________________
અનાસક્તિના માર્ગે મુક્તિની યાત્રા જેણે સ્વાદ જીત્યો તેણે જગત જીત્યું.
આત્મા અને કર્મનો સંબંધ અનાદિ છે. જૈનદર્શનમાં બતાવેલ આઠ કર્મોમાં મોહનીય કર્થ વધુ પ્રબળ છે. સાત કર્મો તો આત્માના મૂળ ગુણ અને મૂળ સ્વરૂપને માત્ર આવૃત્ત કરે છે. જ્યારે મોહનીય કર્મ આત્માના મૂળ ગુણ સ્વરૂપને વિકૃત કરે છે. આ કર્મના કારણે જીવાત્મામાં વિવિધ મનોવૃત્તિઓ જન્મે છે. જેને જૈન પરિભાષામાં સંજ્ઞા કહે છે.
સંજ્ઞા એટલે વૃત્તિ, સંજ્ઞા એટલે આસક્તિ, આધુનિક મનોવિજ્ઞાન જેને સહજ સ્વાભાવિક મનોવૃત્તિઓનાં નામે ઓળખે છે તેને જૈનદર્શને સંજ્ઞાનું નામ આપ્યું છે. સંજ્ઞાઓના વિશ્લેષણ દ્વારા આસક્તિને સમજવાનું રસપ્રદ થઈ પડશે. આવી દસ સંજ્ઞાઓ છે પરંતુ મુખ્યત્વે ચાર સંજ્ઞાઓ છે. ખાવાની વૃત્તિ અને વિચાર તે આહારસંશા, ડરની લાગણી અને વિચાર તે ભયસંજ્ઞા, જાતીયવૃત્તિ અને વિચાર તે મૈથુન સંજ્ઞા, માલિકી હક્ક, મારાપણાનો વિચાર, મમતા અને આસક્તિ એ પરિગ્રહ સંજ્ઞા.
જન્મ-જન્માંતરથી આ સંજ્ઞાઓના ગાઢા સંસ્કાર આત્મા પર પડેલા હોય છે. બાળક જન્મતાંની સાથે માતાનું સ્તનપાન કરી પોતાનો આહાર મેળવે છે. સ્તનપાન કરવાનું બાળકને શીખવવું પડતું નથી, આ પૂર્વની આહારસંશાનું, સંસ્કારનું પરિણામ છે. ગમે ત્યારે ગમે તેટલું, ગમે તેવું ખાવું રસપૂર્વક. સ્વાદિષ્ટ આહાર, વારંવાર ગમે તે ભોગે ખાવો તે આહાર સંજ્ઞાની આસક્તિનું પરિણામ છે. આ આસક્તિ ભક્ષ્યાભઢ્યનો વિવેક ચૂકવી દે છે. તે હિંસા આદિ અનેક કર્મોનું બંધન કરાવે છે. જ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે કે જ્યાં આસક્તિ ત્યાં ઉત્પત્તિ. જેમાં આપણી આસક્તિ રહી ગઈ હોય ત્યાં જ પછીના ભવમાં આપણે ઉત્પન્ન થઈએ છીએ. આહાર સંજ્ઞાની આસક્તિના પરિમામે ધાન્યના કોઠારોના સૂક્ષ્મ જીવોરૂપે ઉત્પત્તિ કે ખેતરોમાં તિર્થંચરૂપે એટલે પશુ પક્ષી રૂપે ઉત્પન્ન થવાના સંયોગોનું સર્જન કરે છે. માંસાહારમાં આસક્ત જીવ નારકીપણાને નોતરી દુર્ગતિનાં દ્વારે પહોંચી જાય છે.
વિચારમંથન
૧૩9.
