj (lajja) sUMghanA Aiggha (A + ghrA) lar3anA jujjh (yudy-yudhya) sUkhanA sUs, suss (zuSya) lAnA A + Ne (A + nI) stuti karanI thuN (stu) le jAnA ne (nI) loTanA, leTanA paloTTa (pra + luTa) hananA, katla karanA haN (han) hukma karanA A + dis (A + diz) vaMdana karanA vaMd (vand) vadha karanA hiMs (hiMs) varjanA vajj (varja) vicAra karanA maris (marza) maMt (mantraya) vizrAnti lenI vIsam, vissam 302
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma.sA. kA hindI sAhitya 1. vAtsalya ke mahAsAgara 56. navapada pravacana 110. prabho! mana-maMdira padhAro 2. sAmAyika sUtra vivecanA 57.aitihAsika kahAniyA~ 111. sarasa kahAniyA~ 3. caityavandana sUtra vivecanA 58. tejasvI sitAreM 112. mahAvIra vANI 4. AlocanA sUtra vivecanA 59. sannArI vizeSAMka 113. sadaguru-upAsanA 5. zrAvaka pratikramaNa sUtra vivecanA 60.micchAmi dukkaDama 114.ciMtana ratna 6. karman kI gata nyArI 61.Panch Pratikraman Sootra 115. jaina parva-pravacana 7. Anandaghana caubIsI vivecanA 62. jIvana ne tuM jIvI jANa (gujarAtI) 116. nIMva ke patthara 8. mAnavatA taba mahaka uThegI 63. Avo ! vArtA kahuM (gujarAtI) 117. vikhuralele pravacana motI 9. mAnavatA ke dIpa jalAeM 64.amRta kI buMde 118.zaMkA-samAdhAna bhAga-2 10.jindagI jindAdilI kA nAma hai 65. zrIpAla mayaNA 119. zrImad premasUrIzvarajI 11. cetana ! mohanIMda aba tyAgo 66.zaMkA aura samAdhAna bhAga-1 120. bhAva-caityavaMdana 12. yuvAno ! jAgo 67. pravacanadhArA 121. Youth will shine then 13.zAMta sudhArasa-hindI vivecanA bhAga-168.dharatI tIratha'rI 122. nava tattva-vivecana 14.zAMta sudhArasa-hindI vivecanA bhAga-2 69.kSamApanA 123.jIva vicAra vivecana 15.rimajhima rimajhima amRta barase 70. bhagavAna mahAvIra 124.bhava AlocanA 16. mRtyu kI maMgala yAtrA 71.Ao ! pauSadha kareM 125.vividha-pUjAe~ 17.jIvana kI maMgala yAtrA 72. pravacana motI 126.guNavAn banoM 18. mahAbhArata aura hamArI saMskRti-1 73. pratikramaNa upayogI saMgraha 127.tIna-bhASya 19.mahAbhArata aura hamArI saMskRti-2 74. zrAvaka kartavya-1 128.vividha-tapamAlA 20. taba camaka uThegI yuvA pIDhI 75.zrAvaka kartavya-2 129. mahAn caritra 21. The Light of Humanity 76.karma nacAe nAca 130. Ao ! bhAvayAtrA kareM 22. aMkhiyA~ prabhudarzana kI pyAsI 77.mAtA-pitA 131.maMgala-smaraNa 23. yuvA cetanA 78. pravacana ratna 132. bhAva pratikramaNa-1 24. taba AMsU bhI motI bana jAte hai| 79. Ao! tatvajJAna sIkheM 133.bhAva pratikramaNa-2 25.zItala nahIM chAyA re.(gujarAtI) 80. krodha AbAda to jIvana barabAda 134.zrIpAla-rAsa aura jIvana 26. yuvA saMdeza 81.jinazAsana ke jyotirdhara 135.daMDaka-vivecana 27.rAmAyaNa meM saMskRti kA amara sandeza-1 82.AhAra : kyoM aura kaise ? 136.Ao ! paryuSaNa-pratikramaNa kareM 28. rAmAyaNa meM saMskRti kA amara sandeza-2 83.mahAvIra prabhu kA sacitra jIvana 137. sukhI jIvana kI cAbiyA~ 29. zrAvaka jIvana-darzana 84. prabhu darzana sukha saMpadA 138. pAMca pravacana 30.jIvana nirmANa 85. bhAva zrAvaka 139.sajjhAyoM kA svAdhyAya 31. The Message for the Youth 86.mahAna jyotirdhara 140. vairAgya zataka 32. yauvana-surakSA vizeSAMka 87.saMtoSI nara-sadA sukhI 141.guNAnuvAda 33. Ananda kI zodha 88. Ao! pUjA paDhAe~! 142.sarala kahAniyA~ 34.Aga aura pAnI-bhAga-1 89.zatrujaya kI gaurava gAthA 143. sukha kI khoja 35.Aga aura pAnI-bhAga-2 90.ciMtana-motI 144.Ao saMskRta sIkheM bhAga-1 36.zatrujaya yAtrA (dvitIya AvRtti) 91. preraka-kahAniyA~ 145.Ao saMskRta sIkheM bhAga-2 37. savAla Apake javAba hamAre 92. AI vaDIlAMce upakAra 146.AdhyAtmika patra 38.jaina vijJAna 93.mahAsatiyoM kA jIvana saMdeza 147.zaMkA-samAdhAna (bhAga-3) 39. AhAra vijJAna 94.zrImad AnaMdaghanajI pada vivecana 148.jIvana zaNagAra pravacana 40. How to live true life? 95. Duties towards Parents 149. prAtaH smaraNIya mahApuruSa (bhAga-1) 41. bhakti se mukti (pAMcavI AvRtti) 96.caudaha guNasthAna 150. prAtaH smaraNIya mahApuruSa (bhAga-2) 42. Ao ! pratikramaNa kare (cauthI AvRtti) 97. paryuSaNa aSTAhnikA pravacana 151. prAtaH smaraNIya mahAsatiyA~ (bhAga-1) 43.priya kahAniyA~ 98. madhura kahAniyA~ 152.prAtaH smaraNIya mahAsatiyA~ (bhAga-2) 44. adhyAtmayogI pUjya gurudeva 99. pArasa pyAro lAge 153.dhyAna sAdhanA 45. Ao ! zrAvaka bane 100. bIsavIM sadI ke mahAn yogI 154. zrAvaka AcAra darzaka 46. gautamasvAmI-jaMbusvAmI 101.bIsavIM sadI ke mahAn yogI 155. adhyAtmAcA sugaMdha (marAThI) 47. jainAcAra vizeSAMka kI amara-vANI 156. indriya parAjaya zataka 48.haMsa zrAddha vrata dIpikA 102.karma vijJAna 157. jaina-zabda-koSa 49.karma ko nahIM zarma 103.pravacana ke bikhare phUla 158. nayA dina-nayA saMdeza 50.manohara kahAniyA~ 104. kalpasUtra ke hindI pravacana 159. tIrtha yAtrA 51. mRtyu-mahotsava 105.AdinAtha-zAMtinAtha caritra 160. mahAmaMtra kI sAdhanA 52. Chaitya-Vandan Sootra 106. brahmacarya 161. ajAtazatra aNagAra 53. saphalatA kI sIr3hiyA~ 107. bhAva sAmAyika 162.preraka prasaMga 54. zramaNAcAra vizeSAMka 108. rAga mhaNaje Aga (marAThI) 163. The way of Metaphysical Life 55. vividha-devavaMdana (caturtha AvRtti) 109. Ao ! upadhAna-pauSadha kareM! 164. Ao ! prAkRta sIkheM bhAga-1 UBHAY Cell: 9820530299 Tel.:022-65373779