________________
૧૯૭
* लोकातिगात्मविचारः
અધ્યાત્મોપનિષત્પકરણ-૨/૧૯ जत्थ न विज्जइ, मइ तत्थ न गाहिया ओए अप्पईट्ठाणस्स खेयने, से न दीहे, न हस्से, न वट्टे, न तंसे, न चउरंसे, न परिमंडले, न किण्हे, न नीले, न लोहिए, न हालिदे, न सुकिल्ले, न सुरभिगंधे, न दुरभिगंधे, न तित्ते, न कडुए, न कसाए, न अंबिले, न महुरे, न कक्खडे, न मउए, न गरुए, न लुहए, न उण्हे, न निद्धे, न लुक्खे, न काऊ, न रुहे, न संगे, न इत्थी, न पुरिसे, न अन्नहा, परिने, सन्ने, उवमा न विजए, अरूवी सत्ता अपयस्स पयं नत्थि <-(५/६/१७१-१७२) । तदर्थलेशस्त्वेवम् → शुद्धात्मद्रव्ये न शब्दानां प्रवृत्तिः । न चाऽऽत्मनः शुद्धस्य सा काचिदवस्थाऽस्ति या शब्दैरभिधीयेत । तस्मात् सर्वे स्वराः तस्मात् निवर्तन्ते, तद्वाच्यवाचकसम्बन्धे न प्रवर्तन्ते । तथाहि शब्दाः प्रवर्तमाना रूप-रस-गन्ध-स्पर्शानामन्यतमे विशेषे सङ्केतकालगृहीते तत्तुल्ये वा प्रवर्तेरन् । न चैतत्तत्र शब्दानां प्रवृत्तिनिमित्तमस्ति । अतः शब्दानभिधेया शुद्धात्मद्रव्यलक्षणा मोक्षावस्था । न केवलं शब्दानभिधेया किन्तूत्प्रेक्षणीयाऽपि न सम्भवति, तर्काऽगोचरत्वात् । मनोव्यापारविशेषोऽपि नावगाहते, मोक्षावस्थायाः सकलविकल्पातीत्वात् । ओजः = एकोऽशेषमलकलङ्काङ्करहितः । अप्रतिष्ठानस्य = मोक्षस्य खेदज्ञः = निपुणः । न दीर्घत्व-हस्वत्वादियुक्तः । मुक्तात्मनः तत्सुख-ज्ञानयोर्वोपमा न विद्यते लोकातिगत्वात् । किञ्च न विद्यते पदं = अवस्थाविशेषः यस्य सोऽपदः तस्य पदं = अभिधानं नास्ति, वाच्यविशेषाभावात् । तथाहि- योऽभिधीयते स शब्द-रूप-गन्ध-रस-स्पर्शान्यतरविशेषेणाभिधीयते, तस्य च तदभाव इति <-1 परेषामपीदमभीष्टम् । तदुक्तं योगतत्त्वोपनिषदि → अनिर्वाच्यपदं वक्तुं न शक्यं तैः सुरैरपि । स्वात्मप्रकाशरूपं तत् किं शास्त्रेण प्रकाश्यते ।।७।। <- इति । कण्ठरुद्रोपनिषदि अपि → यतो वाचो निवर्तन्ते निमित्तानामभावतः । निर्विशेषपरानन्दे कथं शब्दः प्रवर्तते ॥२६।। <- इत्युक्तम्। तदुक्तं સકળ વિકલ્પથી રહિત છે. શુદ્ધ આત્મા એક છે, સર્વ કર્મમલકલંકના ચિહ્નથી રહિત છે, મોક્ષને અનુભવવામાં નિપુણ = મોક્ષમય = મોક્ષાનુભૂતિસ્વરૂપ છે, તે દીર્ઘ નથી, હસ્વ નથી, વર્તુલાકાર નથી, ત્રિકોણ નથી, ચોરસ नथी, परिमंडल नथी, श्याम नथी, नील नथी, २७ नयी, पीगो नथी, श्वेत नथी, सुगंधी नथी, घिी नथी,
यो नथी, तोपो नथी, तुशे नथी, पाटो नथी, मीठो नथी, 2 नथी, भू नथी, मारे नथी, ७९ो नथी, १२म नयी, से नथी, स्नि५ नथी, ३१ नथी, 14 नयी, (तने) संग = संयोग नथी, ते खी नयी, ते पु३५
૧ નપુંસક નથી, તે પરિજ્ઞાનયુક્ત છે, સંજ્ઞાનસહિત છે, મુક્તાત્મામાં કે તેના સુખ અને જ્ઞાનની કોઈ ઉપમા વિદ્યમાન નથી, કારણ કે તે લોકાતીત = લોકોત્તર છે. લોકોત્તર પદાર્થને વાસ્તવમાં કોઈક લૌકિક ઉપમા આપીને કોઈની જોડે સરખાવી ન શકાય વળી, તે અરૂપી છે, શુદ્ધ સત્તા સ્વરૂપ છે. તેમ જ પદ = વિશિષ્ટ અવસ્થા આત્માની નથી, તેથી અંત્મા અપદ છે. અપદ એવા આત્માનું કોઈ નામ નથી, કારણ કે તેમાં શબ્દવાચ્ચે કોઈ પણ અવસ્થા નથી રહેતી. તે આ પ્રમાણે :- શબ્દ દ્વારા જેનું પણ પ્રતિપાદન થાય છે તે શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ કે સ્પર્શમાંથી કોઈ પણ વિશેષ ગુણધર્મને આગળ કરીને થાય છે, અને આત્મામાં તો તેવો કોઈ ગુણધર્મ રહેતો નથી. તેથી અનામી એવા આત્માનું કોઈ નામ નથી. <–અન્યદર્શનકારોને પણ આ વાત માન્ય છે. યોગતત્ત્વોપનિષદ્રમાં જણાવેલ છે કે – સ્વાત્મપ્રકાશ સ્વરૂપ તે અનિર્વચનીય પદનું દેવતાઓ પણ વર્ગન કરવા શક્તિમાન નથી તો શાસ્ત્ર વડે તેનો પૂર્ણ પ્રકાશ કેવી રીતે શક્ય હોય ? <–કંઠરૂદ્રોપનિષદમાં જણાવેલ છે કે – પદપ્રવૃત્તિના નિમિત્તો વગેરે ન હોવાના કારણે જેનાથી વાણી પાછી ફરે છે તે નિર્વિશેષ, પ્રકટ આનંદ સ્વરૂપ પરતત્ત્વમાં શબ્દ
