________________
વિદ્યાનો અર્થ માત્ર બૌદ્ધિક પ્રતિભા જ નહિ, નીતિપૂર્ણ વ્યવહારિક જીવન, સત્ત્વશીલ આચરણ જ વિદ્યાવાનનું લક્ષણ છે. હું છાત્રોની કઠોર પરીક્ષા કરીશ, કદાચ એમાંથી કોઈ વિદ્યાવાન મળી પણ જાય.
ગુરુકુળના સમસ્ત સ્નાતકછાત્રોને આમંત્રિત કરીને કહ્યું કે, તમે સૌ જાણો છો કે મારી કન્યા વિવાહ કરવાને યોગ્ય ઉમરે પહોંચી છે. મારી પાસે ધન નથી, તમે દરેક પોત-પોતાના ઘરે જઈને મારી કન્યા માટે એક એક આભૂષણ લઈ આવો, જે સર્વશ્રેષ્ઠ ઘરેણું લાવશે તેની સાથે હું મારી કન્યાનો વિવાહ કરીશ. પરંતુ મારી એક શરત છે. આ આભૂષણ લાવવાની વાત ગુપ્ત રાખવી પડશે. માતા પિતા તો શું? અગર ડાબો હાથ આભૂષણ લાવે તો જમણા હાથને પણ ખબર ન પડવી જોઈએ.
દુમત ઉપકોશલાચાર્યની કન્યા અસાધારણ વિદુષી સુશીલા અને ગુણવતી હતી. પ્રત્યેક યુવક તેને પામવા ઉત્સુક હતો. તેથી દરેક પોતાના ઘરેથી ચોરીછૂપીથી આભૂષણ લાવવા માંડ્યાં, ઘરેણાંનો ઢગલો થયો, આચાર્યને જે ઘરેણાની ઝંખના હતી તે આભૂષણ કોઈ ન લાવ્યું.
બધાની પાછળ છેલ્લે વારાણસીનો રાજકુમાર બ્રહ્મદત્ત આવ્યો, નિરાશ... ખાલી હાથે. આચાર્યએ પૂછ્યું, વત્સ તું કાંઈ ન લાવ્યો, તેણે વિનયપૂર્વક કહ્યું – હા ગુરુદેવ! આપે આભૂષણ લાવવા સાથે શરત પણ રાખી હતી, જમણો હાથ આભૂષણ લાવે તો ડાબાને ખબર ન પડે તેમ ગુપ્ત રીતે આ કાર્ય કરવાનું હતું. ખૂબ જ યુક્તિપ્રયુક્તિ કરી છતાં આવું એકાંત મને ન મળ્યું. મારા માટે આ શરત પૂર્ણ કરવી અસંભવ લાગી, આચાર્યે કુત્રિમ ક્રોધ સાથે વિસ્મયપૂર્વક પ્રશ્ન કર્યો, વત્સ શું તારા માતા-પિતા કે અન્ય કુટુંબીજનો સૂતા નથી? રાતના તો આભૂષણ લઈ શકાય. બધા જ છાત્રો લગભગ આજ રીતે આભૂષણો લાવ્યા છે.
બ્રહ્મદ વિનમ્રતાથી જવાબ આપ્યો, ગુરુદેવ અન્ય મનુષ્યો વિનાનું એકાંત તો મળવું સુલભ હતું પરંતુ મારો આત્મા અનંતજ્ઞાની પરમાત્માની ઉપસ્થિતિની અનુભૂતિ
= વિચારમંથન
—
—
| ૨૫
