________________
અવિદ્યાનાં લક્ષણ બતાવતાં જ્ઞાનીજનો કહે છે કે તે વિદ્યાથી ઊલટી વિપરિત છે. અહંકાર, કામ-ક્રોધ જેવા દુર્ગુણો ઉત્પન્ન કરનારી અવિદ્યા દુ:ખ આપનારી છે. વેદાંતમાં માયાને અવિદ્યા કહે છે અને જેનપરિભાષામાં અજ્ઞાનને અવિદ્યા કહેવામાં આવે છે.
વિદ્યાવાન પુરુષો કોઈપણ સ્થિતિમાં વ્યાકુળ થતા નથી કારણ કે વિપત્તિના સમયમાં તે આવેશમાં નિર્ણય નથી લેતા પરંતુ તેના વિનય સાથે જોડાયેલી વિવેકબુધ્ધિ તેને શ્રેયને માર્ગે લઈ જાય છે.
વિદ્યાવાન અને અવિદ્યાવાનની પરખ માત્ર એ કેટલું ભણેલ છે તેણે કેવી ડીગ્રી પ્રાપ્ત કરી છે તેના પરથી નથી કરી શકાતી.
જેની વ્યાવહારિક, સાત્ત્વિક અને ધર્મ યુક્તબુધ્ધિ, બૌધ્ધિક પ્રતિભા, સિધ્ધાંતનિષ્ઠા, તત્ત્વાર્થ શ્રધ્ધા, જેની વિવેકયુક્ત બુધ્ધિનું ઝરણું પ્રજ્ઞા તરફ પ્રવાહિત થતું હોય તે જ સાચો વિદ્યાવાન છે આના સંદર્ભે ઉપનિષદમાં એક સુંદર પ્રસંગ મળે છે.
આચાર્ય દૃમતકોશલે પોતાની પત્નીને કહ્યું કે, ભદ્ર! મનુષ્યની સંપૂર્ણ સફળતાનો આધાર વિદ્યા છે. ભગવતી! જે સર્વ પ્રકારે આપણી કન્યા વિદ્યાવાન, ગૃહકાર્યમાં નિપુણ, સુશીલ છે એવો જ વિદ્યાવાન પુરુષ તેને વર તરીકે મળે તો તેના જીવનમાં સોનામાં સુગંધ ભળ્યા જેવું થાય!
આચાર્યપત્નીએ કહ્યું, “હે આર્યશ્રેષ્ઠ આવા આદર્શયુવકની શોધ કરવી આપને માટે કઠીન નથી કારણ કે તમારા ગુરુકુળમાં માત્ર સામાન્ય નાગરિકો જ નહીં પરંતુ કુરુ, કૌશલ, કાંચી, મગધ, અરૂ, અર્ષમારણ્ય, કમ્બોજ, વારાણસી અને અલકાદ્વીપના રાજકુટુંબોના અનેક શ્રેષ્ઠીપુત્રો વિદ્યાભ્યાસ માટે આવે છે તેમાંથી આપ એક પ્રતિભાવંત યુવાનને શોધી કાઢો.
વિચારમંથન
