________________
આદર્શ શોતાનું ઉપનિષદ
એક શ્રેષ્ઠીને ત્યાં એક શિલ્પકલાનો શ્રેષ્ઠ કલાકાર ત્રણ પૂતળીઓ લઈને વેચવા માટે આવ્યો. ત્રણે પૂતળીઓ એકસરખી. રૂપ, રંગ અને ઘાટમાં કશો ફરક નહીં, ત્રણે એકબીજાથી તદ્દન સમાન છતાં ત્રણેના મૂલ્યમાં ઘણો જ ફરક, કલાકારે શેઠને કહ્યું કે આમાંથી એક પૂતળીની કિંમત રૂપિયા એક હજાર છે, બીજી એકની કિંમત બે હજાર ત્રીજી એક પૂતળીની કિંમત રૂપિયા સાત હજાર છે. પ્રત્યેક પૂતળીની સાચી કિંમત બતાવનારને હું પારિતોષિકથી નવાજીશ.
બધા જ આશ્ચર્યથી પૂતળીનું નિરીક્ષણ કરવા લાગ્યા છતાં કોઈથી રહસ્ય ઉકલી શકાતું નથી. સંતવાણી સાંભળી ઘરે પાછી આવતી શેઠની ચતુરપુત્રીએ આ પૂતળીઓનું અવલોકન કરવા માંડયું. તેણે પાતળો વળી જાય તેવો લોખંડનો તાર લીધો અને વારાફરતી ત્રણે પૂતળીના કાનમાં તે તાર નાખી ત્રણે પૂતળીઓની કિંમત જણાવી.
પહેલી પૂતળીના કાનમાં તાર નાખતા તે સીધો જ બીજા કાનમાંથી બહાર આવ્યો, તેની કિંમત રૂપિયા એક હજાર આંકી, બીજી પૂતળી કે જેના કાનમાં તાર નાખતા મોઢામાંથી બહાર આવ્યો તેની કિંમત બે હજાર, ત્રીજી પૂતળી કે જેના કાનમાં તાર નાખતાં તે ઉપર મસ્તકમાં જઈ નીચે તરફ વળી અટકી ગયો, તેની કિંમત રૂપિયા સાતહજાર મૂકી. કલાકારે સંતુષ્ટ થઈ શેઠની ચતુરપુત્રીને પારિતોષિક પ્રદાન કર્યું.
શ્રોતાઓનું પણ કંઈક આ પૂતળીઓ જેવું જ છે. જે શ્રોતા એક કાનથી સાંભળી બીજા કાનેથી સાંભળેલું કાઢી નાખે છે તેનું કાંઈ જ મૂલ્ય નથી. જે શ્રોતા કાનેથી સાંભળી મોટેથી બોલી નાખે છે તેનું ખાસ કાંઈ મૂલ્ય નથી પરંતુ જે શ્રોતા કાનેથી સાંભળી, મનમાં ગ્રહી તે વિચારનું મંથન કરી અંતરમાં ઊતારી, સદ્ આચરણ તરફ વળે તે ગુણવાન શ્રોતાનું મૂલ્ય છે અને તે જ શ્રોતાનું જીવન ઊર્ધ્વગામીની બને છે.
જ્ઞાનીઓએ શ્રોતાને ત્રણ પ્રકારના કહ્યા છે, એક પથ્થર સમાન પથ્થરને પાણીમાં ત્રણચાર કલાક નાખી અને બહાર કાઢવાથી તેના પર પાણીની કાંઈ અસર થતી નથી. તેમ કેટલાંક શ્રોતાઓ કલાકોના કલાક સાંભળે પરંતુ તે વાણીનો કાંઈ પણ પ્રભાવ તેના જીવન પર પડતો નથી.
= વિચારમંથન
૧૫૧
