________________
જૈન સાહિત્યમાં પારિભાષિક શબ્દાવલિમાં ચોથા સ્થાનમાનની ઉપરક સ્વાભાવિક સમૂહન અને પુર્ન સમહૂન છે. પદોમાં દસો, શતો, સહસ્ત્રો અને કોટિઓ આદિનું મહત્વ છે. એક સ્થાને ૭૯૪ સ્થાનમાનોની સંખ્યા (૮૪,૦૦૦,૦૦૦) નિરૂપિત છે. ૪ જ્યાંક ૮૪,૦૦૦,૦૦૦ ને પૂર્વના અનુયોગ દ્વારા સત્રમાં દર્શાવવામાં આવ્યા છે. જેને શીર્ષ પ્રહેલિકા પણ કહેવામાં આવે છે.'
પખંડાગમમાં સ્થાનમાન પધ્ધતિ દ્વારા સંખ્યાઓને નિરૂપિતુ કરવામાં આવી છે. ઉદાહરણાર્થ વિમ્ (ઓપન) અતર સંવ (એકસો આઠ), રિ (કરોડ) ઈત્યાદિપ
તિલોયપાતિમાં અચલાત્મ અથવા (૮૪)* * (૧૦)° વપાનિ ૮૪/૩૧/૯૦ રૂપમાં આપવામાં આવી છે.'
ધવલામાં એનક પ્રકારની સંખ્યાઓમાં નિરૂપાનો ઉલ્લેખ છે. એ સાથે અમાંશત, સહસ્ત્રકોટિ શબ્દોનો પ્રયોગ છે. એક પ્રાચીન તે ગ્રંથમાંથી ૧,૯૮,૦૮,૪૬,૬,૮૧, ને ૬૪,૧૬,૨૦,૦૦,૦૦,૦૦૦, ધવલકારે નિમ્ન રૂપમાં પ્રસ્તુત કર્યો છે. નવા-નવ ભાવ પર નિયા દુર કથા | પથાર વલુળની પણ નો રિ નો *
જૈનાચાર્યો દ્વારા આવશ્યકતાનું સાર આ વિધિ વિકસિત થઈ હોય અને લાગે છે. કેમકે - આવશ્યકતા આવિષ્કારની માતા છે. આશ્ચર્ય છે કે - જે ઋષિમંડલે એનો આવિષ્કાર કર્યો. એમણે પોતાનું નામ આપ્યું નથી. ધવલામાં જે શૈલિઓ આપવામાં આવી છે. તે સંસ્કૃતક સાહિત્યમાં ઉપલબ્ધ નથી.
ઘટાડવા માટે સ્થાનમાન સંકેતના (Place-Values Notation for subtractin) એ એક એવું અનુરેખણ છે જે માંથી એ જ્ઞાતુ થાય છે કે - આ પ્રકારે સ્થાનમાન સંકેતનની તરફ જૈનાચાર્ય આગળ વધ્યા હશે. ઘટાડવાને માટે રિસ શબ્દ અથવા રિ સંકેતનો ઉપયોગ થતો હતો. હસ્તલિપિઓમાં ૦ રૂપમાંક (આને) લેવામાં આવ્યું છે. આ પ્રકારે કોઈ રાશિના અસંખ્યાતમાંથી ૧ ઘટાડવા હોય તો આ રૂપમાં ૦-૦° લખવામાં આવતા હતા. પરંતુ બાદમાં એ સરળ તેમજ રૂપમાં ‘વ છપાવવામાં લાગ્યા. અને છાપેલીની અર્થ સંદષ્ટિથી જ ઘટાડવા માટે સ્થાનમાન સંકેતના સમજાવીશ; અહીં લ લક્ષ છે. જેને ૫, ૪, ૩, દ્વારા ગુણવામાં આવ્યા છે. રાશિ
- સંકેતના લ x ૫ x ૪ x ૩.
લાં ૫ ૪૩
લ x ૫
x ૪ x ૩ – ૧લ
x
به
લા ૫૪૩
લ x ૫
x ૪ x ૩ – ૧૪૫
x
به
લાં ૫૪ ૩
લ
x ૫ x ૪
x
x ૩ – લ
به
૪ ૫
૪ ૪.
લા ૫૫૪૫૩
લ
x
૫
x
૪
x
૭
–
લ
x
૩
૫ ૪ ૩
લ
૪
૫
x
૪
૩
x
–
લ
x
૪
x
૩
૧
-
C; / ૫૪ ૩
લ
૪
૫
x
૪
x
له
–
લ
૪
૫
x
૩
લાં ૫૪ ૩
x
لا
લ ૪ ૫ x ૪ x ૭ – ૨ લ x ૪ x ૭
લાં ૫૪ ૩ લ = ૪ x ૭ – ૧૨
૧૬
લ ૪૫ ૩. ૧. હેમચંદ્ર દ્વારા નિરૂપિત ગાથા, ૧૧૬ ૨. પર્. ૧.૨.૯, ૧.૨.૧૧ વગેરે
તિ.૫. ગાથા. ૪, ૩૦૮ ૪. ધવલા ભાગ, ૩. પૃ. ૯૮,૯૯, ગાથા પર, ગાથા પ૩ પૃ. ૧૦૦
જુઓ, દત્ત (૨૯૩૫) પૃ. ૨૭ વગેરે ૫. ધવલા ભાગ ૩. પૃ. ૨૫૫, ૧, ૨, ૪૫, ૭૧ ૬. અ.સ.ગો.પૃ. ૨૦-૨૧
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
