________________
સંવેદનોને આત્માના ગુણરૂપે સ્વીકાર્યાં. ચેતનાની ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાનો સ્વીકાર કર્યો. પરંતુ ચૈતન્યતત્ત્વની નિત્યતાને સ્વીકારી નહીં. રોગ, દ્વેષ કે સુખ દુ:ખ જેવાં સંવેદનો જેની સાથે જોડાયેલાં છે, તે ભૌતિક કલેવર પોતે જ આત્મા છે અને તૃષ્ણાઓના બુઝાઇ જવાથી નિર્વાણ તરફ લઇ જઇ શકાય છે એવો બુદ્ધનો મત હતો. અનાત્મવાદ કે નરાત્મવાદ એ બુદ્ધિદર્શનનું વિશિષ્ટ આત્મચિંતન છે.
જૈનદર્શને કર્મવાદ અને મોક્ષના સંદર્ભે પારદર્શક આત્મચિંતન રજૂ કર્યું છે. તેમના મતે સ્થૂલપદાર્થનું દર્શન ચર્મચક્ષુઓનો વિષય છે અને આત્મસ્વરૂપનું દર્શન દિવ્ય ચક્ષુઓનો વિષય છે. દર્શનાવરણીય કર્મના ક્ષય કે ક્ષયોપક્ષમથી ચર્મચક્ષુ રૂપ દષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય છે અને પદાર્થદર્શનની દૃષ્ટિ ખુલે છે, પછી મોહનીય કર્મના ક્ષય-ઉપશમ કે ક્ષયોપશમથી આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનું દર્શન થાય છે. દાર્શનિક કર્મવિજ્ઞાન દ્વારા, આત્માની શુદ્ધિકરણની પ્રક્રિયાના ક્રમિક વિકાસના તબક્કાને ગુણસ્થાનક (ગુણઠાણા) ના સંદર્ભે સમજાવી છે. ચાર અનુયોગમાંથી દ્રવ્યાનુયોગમાં આત્માની સમજણ આપી છે. છ દ્રવ્ય, નવ તત્ત્વ અને આઠ કર્મની ગહન અને સૂક્ષ્મ ચર્ચા દ્વારા આત્માથી પરમાત્મા સુધી પહોંચવાનું માર્ગદર્શન આપેલ છે.
આનંદકંદ છે આત્મા, આનંદ એમાંથી મળે અન્ય ન વલખાં મારતો, એ મારવાથી શું મળે ?
આત્મા સત્, ચિત્ આનંદસ્વરૂપ છે. સત્ એટલે નિત્ય, ચિત્ એટલે જ્ઞાનયુક્ત ચૈતન્ય અને આનંદ એ પરમાત્મા સ્વરૂપ છે. આત્મા તરફ અંતરદષ્ટિ જ આનંદ આપી શકે, બહાર ગમે તેટલા ભટકીએ પરંતુ પર પદાર્થમાંથી આનંદ મળી શકે નહિ. આનંદ કર્મજન્ય નથી, આત્માની પોતાની અનુભૂતિ છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં ભગવાન મહાવીરે કહ્યું કે આત્મામાં સ્વરૂપનું અજ્ઞાન છે તેનાથી જ બધાં દુ:ખો ઉત્પન્ન થાય છે. સ્વના જ્ઞાનમાં દુ:ખનાશ અભિપ્રેત છે.
જૈન આગમસાહિત્યના આધારે અનેક ગ્રંથોની રચના થઇ. આચાર્ય ઉમાસ્વાતિ, કુંદકુંદાચાર્ય, આચાર્ય હરિભદ્રસુરી, સિદ્ધસેન દિવાકર, હેમચંદ્રાચાર્ય અને
વિચારમંથન
૧૮૩
