________________
જૈનધર્મચિંતન છે, આનું સ્પષ્ટીકરણ દાર્શનિકોએ અનેક રીતે કર્યું છે. તે સ્પષ્ટીકરણમાં જૈનોની આગવી નિષ્ઠા છે; અને તેને આપણે અનેકાંતવાદને નામે અગર જૈન દર્શનને નામે ઓળખી શકીએ. - કેટલાક દાર્શનિકે કહેતાં કે જીવ અને શરીરનો સંબંધ થવા છતાં તેથી જીવમાં કશે જ વિકાર નથી થતો. જીવતત્ત્વ શાશ્વત છે. જે કાંઈ વિકારે છે તે જીવસંબદ્ધ અચેતન પ્રકૃતિમાં જ થાય છે. જ્ઞાન. આદિ ગુણો પણ જીવના નહિ પણ પ્રકૃતિના જ છે. પુરુષ-પ્રકૃતિનું ભેદજ્ઞાન કે વિવેકજ્ઞાન થતાં પ્રકૃતિ અલગ થઈ જાય છે અને તે જ પુરુષને મોક્ષ કહેવાય છે. અર્થાત સંસાર અને મોક્ષ એ પ્રકૃતિ-જડ તત્ત્વને જ છે, પણ પુરુષમાં આરેપિત છે. પુરુષ તો અપરિણામી નિત્ય છે. આથી વિરુદ્ધ એવા પણ દાર્શનિક હતા, જેઓ કહેતા કે સંસાર કે મોક્ષ જેવી વસ્તુ જ નથી, જીવ પણ શાશ્વત નથી, જડવસ્તુઓના અમુક પ્રકારના સંમિશ્રણથી જીવની ઉત્પત્તિ થાય છે, અને મૃત્યુની સાથે જ જીવની પણ સમાપ્તિ થાય છે. તો તેના પુનર્જન્મના ચક્ર અર્થાત્ સંસારની વાત જ ક્યાં રહી ? અને જો સંસાર જ નથી તો મોક્ષ કેમ ? આ પ્રકારના બને તો ભગવાન મહાવીરની સામે હતા. તેમણે એ બને મતોમાંથી સારતત્વ લઈ લીધું અને અનેકાંતવાદની નિકા કાયમ કરી તેમણે જોયું કે જીવને એકાંત શાશ્વત માનવા જતાં તેમાં વિકારની સંભાવના જ રહેતી નથી. જે વિકારો દેખાય છે અને જે આત્માના છે એમ અનુભવાય છે, તે બધાને આત્માના નથી એમ કહેવાનો કશો અર્થ નથી. જડપ્રકૃતિ પ્રષાર્થ માટે પ્રવૃત્ત થાય અને પુરુષ કેવલ દ્રષ્ટા બન્યો રહે તો પછી એવા પુરુષને પૃથફ માનવાની આવશ્યકતા પણ શી રહે ? એટલે પુરુષને જ વિકારસંપન્ન–અનિત્ય માનવો રહ્યો. બીજી બાજુ, જન્મ અને મૃત્યુ પર્યત જ જે જીવની સ્થિતિ હોય તો પછી જીવોની આ સંસારમાં જન્મજાત જે વિવિધતા દેખાય છે, તેને ખુલાસો મળી રહેતો નથી. અને એ ખુલાસો કર્મને માનવાથી થઈ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
