Book Title: Saptabhangiprabha
Author(s): Nemisuri, Shilchandrasuri
Publisher: Jain Granth Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003636/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhar3IprabhA (saptabhaGgyupaniSat ) praNetA : AcAryazrIvijayanemisUriH Jain Educatio interational For Private & Personal L ily Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsanasamrAT-zatAbdIgranthamAlA-puSpa 1 // OM aha~ namaH // sarvatatrasvatatra-zAsanasamrAT-jagadguru-prabhUtatIrthoddhAraka-aneka bhUpAlapratibodhakaprauDhaprabhAva-tapAgacchAdhipati-bAlabrahmacAri-bhaTTArakAcAryazrIvijayanemisUrIzvaraviracitA nyAyavAcaspati-zAstravizAradAcAryazrIvijayadarzanasUrIzvarasaMzodhitA ca saptabhaGgIprabhA aparanAma saptabhaGgayupaniSat prakAzikA : zrIjainagranthaprakAzanasamitiH, khambhAta vi.saM. 2063 I.sa. 2007 . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SAPTABHANGIPRABHA BY ACHARYA SRIVIJAYNEMISOORIJI (JAIN NYAYA ) sampAdanam : kIrtitrayI (c) sarve'dhikArAH svAyattA: prakAzanam : zrIjainagranthaprakAzanasamitiH, khaMbhAta // prathamA AvRtti: saM. 2008 dvitIyA AvRtti: vi.saM. 2063, I.sa. 2007 prataya: 500 mUlyam : rU. 80/ AvaraNam : naineza saraiyA, sUrata / prAsisthAnam : ( 1 ) sarasvatI pustaka bhaMDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda- 380001 ( 2 ) zrIvijayanemisUrIzvarajI svAdhyAya maMdira 12, bhagatabAga, zeTha ANaMdajI kalyANajInI peDhI samIpa, pAlaDI, amadAvAda 380007 dUrabhASa : 26622465 mudraNam : 'kriSnA grAphiksa', 966, nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda - 380013 dUrabhASa : 079-27494393 (ii) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatAbdI samarcanA jaina zAsananA mahAn jyotirdhara zAsanasamrAT AcArya zrIvijayanemisUrijI mahArAjanuM sthAna, aneka dRSTie, ananya ane viziSTa che. sAmAnyataH Adhunika samAjamAM temanI khyAti tIrthoddhAraka temaja Adarza anuzAsaka AcArya tarIkenI che. parantu te to temanA jIvananI anekAneka vizeSatAo paikI be vizeSatAo ja che. A be uparAMta te ozrInI aneka vizeSatAo hatI: teo jIvadayAnA jyotirdhara hatA; saMgha ane samAjamAM saMpa- salAha- samAdhAna vRttinA prakhara puraskartA hatA; vIsarAyelI svAdhyAya ane adhyayananI ucca praNAlikAnA praNetA hatA; seMkaDo saMyamI ane vidvAn ziSyonA guru hatA; kaThora AcArapAlananA AgrahI hatA; temanI dezanApaddhati zAsananI zuddha ane zAstrIya zailIne varelI hatI; suvihita gItArtha jainAcAryonI akhaNDa paraMparAnA teo jaLahaLatA sitArA hatA; zAstra, siddhAnta ane sAmAcArInI vaphAdArI teono svabhAva hato; naiSThika brahmacaryanI sAdhanA ane siddhine varelA teo siddhapuruSa hatA; jaina saMghanA teo netRtvasaMpanna yugapuruSa hatA. TraMkamAM, teonI vizeSatAo amApa hatI. manI ve viziSTa vizeSatAo A hatI : jJAnoddhAra ane zAstrasarjana. A be bAvatothI atyAranA loko bhAgye ja paricita che. AcAryazrIe potAnA munijIvananA prAraMbhika dAyakA omAM zAstronuM gaMbhIra ane UMDuM adhyayana kartuM che. vyAkaraNa, nyAya prAcIna-navIna vanne, kAvya, sAhitya, chanda, alaMkAra, SaDdarzano, jinAgamo temaja vizeSataH zrIharibhadrasUri tathA upAdhyAya yazovijayajInA graMtho, A vadhAMnuM temaNe sAMgopAMga adhyayana kareluM. eTaluM ja nahi, pachIthI A graMthonuM adhyApana paNa varSo sudhI kareluM. ziSyone bhaNAvatI vakhatanI temanI kaThoratA jagajANItI che. A pachI temanI preraNAtmaka bhAvanAthI sthapAyela zrIjaina tattvavivecaka sabhA tathA zrIjaina granthaprakAzaka sabhA jevI khyAtanAma saMsthAonA Azraye, temanA dvArA tathA temanA vidvAn ziSyagaNa dvArA zrIharibhadrasUri, zrIyazovijayajI tathA zrIsiddhasenadivAkarajI ane zrIhemacandrAcArya jevA mahAn zrutadhara bhagavaMtoe racelA zAstragraMthonuM saMzodhana-saMpAdana tathA prakAzananuM mahat kArya thayuM, je vIsamI sadImAM thayela sarvaprathama bhagIratha zrutakArya hatuM. purAtattvAcArya muni zrIjinavijayajIe AcArya zrInA A jJAnakAryane aMjali ApatAM lakhyuM che ke "teo zrI dvArA jaina samudAyamAM sarvaprathama jaina sAhityanA prakAzanano punita prAraMbha paNa vizeSarUpe thayo hato. teozrInA preraNAdAyaka sAhityaprakAzananA zubha prayAsathI ja bIjA bIjA aneka zAstrapremI ane sAhityabhakta niva paNa dizAmA ullekhanIya kArya karatA rahyA che. e rIte jaina dharmanI tathA samyag jJAnanI surakSA tathA prasiddhi karanAra A vIsamI sadInA teo zrI sarvapradhAna munigaNanAyaka yathArtha AcArya banyA hatA. " AcAryazrInuM bIjuM viziSTa kArya hatuM teozrInuM zAstrasarjana. potAnI vilakSaNa sarjakapratibhAnA vaLe teoe lagabhaga soLeka graMthonI racanA karI hatI. jemAM siddhahemacandrazabdAnuzAsanane anusaratA cAreka vyAkaraNagraMtho, tathA jaina tarkagraMtho tathA tenAM vivaraNonA graMthono mukhyatve samAveza thAya che. A graMtho je te samaye prakAzita thayelA hatA, paNa te Aje alabhya ja nahi, ajJAtaprAya paNa che. amuka pustako to mudrita hovA chatAM prApya thatAM nathI ! A amArI kamanasIbInI vAta che. - (iii) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi.saM. 2055mAM zAsanasamrATa AcAryazrInI svargArohaNa-ardhazatAvdInI ujavaNI thaI tyAre saMkalpa karelo ke teozrInA amuka graMthonuM tathA teonA ziSyavRnda-dvArA sarjAyelA amuka graMthonuM navesarathI mudraNa karAvaq. te saMkalpa Aje, teozrInI sUripadazatAbdInA varSAraMbhe sAkAra thaI rahyo che, teno haiye harSa che. prastuta graMthay nAma 'saptabhaGgIprabhA' che. tenuM bIjuM nAma che. 'saptabhaGgIupaniSat'. nAma parathI ja spaSTa che ke syAdvAdadarzanamAM pratipAdita 'saptabhaMgI' viSayaka carcAno A graMtha che. vi.saM. 1979mAM amadAvAdamAM racAyelo A graMtha navyanyAyanI ArUDha paribhASAmAM ane tarkazailImAM saptabhaMgI- vivaraNa karato vilakSaNa graMtha che. digamvara AmnAyAnusArI graMtha 'saptabhaGgItaraGgiNI' (kartA : vimaladAsa)mAM prarUpita, anekAntadarzananI tarkamaryAdAthI viparIta evA vividha muddAogeM tarkapUta khaNDana temaja syAdvAdazailIe te muddAo paratve pratipAdana e A graMthanI viziSTatA che. bIjA paNa dArzanika muddAo viSe khaNDanamaNDana ahIM che. saptabhaGgI vizenA potAnA pratipAdana temaja tarkonA samarthana mATe bIjA paNa-khaNDanakhaNDakhAdya, nyAyakhaNDakhAdya, sammatitarka, syAdvAdaratnAkara vagere dArzanikagranthono temaNe AdhAralekhe upayoga karyo che, tenA saMketo sthAna-sthAne maLe che. A graMthamA sarvaprathama saptabhaMgInA sAta bhAMgA vize carcA karI che. tyAra pachI pR. 37 sudhI pUrvapakSanI sthApanA karI che. ane tyAra bAda aneka tarko, yuktio ane graMthonA AdhAre vistArathI pUrvapakSanuM khaNDana karyu che. pUrvapakSanI dalIlonuM nirasana karatI vakhate te te dalIlo no svapakSanA maMDANamA ullekha karyo che. te sthAno pUrvapakSamA kyAM che tenI noMdha pAdaTIparUpe, yathAzakya zodhIne, karI che. vaLI vimaladAsakRta saptabhaGgItaraGgiNI aMtargata keTalIka vAtonuM paNa nirasana AmAM karavAmAM AvyuM che, te te sthAno paNa te graMthamAMthI zodhIne pAdaTIparUpe mUkyA che / te sthAnonA pRSTha tathA paMkti naMbara noMdhavAmAM, zrIparamazrutaprabhAvakamaNDala, zrImadrAjacandra Azrama, agAsa dvArA zrImad rAjacandra jaina zAstramAlAnA anvaye prakAzita saptabhaGgItaraGgiNI pustakano AdhAra lIdho che. gahana viSaya ane navyanyAyanI paribhASA-zailI, A ve kAraNothI ghaNA prayatna chatAM amo A graMthanAM rahasyono kharo tAga pAmI zakyA nathI, e amArI maryAdAno ame A sthAne ja ekarAra karI laIe chIe. koI vizeSajJano yoga maLe to A UNaparnu nivAraNa karavAnI amArI tamannA tIvra che. __ Ama chatAM, A saMpAdananuM sAhasa karyu cha temAM zAsanasamrATa paramagurubhagavaMta pratyenI bhakti ja mukhya nidAna che. pUjyapAda gurubhagavaMta AcArya zrIvijayazIlacandrasUri ma.nI satata maLatI preraNAe paNa A kAma karavA mATe amane protsAhita karyA che. amArA manda kSayopazamane kAraNe, zAstra-siddhAntathI temaja graMthakAra mahApuruSanA AzayathI viparIta koI saMpAdana thaI gayuM hoya to te mATe amo 'mithyAduSkRta' ApIe chIe. graMthakAra bhagavaMtazrInI eka viziSTatA e paNa jANavA maLI che ke teozrI svayaM kazuM svahaste lakhatA na hatA. teozrI bole ane zAstrIjI ke teonA vidvAn ziSyo lakhe, te rIte temanu zAstrasarjana thatuM hatuM. A bhAvane anurUpa, A pustaka, mukhapRSTha banAvavAmAM AvyuM che, te sujJajanone vidita thAya. vi.saM. 2063 Aso suda-1, kIrtitrayI amadAvAda (muniratna-dharma-kalyANakIrtivijayAH) (iv) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (v) saptabhaGgIprabhA "utpAda-vyaya- - dhrauvyayuktaM sat" Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : Arthika saujanya : zrImahuvA tapagaccha jaina saMgha, mahuvAnA jJAnakhAtAmAthI (vi) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM arhaM namaH // zrIkadambagiritIrthAdhirAjAya namo namaH // sakalalabdhisampannAya zrIgautamasvAmine namo namaH // sarvatantrasvatantra-zAsanasamrAT - sUricakracakravarti - jagadguru tapAgacchAdhipati - anekatIrthoddhAraka - bAlabrahmacAri - bhaTTArakAcArya zrIvijayanemisUrIzvarapraNItA // saptabhaGgIprabhA (saptabhaGgayupaniSat ) // yo'nekAntArthajAtaM karatalaphalavatkevalenA'valokya, tIrthaM prAvartayatsvaM vitatamavitathaM sarvanItyekagamyam / devendrAdiprapUjyaH pravitakaruNaH kSiptaniHzeSakarmA, Apto vIraH sa no'vyAt satatamanugatAn vighnajAlaM vidhUya AptavrAtaikagaNyA nikhilaguNadharA gautamAdyA mahAntaH, pUrvAdhArA yatIndrA mitinayaghaTanAlampaTAH sUrivaryAH / sarve'pyete hRdisthA mama vimalamatiM tattvamArgekaniSThAM, kurvantveSAM prasAdAd bhavatu prakaraNe mAtra vighnapracAraH yenA'kAri janavajo jinamatazraddhAM dRDhAM sUktibhi maitrIM yatra parasparaM guNagaNo nirvighnamApadyata / sa zrImAn gururatra vRddhivijayo bhaktyA'tinamre mayi, ziSye nemyabhidhe vivekacaturAM kuryAnmatiM saMsmRtaH bahvarthA pratibhaGgamanyaghaTanAdakSA vyapekSoktitaH, kvaiSA mAnanayapracAracaturA gIH saptabhaGgI prabhoH / kvaiSA me matirakSarArthabhajanAdakSA'titanvI yato, yogaH syAdanayostathA'pi jayatAt syAdvAda eSa prabhoH 11911 // 2 // 113 11 11811 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA astitvAdiguNapradhAnabhajanAM svIkRtya sarvArthagAM,' yAmAzritya vijRmbhate matimatAM syAdvAdinAM bhAratI / jijJAsAnikaraM nirasya vizadAmAtanvatI saddhiyaM vijJAnAM mitinItibhAvasubhagAM tAM saptabhaGgI vuve / / 5 / / iha hi tattvajijJAsUnAM nirAkAGkSArthapratipattaye zabda eva pramANeSu prAgalbhyamAvahati / sa ca syAdastyeva ghaTa: 1, syAnnAstyeva ghaTaH 2, syAdastyeva syAnnAstyeva ca ghaTaH 3, syAdavaktavya eva ghaTaH 4, syAdastyeva syAdavaktavya eva ca ghaTa: 5, syAnAstyeva syAdavaktavya eva ca ghaTaH 6, syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ca ghaTa 7, iti vAkyasaptakasamAhArasvarUpasaptabhaGgIbhAvamApanna eva syAdvAdiprayuktaH pratipAdyasya nirAkAGkSaparipUrNArthabodhamAdhAtuM prabhavati / yataH pratipAdyasyA'jJAnasaMzayaviparyayanirAsArthameva vAkyaM prayujyate, nA'nyathA / tatra ghaTe'stitvasvarUpamajAnAnaM prati yadi ghaTo'stItyetAvanmAtraM prayujyate tadA'pekSokterabhAvAt tataH sarvaprakAreNA'stitvameva ghaTasya nizcinuyAt pratipAdyaH / na ca tathA'stitvaM ghaTe varttate / tathA sati ghaTatvAdisvarUpeNeva paTatvAdipararUpeNA'pi ghaTasyA'stitve ghaTasya sarvAtmakatvaprasaGgaH / na hi paTAdInAM paTAdisvarUpatA paTatvAdinA'stitvamantareNA'nyA / ApAdanaM ca ghaTo yadi paTatvAdinA'stitvavAn syAt, paTAdyAtmakaH syAt, paTAdivat / na ca, ghaTo'stItyanena yathA ghaTatvAdinA'stitvaM na pratipAdyate tathA paTatvAdinA'stitvamapIti sAmAnyato'stitvameva ghaTasya tena nizcinuyAt pratipAdyaH / taccA'vAdhitameveti vAcyam / yato ghaTo'stItyanena ghaTe sAmAnyato'stitvasya jJAne tasya kathaJcidastitva-sarvathAstitvayoH sAdhAraNatayA sAdhAraNadharmajJAnasya saMzayakAraNatvena ghaTaH kathaJcidasti naveti saMzayaH syAt / saMzayasya ca jijJAsAM prati kAraNatvena jijJAsA'pyavAdhitaprasaraiva / na ca svasya jijJAsAM tadabhilApakapraznavAkyamantareNa pratipAdyaH pratipAdakaM jJApayituM zaknotIti pratipAdyasya praznaH pravartata eva / praznena ca tathAvidhena jijJAsAvizeSamavagamya pratipAdakastAdRzamevottaravAkyaM prayoktumarhati yAdRzena tenoktajijJAsAkAraNasaMzayanivRttiH syAt / evaM ca ghaTaH syAdastyeveti prathamabhaGgaH prayoktavyaH / ___ yena rUpeNA'stitvaM tenaiva rUpeNa nAstitvaM mA prasAkSIditi tannivRttaye evakAro'vadhAraNArthakaH prayoktavya eva / prathamabhaGgena ca kathaJcidastitve'vadhRte kathaJcidastitva-sarvathAstitvakoTikasya saMzayasyonmUlane'pi kathaJcinnAstitva-sarvathAnAstitvakoTikasya saMzayasyA''virbhAvaH syAdeva / atha kathaJcidastitvanizcayo yathA saMzayanizcayasAdhAraNasarvathAstitvaviSayakajJAnatvAvacchinnaM prati prativandhakastathA saMzayanizcayasAdhAraNasarvathA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA nAstitvaviSayakajJAnatvAvacchinnaM pratyapi / na hi sambhavati kathaJcidasti ghaTaH sarvathA nAstIti ca, sarvathetyanena yena rUpeNA'stitvaM tadrUpasyA'pyupagrahAt / kathaJcinnAstitva-sarvathAstitvakoTiko'pi saMzayo na sambhavati, sarvathAstitvajJAnaM prati kathaJcidastitvanizcayasya prativandhakatvAdeva / vidhineSadhayorekAnavacchedakasyA'parAvacchedakatvaniyamato yadUpasyA'stitvAvacchedakatvaM na bhavati tadrUpasya nAstitvAvacchedakatvAvagamasambhavAdekarUpeNA'stitvasyA'vagatau tadanavacchedakarUpeNa nAstitvasyA'vagamasambhavena tadarthaM syAnnAstyeveti bhaGgaprayogasyA'natiprayojakatvAt / na ca, syAnnAstyeva ghaTa iti dvitIyabhaGgaH prathamabhaDnena saha tadutthApitAkAGkSAnivartakatvAdirUpamekavAkyatvaM nA''tmasAtkaroti, kintu svatantra evA'yaM bhaGgaH / syAdastyeveti prathamabhaGgajanyavodhasya niyatapUrvabhAvaM nA'pekSata iti kathaJcinnAstitva-sarvathAnAstitvakoTikena saMzayena sambhavinA jijJAsApraznavizeSayoH sambhavAt praznavizeSajJAnAcca nA'syA'vatArAsambhava iti vAcyam / tathA sati, syAdastyeveti prathamabhaGgAnantaraM dvitIyabhaGgo yathA syAnnAstyevetyevaMrUpeNa pravartate tathA syAnnityameva syAdinnamevetyAdirUpeNA'pi pravarteteti niyAmakAbhAvAt sahasrabhaGgItvAdiprasaktyA saptabhaGgItvavyAkopaH / na caivaMvidhasahasrabhaGgItvAdyAliGgitAdapi vAkyAnnirAkAGkSo bodhaH, vastuni dharmANAmanantatvena yadyaddharmANAM nirNayo nA'jani tattaddharmaprakArakasaMzayato jijJAsAvizeSotpatterapratihatatvAt / evaM syAnnAstyeveti dvitIya bhaGgapravRtteH kathaJcidupapAdane'pi syAdastyeva syAnnAstyeva ceti tRtIyabhaGgapravRttirupapAdayitumazakyA, kathaJcidastitvasya prathamabhaDrena kathacinnAstitvasya ca dvitIyabhaGgenA'vadhAraNe tadanatiriktasya kramArpitatadubhayasya saMzayAsambhavena jijJAsApraznayorasambhavAt / yadi ca saMzayAnurodhena kramArpitatadubhayamatiriktamevetyabhyupagamyate tadA kramArpitatvarUpaM vizeSaNameva tatra na ghaTate / na [bhayatvena rUpeNaikasvarUpasya tasya kramArpaNam, ekasya kramArpaNAbhAvAt / kiJca, tRtIyabhaGgapratipAdyasya kramArpitatadubhayasyA'tiriktatve yathA'stitvasyA'pekSAnimittamanyad nAstitvasya cA'pekSAnimittamanyat tathA tadubhayasyA'pyapekSAnimittamanyat syAt, na caitadiSTam / na cA'vacchedakasaMvalitasyaivA'stitvasya nAstitvasya cobhayasvarUpe praviSTatvena tata eva tadukteH sApekSoktitvasambhavAnnA'pekSAnimittAntarasyA''vazyakateti vAcyam / evaM satyubhayasya pratyekAnatiriktatvasyaiva svahastitatvAt tathA ca pratyekanizcaye kathaM tadubhayasaMzayaH ? / na ca, tRtIyabhaGge kramArpitatvamadhikaM bhAsate, na ca tasya pUrvaM nizcaya iti tadviziSTasyobhayasya saMzayopapattiriti vAcyam / pratyekaM pRthagvacanena prAdhAnyena pratIyamAnatvata eva kramArpitatvasya sambhavena tadbodhakapadAbhAvena tRtIyabhaDnena tasya vodhAbhAvena svarUpata eva tasyopayuktatvena tatsaMzayasya tRtIyabhaGgAprayojakatvAt / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA na ca pratyekaM kathaJcidastitvanAstitvayornizcaye'pyubhayatvenA'nizcayAt tadrUpeNa saMzayaH syAt, ekarUpeNa tannizcayasya rUpAntareNa tatsaMzayaM pratyapratibandhakatvAditi vAcyam / 4 vodhakapadAbhAvenobhayatvena rUpeNA'stitvanAstitvavodhasya tRtIyabhaGgato'jAyamAnatvenobhayatvena rUpeNa tatsaMzayasya tadananuguNatvAt samuccayArthakena cakAreNa tRtIyabhaGgapraviSTenobhayatvasyA'vabodhanasambhave vobhayatvAzrayaikadharmanizcayasyobhayatvAzrayadharmAntaranizcayakAlInasyobhayatvena rUpeNa taddharmaprakArakasaMzayaM prati pratibandhakatvasyA'nubhavAtItatve'pyubhayatvAzrayadharmAntaranizcayakAlInasya tasya tathAvidhasaMzayaM prati nizcayaviziSTanizcayatvena pratibandhakatvasyA'nubhUyamAnasyA'pa [SpalapitumazakyatvAt 1 sahArpitasvarUpapararUpAdivivakSAto yo'yaM syAdavaktavya eva ghaTa iti caturtho bhaGgaH pravartate so'pi na yuktiyuktaH, tadviSayatayA'bhimatasya kathaJcidavaktavyatvasya dharmAntaratayaiva svIkAreNa tatsaMzaye prathamabhaGgAdijanyatattadarthanizcayasyA'pratibandhakatve'pi tathAvidhAvaktavyatvasya vidhirUpatvapratiSedharUpatvAnyatarAnAspadatvena tatpratipAdakacaturthabhaGgaghaTitasamudAyAtmakasaptabhaGgayAH prAznikapraznajJAnaprayojyatve sati ekavastuvizeSyakAviruddhavidhipratiSedhAtmakadharmaprakArakabodhajanakasaptavAkyaparyAptasamudAyatvarUpasaptabhaGgIlakSaNavaidhuryAt / na ca, vaktavyatvapratiSedharUpatvenA'vaktavyatvasya vidhipratiSedhAnyatarAnAtmakatvamevA'siddhamiti vAcyam / yaddharmasya vidhipratiSedhakalpanayA yA saptabhaGgI, tasyAM taddharmavidhipratiSedhAtmakadharmabodhakavAkyaghaTitatvasyaivoktalakSaNAbhipretatvenA'stitvasya vidhiniSedhakalpanayA pravRttAyAH saptabhaGganyA ghaTakasya vAkyasyA'stitvasya yo vidhiH svarUpam, astitvasya yo niSedho nAstitvaM, tadanyataraprakArakabodhajanakatvamevocitam / avaktavyatvaM ca nAstitvasya vidhinA'rpitasya pratiSedha iti tatpratipAdakabhaGgaghaTitasaptabhaGgayA uktasaptabhaGgIlakSaNavaidhuryaM syAdeva / yadi ca vaktavyatvamastitvena nAstitvena vA'bhidheyatvaM taccA'stitvasya svarUpe nAstitvasya svarUpe vA paryavasyatIti tanniSedharUpatayA'vaktavyatvasya na prakRtadharmavidhiniSedhAnyatarAtmakatA'siddheti vibhAvyate, tadA prastutadharmavidhiniSedhayornizcayasyA'nantarabhaGgena sadbhAve'vaktavyatvasya saMzayAbhAvAdeva na turyabhaGgapravRttirupapadyate, seyamubhayataH pAzA rajjuH / evaM paJcamaSaSThasaptamabhaGgA api tatpratipAdyadharmaviSayakasaMzayAsambhavena jijJAsApraznayorabhAvAdavatArayitumazakyA iti ced, maivam / yataH pratipAdyasya syAdastyeveti prathamabhaGgajanyAnvayavodhAnantaraM nAstitvasaMzayajijJAsAtaH prazne sati tajjJAnAt syAdvAdinA tatsaMzayanivRtyarthaM syAnnAstyeveti dvitIyabhaGgaH prayoktavyaH / tatazca Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA pratipAdyasyA'nvayavodhAnantaraM kramArpitAstitvanAstitvobhayasaMzayajijJAsAtaH prazne sati tajjJAnAt syAdastyeva nAstyeva ceti tRtIyabhaGgaH prayoktavyaH / ityevaM krameNa turyapaJcamaSaSThasaptamabhaGgAnAM pravRttimAzritya yadyuktasaptabhaGgasamAhArAtmikA saptabhI syAt tadoktadizA'kramikasaMzayApAkaraNatastasyA apAkaraNaM syAdapi / yadA tu kathaJcidastitvAdInAM dharmANAM saptavidhatvAt kathaJcidasti navA kathaJcinnAsti navetyAdyAkArakaH samUhAlambanAtmaka eva pratyekaM saptadharmANAM saMzayaH pratipAdyasya sambhavati, tatazca saptadharmajijJAsayA tadavabodhakapraznavAkyatastajjJAnAt syAdvAdinA tatsaMzayanivRttyarthaM prayujyate saptabhaGgI, tadA sA nirAbAdhaiva / na ca, "dharmAH sattvAdayaH sapta, saMzayAH sapta, tadgatAH jijJAsAH sapta, sapta syuH, praznAH saptottarANyapi " || iti vacanAt saMzayajijJAsApraznAnAnAM saptatvaM pratIyate, tasyoktadizA saptabhaGgyupapAdane virodhaH syAditi vAcyam / saMzayAdInAM hi saptatvaM na saMzayatvAdyavAntarajAtivailakSaNyaprayuktaM, jJAnatvAvAntarapratyakSatvaparokSatvavailakSaNyaprayuktaM, jJAnadvaividhyamivA'nabhyupagamAt / nA'pi vyaktibhedaprayuktaM tathA sati dharmANAM saptavidhatvAbhAve'pyekasyA'pi dharmasya kAlabhedenaikasyaiva puruSasyaikadA'pi nAnApuruSANAM saptAnAM saMzayAdivyaktInAM sambhavena sattvAdInAM dharmANAM saptavidhatvaprayuktaM saMzayAnAM saptatvamuktavacanapratipAdyamacaturasraM syAt / kintu svaprakArIbhUtadharmasaptatvaprayuktameva vAcyam / tacca samUhAlambanasaMzayasya svarUpata ekatve'pi nirAbAdhameva / evaM jijJAsApraznayorapi / ata evottarottarabhaGgAnAM pUrvapUrvabhaGgAnantaryamapyupapadyate / bhaGgAnAmavyavahitapUrvAparIbhAvAbhAve tu saptabhaGgayA aviruddhavidhipratiSedhAtmakadharmasaptakaprakArakasamuccayabodhasyopapattaye'bhimatasya mahAvAkyatvasya vyAkopaH syAt / na ca syAdastyeveti vAkyajanyabodhAnantarameva nAstitvasaMzayo yadi syAt tadA tato jijJAsAdidvArA syAnnAstyeveti dvitIyabhaGgAvatAre tayorniyataH pUrvAparIbhAvo yujyate / evaM dvitIyatRtIyabhaGgAdyorapi / yadA tu samUhAlambanasaMzayAdita eva saptabhaGgAH prayujyante, tadA bhaGgAnAM pUrvAparIbhAvaniyAmakasya kasyacidabhAvAd yathA syAdastyeveti bhaGgaprayogAntaraM syAnnAstyeveti bhaGgaH prayujyate tathA syAnnAstyeveti bhaGgaprayogAnantaraM syAdastyeveti bhaGgaH prayujyeta, evaM bhaGgAntarANAmapi pUrvAparIbhAve vinimayo'pi syAt, uttaravAkyaprayogamUlasya praznajJAnasya pUrvameva vRttattvAditi vAcyam / niSedhajJAnaM prati pratiyogijJAnasya kAraNatvena pratiyogijJAnavidhayA syAdastyeveti bhaGgajanyabodhasya syAnnAstyeveti bhaGgajanyabodhaM prati kAraNatvena tayoH phalayorniyamena paurvAparye tatkAraNayorbhaGgayorapi paurvAparyasya nyAyyatvAt / na hi bhaGgayoH paurvAparyamantareNa tajjanyabodhayoH paurvAparyaM nirvahatIti sahArpitasvarUpapararUpAdi Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA vivakSAyAmastitvanAstitvayorubhayorapi yugapatpradhAnabhAvena vaktumazakyatvato yo'yaM turyabhaGgapratipAdyo'vaktavya tvanAmA dharmastasya vidhiniSedhobhayAzritatvena dharmadharmiNorabhedamAzritya vidhiniSedharUpatvaM syAdeva / astitvanAstitvayoravaktavyatvAdeva tadAzrayasyA'pyavaktavyatvamiti vidhiniSedhakalpanAtmikAyAM saptabhaGgayAM yujyata evA'vaktavyatvapratipAdakasya turyabhaGgasya pravezaH / kiza, vAkyasya parArthAdhigamaphalakatvena yathA parasya saMzayanivRttyarthaM prayoktavyatvaM tathA parasyA'jJAnanivRttyarthamapi prayoktavyatvam / sattvAdipratyekadharmavidhiniSedhamukhAzca dharmA yataH sapta, tato'jJAnamapi saptadhaivA'tastannivartakavAkyamapi saptadhaiva / evaM dharmANAM saptavidhatvAt tatra vAdinAM vipratipattayo'pi sapta, tannivartakavAkyAnyapi saptetyevaMrItyA'pi saptabhaGgI sUpapAdA / na cA'jJAnavipratipattinirAsArthamapi saptabhaGgIvAkyasyA'bhyupagame tatra pradarzitasaptabhaGgIlakSaNaghaTakasya prAznikapraznajJAnaprayojyatve satIti vizeSaNasyA'bhAvAdavyAptiruktalakSaNe doSaH / na coktadoSavyapohAya satyantaM nopAdeyamiti vAcyam / __ "praznavazAdekatra vastunyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhanI" iti cirantanoktAvuktArthakapraznavazAdityupAdAnavalAt tasya tallakSaNaghaTakatvAvadhAraNAditi vAcyam / "yadyapi satyantanivezasyA'tivyAptyAdidoSavArakatvaM na sambhavati tathA'pi pratipAdyapraznAnAM saptavidhAnAmeva sadbhAvAt saptaiva bhaGgA iti niyamasUcanAya tannivezanam iti granthena'1 vimaladAsenA'vyAptyativyAptyasambhavAbhidhalakSaNadoSAvArakatvena tasyA'vazyopAdeyatvasyA'rthataH pratikSepAt / pratyuta hetorvyabhicArAdyavArakavizeSaNaghaTitatve lakSaNasyetarabhedAnumitiprayojanakatvapakSe vyarthavizeSaNaghaTitatvena vyApyatvAsiddhidoSamurIkurvato naiyAyikAdIn prati satyantaghaTitamuktalakSaNaM pradarzayitumapyazakyam / yadi ca lakSyabhede lakSaNabheda AvazyakaH, lakSyA cA'tra saptabhaGgI, sA yadyapi svarUpato'bhinnA tathA'pi prayojanabhedAdinnA ekA saMzayanivartikA, dvitIyA'jJAnanivartikA, tRtIyA viparyayanivartikA / ekasyA api tattatprayojanopadhAnataH kathaJcid bhedo na viruddhaH / evaM ca saptabhar3IsAmAnyalakSaNe satyantaM nopAdeyaM, prayojanAbhAvAt, ajJAnAdinivRttyuddezapravRttAyAmavyAptezca / upAdeyaM ca tatsaMzayanivRttiphalakasaptabhaGgIvizeSalakSaNe / anyathA'jJAnAdinivRttyuddezapravRttAyAM tasyAmativyApteH / evaM ca saptabhaGgIvizeSalakSaNe satyantasya vyabhicAravArakatvena na vaiyarthyamiti vibhAvyate, tadA'stu saptabhaGgIvizeSamuddizyaiva praznavazAditi cirantanAnAmuktiH / yatra caikasya pratipAdyasya saMzayo'nyasyA'jJAnaM tRtIyasya ca viparyayastatra tAnuddizya pravRttAyA ekasyA eva saptabhaGganyA uktaprayojanatrayopadhAyakatvena pratyekaM saptabhaGgItrayalakSaNayoge'pi na tattallakSaNasyA'tivyAptiH, tasyA lakSaNatrayalakSyatAyA uktadizA'bhyupagame 1. saptabhaGgItaraGgiNI pR. 4 paM. 7 / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA kSatyabhAvAt / yadi ca prayojanabhede'pi svarUpasyA'vizeSAnna saptabhaGgItrayakalpanA yuktimatI, navA svarUpavyavasthApakatvasya lakSaNalakSaNasya prakRte satyantavinirmukte'pi lakSaNe nirAvAdhena tadanupayogivizeSaNamupanivezya lakSaNabhedakalpanA'pi yuktA, iti bhavati parIkSakANAM matiH; tadA satyantAnupAdAne'pi na naH kiJcidapacIyate / yadi ca saptabhaGgayAH prAznikapraznajJAnaprayojyatvapakSe tattadgranthaparyAlocanayA saMzayajijJAsApraznAnAM saptavidhatvaM na prakAragatasaptatvamAtraprayuktaM kintu svarUpabhedaprayuktamapIti nizcIyate, evaM ca samUhAlambanAtmakasaMzayAdikamAdAyopapAditA saptabhaGgI na RjumatInAmAnandavidhAyinI, bhaGgAnAM saMzayAdinA parasparaM vyavadhAne'pi punaravyavadhAnenopasthitikalpanayA saptabhaGgIbhAvamApannAnAM samuccayAtmakabodhajanakatvameva ca teSAmanumatamiti vibhAvyate, tadA tattadraGgajanyAnvayabodhAnantaraM bhaGgAntaraprayojakasaMzayAdhutpattirapItthaM vibhAvyatAm / tathA hi - syAdastyeva ghaTa iti prathamabhaDrenotpanno nirNayaH svarUpeNa ghaTatvAdinA'stitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAko ghaTatvAdinA nAstitvaniSThAprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkabuddhitvAvacchinnaM prati prativandhako, na tu pararUpeNa paTatvAdinA nAstitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkabuddhitvAvacchinnaM prati / evaM ca tadanantaraM pararUpeNa ghaTo nA'sti naveti saMzayaH syAdeva, tasya pararUpAvacchinnanAstitvaniSThaprakAratAkasya svarUpAvacchinnanAstitvaniSThaprakAratAkatvAbhAvenoktapratibadhyatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAt / yadyapi pararUpeNA'sti naveti saMzayo'pi dvitIyabhaGgaprayojakaH, tathA'pi tasyA'pi pararUpeNA'stitvaniSThaprakAratAkatvaM pararUpeNa nAstitvaniSThaprakAratAkatvaM ca, na tu svarUpAvacchinnanAstitvaniSThaprakAratAkatvam, ityuktaprativadhyatAvacchedakadharmAnAkrAntatvenotpattirnirAbAdhaiva / na ca, ghaTatve nAstitvaprakArakanizcayo yathA ghaTatvena nAstitvaprakArakabuddhiM prati prativandhakastathA paTatvAdinA'stitvaprakArakabuddhiM pratyapIti paTatvAdinA'stitvaprakArakavuddhitvamapi tatpratibadhyatAvacchedakam / tasya paTatvena ghaTo'sti navA, paTatvena ghaTo nAsti navetyubhayatra sattvena pratibadhyayostayorna prathamabhaGgajanyabodhAnantaramutpattisambhava iti vAcyam / yato ghaTatvenA'stitvasya paTatvenA'stitvaM nA'bhAvarUpaM, yena tajjJAnasya tadabhAvajJAnavidhayA ghaTatvenA'stitvanizcayasya pratibadhyatvaM syAt / yadyapi ghaTatvapaTatvayoH parasparAbhAvavyApyatvena tadavacchinnAstitvayorapi parasparAbhAvavyApyatvamiti kRtvA ghaTatvenA'stitvanizcayasya tadabhAvavyApyavattAnizcayamudrayA paTatvenA'stitvabuddhiM prati prativandhakatvaM, tathA'pi svarUpasatastadabhAvavyApyatvasya na pratibandhakatopayogitvaM, vastutastadabhAvAvyApyasyA'pi tadabhAvavyApyatvena grahe tannizcaye pratibandhakatvasya tadabhAvavyApyasyA'pi tattvenA'grahaNe tannizcaye pratibandhakatvAbhAvasyaiva cA'nubhUyamAnatvAt / kintu jJAtasya tasya tattvaM vAcyam / syAdastyeva ghaTa iti nizcaye ca bhAsamAnaM ghaTatvenA'stitvaM na paTatvenA'stitvAbhAvavyApyatvena Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA bhAsate / tathA sati paTatvenA'stitvAbhAvavyApyaghaTatvenA'stitvavAn ghaTa iti prathamabhaGgajanyo bodhaH syAd, na caivamupeyate, iti na tadabhAvavyApyavattAnizcayamudrayA'pi pratibandhakatvamiti pUrvapradarzitasaMzayaH syAdeva / ___ na ca, syAdastyeva ghaTa iti prathamabhaDnenaivakAraghaTitenA'vadhAraNArthaH pratIyate, tathA ca ghaTatvenA'stitvasya virodhi yathA ghaTatvena nAstitvaM tathA sarvathA'stitvamapIti tadvyavacchedapratItau tadantargatatayA paTatvenA'stitvavyAvRttirapi pratIyate / ataH prathamabhaGgajanyavodhasya paTatvenA'stitvAbhAvaprakArakanizcayatvena rUpeNa paTatvenA'stitvaprakArakavuddhitvAvacchinnaM prati prativandhakatvena tatsadAve kathamuktasaMzayollAsa iti vAcyam / sarvathA'stitvaM hi na pratyekaM tattadrUpAvacchinnAstitvAnyatamarUpaM, yena tadvyavacchedapratItau paTatvenA'stitvavyavacchedo'pi pratIyeta, ghaTatvenA'stitvasyA'pi tAdRzAnyatamAntargatatvena ghaTatvenA'stitvasya bodhe tadvyavacchedabhAnasyA'sambhavAt, kintu svapararUpAdisarvaprakArAvacchinnamastitvaM pratyekaM tattadrUpAvacchinnAstitvasamudAyo niravacchinnamastitvaM vA, na caitattritayamapi paTatvenA'stitvasya vyApakaM, paTatvenA'stitvAzraye paTe teSAmabhAvAt / samudAye yadyapi pratyekaM samudAyisvarUpaM praviSTaM, tathA'pi samudAyatvenaiva rUpeNa tadvyavacchedaH pratIyate, na tu pratyekagatatattadasAdhAraNarUpeNa / ekasya kasyacit samudAyinaH sattve'pi samudAyAbhAvasya sattve virodhAbhAvena samudAyatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratAkanizcayasya pratyekaM tattaddharmAvacchinnaprakAratAkabuddhitvAvacchinnaM pratyapratibandhakatvena noktarItyA'pyuktasaMzayotpattiH pratiroddhaM zakyA / tathA ca paramparayA prayojakasya saMzayasya sambhavAd dvitIyo bhaGgaH syAdeva / tRtIyabhaGgapratipAdyasya kramArpitakathaJcidastitvakathaJcinnAstitvobhayasya kathaJcidastitvakathaJcinAstitvAbhyAM kathaJcid vyatiriktatvena tabuddhitvasya tadabhAvabuddhitvasya vA'stitvanizcayasya nAstitvanizcayasya vA prativaddhyatAnavacchedakatvena prathamadvitIyabhaGgAbhyAM pratyekamastitva-nAstitvanizcayayoH krameNa vRttatve'pi tadanantaraM kramArpitAstitva-nAstitvobhayaprakArakasaMzayasyotpattinirAbAdhaiva / ___ na ca, prathamadvitIyabhaGgajanyabodhayonizcayaviziSTanizcayatvena pratibandhakatvaM sambhavati, tadabhAvAvacchedakatayA gRhItadharmanizcayasyaiva tadabhAvagrAhakatvena nizcayaviziSTanizcayatvena pratibandhakatvasyorarIkRtatvena tasya prathamabhaGgenA'stitvasya dvitIyabhaDnena nAstitvasya vA kramArpitAstitvanAstitvobhayAbhAvAcchedakatayA'gRhItatvena prakRte'sambhavAt / maNimantrAdinyAyena prativandhakatA'tra tadA syAd yadi prathamadvitIyabhaGgajanyavodhAnantaraM tAdRzasaMzayAnutpattiravigAnena pratItA syAt, yathA maNyAdisamavadhAne dAhAnutpattiH, na caivam / kiJca nizcayaviziSTanizcayatvena tatraiva prativandhakatA yatraikakAlAvacchinnaikAdhikaraNavRttitvasambandhena nizcayavaiziSTyaM dvitIyanizcaye vartate / prakRte ca dvitIyabhaGgajanyavodhakAle prathamabhaGgajanyavodhasyA'bhAvena tAdRzavaiziSTyameva na sambhavatIti / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA caturthabhaGgapratipAdyasya tvavaktavyatvasya dharmAntaratayaivorarIkAreNa tatsaMzayaM prati tRtIyabhaGgajanyabodhasya kathamapi pratibandhakatvAsambhavena tadutpattikrameNa caturthabhaGgAvatAraH sughaTaH / evaM paJcamAdibhaGgotthApakAH saMzayAH sUpapAdA iti dik / viyaM saptabhaGgI tadA syAd yadyastitvAdidharmANAM saptavidhatvameveti niyamaH syAt / na cA'yaM niyamaH sambhavati, tattadbhaGgapratipAdyatayA'bhimatAnAmastitvAdidharmANAmeva nirvaktumazakyatvAt, nyUnAdhikasaGkhyAbhAvAbhAvAcca / tathA hi yathaivaikAntatattvavAdibhirye ye dharmA abhyupagamyante tathaiva te te dharmA yadyanekAntavAdinA'pi tena tena bhaGgena saptabhaGgIghaTakena pratipAdyante tadA'nekAntavAditvaM tasyA'caturasrameva syAt / ata ekAntavAdyanabhyupagataprakAreNaiva te te dharmAstattadvaGgapratipAdyA ityAstheyam / 9 - itthaM ca prathamabhaGgArtha eva tAvadvicAraNIyaH / tatra syAdastyeva ghaTa ityasya nipAtAnAM dyotakatvaM vAcakatvaM vetyubhayathA'pyanekAntAvabodhakena syAtpadenA'pekSAnimittasya ghaTatvAderupasthApanato ghaTatvAvacchinnAstitAvAneva ghaTa ityarthaH pratIyate / tatra kiM tAvadastitvam ? na tAvad vRttitvaM, tathA satyekAntavAdibhirapi vRttitvAdInAM sAvacchinnatvasyorIkAreNa tato'vizeSaprasaGgaH / na hi ghaTe yA bhUtalAdinirUpitA vRttitA sA na ghaTatvAvacchinneti naiyAyikAdInAmapyupagamaH / vRttitvasya ca sanirUpakatvena nirUpakavizeSApuraskAreNa tadbodhasyA'paripUrNatve saptabhaGgIto'pi samUhAlambanastadviSayako vodho'paripUrNa eva syAditi vidhiniSedhakalpanayA'stitvAdeH nirAkAGkSAvavodhArthaM saptabhayupAsanaM prayAsamAtramApadyeta / kiJca, vRttitvarUpAstitvasya saMyogena ghaTAdyadhikaraNaM yadbhUtalAdi, tAdAtmyena ghaTAdyadhikaraNaM vA yanmRdAdi tannirUpakameva, na tvavacchedakam / evaM ca svadravyeNa ghaTo'styeva svakSetreNa ghaTo'styevetyatra ca svadravyAvacchinnatvasya svakSetrAvacchinnatvasya ca vRttitve bAdhAd bodhAnupapattiH / na ca tatra svadravyanirUpitaM svakSetranirUpitaM ca vRttitvaM pratIyate iti vAcyaM / tathA sati tadbodhikA saptamyeva syAt, na tRtIyA / paramatAdavizeSo'trA'pi, ghaTaniSThavRttitvasya bhUtalAdinirUpitasyaiva parairupagamAt / etena svakAlena svakAle vA'stItyapi pratyuktam / dezanirUpitavRttitAyAM kAlasya, kAlanirUpitavRttitAyAM dezasya cA'vacchedakatvasya parairapyupagamAt / kiJca, kSetranirUpitavRttitva- dravyanirUpitavRttitva-kAlanirUpitavRttitvAnAM nirUpakabhedAdavacchedakasambandhabhedAcca parasparaM bhinnatve'pi teSAM sarveSAM ghaTatvAvacchinnatvena ghaTatvAvacchinnavRttitAto na bhedo, na vA ghaTatvAvacchinnA vRttitA tebhyo'nyA kAcit samastIti ghaTatvAvacchinnavRttitvapratipAdakabhaGgaghaTitasaptabhaGgayA bhUtalAdivRttitvapratipAdakabhaGgaghaTitasaptabhaGgIto gatArthatA / na ca yadeva ghaTe vRttitvaM ghaTatvAvacchinnaM tadeva bhUtalAdinirUpitamapi parantvekasyAM saptabhaGgayAM ghaTatvAvacchinnatvena pratIyate'nyasyAM ca bhUtalAdinirUpitatvena pratIyate tena tena rUpeNa svarUpata ekasyApi Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 saptabhaGgIprabhA vRttitvasya bheda iSyata eveti vAcyam / syAdevaM yadi sAvacchinnAnAM sanirUpakANAM ca pratItiravacchedakaM nirUpakaM cA'viSayIkRtyA''tmAnamAsAdayet, na caivam, anyathA'vacchedakAdyavavodhakasyAtpadAprayoge'pi vastuto yaddharmAvacchinnatvAdyAliGgitaM yadvRttitvaM tattadvastu pratiniyataM tasyaivA'stItyanenA'vavodhanasambhavAdastyeva ghaTa ityAdivAkyasya durnayavAkyatvaM na syAt / tAdRzasya vRttitvasya sarvaprakArAvacchinnatvasya vastuto'bhAvAdeva na tathA pratItAvapi ghaTasya sarvAtmakatvaprasaGgaH / yadi cA'vacchedakAdyapratItau svarUpato vRttitvavizeSasya pratItAvapi na nirAkAGkSavodhaH, aparipUrNadharmapratipAdakatvAditi vibhAvyate tadA'vacchedakasaMvalitasya nirUpakAsaMvalitasya nirUpakasaMvalitasyA'vacchedakAsaMvalitasya ca pratItAvapi na nirAkAGkSabodha iti ghaTatvAdyavacchinnatayA pratIyamAnaM bhUtalAdinirUpitatvenA'pi bhUtalAdinirUpitatayA pratIyamAnaM ghaTatvAdyavacchinnatayA'pi ca vRttitvaM pratIyata ityakAmato'pi paripUrNabodhArthaM saptabhaGgImabhyupagacchadrirabhyupagantavyam / tathA ca pUrvoktA ekasyAH saptabhaGgyA anyayA saptabhaGgyA gatArthatA syAdeva / ___na ca, saptabhaGgyAH prAznikapraznajJAnaprayojyatAyAH svIkAreNa saMzayitapuruSavizeSamuddizyaiva pravRttiH, ato yasya pratipAdyasya puruSasya yAdRzadharmadvayenA'stitve saMzayaH tAdRzadharmadvayamadhyAdekasya dharmasya nirNaye sati bhavati kRtakRtyatA / evaM ca ghaTaH kathaJcidasti naveti saMzayo yadA yatpuruSasya sarvadharmAvacchinnavRttitvakiJciddhavicchinnavRttitvarUpakoTidvayamavalamvya jAtastadA taM prati syAdastyeva ghaTa ityayaM bhaGgo ghaTatvAvacchinnatvena vRttitvamavavodhayati / tadAnIM bhUtalAdyadhikaraNanirUpitatvasyA'jijJAsitatvena tadrUpeNA'vabodhanAbhAve'pi kSativiraha: / tadaMzasyA'navabodhane'pi pratipAdyagatasaMzayavizeSanivartakanirNayajanakatvAdeva pratiniyatAMze paripUrNatA bhaGgasya / yadA coktasaMzayastatpuruSasya sarvakSetranirUpitavRttitvakiJcitkSetranirUpitavRttitvarUpakoTidvayamavalamvya jAtastadA taM pratyayaM bhaGgo bhUtalAdipratiniyatakSetranirUpitatvena vRttitvamavabodhayati / evaM svadravyanirUpitatva-svakAlanirUpitatvAdinA / evaM ca prathamabhaGge svadravya-svakSetra-svakAla-svabhAvAvabodhakena, dvitIyabhaGge paradravya-parakSetra-parakAla-parabhAvAvabodhakena, tRtIyabhAdau kramArpitatadubhayAdyavabodhakena syAtpadena ghaTitA syAdastyeva ghaTa ityAdi saptabhaGgasamAhArarUpA saptabhaGgayeva pratipAdyAn saMzayitapuruSavizeSAnuddizya pravRttA ghaTatvenA'styeva ghaTa ityAdisaptabhaGgIrUpatAM svadravyAdinA'styeva ghaTa ityAdisaptabhaGgIrUpatAM cA''sAdayatIti naikasyAH saptabhaGgyA anyayA saptabhajhyA gatArthatA / tAsAM syAdastyeva ghaTa ityAdi saptabhaGgIvivaraNamAtraparyavasAyitvena svAtantryeNa saptabhaGgItvAbhAvazca / ata eva saptabhaGgImAtrasya syAtpadalAJchitatvamapyupapadyate / anyathA ghaTatvenA'styeva ghaTa ityAdau syAtpadAbhAvena tanna syAditi vAcyam / syAtpadaM hi prakRte kathaJcidityarthakameva, na tu kasmiMzcidityarthakaM kadAcidityarthakaM vA, syAnnitya eva Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA ghaTaH, syAdeka eva ghaTaH syAdvinna eva ghaTa ityAdau sarvatra tathaiva dRSTatvAt / kathaJcittvaM ca kiJcinniSThAva cchedakatAnirUpitAvacchedyatAvattvamevA'nyatra sarvatrA'nubhUyate, na tu kiJcinniSThanirUpakatAnirUpitanirUpyatAvattvam / tathA ca syAdityasya yo'rthastadarthavizeSapratipAdaka eva yadi svadravyeNeti, tadA tenA'pi svadravyaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvattvameva pratIyeta, na tu svadravyaniSThanirUpakatAnirUpitanirUpyatAvattvam / na coktAvacchedyatvaM pratipAdayituM zakyaM dravyasya vRttitvarUpAstitvasyA'dhikaraNavidhayA nirUpakatvasyaiva bhAvAt / kAlanirUpitavRttitAyAM dezAdInAM, dezAdinirUpitavRttitAyAM kAlasya cA'vacchedakatvamAzrityoktArthopapAdanaM ca paramatAdavizeSaprasaGgeNaiva heyam / , kiJca, prAznikapraznajJAnaprayojyatvapakSe ghaTatvenetyAdipadaghaTitaiva saptabhI mukhyataH prayoktumucitA, nirAkAGkSaparipUrNabodhe sAkSAdupayogitvAt, syAdityanena kathaJcidityasya labdhatve'pi tadvizeSajijJAsAyAstato'nivRtteH, vizeSoktau ca sAmAnyajijJAsAyA vizeSajijJAsAyAzca nivRtteH / tathA'pi yadi sAmAnyoktirAdriyate tadA yathA syAditipadaM sAmAnyato'pekSAnimittasyoktiH, tathA bhAvabhUtadharmavaditityastitvakatvanityatvAdInAM vidhidharmANAM sAmAnyata uktiH, vastviti ghaTapaTAdidharmimAtrasya sAmAnyata uktiH, niSedhAtmaka dharmavaditi ca nAstitvAnekatvAnityatvAdInAM sAmAnyata uktiH / evaM ca syAdvidhyAtmaka - dharmavadeva vastu, syAnniSedhAtmakadharmavadeva vastu, syAdvidhyAtmakadharmavanniSedhAtmakadharmavacca vastu, syAdavaktavyameva vastu, syAdvidhyAtmakadharmavadavaktavyaM ca vastu, syAnniSedhAtmakadharmavadavaktavyaM ca vastu, syAdvidhyAtmakadharmavanniSedhAtmakadharmavadavaktavyaM ca vastu, ityekarUpA saptabhaGgayeva mukhyA'stu sarvAvacchedakadharmadharmyanugatoktitvAt / anyA avacchedakavizeSa-dharma-vizeSa-dharmivizeSapratipAdanaparAH saptabhaGganyastadvivaraNaparyavasAyinya iti / 99 astitvAdidharmavizeSapratipAdake bhaGge syAtpadopAdAnamapyuktayuktyA na syAdityetena yatraika eva pratipAdakaH pratipAdyAzca bahavaH ghaTe'stitvaM sarvaprakArAvacchinnaM ghaTatvAdyekadharmAvacchinnaM vA, sarvadezanirUpitaM bhUtalAdikiJciddezanirUpitaM vetyevaM pRthak pRthak saMzayavantaH, tatra yugapadevA'nekavidhapraznajJAnena prayoktavye uttaravAkye saptabhaGgyAtmake syAtpadAtibhaGghaTitatvameva yujyate / tathA sati ekasmAdeva vAkyAt sarveSAM saMzayanivRttiH / ghaTatvenA'styeva ghaTa ityAdyuktau ghaTatvAvacchinnAstitvajJAnenaikasya saMzayanivRttAvapyaparasya sarvadezanirUpitatvAdikoTikasaMzayAnivRttestadarthaM saptabhaGgayantarasyA'pi prayoktavyatvaM syAt, na caitanyAyyam, uktaprakAreNa sakRduktyA'pi sarveSAM saMzayanivRttisambhave prayAsagauravAzrayaNasya niSprayojanatvAditi nirastam | yatra kasyacit kathaJcidastitva - nAstitvayoH saMzayaH, kasyaciccaikatvAnekatvayoH saMzayaH, anyasya bhedAbhedayoH saMzaya ityevaM pRthak pRthak saMzayavanto bahavaH puruSAH pratipAdyAH pratipAdakazcaikastatroktayuktyA syAdastyevetyAdyekasaptabhaGgayAH prayogena sarveSAM saMzayanivRttiriti syAnnitya evetyAdisaptabhaGgayantarasyA'pi prayoge prayAsagauravamiti sarvAvacchedakadharmadharmipratipAdanapravaNAyAH syAd bhAvabhUtadharmavadeva vastu, syAnniSedhAtmaka Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA dharmavadeva vastityAdirUpAyA ekasyA eva saptabhaGgayA mukhyatvaM syAt / yadi ca vizeSarUpeNa saMzayajijJAsayoH vizeSarUpanirNAyakavizeSoktita eva nivRttiriti vibhAvyate tadA sAmAnyAvavodhakasyAtpadalAJchitatvaM saptabhaGgyA nA'bhyupeyam / 12 na caivamevA'stviti vAcyam / evaM ca syAdvAditaiva hIyeta / kiJca, vRttitvaM yadyastitvaM prathamabhaGgapratipAdyaM tadA vRttitvAbhAvarUpameva nAstitvaM dvitIyabhaGgena pratipAdyamiti vAcyam / tatra syAtpadabodhyasya kathaJcidityasya kiM pratiyogitAvRttitvenA'nvaya uta vRttitvaniSThapratiyogitayA, kiMvA vRttitvAbhAvena ? nA''dyaH, virodhAghrAtatvAt / kathaJcidastitvasya yathA sarvathAstitvanAstitve viruddhe tathA kathaJcidastitvasyA'bhAvo'pi viruddhaH, vizeSavirodhitvasya vizeSAbhAve sAmAnyAbhAve cA'vizeSAt / na ca, dvitIyabhaGgaghaTakena syAtpadena prathamabhaGgArthApekSAnimittAtiriktApekSAnimittameva bodhyate, tathA ca prathamabhaGgapratipAdyasya svadravyAdinA vRttitvasya dvitIyabhaGgapratipAdyAbhAvapratiyoginazca paradravyAdinA vRttitvasya bhinnatvameveti tadvizeSasya tadvizeSAbhAva eva virodhI, na tu vizeSAntarAbhAva iti na virodhAghrAta ti vAcyam / evaM sati saptabhaGgayAM mUla eva kuThAro vyApAritaH syAt / ekasyaiva dharmasya vidhiniSedhakalpanayA saptabhaGgI bhavatAmanumatA / na caivaM tathA, ghaTatvAvacchinnavRttitva-paTatvAvacchinnavRttitvAbhAvayorekadharmApekSayA vidhiniSedharUpatvAbhAvAt 1 na ca, syAtpadArthAnantarbhAve prathamabhaGgapratipAdyasya vRttitvasAmAnyasya dvitIyabhaGgapratipAdyasya ca vRttitvasAmAnyAbhAvasya vidhiniSedharUpatvamastyeva tadAzrityaivoktAnumatiH, syAtpadArthAntarbhAveNa ca prathamabhaGga - pratipAdya-dvitIyabhaGgapratipAdyaniSedhapratiyoginozca bhinnatvavyavasthApanata ubhayabhaGgArthayoravirodhaH khyApito bhavati, tadarthameva ca syAtpadasya tatra tatra bhaGge praveza iti vAcyam / nUnaM syAdvAdAnabhijJo bhavAn, yato viruddhayorapi vibhinnAvacchedenaikAdhikaraNe sattvasya pradarzanenaikAvacchedenaikAdhikaraNAvRttitvarUpavirodhasya rakSaNameva syAdvAdakRtyam, na tUktadizA virodhisvarUpayorunmUlanena virodhadhvaMsanam / tathaiva kiM na syAditi ced na, avyavasthAprasaGgAt / tathA bhAvAbhAvayoH parasparaniSedharUpatvalakSaNo virodhaH sannapi na pratItivighAtakRt, bhinnAdhikaraNe'-viralakrameNa yaugapadyena ca tayoH pratIyamAnatvAt / kintvekamadhikaraNamAzritya sa tathA, tatrA'pi sahAnavasthAnalakSaNavirodhamAhAtmyAdeva sa tathA, ekAdhikaraNe bhAvAbhAvayoH pratItau tasyaiva vyAhateH, na tu parasparaniSedharUpatvasya, tasyA'dhikaraNA'ghaTitatvAt / yathA hi - vibhinnAdhikaraNayoH pratIyamAnau bhAvAbhAvau parasparaniSedharUpatAM na jahatastathaikAdhikaraNe'pi / sahAnavasthAnaM tu jahata eva / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA 13 evaM ca niSedhasya bhinnapratiyogikatvAvavodhanena parasparaniSedharUpatvalakSaNavirodhAbhAvato yathaikasminnadhikaraNe vidhiniSedhayoH pratItirupapAditA bhavati syAdvAdena, tathA viruddhayorapi vibhinnAdhikaraNakatvAvabodhanena pratItirupapAditA syAdeva / tathA ca syAtpadAdanyato vA'dhikaraNabhedopadarzanena ghaTo'sti, paTo nAsti, ghaTo'sti paTo nAsti ca, avaktavyaH, ghaTo'sti avaktavyazca, paTo nAsti avaktavyazca, ghaTo'sti paTo nAsti avaktavyazcetyeSA'pi saptabhaGgyaskhalitapracArA syAt / evaM maThAdirUpabhinnAdhikaraNopanibandhanA'pi sA syAdityavyavasthAprasaGga ekAntAvizeSazcobhayatrA'pi / nanu kathamevaM bhaviSyati, nirvizeSitasya vRttitvasya kevalAnvayitvena tadabhAvAprasiddhyA tadavabodhakasya dvitIyabhaGgasyA'sambhavAditi ? na, bhAvAnavavodhAt / vAkyamAtre'niSTArthanivRttaye'vadhAraNArthakaivakArasyA'vazyaMbhAvena ghaTo vRttitAvAnetyarthakena ghaTo'styeveti prathamabhaGgena sarvAdhikaraNanirUpitasarvadharmasamvandhAvacchinnavRttitAmAtraM mA prApad ghaTe ityetadarthaM nirUpakAdhikaraNAvacchedakadharmasaMsargavizeSANAM vRttitvavizeSaNatayA vAcyatayA tAdRzavizeSaNaviziSTasyaivA'kevalAnvayino vRttitvasyA'bhAvo bhinnAdhikaraNe dvitIyabhaDnena vodhyata ityuktAniSTasaptabhaGgIprasaJjanasyA'bhiprAyaH / vRttitvAbhAvasyA'prasiddhau ca zazazRGgasyeva tasya na kenA'pi samaM virodha iti kasyonmUlanaM niSedhya bhinnatvAvavodhakaM syAtpadaM bhaGge nivezayatA bhavatA kriyetetyatrA'pi dIyatAM dRSTiH / tasmAd yatkiJcidetat / nA'pi vRttitvaniSThapratiyogitA syAtpadavodhyasyA'nvaya iti dvitIyapakSo'pi yuktaH, vRttibhAsyasya vRttibhAsyenaivA'nvaya iti niyamena vRttitvasya naJarthe'bhAve AkAGkSayA bhAsamAne pratiyogitvasaMsarge vAcakatApakSe syAtpadopasthitasya kathaJcidarthasyA'nvayAsambhavAt / na ca, vRttitvasya kathaJcidarthAnvitapratiyogitAsambandhenA'bhAvAnvaye nAstItyasya tAtparyamityava. vodhakataiva syAtpadasya, na tu kasyacidarthasyopasthApakatvaM, dyotakatApakSasyA'pyuktArtha eva tAtparyamiti vAcyam / tathA'pyasambhavAt / prathamabhaGge syAcchabdena vRttitve svadravyakSetrAdyadhikaraNAnAM nirUpitatvameva dyotitamiti dvitIyabhaGge'pi tena paradravyakSetrAdInAM nirUpitatvameva dyotanIyam / na ca tasya pratiyogitAyAM sambhavaH, tasyAmavacchedakatAnirUpitatvAbhAvanirUpitatvayorevopagamAt / yadA'pi dezavRttitAyAM kAlarUpasyA'dhikaraNasya, kAlavRttitAyAM ca dezarUpasyA'dhikaraNasyA'vacchedakatvamiti niyamamabhyupetya svadravyAdiniSThAvacchedakatAnirUpitatvameva prathamabhaGge syAtpadena vRttitve dyotyata iti vibhAvyate, tadA'pi tAdRzaparadravyAdiniSThavachedakatAnirUpitatvasya pratiyogitAyAM na sambhavaH, dharmasaMsargavidhayaiva tadavacchedakatvasyA'bhyupagamAt, na tu dezakAlAdividhayA / na cA'vacchedakatvAnAM vailakSaNyamapalapituM zakyaM, nimittabhedena tadvailakSaNyasyA'nubhUyamAnatvAt / na ca, prathamabhaGge'stu yathAtathA svadravyAdInAmavacchedakatvaM syAcchabdadyotyaM, dvitIyabhaGge tvavizeSAt Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 saptabhaGgIprabhA sarveSAM paradravyAdInAM dharmavidhayaivA'vacchedakatvaM sambhavitaM syAtpadadyotyamiti vAcyam / evaM sati paradravyAdInAM sarveSAM parabhAvatvenaikavidhatvameva syAt / na caivamabhyupagame'pyabhISTArtho bhavata upapadyate / na ca, dvitIyabhaDrena vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvapratipAdanameva mamA'bhISTaM, tacca paradravyAdInAM vRttitvAtmake pratiyoginyavartamAnAnAmavacchedakatvAbhyupagamena nirvahatyeveti vAcyam / evaM sati svadravyAdinA ghaTo'styevetivat svadravyAdinA ghaTo nAstyevetyapi bhaGgo yathArthaH syAt, paradravyAdInAmiva svadravyAdInAmapi ghaTaniSThavRttitve'sattvena vyadhikaraNadharmatvAvizeSAt / pratyuta parabhAvAntargatena vRttitAtvena dvitIyabhaGgapravRttirna syAt / athA''dheyatAyA AdheyasvarUpatvenA''dheyasya ghaTasya ye sambandhinaH svadravyAdayaste tadAtmakavRttitvasyA'pIti na teSAM vyadhikaraNatvaM kintu ghaTAsaMbandhinAM paradravyAdInAmeveti dvitIyabhaGgaviSayo vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo nirAbAdha eveti cet, tatki vRttitvaM sarvathA ghaTAdabhinnamevA'bhimatamAyuSmataH ? omiti cet, tathA sati yadarthamayamArambhaH so'yamanekAntavAdo vizIryeta / evaM sati prathamabhaGgArtho'pi na ghaTanAmiyAt, astyarthasya hi ghaTArthAdavizeSe ghaTe yathA ghaTatvaniSThAvacchedakatAnirUpitatvAdikaM vAdhitaM tathA tadAtmake vRttitve'pi / __ na ca, ghaTatadavRttitvayorghaTatvavRttitAtvAbhyAM bhedaH, svarUpatazcA'bheda iti bhedAbheda eva, tatrA'bhedamAzritya ghaTasamvandhinAM svadravyAdInAM ghaTavRttitvasya sambandhitvaM ghaTAsambandhinAM ca paradravyAdInAmasambandhitvamiti noktadoSa iti vAcyam / evaM sati bhedamavalambya svadravyAdInAM ghaTavRttitvasyA'samvandhitvamapIti kRtvA vyadhikaraNatvamapi teSAm / tathA ca tAnAdAyA'pi dvitIyabhaGgapravRttau svadravyAdinA ghaTo'styeva, svadravyAdinA ghaTo nAstyevetyevaMprakAreNA'pi saptabhaGgI sAdhUpapAditA bhavatA / na ca, kathamevaM syAt ? nokadaivaikena vakaukasminneva saptabhaGgyAtmake mahAvAkye prayoktavye ekasyaivaikasmAdeva prAdhAnyena guNabhAve ca bhedo'bhedo vA''sthAtuM zakya iti prathamabhaGgopapattyarthaM ghaTena saha tadavRttitvasyA'bhedaM ya AzritavAn sa kathaM dvitIyabhaGgopapattyarthaM tayorbhedamAzrayed? iti vAcyam / prathamabhopapattyarthamapi tayorbhedasyaivA''zritattvAt / tathA hi - ghaTasya na svarUpato bhUtalAdidezanirUpitatvaM, na vA kAlavizeSAdyavacchedakatAnirUpitatvaM, naiva ca ghaTatvAdiniSThAvacchedakatAnirUpitatvam / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA tadratavRttitve ca tatsarvasya sattvamiti vRttitve bhUtalAdidezanirUpitatvAdyavabodhakasya prathamabhaGgasya suspaSTaiva tadbhedAlambanApravRttiH / na ca, prathamabhaGge svadravyAdipadottaratRtIyayA svadravyAdisamvandhitayA yAdRgarthaH pratIyate syAtpadena bodhyate vA, tAdRgarthaniSThAvacchedakatAnirUpitatvameva dvitIyabhaGge tRtIyayA syAtpadena vA bodhyate pratiyogitAyAM, tAtparyasya tathaivopapatteH / evaM ca svadravyAdinirUpitatvAdInAM vRttitve sattvena samAnAdhikaraNadharmatvaM paradravyAdinirUpitatvAdInAM tatrA'sattvena vyadhikaraNadharmatvamiti paradravyAdinimittAzrayaNenaiva dvitIyabhaGgasya vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaparatvaM nirvahatIti vAcyam / matasyA''grahagrahollasitatvAt / tathA hi - ko nAma pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogakSemAviti nyAye jAgrati ekajAtIyAyA eva vibhakteH samAnasya syAtpadasya vA pratiyogyanvayavodhakavAkye'nyArthakatvamabhAvAnvayabodhakavAkye cA'nyAdRzArthakatvamabhyupagacchecchAvdamaryAdAbhijJaH ? kathaM caivamapyekAntavAdivyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAbhyupagantRvedAntyAdimatAdavizeSaH parihRto bhavati ? svadravyAdInAM vRttitvaniSThapratiyogitAyAH sAkSAdavacchedakatvaM vivakSitvA pareNA''pAdyamAnaH svadravyAdinA nAstyeva ghaTa iti dvitIyabhaGgaH kathaM ca pariharaNIyaH ? yAvatA lAghavAkhyastarkastAdRzArthavivakSAmeva dRDhamUlAM vidadhAti, tiraskaroti ca nirUpitatvAdiniSThAvacchedakatAnirUpitatvavivakSAM pratikUlatAmApanno gauravAkhyastarkaH, tasmAnnA'yaM pakSaH zreyAn / 15 nA'pi syAtpadavodhyasya kathaJcidarthasya vRttitvAbhAvenA'nvaya iti tRtIyapakSo mUrdhAbhiSikto vicAracUlAmavalambate / tathA hi - kiM yAdRzasya kathaJcidarthasya prathamabhaGge pravezastAdRzasyaiva tasya dvitIyabhaGge'pi pravezaH, anyAdRzasya vA ? nA''dyo, yataH prathamabhaGge svadravyAdInAM nirUpitatvaM svabhAvasya ca svaniSThAvacchedakatAnirUpitatvaM praviSTaM tAdRzaM ca paradravyAdInAM nirUpitatvaM parabhAvasya ca svaniSThAvacchedakatAnirUpitatvaM vRttitvAbhAve kiJcidanirUpite bAdhitameva / nanu prathamabhaGge yathAtathA'stu, dvitIyabhaGge tu sarveSAmeva paradravyAdInAmavacchedyatvameva vRttitvAbhAve bhAsate, na ca tadasambhavi, syAdvAde sarveSAmeva dharmANAmavyApyavRttitvena vRttitvAbhAvasyA'pyavyApyavRttitayA paradravyAdyavacchedyatvasya sambhavAditi cet, evaM satyanyAdRzasya veti dvitIyapakSa AdRtaH syAt / so'pi na vicAraM sahate / tathA hi - tadadhikaraNasyaiva dezakAlAderdezakAlAdividhayA tadvartina eva dharmasya dharmavidhayA ca tanniSThadharmasyA'vacchedakatvamiti niyamo bhavatA'pyabhyupagantavyaH, anyathA prathamabhaGgapratipAdyasya vRttitvasyA'vacchedakatvaM svadravyAdInAmiva paradravyAdInAmapi syAt, niyAmakAbhAvAt / na ca pratItirevA'tra niyAmikA / pratIyate tAvat prathamabhaGgena svadravyAdInAmadhikaraNAnAmevA'vacchedakatvaM vRttitvasya, na tu paradravyAdInAm / dvitIyabhaGgenA'pi ca paradravyAdInAmanadhikaraNAnAmeva vRttitvAbhAvAvacchedakatvaM pratIyate, na tvadhikaraNAnAmapi svadravyAdInAm / kimatra kurmaH ? anubhavasya Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaDIprabhA sarvairapi vAdibhiH pramANatayA'myupagantavyatvAt, anubhavApalApe viSayavyasthaivocchidyateti vAcyam / ___ abhidhAnAbhidheyapratyayAnAM hi samAnazabdAbhilApyatvena yenaiva zabdenA'bhidhAnamabhidhIyate tenaivA'bhidheyaH pratyayazca / evaM ca syAdastyeva ghaTaH syAnnAstyeva ghaTa ityabhidhAnameva syAdvAdatadarthatatpratyayAnAm / na ca tatrA'vacchedakatvarUpasyA'rthasyA'nyasya vA svazabdenollekho'sti, yena pratItirapi tattathollikhet / na ca tathA'nullikhantyapi pratItirekatrA'nullikhyamAne vivAdAdhyAsite pramANaM, nA'nyatretyatra pakSapAtAdatiriktaM pramANam / yadyavacchedakatvaM paradravyAdInAM kenacit pramANAntareNa siddhyet tadeva dvitIyabharuna tadviSayA pratItirullaset, nA'nyathetyakAmenA'pyAstheyam / kizza, sAmAnyato vRttitvAbhAvo'prasiddhatvAdeva nA'vacchedakayojanAmarhati / nahi nirvizepitaM vRttitvasAmAnyaM na kevalAnvayi, na hyaprasiddho'pyavacchedyaH / tathA sati zazazRGgAderapyavacchedyatvaM syAt / yatkiJcidavRttitvAbhAvastvacchedakayojanAmantareNA'pyupapadyamAno na syAdvAdamapekSata ityubhayataH pAzA rajjuH / ___ na ca, prathamabhaDnena yAdRzaM vRttitvamavabodhitaM tAdRzasyaiva vRttitvasyA'bhAvo dvitIyabhaDrena pratipAdyate, na tu vRttitvasAmAnyasyA'bhAvaH, nA'pyanyasyaiva yasya kasyacid vRttitvasyA'bhAvaH, tAdRzavRttitvAbhAvazca tAdRzavRttitvAtmakapratiyogyadhikaraNenA'vacchedakayojanAmantareNopapadyate iti noktadoSadvayAvakAza iti vAcyam / evaM sati syAtpadadvayayojanaM karttavyamApatitaM dvitIyabhaGge, tathA satyevaikena syAtpadena vRttitce svadravyAdinirUpitatvAdikaM dvitIyena cA'bhAve paradravyAdyavacchedyatvaM pratipAditaM syAt, nA'nyathA / anyathA'pi vA dvitIyabhaGge vRttitvavizeSapratipattau prathamabhaGge'pi tathaiva syAditi tatra syAtpadayojanA na kAryeti / na ca, syAtpadasya dyotakatvamevA'bhyupagamyate'smAbhiriti prathamabhane syAtpadasamabhi-vyAhArAdastipadasya svadravyAdinirUpitatvaviziSTavRttitvapratipAdakatvaM, dvitIyabhane ca nA'stItyatra naJo'stezca syAtpadasamabhivyAhArabalAt pratiniyatArthapratipAdakatvamityabhyupagame noktadoSa iti vAcyam / yato yayorvirodhastayoravacchedakabhedenaikatropapAdAnamiti yatsyAdvAdasya kRtyaM taduktAbhyupagame bhajyeta / dvitIyabhaGgapratipAdyasya hyabhAvasya pratiyogi na vRttitvasAmAnyaM kintu svadravyAdinirUpitatvAdiviziSTaM vRttitvam / tAdRzasya cA'bhAvasya na vRttitvasAmAnyaM virodhi / na ca so'pi vRttitvasAmAnyasya virodhI, sAmAnyavattAbuddhiM prati vizeSAbhAvavattAnizcayasya, vizeSAbhAvavattAvuddhiM prati sAmAnyavattAnizcayasya cA'prativandhakatvAt / evaM ca prathamabhaGge syAtpadAprayoge vRttitvasAmAnyasyaiva pratItiriti tasyaivA'bhAvo dvitIyabhaGgapratipAdyaH, tayoreva caikatra samAvezopapattyarthaM syAdvAda epitavyaH / sa ca na sambhavati, vRttitvasAmAnyAbhAvasyA'prasiddheH / na cA'lIke tasminnavacchedyatvAdiyojanA ghaTate iti pUrvapakSAbhiprAyamavuddhvaiva yatkiJciduttaramabhidadhAno bhavAn kathaM na prekSAvatAmupahasanIyaH ? evamapi svAkUtamAzritya kiM nA''kalayati bhavAn, yaduta dvitIyabhaGgapratipAdyasya svadravyAdinirUpitatvAdiviziSTavRttitvAbhAvasya tAdRzaM vRttitvaM pratiyogIti tayorviruddha Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA yorekatra samAvezArthaM yathA dvitIyabhaDne tAdRzavRttitvAbhAvasya paradravyAdikamavacchedakaM tathA prathamabhaGge'pi tAdRzavRttitvasya kiJcidavacchedakAntaramiti ? tasmAt prathamabhaGgapratipAdyamastitvaM na vRttitvamiti sthitam / nA'pi svarUpasattvamastitvam / tathA hi - tatkiM ghaTAdikameva, tato vyatiriktaM vA ? na tatra dvitIyaH, tasya vRttitvasamazIlatAyAmeva kathaJcidarthasvadravyAdinirUpitatvAdyanvayayogyatayoktadoSAnatikramAt / tasya vRttitvAsamazIlatAyAM na kevalaM kathaJcidarthAnvayAyogyatvaM vivicya darzayitumazakyatvenA'nirvaktavyatvamapi doSaH / ubhayatra ca svarUpasattvaM cA'tiriktaM ceti vyAghAto durnivAraH / nA'pi prathamaH, tathA satyanadhikArthakasyA'stipadasyA'prayogaH prasajyeta / anyathA vinigamanAvirahAt sarve'pi paryAyAH prayoktavyAH prasajyeran / na coktadoSabhayAnna prayoktavyamevA'stipadamiti vAcyam / yathA hi ghaTapadasamabhivyAhAre'stipadasyA'nadhikArthatvaM tathA'stipadasamabhivyAhAraM ghaTapadasyA'pyanadhikArthatvamiti vinigamanAvirahAd dvayorapyaprayoktavyatvaprasakto kevalasyaivakArasyA'prayoktavyatvameveti niyamenaivakArasyA'pyaprayoktavyatvaprasaktau dyotakasya padAntarasamabhivyAhAra evA'rthavizeSAvabodhanAya prayoktavyatvamiti niyamena syAtpadasyA'pyaprayoktavyatvaprasaktau prathamabhaGgasya sarvathApahAre tatpUrvakasya dvitIyabhaGgAderapyabhAve sAdhUpapAditA saptabhaGgI bhavatA / na ca, syAd ghaTa eva, syAd ghaTo naivetyevamekA saptabhaGgI astipadavinirmuktA, anyA ca syAdastyeva syAnnAstyevetyevaM dvitIyA, tAbhyAM ca militvA viziSTavodho'stviti vAcyam / yathA hi syAd ghaTa evetyAdisaptabhaGgyAH syAt kalaza evetyAdisaptabhajhyA saha na viziSTArthavodhakatvam, anadhikArthatvAt, tathA syAdastyevetyAdisaptabhaGgayA api samaM samAnameva, yuktestaulyAt / na ca, ghaTapadasamabhivyAhAra evA'stipadasya ghaTasvarUpArthakatvaM tadasamabhivyAhAre cA'vizeSAt paTasvarUpAdyarthakatvamapIti syAdastyeveti saptabhaGgImAtreNa na niyatArthAvagatiriti seyaM saptabhaGgI niyatArthAvabodhanAya syAd ghaTa evetyAdi saptabhaGgImapekSata eveti vAcyam / tarhi viziSTArthAvabodhaphalakAmukena bhavatA tyajyatAmiyaM tadaprasavitrI / nahIyaM svatantrA haThAdravantamupasarpati / tadanapekSA sveSTadohadasamarthA syAd ghaTa evetyAdisaptabhaGga yevaikA gRhyatAm / evamevA'stu, kA no hAniH? kasyAzcidapi saptabhaGgayAH siddhau siddhaM naH samIhitamiti cet, astipadArthapradarzanapravRttastatpradarzanasAmarthyAbhAve'stipadasya sarvathA'pahAreNa sveSTasiddhiM manyamAno bhavAn nUnaM jitamandAkSaH / na ca manorathasiddhirapyetAvatA / tathA hi - parAvavodhanAya pravRttaM vAkyamuddezyavidheyabhAvenaivA'rthaM bodhayati, noddezyamAnaM, nA'pi vidheyamAtram / uddezyamAtrasya svarUpato'bhidhAne saMzayAdyanucchedAt / vidheyamAtrasya tathA'bhidhAne ca na tadavagatisambhavaH parasya / apUrvasyA'rthasya siddhArthakroDIkAreNaivA'vagamAt / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA evaM ca syAd ghaTa evetyatra ghaTa iti padamuddezyavacanaM vidheyavacanamubhayavacanaM vA ? prathame, kiM tatra vidheyavacanamiti vAcyaM ? na tAvat syAditi, tasya dyotakatvena vidheyavacanatvAbhAvAt / vAcakatve'pi tadarthasaMsRSTasyA'nyapadArthasyaiva vidheyatvAt / nA'pi eveti, tadarthasyA'vadhAraNasya padArthAntarAnvayamantareNa svarUpasattAmevA'labhamAnasya vidheyatvAsambhavAt / na ca padAntaraM zrUyate yasya vidheyavacanatvaM sambhAvyetA'pi / nA'pi dvitIyaH, uddezyavacanatvasya padAntare vaktavyatApAtAt / na coktadizA tasya sambhavaH / nApi tRtIyaH, yo hyuddezyavidheyabhAva uddezyavacanasya vidheyavacanAt paratvaM vidheyavacanasya coddezyavacanAt pUrvatvaM na sahate sa kathaM tayoraikye svasvarUpamAsAdayet ? siddhatvaniyataM ddezyatvaM sAdhyatvaniyataM ca vidheyatvaM kathamekasminnarthe parasparanirUpyanirUpakabhAvApannaM ghaTanAmiyAt ? 18 na ca ghaTatvavAn ghaTapadasyArthaH / tatra ghaTatvaM vidheyaH, Azrayazcoddezya iti kRtvA vibhinnAdhikaraNatvamuddezyatvavidheyatvayorbhaviSyatIti vAcyam / tAvatA'pyuktadoSasyA'parihArAt / doSAntaramapyAkalayatu bhavAn / tathA hi- vidheyatvaM niyamena kiJcitsamvandhAvacchinnaM bhavati / sa ca sambandha AkAGkSAbhAsyo, na tu vAcyaH / ghaTatvatadAzrayayozca samvandho vAcyaH san kathamAkAGkSAbhAsyaH / syAt ? evaM zAbdabodhIyA yoddezyatA yA ca vidheyatA tadubhe apyAkAGkSAprayojye eva kathaM vAcyavAcakabhAvasambandhaprayojye syAtAm ? tasmAt tRtIyaH pakSaH sarvatovirodhAddheyaH / na cA'stvata eva bhaGga uddezyasamarpakasyA'yamiti padasyA'dhikasya pravezaH, tathA ca noktadoSANAmavakAza iti vAcyam / evaM sati syAtpadabodhyasya kathaJcidarthasya svadravyAdinirUpitatvAdeH kiM ghaTatve'nvayastadAzraye vA ? na caitad dvayamapi sambhavati, ghaTatvatadAzrayayoranyAnapekSasthitikayoH svadravyAdyanirUpitatvAt, tadanavacchedyatvAcca / nahi bhavati ghaTatvamasya mRdAdyapekSayA na tantvAdyapekSayA, na vA bhavati ghaTo'yaM mRdAdyapekSayA na tantvAdyapekSayeta laukikaparIkSakayoH kasyA'pyanubhavaH / kiJca, prathamabhaGge ghaTatvasya vidhAne dvitIyabhaGge tasyaiva niSedhaH prApnoti / evaM ca niSedhye tasmin paradravyAdinirUpitatvAdikamayogyatvAnnA'nvetumarhati / tanniSThapratiyogitAyAmavacchedakavidhayA paradravyAdInAmanvaye vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo dvitIyabhaGgaviSaya ityAzrito bhavati / evaM ca paradravyAdInAmiva svadravyAdInAmapi ghaTatve'sattvena teSAmapi dvitIyabhaGge'vacchedakavidhayA pravezaprasaGga ityAdikaM vRttitvapakSavadatrA'pi na niroddhuM zakyam / yadA tu nipAtAtiriktanAmArtha-yorabhedAtiriktasamvandhenA'nvayo'vyutpanna iti prathamabhaGge na ghaTatvasAmAnyasya nAmArthasyedampadArtha AzrayadvArakaparamparAsambandhenA'nyena vA sAkSAtsamvandhenA'nvayasambhavaH / evamekatra vizeSaNatvenopasthitasya nirAkAGkSatayA nA'nyatra vizeSaNatayA'nvaya iti niyamAt padArthaH Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA padArthenA'nveti na tu padArthakadezeneti niyamAcca ghaTatvasya padArthaikadezasya nedamAdyarthe'nvayasambhava iti vibhAvyate, tadA prathamabhaGge'gatyA ghaTasyaiva vidheyatvasyA'GgIkaraNIyatayA dvitIyabhaGge tasyaiva niSedhyatvamaGgIkaraNIyam / evaM prathamabhane ghaTasya tAdAtmyasambandhena vidhAne dvitIyabhaGge tasya tenaiva niSedha ityataH syAdayaM ghaTa eveti prathamabhaGgaprayoge syAdayaM ghaTo naivetyasyaiva dvitIyabhaGgatayA tatra pratiyogyanuyogivAcakapadayoH samAnavibhaktivacanatvatazca dvitIyabhaGgapratipAdyo ghaTAnyonyAbhAva eva vAcyaH, na tu ghaTAtyantAbhAvaH / naJasamabhivyAhRtAd yAdRzAd vAkyAd yatra yena rUpeNa yena sambandhena yasya pratItirnasamabhivyAhRtAt tAdRzAd vAkyAnnaJA tatra tatsambandhAvacchinnataddharmAvacchinnatanniSThapratiyogitAkAbhAvasya pratItirityevaM parAt pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogamAviti nyAyAdanuyogivAcakapadasamabhivyAhAre naJA nAmArthasyA'tyantAbhAvavodhane'nuyogivAcakapadottarasaptamIvibhaktirapekSyate, bhedavodhane ca pratiyogyanuyogivAcakapadayoH samAnavibhaktikatvamiti niyamAcca / evaM ca ghaTatvena bhUtale ghaTaH, na tu paTatveneti pratItibalAd yathA vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvo'bhyupagamaviSayaH, tathA bhUtalaM ghaTatvena ghaTavannatu paTatveneti pratItivalAd vyadhikaraNadharmAvacchinnAvacchedakatAkapratiyogitAkabhedo'pi / na tu bhavatyayaM ghaTatvena ghaTo na tu paTatveneti kasyA'pyanubhava iti pramANAbhAvAd vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkabhedo nA'bhyupagantavya iti paradravyAdInAM vyadhikaraNAnAM na pratiyogitAvacchedakatayA dvitIyabhaGgArthaghaTakatA / na cA'nyathA'nvayayogyatA'pIti prathamAntedampadaprakSepe dvitIyabho'prasiddhArthaka eva syAt / na ca ghaTatvena bhUtale ghaTa iti bhUtalaM ghaTatvena ghaTavaditi cA'nubhavo bhavati / na tvayaM ghaTatvena ghaTa ityanubhava ityuktimAtraM vinigamanAbhAvAditi zaGkayam / vRttitvanirUpakatvAdInAM sakhaNDopAdhInAM sAvacchinnatayA bhUtalapadottarasaptamyarthe vRttitve ghaTatvapadottaratRtIyArthAvacchedakatAyA nirUpitatvasamvandhenA'nvayasya ghaTavadityarthasya ghaTaniSThanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatAvata ekadeze nirUpakatAyAmanvayasya ca sambhavena ghaTatvena bhUtale ghaTa ityasya bhUtalaM ghaTatvena ghaTavadityasya copapattAvapi ghaTatvenA'yaM ghaTa ityatra ghaTapadArtha ghaTatve Azraye cedampadArtha idantve Azraye vA ghaTatvapadottaratRtIyArthAvacchedakatAyA anvayAsambhavena na tathAnubhava upapadyata iti vinigamakasya sadbhAvAt / kicaivamabhyupagame syAdayaM ghaTAdabhinna eva, syAdayaM ghaTAdinna evetyAdisaptabhaGgIto'syAH saMsargavidhayA'bhedabhAnAdatiriktaM vailakSaNyaM na syAt / evaM ca tatra yathA na svadravyAdInAmapekSAnimittatayopayogaH kintvanyasyaiva, tathA'syAmapi na teSAM tathopayogaH syAditi yatkiJcidetat / na cA'nantaroktadoSagaNopanipAtabhayAdidaM padaM na bhaGgaghaTakatayopAdIyate, kintu svarUpasattvAtmakavidheyAvavodhakamastipadameva yathAvyavasthitaM svIkriyate / svarUpasattvasya ca dharmiNa ekAntabhede ekAntAbhede cA'stu bhavaddarzitadoSaprahAropanipAtaH / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA na ca, tathAvidhasya tasyA'stipadavAcyatayA'bhyupagamaH, kintu dharmiNo bhinnAbhinnasya / tatraikAntabhedamavalamvya dattasya doSasyA'bhedamAzrityaikAntAbhedamavalamvya dattasya doSasya bhedamAzritya ca parihArasambhavAditi vAcyam / yata ekAntavAdinaM paraM prati saptabhaGgayAtmakasyAdvAdena sattvAsattvAdyanekadharmAtmakatvaM bhavatA bodhanIyam / sA'pi saptabhaGgI yadi svaghaTakapratyekaviSayasyA'nekAntatvamupAdAyaiva pravarteta tadA tatsiddhyarthamapi tadAnImeva saptabhaGgayantaropAdAnasyA''vazyakatayA tatrA'pyuktayuktyA'nekAntatvasiddhyapekSAyAM kevalamanavasthApizAcyevA'bAdhitaprasarA syAt, na tu parasya tattvAnubhUtiH / kiJcA'smin pakSe svarUpasattvamityasya saMjJAmAtraM, yato dharmamAtrasyaiva dharmiNA saha bhedo'bhedazca / tathA cA''pekSikatvaM yadasya tanna dharmiNo'bhedamavalambya / tathA sati dharmiNo'nApekSikatve tasyA'pyanApekSikatvaM syAditi kutra syAdartho ghaTanAmiyAt ? kintu bhedamavalamvyaiva / __ evaM dvitIyabhaGge'pi bhedamavalambyaiva tasya niSedhyatA, nA'bhedamavalamvya / tattve tanniSedhe dharmiNo'pi niSedhApattau kutra niSedho nirUpyeta ? tathA ca vRttitvapakSoktA doSA atrA'pi nipatantaH kathamutvAsanIyAH? / yadi cA'yamastitvadharmaH svabhAvato na vRttitvamanukaroti, kathaM tarhi bhedAbhedanityatvAnityatvAdayo dharmAH pratiniyatanimittApekSayaiva pravartante, na tvastitvam ? tattu vivakSAvaicitryAt kadAcit svadravyaM kadAcit svakSetramevaM svakAlaM svabhAvamityevamaniyamenA'pekSAnimittamAsAdya pravartata ityatra vinigamakamanupadarthya paraH prativodhanIyaH / tasmAnna svarUpasattvamastipadArthaH / anabhyupagamAdeva cA'rthakriyAkAritvalakSaNaM vauddhAbhyupagataM, triguNAtmakatvalakSaNaM sAGkhyAbhimataM, paramArthikavyAvahArikaprAtibhAsikasaMjJAbhedakalitaM trikAlabAdhyatva-vyavahArakAlAbAdhyatva-pratItikAlAbAdhyatvalakSaNalakSitaM vedAntyabhyupagataM, parasAmAnyAtmakaM ca naiyAyikAdyabhyupagataM sattvamastipadArtho na sambhavati, na ca tatra darzitadizA syAdarthAnvayayogyatA'pi / nA'pyutpAdavyayadhauvyalakSaNaM sattvamastipadArthaH / tathA hi- kiM trayANAmutpAdAdInAmavacchedakatvAnnirUpakatvAdvA svadravyAdInAmanvayaH, teSAmanyatamasya vA ? nA''dyaH, parasparavilakSaNasvabhAvAnAmutpAdAdInAmekena kenacit svadravyAdinA nirUpitatvasyA'vacchedyatvasya vA'sambhavAt / yadA coktatritayavattvalakSaNamastitvaM prathamabhaGgaviSayastadA tadabhAva eva dvitIyabhaGgaviSayo vAcyaH / samudAyAbhAvazca samudAyinAM madhyAdekasyA'bhAve'pi sambhavatIti svadravyasya dhauvyamAtrAvacchedakatvaM, na tUtpAdavyayayorityevaM vivakSayA svadravyeNotpAdAbhAvaM vyayAbhAvaM vA'valamvya pravartamAno dvitIyabhaGgaH kathamunmUlanIyaH? / kiJca, bhinnakAlInAnAmutpAdAdInAmavacchedakatvaM nirUpakatvaM vA svadravyAdiSvabhyupagamyate samAnakAlInAnAM vA ? Adye svadravyakSetrabhAvAnAM kAlatraye'nugAminAM sambhavati bhavanmate paramate ca yathAkathaJcidavacchedakatvaM nirUpakatvaM vA / tatra paramatAdavizeSa eva / svakAlasya tu svadhvaMsakAle'sataH kathamavacchedakatvaM nirUpakatvaM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA 21 vA? / dvitIye, ekasyaivaikadaivotpAdavyayadhauvyayuktatvaM nA'pekSAnimittabhedamantareNeti pratiniyatApekSAnimittoparakteSu teSvekApekSAnimittasamparkAsambhavAt / nahi bhavati viruddhasvabhAvAnAM pratiniyatApekSAnimittAvaSTambhata ekatrA'vasthAnamivaikanimittAvaSTambhenA'pyavasthAnam / evamayamapyarthaH paraM prati syAdvAdamavatAyaivopadarzanIya iti kathaM prathamata eva syAdastyeva ghaTa ityAdisaptabhaGgI samavataret? / nA'pi dvitIyaH, yathA hi yatkiJcitsamudAyyavacchedakatvAnnirUpakatvAdvA svadravyAdInAmapekSAnimittatayA prathamabhaGgArthe pravezaH, tathA yatkiJcitsamudAyyanavacchedakatvAdanirUpakatvAdvA samudAyAbhAvAvacchedakatvamavalambya dvitIyabhaGge'pi pravezo'vAdhitaprasara eveti yenaiva sattvaM tenaivA'sattvamiti sUpapAditA saptabhaGgI / na ca, yatkiJcitsamudAyyavacchedake kathaM yatkiJcitsamudAyyanavacchedakatvam ? virodhAditi vAcyam / evaM sati yatkiJcitsamudAyyanavacchedake yatkiJcitsamudAyyavacchedakatvamapi katham ? virodhAdeveti tulyam / vyaktivizeSamupAdAyA'virodho'pi tulya eveti / anyo'pi yaH kazcidartho vikalpitebhyo'trA'styarthatayA'bhyupeyaH syAt so'pyuktadoSAnyatamaM nA'tikrAmatIti prathamabhaGgo nopapadyate / niSedhyanirUpyatvAt niSedhasyeti niSedhyAnirvacane tannirvacanamapyazakyamiti tatpratipAdako dvitIyabhaGgo'pyanupapannaH / darzitA ca tadanupapattirantarA'ntarA prathamabhaGgArthavicAra eva / ito'pi dvitIyabhaGgo nopapadyate / tathA hi - ekAntavAdimatAvizeSApAdakenA'pi vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAbhAvAvalamvanena dvitIyabhaGgArthopavarNanaM tadA caturasraM syAt, yadi dvitIyabhaGge'dhikaraNavizeSapratipAdakaM vacanaM syAt / na ca syAnnAstyeva ghaTa ityatrA'dhikaraNavizeSapratipAdakaM padaM kiJcidasti, tathA ca syAnnAstyeva vAcyatvaM prameyatvamityAdau vAcyatvaprameyatvAdInAM kevalAnvayitvena samAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAprasiddhyA vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAzrayaNasyA''vazyakatve'pi ghaTatvAvacchinnaghaTaniSTha pratiyogitAkAbhAvasya ghaTAnadhikaraNadeze prasiddhisaulabhyena tatra vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAzrayaNasyA'naucityameva / na hi pratIteH klRptenaiva viSayeNopapattAvaklRptaviSayatvamurIkurvantyabhiyuktAH / na ca yadvidhIyate pratiSidhyate ca vastu tat kutracidadhikaraNa iti niyamAt syAdastyeva ghaTa ityanenA'vazyameva kasmiMzcidadhikaraNe ghaTo vihitaH, upasthitilAghavAcca tatraiva ghaTo niSidhyate dvitIyabhaGgena / evaM cA'nuktamapyadhikaraNavacanaM labhyata eva / / na ca, yatra yasya yena rUpeNa sattvaM tatra tasya tena rUpeNA'bhAvo virodhAt sambhavatIti vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvAzrayaNaM vinA nA'nyA gatirastIti vAcyam / yataH zAbdI hyAkAGkSA zabdenaiva prapUryate iti niyamenA'dhikaraNavizeSavAcakapadasyopAdAna evA''kAGkSAyAM pravezasambhavaH / anyathA''kAkSAvahirbhUtapadAdivA''kSiptAdapi tasmAd na tadarthasya zAbdabodhaviSayatvasambhavaH / kiJca, yadyAkSiptenA'pyadhikaraNavacanena tadarthAnvayavodhasambhavAd noktena tena Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA kiJcit prayojanaM prayAsagauravAtiriktamiti vibhAvyate tadA syAdityasyA'stItyasyaivakArasya copAdAnaM na kartavyaM syAt / paraM prati ghaTa ityukteranyathAnupapattyA ghaTasya vidhIyamAnatA labhyate / sA ca kriyAmAkSipati / yatrA'nyat kriyApadaM na zrUyate ityAdivacanAccA'stikriyaivopasthApyate, na ca sarvaireva prakArairghaTasya vidhIyamA sarvAtmakatva vyApakatva- nityatvAdyApattibhayAt sambhavatItyataH syAdityapyAkSipyate / evakArasya tvaniSTArthanivartanAyA''kSepo'vigAnena pratIta eveti lAghavaprakarSaM kathaM nA''driyate ? | 22 kiJca, dvitIyabhaGge prathamabhaGgaviSayAdhikaraNavacanasaGghaTana eva tadartho niSedhaH samAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkatayA nopapadyata iti vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkaH kalpito bhavati / kalpitazca sa na svAvasthAnasaGgocApAdakamadhikaraNavizeSopAdAnaM sahate / yato vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaH kevalAnvayI vinigamanAviraheNA'dhikaraNavizeSAnupAdAne sarvagatatayA pratipAdyena jJAtuM zakyate / adhikaraNavizeSopAdAne ca kimayamabhAva sarvatraiva vartate utA'sminnevAdhikaraNe ? yadi sarvatraiva, alamadhikaraNavizeSopAdAnenA'dhikaraNAntaravyAvartanaphalakena / atha, asminnevA'dhikaraNe, tadaitadvinne'dhikaraNe sarvatraiva vyadhikaraNadharmeNa bhAvasya sattvaM kimanubhavaviruddhaM syAdvAdinAmanumatamityAdyAzaGkA pratipAdyAnAmanucchedyA syAditi pratipAdyAnAM saMzayanivarttanAyA''driyamANA saptabhaGgI saMzayajananyeva saMvRttA / etena syAtpadaM na prayujyate dvitIyabhaGge yena svAnadhikaraNe deze svasvabhAvena samAnAdhikaraNadharmeNA'pi svasyA'bhAvamAdAya dvitIyabhaGgopapattiH syAt, kintu paradravyAdinA nA'styeva ghaTa ityevaM svarUpa eva dvitIyabhaGgaH / tasya ca vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAvavodhakatAdhikaraNavizeSavacanopabandhanamantareNaiveti nirastam / adhikaraNavizeSasyA'nupadarzane paradravyAdinetyeva nirAkAGkSamanvayaM nA''sAdayati / kohi nAma sacetAH samAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvapratiyogitvaM ghaTasya sarvairapi vAdibhiravigAna pratItamavagacchannadhikaraNavizeSAsampRktavyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvapratiyogitve syAdvAdinA dvitIyabhaGgena pratipAdite kathamayaM samAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvapratiyogitvameva na pratipAdayati ? kimarthaM ca vyadhikaraNadharmAvacchannapratiyogitAkAbhAvapratipAdanenA''tmAnamAyAsayatItyevaM na saMzayItetyavazyamadhikaraNavizeSopAdAnaM kAryamityuktadoSAnuddhArAt / kiJca, prathamabhaGge svadravyeNa ghaTo'sti, svakSetreNa ghaTo'stItyAdau yathA parasparaM vizeSaH pratIyate vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaviSayakatve ca dvitIyabhaGgasya na tathA vizeSaH pratIyeta / yathA paradravyeNa ghaTo nAstItyevaMrUpeNa pratIyamAno'bhAvo vyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitAkatayA kevalAnvayI tathA parakSetrAdinA'pi ghaTAbhAva iti kiMkRto vizeSa: ? na ca samaniyatAnAM samAnapratiyogikAnAM cA'bhAvAnAmasti pratiyogyadhikaraNavizeSakRto vizeSaH, na ca teSAM pratiyogitAbhedakRto'sti vizeSa iti zakyam / vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAko'pi cedabhAvaH prAmANikastadA tAdRzAbhAvapratiyogitAH Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaGgabha sarvereva vyadhikaraNadharme sarvereva sambandhairavacchidyantAmityAdinA'nyatraikasyA api vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAyAH sarvavyadhikaraNadharmAvacchinnatvasyA'GgIkaraNAt / 23 yuktaM caitat / na hyavacchedakabhede'pi pratiyogibhedo'dhikaraNabhedo voktAbhAvasyA'nubhUyata iti / yadA tu samaniyatAnAmabhAvAnAmaikyamiti pakSa AzrIyate tadA vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAko ghaTAbhAvastathAvidhazca paTAbhAvo'bhinna eveti dvitIyabhaGgapratipAdyo dharmo na ghaTamAtrAzrita iti tanmAtrAzritadharmanikuramvapratipAdake saptabhaGgIvAkye na tadarthakabhaGgapravezo yuktaH / etena paradravyakSetrakAlAnAM yathAsambhavamabhAvasyA'dhikaraNavidhayA'vacchedakavidhayA cA'pekSAnimittatvamAzritya dvitIyabhaGge pravezaH, parabhAvasya tu pratiyogitAvacchedakatayA praveza ityevamardhajaratIyAbhyupagamo'pyapAstaH, vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya vyApyavRttitayA dezavidhayA kAlavidhayA vA kiJcidavacchinnatvAsambhavAt tatpratiyogitAyA apa tathaiva tadavacchinnatvAsambhavAcca / na hi bhavati ghaTaH paradravyAdyapekSayA'bhAvapratiyogIti kasyA'pyanubhavaH / yadi ca paradravyAdInAmavacchedakAdividhayA yadA pravezastadA vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo dvitIyabhaGgaviSayatayA nA''zrIyate kintu samAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAva eva / yadA ca vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo dvitIyabhaGgaviSayatayA''driyate tadA na paradravyAdInAM tathA praveza ityabhyupagame noktadoSa iti vibhAvyate tadA paradravyAdInAM sarveSAM kimavacchedakavidhayaiva praveza uta kasyacidadhikaraNavidhayA kasyaciccA'vacchedakavidhayA ? samAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaviSayakatvapakSe, vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaviSayakatvapakSe'pi kasyacidadhikaraNasya pravezo'sti na veti ca vaktavyam / tatra paradravyAdInAM sarveSAmacchedakavidhayA praveze svadravyAdikaM kiJcidadhikaraNavidhayA nivizate na vA ? Adye, prathamabhaGge tasya tathAbhUtasya tRtIyAntasvavAcakazabdamahimnaiva viSayatvamiti dvitIyabhaGge'pi tathaiva syAt / evaM ca svadravyAdinA svasvabhAvena paradravyAdinA ca ghaTo nAstyeveti dvitIyabhaGgaH prAptaH, na caivamabhyupagamyate, nA'pyanubhUyate / yadi tu svadravyAdikamadhikaraNaM svasvabhAvarUpazcA'vacchedakaH svasvAbhidhAyakazabdamantareNA'pyarthAd gamyata iti na tadabhidhAyakazabdapravezo dvitIyabhaGge, tarhi prathamabhaGge'pi tatpravezastathaiva na kartavyaH syAt / na ceyamanubhavapathAtItA kalpanA yuktimArgamupayAti, tatsambandhina eva tanniSThadharmAvacchedakatvena paradravyAdInAM svadravyAderasamvandhitvena tanniSThAbhAvAvacchedakatvAsambhavAt / svIkriyetA'pi ca sAkSAt klRptasambandhAsambandhino'pyaklRptena kenacit samvandhena vaijJAnikasamvandhena vA paramparAsambandhena vA sambandhitvamabhyupetyA'vacchedakatvaM yadi tathA'nubhavo'vigAnena pratItaH syAt, na caivam / nA'pi dvitIyaH, anadhikaraNakaniSedhapratIterasambhavAt bhAve vA sambhave vA tatra dezAdividhayA'vacchedakabhAnasyA'nubhavAtItatvAt, bhAvAbhAvayorekasminnadhikaraNe pratItyoH sAmaJjasyArthamevA'vacchedakabheda Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 saptabhaGgIprabhA bhAnopagamAt / paradravyAdInAM madhye kasyacidadhikaraNavidhayA kasyaciccA'vacchedakavidhayA praveza iti pakSo'pi na samIcInaH, paradravye ghaTAbhAvasya vyApyavRttitayA parakAlAdyavacchedyatvAsambhavAt, evaM parakAlAdAvapi / vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaviSayakatvapakSe kasyacidadhikaraNasya pravezaH kriyate iti pakSo'pi na kSodakSamaH, tathA'bhyupagame tathAbhUtasyA'bhAvasya dharmyantare sadasadbhAvasaMzayApatteH / nA'pi kasyacidadhikaraNasya pravezo na kriyate iti pakSo'pi yuktaH, tathA sati vyadhikaraNadharmasyA'pyupAdAnamacaturastraM syAt / na hyadhikaraNavizeSAnupAdAne samAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvamAdAyA'pyupapadyamAno dvitIyabhaGgo vyadhikaraNadharmamAkAGkSati pratipAdyasya saMzayanivRttaye / evamanye'pi dvitIyabhaGgopapAdakAH prakArA nirasanIyAH / tRtIyabhaGgastu pratyekaM yo bhaveddoSo dvayorbhAve kathaM na sa iti nyAyakavalita eva / tasya kramArpitAstitvanAstitvobhayaviSayakatvaM yaducyate tatrA'dhikatayA praviSTaM kramArpitatvaM vicAramarhati / nanu kimatra vicAraNIyaM ? prathame bhane prAdhAnyena kevalamastitvaM prakAratayA bhAsate, dvitIye prAdhAnyena nAstitvameva, asmiMzca tadubhayaM tathA / tadupapattizcA'pekSAnimittayoH krameNA'rpaNAt tadubhayasya krameNA'rpaNe satyeva / apekSAnimittayostayozca yugapadarpaNe tu tathA tadabhilApakasya kasyacicchabdasyA'bhAvAt syAdavaktavya eveti caturthabhaGgasyaivA'vakAzaH syAt, na tvasya / vivakSAvaicitryAcca krameNA'rpaNaM yugapadarpaNaM ceti cet, na, etAvatA hi kiM krameNA'rpaNamabhimatamAyuSmataH ? nanUktamapi kiM nA'vabudhyate ? yugapattadabhilApakasyaikasya padasyA'bhAvAdavaktavyatve vyavasthite kramikapadadvayAbhilApyatvameva kramArpitatvam / anayorapekSAnimittayorapi kramArpitatvametadeva / padayozca pUrvAparIbhAvena vyavasthitireva krama iti sphuTamapyarthaM kathaM nA'vadhArayati prekSAvAnapIti citramiti cet, evaM sati kramArpitatvaM na tRtIyabhaGgapratipAdyamiti kuTilayoktyA pratipAditaM bhavatA / yathA hi ghaTa ityuktyaikatvaviziSTo ghaTaH pratipAdito bhavati na tu tanniSThaM pratipAdyatvaM ghaTa ityukterviSayaH, tathA syAdasti nAsti ceti kramikAstinAstipadAbhyAmastitvaM nAstitvaM ca pratipAditaM bhavati, na tu tanniSThaM pratipAdyatvaM tasya viSayaH / kvacit tathA'pi kiM na syAditi nA''zakyam, zabdAt pratipattau satyAM pratipattiviSayatvarUpaM pratipAdyatvam, tattve ca sati tena rUpeNa pratipattirityanyonyAzrayApatteH / yattu jJAnasya svaprakAzatvAjjJAne bhAsamAne tadviSayatvamapi bhAsata iti nA'nyonyAzraya iti, tattuccham, IdRzaviSayatvabhAnasya jJAnasAmAnyasAmagrIprayojyatvena zabdAprayojyatayA tadAdAya pratipAdyatve zabdaviSayatvopapAdanasyA'yuktatvAt / nanu vizeSyavizeSaNabhAva evA'stitvanAstitvayoH kramArpitatvam / na ca prathamadvitIyabhaGgayostayovizeSyavizeSaNabhAvo bhAsate iti cet, na, evaM satyastitvasya nAstitvavizeSaNatve prakAratAvacchedakatAnAtmakaprakAratArUpasya prakAragatasya Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA 25 prAdhAnyasya, prakAratAnAtmakavizeSyatArUpasya ca vizeSyagatasya prAdhAnyasyA'bhAva eva syAt / evaM nAstitvasyA'pyastitvavizeSaNatve bodhyam / na ca, prathamadvitIyabhAbhyAmIdRzaprAdhAnyamAzritya tRtIyabhaGgasya vizeSo nA'bhyupagamyate, kintu prathamabhaGge'pekSAnimittopAdAnamAhAtmyAda nAstitvaM dvitIyabhaGge ca tata evA'stitvamarthato'vagamyate'to gauNatA, atra tu zabdata eva tayoH pratItiriti prAdhAnyamiti vAcyam / evaM sati bhaGgadvayasamAhArarUpo'yaM tRtIyabhaGga ityuktaM syAt / tathA ca sati tRtIyabhaGgasyA'pyasyoktabhaGgAbhyAM saha samAhAramAzritya tatsamAhArarUpo bho'dhikaH kiM nA''zrIyate ? evaM bhaGgAntarANAmapi bhaGgAntaraiH saha samAhAramAzrityA'pare bhaGgAH kiM nA'bhyupagamyante ? nanvabhyupagamyante eva syAdasti syAdavaktavyazcetyAdayo bhaGgAstathAbhUtA iti cet, samAhArasvarUpANAM teSAM bhaGgAntaraiH saha samAhAramAzritya samAhArAntarUpA api bhaGgA aGgIkaraNIyAH prasajyeran / evaM kaNTharaveNaiva saptabhaGgasamAhArarUpA saptabhaGgI svIkriyate, na ca sA bhaGgatvena punarAzrIyata ityatra rucireva bhavataH pramANaM syAt / tasmAdarthabhedopadarzanamantareNa bhaGgadvayasamAhAramAtreNa tRtIyabhaGgasamarthanaM na vicAracUlAmavalamvate / yattu vivakSAvaicitryamUlakameva bhaGgavaicitryaM, na tvarthabhedavijRmbhitaM, evaM cA'stitvanAstitvayorekaikameva vivakSitvA vaktrakaikameva syAdasti ghaTa iti syAnnAsti ghaTa iti ca prayujyate, tadubhayaM kramArpitaM yugapadarpitaM cetyAdi vivakSitvA ca bhaGgAntarANi prayujyante, iti vivakSAvaicitryavizrAntAyAM saptabhaGgayAM pratyekabhaGgArthabhedAnveSaNaklezaH klezAyaiveti bhavati keSAJcid RjumatInAmAkUtam / tadatimandam, arthavaicitryamantareNa vivakSAvaicitryasya prekSAvatAmanullAsAt, anyathA prekSAvattvakSateH / tathA ca vivakSAvaicitryopapAdanArthamarthavaicitryAnveSaNe yalaH kartavya eva / nanvastitvaM dravyArthikanayaviSaya iti dravyArthikanayamArUDho vaktA prathamabhaGgaM prayuGkte, nAstitvaM ca paryavanayaviSaya iti paryavanayasamArUDho dvitIyabhaGgaM prayuGkte, nayadvayasamArUDhazca kramikadharmadvayavivakSayA tRtIyabhaGga, yugapaddharmadvayavivakSayA ca turIyam, evamagre'pIti cet, evamapi tRtIyabhArtho na vibhinnatayA nirUpitaH syAt, kAraNamAtraM tu vilakSaNaM pratipAditaM bhavati / na ca tatra praznaH, na ca kAraNabheda: zAbdabodhaviSayatAmavalamvate, yena tamAdAya bhedasamarthanaM prakRtopayogi syAt / na cA'stitvaviziSTanAstitvamastitvanAstitvAbhyAM bhinnameva tRtIyabhaGgaviSayaH, viziSTaghaTakatayA praviSTasyA'stitvasya vizeSaNatvaM nAstitvasya ca vizeSyatvaM bhavatu nAma, na tAvatA'pi kAcit kSatiH, viziSTaniSThaprakAratAyA vilakSaNAyA eva tRtIyabhaGgajavodhanirUpitAyA abhyupagamAt / kramArpitobhayaviSayakatvamityasyA'pi viziSTadharmAntaraviSayakatva eva paryavasAnamiti noktadoSANAmavakAza iti vAcyam / evaM satyastitvaviziSTanAstitvaM yathA viziSTAtmakatayA dharmAntaraM tathA nAstitvaviziSTAstitvamapIti tatpratipAdakamapi bhaGgAntaraM vaktavyam / evamastitvaviziSTAvaktavyatvAdivaktavyatvaviziSTAsti Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 saptabhaGgIprabhA tvAdInAmapi dharmAntarANAM sambhavena tatpratipAdakA api bhaGgA vaktavyAH syuriti na saptabhaGgI vyavasthitA syAt / na cA'stitvaviziSTanAstitvasyA'vagame nAstitvaviziSTAstitvamapyavagatameva, tayostulyavittivedyatvAt / na cA'vagatasyaivA'vagamAya zabdavyApAro yukta iti vAcyam / viziSTAnAmanyonyavilakSaNarUpANAM samAnavittivedyatve mAnAbhAvAt, teSAM svarUpata eva vailakSaNyasyedAnImAzritatvAt / svasvaghaTakapadArthavizeSaNavizeSyabhAvabhedaprayuktavailakSaNyamapyatra sphuTameva / yataH prathame viziSTe'stitvaM vizeSaNaM, nAstitvaM vizeSyaM, dvitIye ca viziSTe nAstitvaM vizeSaNaM, vizeSyamastitvamiti / kiJca, viziSTasya dharmAntarasya tRtIyabhaGgaviSayatve tadapekSAnimittamapi prathamadvitIyabhaGgaviSayadharmApekSAnimittAbhyAmanyadeva vAcyam / na cA'stitvanAstitvayorvidhiniSedharUpatvenaikAvacchedenaikAdhikaraNavRttitvAbhAvarUpavirodhAspadatvena nA'pekSAnimittabhedamantareNaikatropadarzanasambhava iti prathamadvitIyabhaGgayorapekSAnimittabhedAzrayaNaM yuktaM, pratyekApekSAnimittAbhyAM ca vaiziSTayasyopapatterna tadatiriktasyA'pekSAnimittasya kRtyaM kiJcidasti tRtIyabhane iti vAcyam / dharmadvayApekSAnimittayostayoH sAmAnAdhikaraNyarUpavaiziSTyasampAdanadvArA viziSTasvarUpasampAdana evopakSINatvamiti viziSTaM ca dharmAntaraM dharmiNi sarvathA mA prApadekAntatvakavalitamityavazyaM nimittAntarasya vaktavyatvAt / na caitadanurodhena tRtIye'pi bhaGge syAtpadaM prayujyata eveti vAcyam / ko hyevamAha - na prayujyata iti ? kintu yat prayujyate tadvizeSaNavizeSyayovaiziSTyasampAdanArthameva / anyathA tasya viziSTarUpadharmAntarasya yaddharmiNyavasthAnaM tannimittasamarpakatve'pekSAnimittavinirmuktayorastitvanAstitvayorviruddhatvena vaiziSTyAnupapattyA viziSTasya svarUpato'siddhau vidhAnAnupapattireva syAt / yadi ca vizeSaNasya yadapekSAnimittaM vizeSyasya vA yadapekSAnimittaM tadeva viziSTasyA'pyarthAntarasyA'pekSAnimittamananyagatyA svIkriyate, tarhi tadavabodhanAyA'pyaparaM syAtpadaM tatra prayoktavyaM syAt / na ca, prayujyata eva syAdasti syAnnAsti cetyevaMrUpe tRtIyabhaGge syAtpadadvayam / tatraikaM syAtpadamastitvanAstitvayoH sAmAnAdhikaraNyopapAdakamapekSAnimittaM dyotayati, dvitIyaM tu viziSTasya dharmivRttitvanimittamiti noktadoSakadarthaneti vAcyam / astipadasamabhivyAhRtaM hi syAtpadaM yadapekSayA'stitvaM tameva vodhayituM paryAptameva, nAstipadasamabhivyAhRtaM ca nAstitvanimittameveti tAbhyAM syAtpadAbhyAM sAmAnAdhikaraNyopapAdakameva nimittadvayamAveditaM bhavati / astu vA yathAkathaJcidekasya sAmAnAdhikaraNyanimittAvedakatvamaparasya ca syAtpadasya viziSTApekSA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaDIprabhA 27 nimittAvedakatvaM, tathA'pi vinigamanAvirahAd dvayoreva pratyekadharmApekSAnimittayoviziSTanimittatvaM vAcyam / tatra cA'pekSAnimittatAvacchedakaM tadubhayatvaM, tacca na sambhavati, svadravyAdInAM paradravyAdInAM ca viruddhAnAmekaviziSTAparatvarUpobhayatvAbhAvAt / na cobhayAvacchedena vizeSaNaM vizeSyaM vA vartate, tAbhyAM ca niSpadyamAnaM rUpaM viziSTaM kathaM tathA varteta ? nA'pyanyataratvAnyatamatvAdi nimittatAvacchedakam / bhAvAbhAvayorekatropapattyarthamavacchedakabhedAzrayaNaM, na tvanyathA / viziSTaM ca yadoktAnyataratvAnyatamatvAdiviziSTAvacchedena varttate tadA tadavacchedakamadhye jagata eva pravezAt tadanyasyA'pekSAnimittasya kasyacidabhAvAd viziSTasvarUpadharmAbhAvastadadhikaraNe na kathaJcid varteta / evaM ca vyathaiva viziSTasyA'vacchedakakalpanA prasajyeta / na caivameva nyAyyam / tathA sati tasya vyApakatvAdyApattyA ghaTAdyasAdhAraNarUpatA na syAt / astu vA'pekSAnimittaM tasya yatkiJcit, kintvekAntavAdApattibhiyA tadabhAvo'pi tatrA'vazyaM svIkaraNIyaH / na ca tasya klRpteSu SaTsu dharmeSvantarbhAvaH, prathamadvitIyabhaGgapratipAdyayorastitvanAstitvayorvizeSaNavizeSyabhAvamApannayostadupapAdakatayA tadabhAvarUpatvAsambhavAt / nahi yo yasya virodhI sa tasyopapAdakaH kvacid dRSTaH / caturthabhaGgapratipAdyaM tvavaktavyatvaM yathA nA'stitvanAstitvayorabhAvarUpam, astitvaniSedharUpatve nAstitvAtmakatve, nAstitvaniSedharUpatve'stitvAtmakatve paryavasAnaprasaGgAt / yathA na viziSTarUpadharmAntaraniSedharUpaM, tathA sati bhAvAbhAvayoH parasparaviraharUpatvena viziSTasyA'vaktravyatvAbhAvarUpavaktavyatvAtmakatvaM syAt / tathA ca viziSTenaiva dharmeNa vastu vaktavyaM syAt, nAstitvAdinA pratyekadharmeNa / na caitadiSTam / tasmAd vaktavyatvasya vizeSa eva viziSTo dharmaH, na tu vaktavyatvasAmAnyam / evaM ca vaktavyatvasAmAnyasyA'bhAvarUpamavaktavyatvaM kathaM yatkiJcivizeSamAtrapratiyogikAbhAvarUpaM vaktuM zakyam ? __ evameva paJcamAdivikalpaviSayA api dharmA noktaviziSTasyA'bhAvarUpA ityatiriktasya viziSTAbhAvasya siddhau tatpratipAdako'pi bho vAcyaH / evaM tasyA'pi pratyekadharmeNa saha sAhacaryamavalambya niSpadyamAnAnekadharmapratipAdakAni bhaGgAntarANi vAcyAni / viziSTasyA'pi ca dharmAntarasya dharmAntareNa saha sAhacaryamAzritya dharmAntarANAM prasaktau bhaGgAntarANAmapyApatteH / ete ca doSAH paJcamaSaSThasaptamabhaGgaviSayAnapyAskandanto na tebhyo'pyapasArayituM zakyAH, tasmAnna tRtIyabhaGgo'pyupapattipaddhatimavalambate / / mUlIbhUtAdyadvitIyabhaGgaviSayadharmonmUlanonmUlitaviSayo'pi turIyabhaGgaH paJcamaSaSThasaptamabhaGgasUtraNa-sUtradhAro'dhikArthAsaMsparzAnnopapadyate / tathA hi - astitvanAstitvApekSAnimittayoryugapadarpaNAt prAdhAnyena yugapadadmANayorastitvanAstitvayostathAvabodhakazabdAbhAvAt syAdavaktavya eva iti caturthabhaGga urIkriyate | tasya viSayo vaktavyaH / nanu kimatra vaktavyam ? yathA ghaTa ityukte ghaTazabdasya pravRttinimittaM ghaTatvaM vihitaM bhavati, Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 tathA'vaktavya ityukte tatpravRttinimittamavaktavyatvaM vihitaM bhavati / tacca vaktavyatvAbhAvarUpamapekSAnimittopavandhavinirmuktamastitvAdipratyekarUpeNa vaktavye vastuni nA''tmAnamAsAdayatIti syAtpadAvavodhyayugapadarpitAstitvanAstitvApekSAnimittadvayasaMvalitavaktavyatvAbhAvasvarUpatAmAsAdayat turIyabhaGgaviSaya iti kimaparaM vaktavyamatrA' saptabhaGgaprabhA vaziSTam iti cet; na, apekSAnimittaM hi vaktavyatve vA'nviyAt, tanniSThapratiyogitve vA tadabhAve vA ? Adye astitvanAstitvAbhyAM tathAvaktavyatvasya prasiddhau kathaM tadabhAvaH ? aprasiddhau pratiyogyaprasiddhyA sutarAM tadabhAvAprasiddhiH / dvitIye tAdRzanimittasya samAnAdhikaraNadharmavidhayA pratiyogitAvacchedakatvaM vyadhikaraNadharmavidhayA vA ? AdyastAvadasambhavagrastaH / nahi svadravyAdi paradravyAdi ca yugapadarpitaM tannimittakaM vA yugapadarpitasattvAsattvadvayaM vaktavyatyavRtti / dharmyabhedamAzritya tathA'bhyupagame vA tena rUpeNa vaktavyatvasya pratItiH kvacidavazyamabhyupagantavyA syAt / yadUpeNa hi yat kvacidapi pratIyate tadrUpasyaiva samAnAdhikaraNadharmatA i vastusthitiH / evaM ca kathaM tathAvaktavyatvAbhAvaH ? dvitIye, kimastitvanAstitvayoryugapadarpitayorvyadhikaraNatvaM tannimittayorvA ? Adye kevalamapyastitvaM nAstitvaM vA vaktavyatvAtmakapratiyogyavRttitvAd vyadhikaraNameva / yadyapi vaktavyatve'pi vaktavyatvena rUpeNA'stitvaM tadanyarUpeNa ca nAstitvaM vartate, tathA'pi prakrAntamastitvaM nAstitvaM ca ghaTAdigataM tatra nA'sti / evaM cA'stitvAdipratyekadharmeNA'pi vaktavyatvAbhAvamAzritya turIyabhaGgasyopapattau yugapadarpaNakalpanA na caturasrA syAt / etena dvitIyo'pi pratyuktaH / tRtIyo'pyasambhavAdeva nirastaH / yo hi svarUpataH prasiddho bhavati tasyaiva kvacidadhikaraNe sattvopapAdanAyA'vacchedakabhedakalpanopayujyate / vaktavyatvAbhAvazca svarUpata evA'prasiddhaH kathamavacchedakasambandhitAmAsAdayet ? astu vA'vaktavyatvaM yatkiJcit, tatpratipAdako yathA turIyabhaGgaH, tathA vaktavyatvamapyastitvAdipratyekanimittApekSayA'stIti tatpratipAdako'pyaparo bhaGgaH svIkartavyaH syAt / na hi yadevA'stitvaM nAstitvaM vA tadeva vaktavyatvam / vaktavyatvaM hi vacanapratipAdyatvam / tadavacchedakaM ca rUpaM ghaTatvAstitvAdikam / na cA'vacchedyAvacchedakayoH sarvathA'bhedo bhavatAmanumataH / tathA sati yadeva ghaTatvaM tadevA'stitvamiti tatpratipAdakaH prathamabhaGgo'pi na syAt / evaM cA'vacchedakena saha kathaJcidbhedamAzrityA'stitvAdeH pratipAdakA bhaGgA yathA'bhyupagamyante tathA vaktavyatvapratipAdako'pi bhaGga kathaM nA''driyate ? na ca vaktavyatvAvaktavyatvadharmakalpanayA syAdvaktavya eva ghaTaH syAdavaktavya eva ghaTa ityAdisaptabhaGgyAM vaktavyatvapratipAdako'pi bhaGgaH svIkriyate / atra tvastitvanAstitvAdidharmANAmeva prastAvaH / ato'prastAvAd vaktavyatvapratipAdako bhaGgo nA''driyata iti vAcyam / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA evaM satyavaktavyatvapratipAdako'pi bhajhe nA''daraNIya eva syAt / yadi ca prAdhAnyena yugapadubhayavivakSAyAM vaktumazakyatvAt tasya prastAva eveti vibhAvyate tadaikaikasya prAdhAnyavivakSAyAM vaktuM zakyatvAd vaktavyatvasyA'pi prastAva ityapi vibhAvyatAm / 29 kiJcoktavivakSAyAM satyAmayaM dharma upatiSThate, astitvAdivad yAvatsattvaM dharmiNi sanneva vA, kalpanApAdhiko vA ? nA''dyaH, vaktRvivakSAdighaTitA hi zavdasAmagrI zabdaM tadgataM ca tAratvAdi janayituM samarthA sAkSAt, paramparayA ca zAvdadhiyaM, na tvarthagataM dharmAntaram / zAbdabuddhidvArA cA'rthagatAM viSayatAM janayedapi / na ca sA'vaktavyatvaM na vA vaktRvivakSayotthApitasya svarUpasya zrotRvuddhau pratibhAnasambhavaH / nA'pi dvitIyaH, astitvAdivat tasyA'pi pratyakSAdijJAne bhAnaprasaGgAt / na ca pratibhAsata eva kevalajJAne taditi vAcyam / tasya zapathaikanirNeyatvAt / ayogyatvAt pratyakSAviSayo'pyavaktavyatvaM zabdaviSaya iti tvavodha - vijRmbhitam / yo hi vacanapratipAdyo na bhavati so'vaktavya ityucyate, tadbhAvo'vaktavyatvaM zabdaviSayo, na tu pratyakSaviSaya iti svaziSya eva vodhayituM zakyaH / nA'pi tRtIyaH, kalpanAkozasyA'skhalitapracAratvena yathA'vaktavyatvaM bhavatA prakalpitaM tathA yugapatprAdhAnyavivakSAyAM tathA jJAtumazakyatvenA'jJeyatvaM prakalpya syAdajJeya eva ghaTa iti bho'pi kiM nA'GgIkriyate ? nanvevaM svavacanavirodha eva syAt / kathaM hyajJeyazca syAt tathA jJeyazceti ? evaM prekSAvatA bhavatA'vaktavyatve'pi dIyatAM dRSTiH / yadi ca tadvirodhaparIhArAyaiva tatra syAtpadaM prayujyate, tarhi prakRte'pi tulyam / kiJca vivakSA'pi saiva yujyate yayA vacanapratighAto na bhavati / sahArpitA - stitvanAstitvavivakSA tu naivambhUteti parityajyatAM saiva / naitadanurodhena turyAdibhaGgakalpanA yuktimatI / nanu, na pratipAdayitrA svayamevA''dRtA sA, yena tAM tathAbhUtAmanAdRtya caturthabhaGgAdyaprayogo yujyeta, api tu prAznikapraznavazAt / praznazca sahArpitAstitvanAstitvobhayagocarastatsaMzayajijJAsAsamuttambhito'paryanuyojya iti tannivartanAyoktavivakSayA turyabhaGgaprayoga Avazyaka iti cet; na, yato yadi sahArpitAstitvanAstitvobhayaM vaktumazakyaM tarhi prazno'pi vacanarUpastadviSayakaH kathaM pravartteta ? na hyanyaH pRcchAviSayo'nyazcottaravipaya iti / nanu ghaTo vaktavyo na veti ? kiM ghaTo vaktavya eveti ? kiM ghaTo'vaktavya eva ? ityAkAraH praznaH sambhavatyeveti cet; Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA evaM sati syAdastyeva ghaTaH, syAnnAstyeva ghaTaH, syAdasti nAsti ca ghaTaH, iti bhaGgatrayasamAhArarUpAyAM triyAmastUttarasya vizrAntiH / ayaM tu ghaTo vaktavyo na vA ? ityAdiH prazno bhinnaviSayaka eva / tatazca syAdvaktavya eva ghaTaH, syAdavaktavya eva ghaTaH syAdvaktavyo'vaktavyazca ghaTa iti tribhaGgayuttaravAkyaM bhavatu nAma / na tu tanmadhyAdekasya bhaGgasyA'stitvAdipratipAdakabhaGgasamUhe yojanayA tanmUlakabhaGgAntarayojanayA saptabhaGgayupapAdanaM yuktam / 30 kiJcA'yaM turyabhaGgaH kasyA'vaktavyatvamanuzAsti ? kiM ghaTasyota yugapadarpitayorastitvanAstitvayoruta tannimittayoH svadravyAdiparadravyAdyoH, svasvApekSAnimittasaMvalitayugapadarpitAstitvanAstitvaviziSTasya ghaTasya vA ? I Adye, astitvAdinA vaktavye ghaTe nA'pekSAnimittamantareNA'vaktavyatvamAtmAnaM labhata iti kiJcidapekSAnimittaM vAcyam / tad yadi yugapadarpitaM svadravyAdiparadravyAdikaM tarhi tat tathAvidhaM syAtpadena dyotyaM vAcyaM vA kakSIkaraNIyam / anyathA'pekSAnimittApratibhAse kimapekSayA'vaktavyatvaM bhAseta ? evaM ca ghaTo'pi svayaM vAcyaH / avaktavyatvasyA'pekSAnimittatayA yadabhimataM tadapi vAcyam / evaM satya ghaTasyA'vaktavyatvamiti nA'nubhavapathamadhirohati / nanu kathaM nA'nubhavapathamadhirohati ? yataH svadravyAdyapekSayA'sti ghaTaH, paradravyAdyapekSayA nA'sti ghaTaH, kramArpitasvadravyaparadravyAdyapekSayA prAdhAnyena kramArpitAstitvanAstitvavAn ghaTaH, yugapadarpitasvadravyaparadravyAdyapekSayA prAdhAnyena yugapadarpitAstitvanAstitvAbhyAM ghaTasya vaktumazakyatvAdavaktavyatvamityanubhUyata eveti cet; kimidAnIM svasvApekSAnimittasaMvalitaM prAdhAnyena yugapadarpitAstitvanAstitvobhayamavaktavyatvasyA'pekSAnimittamurIkriyate bhavatA ? omiti cet, tarhi tadevA'pekSAnimittamavazyaM syAtpadabodhyamurIkarttavyaM ghaTo'pi ca vaktavya eveti kimaparamavaziSTaM vaktavyatAyAM yena tadapekSayA'vaktavyo ghaTaH syAt ? na ca syAtpadena bodhyatAM nAmA'pekSAnimittatayA tathAvidhamastitvanAstitvobhayaM ghaTo'pi ca ghaTapadena, tathAvidhasya tadubhayasya prakAratayA ghaTe bhAnaprayojakaM na kimapi padaM vidyata ityato'vaktavyatvaM ghaTasyeti vAcyam / yadvyapekSAnimittaM na tadeva prakAraH prathamabhaGgAdAvapi astitvAdikaM tatra prakAraH svadravyAdikaM cApekSAnimittam / tathA cA'pekSAnimittatayA''zritasya tasya prakAratvAbhAve'pi naitAvatA'vaktavyatvaM, tathA sati prathamabhaGgAdisthAne'pyayaM bhaGgo'bhiSicyatAm / nanu, tAdRzasyA'stitvanAstitvobhayasyA'pekSAnimittatve kiJcidaparamApekSikaM vaktavyameva, anyathA kasya tadubhayamapekSAnimittaM syAt ? na ca tadvaktavyatvasya nimittamiti pratiyogyanavacchedakasyA'bhAvAva Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA cchedakatvamiti niyamenA'vaktavyatvameva tadapekSayA vartata iti turIyabhaGgo'zakyApahnava iti cet, Arope sati nimittAnusaraNaM na tu nimittamastItyAropa iti yadyavaktavyatvaM prathamataH pratItipathamArohet tadA vaktavye ghaTe kathaM taditi jijJAsAnivartanAya kiJcidapekSAnimittamupayujyeta ? avaktavyatvasvarUpApratipattau tu tannimittasya prathamata upAdAnameva caturasram / na hi kapisaMyoga - tadabhAvAvapratisandhAyaiva kazcinmUlaM zAkhAM cA'pekSAnimittamupAdatte / tatazca tadavacchedyaM vivicya yojayatyayamasyA'vacchedyo'yaM cA'syeti / na ca parizeSo'pi yuktaH, yato'pekSAnimittatayA yadabhimataM tat syAtpadena bodhyameva / ghaTo'pi svazabdena bodhya iti zabdabodhyataiva ca vaktavyateti kathaM vaktavyatvameva tato na syAt ? nanu, yadi tAdRzAbhyAmastitvanAstitvAbhyAmayaM vacanArhastarhi kIdRgasya vacanaM tadevocyatAM tAvataiva vivAdaparyavasAnAditi cet; tat kiM tAbhyAM sarvathaiva vacanAnarha eva ghaTaH ? tathA sati vacanamaye saptabhaGgyAtmaka mahAvAkye tAbhyAM tasya praveza eva na syAt / nahi vacanAnarhasya vacanaparipATyAM sannivezo yujyate / nanu, ka evamAha sarvavacanAnarha iti ? kintu tAbhyAmasya nirUpaNe'vaktavyavacanAtiriktaM vacanamasya nAstIti / nanvevamavaktavyAtmakavacanena vaktavyo'sAviti bhavato'pyanumatastathA ca kiM vacanavizeSa - parIkSayA ? syAdvaktavya eva ghaTa ityeva turyabhaGgasthAne nivezyatAm / tatra vacdhAtvarthe vacanasAmAnye'vaktavyAkhyavacanavizeSasyA'pyupanivezasambhavena tadAdAya vaktavyatvasyA'nirbAdha eva / 31 - nanvevaM sati vaktavyazabdapratipAdyatve kathamavaktavyazabdapratipAdyatA ? tatkimavaktavya - zabdapratipAdyo'pi sanna vaktavyaH ? tathA ca sati kathaM na vaktavyazabdapratipAdyaH ? / tasmAnna ghaTasyA'vaktavyatvaM turyabhaGgaviSayaH / nA'pi yugapadarpitayorastitvanAstitvayoravaktavyatvaM turyabhaGgaviSayaH / tathA sati syAdavaktavye astitvanAstitve iti syAt, na tu syAdavaktavyo ghaTa iti, ghaTasyA'taddharmatvAt / yadi ca paramparayA tasya taddharmatvamAzritya syAdavaktavyo ghaTa iti bhaGga upapAdyate tarhi vaktavyaM bhavatA yadastitvanAstitve uddizyA'vaktavyatvasya vidhAyakaM vAkyamasti na veti ? antye vidhAyakAbhAvAdastitvanAstitvayorevA''tmAnamanAsAdayat tat kathaM paramparayA ghaTe svasthitiM sthirIkuryAt ? Adye kIdRg vidhAyakaM vAkyaM tadvAcyam ? nanUktaM bhavataiva syAdavaktavye astitvanAstitve iti / satyamuktaM parantvastitvanAstitvAbhyAM vAcyayostayoravaktavyatve kiM nimittaM yatsyAtpadena bodhyate ? yugapadarpitatvamiti cet, evaM sati yugapadarpitvasyA'stitvanAstitvayozca vAcyatve kimaparamavaziSTaM yena vaktavyatvaM na syAt ? nanu, dvandvasamAsena sarvapradhAnenA'stitvanAstitve ityevaMrUpeNa prAdhAnyenA'stitvanAstitve yadyapi bodhyete, tathA'pi na yugapat, kintu krameNaiveti yugadarpitayostayorabhilApakapadAbhAvAdavaktavyatvamiti cet; na, buddherviramya vyApArAbhAvena yadaivA'stitvanAstitve ityanenotpadyate buddhistatkSaNa evA'stitvaM Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA nAstitvaM ca viSayIkarotIti tAdRzavuddhijananasamarthatvAdastitvanAstitve iti samAsavAkyasyaiva yugapadarpitayostayorabhilApakatvAt / 32 kiJcA'stitvaM dravyArthikanayaviSayo nAstitvaM ca paryAyArthikanayaviSaya iti viSayabhedAnnayayorastitve nAstitve ca mizraNameva nA'stIti tatprayuktaM yugapadarpitatvaM nA'stitvanAstitvayoriti vyadhikaraNena tena tayorvaktavyatvAbhAvapratipAdane kaH puruSArthaH ? IdRzAnAM vyadhikaraNAnAM bahUnAM sadbhAve'syaiva nimittatayA''zrayaNe bIjAbhAvAt / nA'pi sattvAsattvApekSAnimittAnAM svadravyAdiparadravyAdInAM yugapadarpitAnAmavaktavyatvaM turyabhaGgaviSaya iti tRtIyo'pi yuktaH, tatrA'pyuktanyAyasya sarvasya samAnatvAt / na ca nimittAnAmavaktavyatve syAdavaktavyo ghaTa iti kathaM syAt ? anyasyA'vaktavyatAyAmanyasyA'vaktavyatvaprakAratayA'vabodhane vAkyasyA'pramANatvApAtAditi zaGkyam / nimittAnAmavaktavyatve tadvivecanaviviktasvabhAvayorastitvanAstitvayorapyavaktavyatAyAM tadrUpeNa ghaTasyA'pyavaktavyatvasya nyAyyatvena tadAdAya syAdavaktavyo ghaTa ityasyopapatteH / svasvApekSAnimittasaMvalitayugapadarpitAstitvanAstitvaviziSTasya ghaTasyA'vaktavyatvaM turyabhaGgaviSaya iti turyapakSo'pi nA''nandollAsakaH / tathA hi - tathAviziSTatAmAbhejAnasya ghaTasyA'vaktavyatvaprakAratayA bhAnaM tadA syAd yadi vizeSyasamarpakasya ghaTapadasya tathAbhUtaviziSTaparatvaM syAt / evaM ca viziSTasya vizeSyavidhayA vodhAnurodhena ghaTapadasya tatra gauNavRtterAzrayaNasyA''vazyakatayA gauNyA vRttyoktaviziSTasya ghaTapadavaktavyatve jAgarUke'vaktavyatvaM tatra na nimittAntaramantareNeti nimittAntaraM vaktavyam / tad yadi syAtpadasya vaktavyatAM kathaJcid bibharti tadA kimaparamavaziSTaM vaktavyatAyAM, yena vaktavyameva na syAt ? atha na tannimittaM syAtpadavodhyaM tarhi nimittApratibhAsAdeva na tannimittakasyA'vaktavyatvasyA'vabhAsasambhavaH / nanu gauNyA vRttyA viziSTasya bhavatu vaktavyatA nAma, mukhyayA tu vRttyA na ko'pi zavdastAdRzaM viziSTamarthamabhidadhAtItItthamavaktavyatA sUpapAdeti cet; evaM satyastitvAdipratyekadharmaviziSTasyA'pi ghaTasya mukhyayA vRttyA na ghaTapadaM tadanyapadaM vA'bhidhAyakamiti tathA vivakSAyAmapyuktadizA'vaktavyatvasya sambhavena svasvApekSAnimittetyAdiviziSTatArUpAzrayaNasyASttiprayojanakatvameva / na ca syAdastyeva ghaTa ityatrA'stitvaviziSTaghaTasyA'bhidhAnamastyeveti vAcyam / na hyastipadaM ghaTapadaM vA'stitvaviziSTaghaTasyA'bhidhAyakam / astitvAvacchinne'stipadasya ghaTatvAvacchinne ca ghaTapadasya mukhyavRttiH, na tu viziSTe / vAkyaM tu yadyapi viziSTArthasyA'vabodhakaM tathA'pi na tasyA'bhidhAkhyA mukhyA vRttiH / tAtparyAkhyA vRttistu tasya yathaikapadazakyArthAnvite'parapadazakyArthe, tathA lakSyArthe'pi / anyathA tasya zAbdabodhaviSayataiva na syAt / tathA ca vAkyasya tAtparyAkhyavRttimavalamvya Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA yadyastitvAdipratyekadharmaviziSTasya ghaTasya vAkyapratipAdyatvena vaktavyatvaM tathA svasvApekSAnimittasaMvalitayugapadarpitAstitvanAstitvaviziSTaghaTe kasyacid vAkyasya tAtparyAkhyavRttisattve vaktavyatvameva / tAtparyAbhAve ca na tasya zAbdabodhe kathamapi praveza iti kasyA'vaktavyatvaM turIyabhaGgaviSayaH syAt ? etena tRtIyacaturthabhaGgayorviSayabhedopapAdanAya tRtIye'stitvanAstitvobhayasya prAdhAnyam, caturthe tvavaktavyatvarUpadharmAntarasyeti nirastam / na hyuktadizA'vaktavyatvasyaivA'bhAve tasya prAdhAnyaM ghaTata iti / tulyayuktyA'vaktavyatvavad vaktavyatvasyA'pi dharmAntarasyopapAditatvena "sAmAnyena vaktavyatvasyA'tiriktasyA'bhAvAt, sattvAdirUpeNa vaktavyatvaM tu prathamabhAdAvevA'ntarbhUtam / astu vA vaktavyatvaM nAma kazcana dharmo'tiriktaH, tathA'pi vaktavyatvAvaktavyatvAbhyAM vidhipratiSedhakalpanAviSayAbhyAM sattvAsattvAbhyAmiva saptabhaGgayantarameva prApnotIti na sattvAsattvapramukhasaptavidhadharmavyAghAtaH" iti| vimaladAsoktirapyapAstA / yathA'vaktavyatvaM dharmAntaraM tathA vaktavyatvamapIti ko'tra vizeSo, yenA'vaktavyatvapratipAdakasya bhaGgasya madhye sannivezya saptabhaGgI sambhavati ? na tu vaktavyatvapratipAdakaM bhaGgamupanivezyeti / kiJca, avaktavyatvaM yadi dharmAntaraM tadA'stitvanAstitvAdidharmapratipAdakasaptabhaGgIpraviSTaturyabhaGgaviSayasya tasya nityatvAnityatvabhedAbhedAdipratipAdakasaptabhaGgIpraviSTaturyabhaGgaviSayAt / tasmAdavizeSaprasaGgaH / na cA'pekSAnimittabhedAd vizeSo bhaviSyati, ekasyA'pekSAnimittaM yugapadarpite astitvanAstitve, anyasya cA'pekSAnimittaM yugapadarpite nityatvAnityatve, tadanyasya ca yugapadarpitau bhedAbhedAvityevamAdIti vAcyam / 1 nahyekasyaikamevA'pekSAnimittamityasti niyamaH, yena nimittabhedAd bhedaH syAt / tathA sati sattvAderapi svadravyAdimadhyAdekameva kiJcinnamittaM syAt / kiJcA'pekSAnimittaghaTitarUpatAvinirmokeNA'nubhUyamAnayorekatropapattyarthamavacchedakabhedakalpanA bhavati, nA'nyathA / na cA'vaktavyatvAtmakadharmA bahavaH pRthaganubhUyante yena tanmadhyAdekasyA'pekSAnimittavizeSaniyatasyA'stitvAdidharmasaptake pravezaH, anyasya ca tasya tathAbhUtasya nityatvAdidharmasaptake, tadanyasya ca bhedAdidharmasaptake ityevaM vivecanaM syAt / na cA'stu sarvasaptabhaGgIpraviSTaturyabhaGgapratipAdya eka evA'vaktavyatvanAmA dharmaH / tadAdAyaiva saptabha sUpapAdA bhaviSyatIti vAcyam / 33 ekasyAM saptabhaGgayAM vidhiniSedhabhAvamApannAnAM dharmANAM pratipAdakA eva bhaGgA ghaTakA nA'nye iti niyamamavaktavyatvarUpadharmAntarapratipAdakabhaGgopavezanena parityajato mate yathA tasyaikasyA'vaktavyatvasyA'stitvAdi sambandhi tathA bhedAdidharmakadambakamapi / tathA ca syAdasti syAdavaktavya itivat syAdbhinnaH syAdavaktavya ityAdayo'pi bhaGgA ekasminneva mahAvAkye pravizeran / tatazca tadvAkyaM saptabhaGgItvaM kathamAsAdayet ? na 1. saptabhaGgItaraGgiNI pR. 10 pa. 4 / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaGgaprabhA cA'stitvapratipAdanAvasare bhedAdInAmaprastAvAdeva na tatpratipAdakabhaGgapraveza iti zakyaM vaktuM dattottaratvAt / kiJcA'vaktavyatvasya dharmAntaratvapakSe tasya nimittabhedena vibhinnasyA''zrayaNe yathA dvAbhyAM yugapadarpitAbhyAmastitvanAstitvAbhyAmekasya vastuno vivakSAyAM tAdRzasya zabdasyA'sambhavAdavaktavyatvaM tathA tribhiryugapadarpitairastitvanAstitvAvaktavyatvairekasya vastuno vivakSAyAM tAdRzasya zabdasyA'bhAvAdavaktavyatvAntaraM syAdeva, yuktaulyAt / tathA hi- sattvAsattvayoH pradhAnatayA yugapatpratipAdane na kasyA'pi zabdasya zaktiH / astIti padaM sattvasyA'bhidhAyakaM nA'sattvasya / evaM nAstIti padamasattvAbhidhAyakaM, na sattvasya / syAdastyeva syAnnAstyeva ghaTa iti vAkyaM ca kramArpitAstitvanAstitvobhayapratipAdakaM, na tu yugapadarpitobhaya-pratipAdakam / zatRzAnacoH saGketito'pi sanzabdo yugapaccandrasUryayoH saGketito'pi puSpavantazabdaH krameNaivA'rthadvayapratipAdakastathA yadyanyaH kazcit sattvAsattvayoH saGketitaH syAt so'pi zabdamaryAdAmanatikramyaiva pratipAdakaH syAt / senAvanAdipadAnAmapi samUhavizeSAtmakaikArthapratipAdakatvameva / vRkSau vRkSA ityatraikazeSapakSe dvAbhyAmeva vRkSapadAbhyAM bahubhireva ca vRkSapadairvRkSayorvRkSANAM cA'bhidhAnaM tadanyapakSe ca svabhAvata eva dvibahuvacanAntavRkSapadayordvitvabahutvaviziSTavRkSapratipAdakatvam / suptiGantaM padamiti pakSe vRkSo vRkSA ityAdInAmekapadatve'pi tatra prakRtipratyayavibhAgasyA''vazyakatayA prakRtervRkSasya prathamaM vRkSatvAvacchinnabodhakatvaM tato vibhaktiyuktasya tasya liGgasaGkhyAbodhakatvamiti naikasya padasya yugapatpradhAnatayA'nekadharmAvacchinnabodhakatvam / pramANavAkyasyA'pi caikadharmamukhenaiva dravyaparyAyanayArpitena kAlAdibhiraSTabhirabhedavRttyA'bhedopacAreNa vA sakaladharmAtmakavastupratipAdakatvam / sattvAsattve iti dvandvasyA'pi ca krameNaivA'vA'rthadvayapratyAyakatvaM na vA tasyA'stitvanAstitvobhayaviziSTadharmipratipAdakatvam / sadasattvaviziSTaM vastviti dvandvagarbhitatpuruSo'pi sattvAsattvavaiziSTyasyaiva pradhAnatayA pratipAdako, na tu sattvAsattvayoriti yathA tAbhyAmavaktavyo ghaTastathaivoktayuktyA sattvAsattvAvaktavyatvairapItyato'pyavaktavyatvaM dharmAntaramAstheyamityanavasthA / 34 na cA'vaktavyatvasya dharmAntaraiH saha yugapadarpaNaM nA'bhyupagamyata eveti na tadavalambanenA'vaktavyatvAntaropanipAta iti vAcyam / evaM sati kramArpaNamapi dharmAntareNa saha tasya mA'stu / tathA ca syAdasti syAdavaktavya ityAdayo'pi bhaGgA vilIyeran / yathA hi syAdasti syAnnAstIti tRtIyabhaGge'stittvanAstitvayoH kramArpaNaM tathA paJcamabhaGge'pyastitvAvaktavyatvayorapi kramArpaNamavyAhatameva / na cA'stitvasyaikasya pRthagastitvanAstitvayozca yugapadarpaNAdeva paJcamabhaGgapravRttirna tvavaktavyatvasya kramArpaNaM tatra vidyata iti vAcyam / aho vaidagdhyaM bhavataH, yadavaktavyatvaM na krameNA'rpitaM nA'pi yugapadarpitaM tathA'pi dharmAntareNa saha bhAsata iti / na hi kramArpaNaM yugapadarpaNamantareNa dharmAntareNa saha dharmAntarasya bhAne tRtIyA bhidA'sti, Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA 35 tatsadbhAve vA tatprakAramupAdAyA'stitvanAstitve api tRtIyabhaGge bhAsetAmiti na kramArpaNamapi tayostu | tadabhAve ca tadvirodhisahArpaNamapi kathamanubhavapathamAgacchatu ? evamevA'bhyupagame ca sarvathaivocchinnasturIyabhaGgaH / kasyA'nurodhena prathamamapyavaktavyatvaM kalpanIyam ? kiJcA'vaktavyatvasya yadi dharmAntareNa saha yugapadarpaNaM naivA'bhimatamAyuSmataH kathaM tarhi syAdvaktavyo ghaTaH, syAdavaktavyo ghaTaH, syAdvaktavyo'vaktavyazca ghaTaH syAdavaktavyo ghaTaH syAdvaktavyo'vaktavyazca ghaTaH, syAdavaktavyo'vaktavyazca ghaTaH, syAdvaktavyo'vaktavyo'vaktavyazca ghaTa itIyaM saptabhaGgI sUpapAdA ? na ca vaktavyatvAvaktavyatvadharmaprarUpaNe saptabhI na pravartata eveti zakyaM vaktum / tathA saptabhaGgayAH sarvadharmavyApakatvasyA'bhimatasya vyAkopaH / tato na bibheSi cet kathamanyasya yugapadarpaNaM bhavati nA'vaktavyatvasyetyatra dIyatAmuttaram / na ca vaktavyatvena sahA'vaktavyatvasya yugapadarpaNaM bhavati, na tu dharmAntareNa sahetyatra pramANaM kiJcidasti / tasmAd na turIyabhaGgo vicAracUlAmavalambate / tadabhAve trayo'pi tadadhInasiddhikA agrimabhaGgA dUrotsAritA eva / ito'pi na paJcamAdibhaGgAH sambhavanti / tathA hiprathamabhaGgenA'stitvasya, dvitIyabhaGgena nAstitvasya tRtIyabhaGgena kramArpitAstitvanAstitvayoH, turIyabhaGgena yugapadarpitAstitvanAstitvayozca pratipAdane vRtte kimaparamavaziSTaM yadavabodhanAya paJcamAdibhaGgAH pravarteran ? nanu astitvaviziSTAvaktavyatva-nAstitvaviziSTAvaktavyatva-kramArpitAstitvanAstitvobhayaviziSTAvaktavyatvAnyavaziSTAni / naitAni prathamabhaGgacatuSTayaiH pratipAditAnIti tatpratipAdanAya kathaM na paJcamAdibhaGgAH pravarteran ? iti cet; naitAni vizeSaNavizeSyAbhyAM bhinnAnyeva / tathA sati tairapi samamastitvAdeH pratyekaM vaiziSTyamAzritya viziSTAntarANi syuH / evaM tairapItyanavasthitabhaGgaparamparAprAptau kutaH saptabhaGgI ? nA'pyabhinnAni tathA sati vizeSaNavizeSyayoH pratipAdane tatpratipAdanasyA'pi vRttatvAnniSprayojanatvAdanArambha eva paJcamAdibhaGgAnAm / nUktadoSabhayAdeva na bhinnAni nA'pyabhinnAni kintu kathaJcidvinnAnIti cet; bhavanmate'stitvanAstitvayorapi kathaJcideda eva, tathA satyapi yathA tayoH kramArpaNaM yugapadarpaNaM cA''dAya bhaGgAntarapravRttistathA viziSTAntarANAmapi syAt, avizeSAt / 7 na ca syAdasti syAdastyavaktavyazcetyevaM bhaGgAntaraM pravarteta, tarhi tatrA'stIti punaruktaM syAt / evaM syAnnAsti syAnnAstyavaktavyazcetyatrA'pi nAstIti punaruktamiti vAcyam / ekena stinA'vaktavyatvena sahA'stitvasya sAmAnAdhikaraNyaM pratipAdyate / dvitIyena tu viziSTabhAvamApannena dharmAntareNA'stitvaviziSTAvaktavyatvenetyevaM paunaruktyAbhAvAt / yadi ca viziSTapakSo nA''driyate, kintu syAdasti syAdavaktavyazca ghaTa iti bhaGgena kathaJcidastitvaniSThaprakAratAnirUpitA satI kathaJcidavaktavyatvaniSThaprakAratAnirUpitA yA ghaTaniSThavizeSyatA tannirUpako bodha ekatra dvayamiti nyAyeneSTaH syAnnAsti Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA syAdavaktavyazca ghaTa iti paSThabhaDnena ca kathaJcinnAstitvaniSThaprakAratAnirUpitA satI kathaJcidavaktavyatvaniSThaprakAratAnirUpitA yA ghaTaniSThavizeSyatA tannirUpako bodha iSTaH, syAdasti syAnnAsti syAdavaktavyazca ghaTa iti saptamabhaDrena ca kathaJcidastitvaniSThaprakAratAnirUpitA satI kathaJcinnAstitvaniSThaprakAratAnirUpitA satI kathaJcidavaktavyatvaniSThaprakAratAnirUpitA yA ghaTaniSThavizeSyatA tannirUpako bodha iSTaH, na caite vodhAzcaturbhiH prathamAdibhaGgairjanyante, yataH prathamabhaGgena kathaJcidastitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAnirUpako bodho janyate, dvitIyabhaDnena ca kathaJcinnAstitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAnirUpako bodho janyate, tRtIyena ca bhaDnena kathacidastitvaniSThaprakAratAnirUpitA satI kathaJcinnAstitvaniSThaprakAratAnirUpitA yA ghaTaniSThavizeSyatA tannirUpako bodho jAyate, caturthena ca kathaJcidavaktavyatvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkavodho janyate ityevaM svajanyavodhavailakSaNyaphalakoktivaicitryAt saptabhaGgAnAmapaunaruktyamiti vibhAvyate, tadA "dharmAH sattvAdayaH sapta, saMzayAH sapta tadgatAH / / jijJAsAH sapta sapta syuH, praznAH saptottarANyapi / 1 / '' iti vacanAdadharmANAM saptatvamUlakaM bhaGgAnAM saptatvaM pratIyamAnaM viruddhyeta / kiJca, vilakSaNavodhajanakatayA saptabhaGgAbhyupagame'stitvanAstitvAdInAM madhyAdekasya vizeSyatAvacchedakatvamanyasya ca prakAratvamAzrityA'pi vodhavailakSaNyasambhavena tattadabodhajanakA bhaGgAH kathaM nopadizyante ? tathaikasya vizeSyatAvacchedakatvaM tadaparasya prakAratAvacchedakatvamanyasya ca prakAratvamAzrityA'pi vilakSaNasya vodhasya sambhavena taJjanakA api bhaGgAH prayoktavyAH / evaM vidheyAMze'dhikAvagAhinaH zAbdavodhasyA'bhyupagantRRNAM navyAnAM matamAzrityoddezyatAvacchedakasya vidheyakoTAvantarbhAvya tatprakAratAkavodhavailakSaNyasya sambhavenA'pi tatprayojakA bhaGgAH prayoktavyAH / yadi ca ghaTatvAdimAtrasya vizeSyatAvacchedakatvameva, astitvAdInAM ca prakAratvameveti niyamAvaSTambhena saptaiva bhaGgA vilakSaNavodhajanakA netara iti saptAnAmeva prayoga iti vibhAvyate; tadA'khilapUrvabhaGgaviSayaviSayakasya saptamabhaGgasyaiva prayogaH samucitaH / tena hi ekatra dvayamiti rItyA jAyamAne vodhe kathaJcidastitvaniSThaprakAratAnirUpakatvAdimattvAt prathamabhaGgAdijanyavodhakAryakAritvaM sambhavatyeva / praznAnurodhAdapi bhaGgacatuSTayasyaiva prAptiH, syAdastyeva ghaTaH, syAnnAstyeva ghaTaH, syAdavaktavya ghaTa evaH, syAdasti syAnnAsti syAdavaktavya eva ghaTa iti, tRtIyapaJcamaSaSThabhaGgakRtyasya saptamenaiva sampAdanAt / yata idAnImastitvanAstitvAdInAM parasparaM vizeSaNavizeSyabhAvamavalamvya labdhAtmano viziSTadharmAnAzritya svarUpato viSayavailakSaNyAd bhar3AnAM vailakSaNyato na saptabhaGgA upapAdyante kintu tattatsaMzayanivartakavilakSaNabodhajanakatvata eva / tRtIyabhaGgotthApakazca saMzayaH syAdasti nAsti na vetyAkArakaH, pathamabhaGgotthApakazca syAdasti avaktavyo Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA na vetyAkArakaH, SaSThabhaGgotthApakazca syAnnAsti avaktavyo na vetyAkArakaH, ete sarve'pi saMzayAH saptamabhaGgajanyavodhena nivartanta eva / astu vA saptamo'pi bhaGgo na svatantraH / prathamadvitIyacaturthabhaGgasamAhArarUpA tribhaGganyeva tatkAryakAriNI / saptAnAM bhaGgAnAM pratyekaM tattatpraznavazAdabhyupagame'pi tatsamAhArarUpA saptabhaGgI samuccayabodhajanikA mahAvAkyatayA bhavatA'pyabhyupagatA, tatsthAne ekatra dvayamiti rItyA bodhasya nAnAdharmaniSTha prakAratAnirUpitaikaniSThavizeSyatAnirUpakasya janikA tribhaGgI svIkriyatAm / kiJcA'stitvanAstitvayoH kramArpaNaM yugapadarpaNaM caikadaivA''zritya paJcamAdibhaGgapravRttirnA'nyathA / kathaM caitat saGgataM, samAnaviSayakayoH kramArpaNayugapadarpaNayorekapuruSApekSayA samAnakAlInatce pramANAbhAvAt? iti pUrvapakSasakSepaH / atrocyate - yadyapi saptabhaGgIpratipAdyAH sattvAdayaH saptA'pi dharmA yathAyathaM tIrthAntarIyairapyabhyupagatAH, tathA hi - "asadakaraNAdupAdAna-grahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt, kAraNabhAvAcca satkAryam / / 1 / / itIzvarakRSNoktahetunikuramvamavalamvya kAraNavyApArAt prAgapi kAryasya sattvamityabhyupagacchanta utpattisthAne AvirbhAvaM dhvaMsasthAne tirobhAvaM cA''zrayantaH kAryakadamvakasyA'pi sarvadA sattvamabhyupagacchanti kapilamatarahasyavidastadanusAriNaH, pAtaJjaladarzananiSNAtAzca / - "vuddhyA vivicyamAnAnAM, svabhAvo nA'vadhAryate / ato nirabhilapyAste, niHsvabhAvAzca dezitAH / / 1 / / " ityAdikArikoktayuktiprakaramavalambamAnA ghaTapaTAdivyavahArasya ca sAMvRtasattvamabhyupagamyopapAdayanto'zeSasya jagato'lIkatvAnupAkhyatvavicArAsahatvAdyabhidheyaM zUnyatvAkhyamasattvamurIkurvanti saugatapradhAnAH zUnyavAdino mAdhyamikAH, vAhyamAtrasya cA'sattvamabhyupagacchanti vijJAnavAdino yogAcArAH, dharmamAtrasyA'tadvyAvRttirUpatvenA'sattvameveti svIkRtavantau sautrAntika-vaibhASiko / azeSasya jagataH sattvamevA'sattvamevetyubhayatra doSajAlamupaDhaukayantaH kAraNavyApArAt prAgasattvam, tadanantaraM ca sattvaM dhvaMsAnantaraM ca punarasattvamityekAdhikaraNagatatayA nityAnAM ca paramANvAdInAM sarvadA sattvamanityAnAM ca ghaTapaTAdInAM tadviparyayarUpamasattvamiti bhinnAdhikaraNagatatayA vA sattve satyasattvamabhyugacchanti kaNabhakSapakSapakSapAtAkRpTamAnasA vaizeSikAstatsamAnatantrAzcA'kSapAdapAdopajIvinaH / anye'pi ca jaiminIyaprabhRtayaH svasvAbhyupagamAnusAreNa sattve satyasattvamevA'bhyupagacchantyazeSasya jagataH / prapaJcasya pAramArthikasattve vedAntotthajJAnabAdhyatvaM na syAt / zazazRGgAdivadasattve ca tadvadeva vyavahAravIthIsaJcariSNutvaM na syAt / ato na sattvaM nA'pyasattvaM, kintu sattvAsattvAbhyAM vaktumazakyatvAda-nirvacanIyatAparaparyAyamavaktavyatvameva zaraNIkurvanti yuktimArgavizAradA aupaniSadAH / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 saptabhaGgIprabhA ta eva ca brahmajJAnetarajJAnAbAdhyatvalakSaNaM vyAvahArikasattvamanabhyupagamya vyavahAropapAdanamazakyamataH svAdhiSThAnatvena sammataniSThAtyantAbhAvapratiyogitvaM svarUpeNa na ghaTapaTAdau sambhavatIti svAdhiSThAnaniSThAtyantAbhAvIyapAramArthikatvAvacchinnapratiyogitvameva mithyAtvamityabhyupagacchanto laukikayauktikapakSadvayakRtAdarAH sattve satyavaktavyatvameva svapakSe nikSipanti / ye tvaupaniSadAH svAdhiSThAnatvena sammataniSThAtyantAbhAvapratiyogitvameva mithyAtvaM, sammateti nivezAdeva svAdhikaraNe kathaM svarUpata eva svasyA'bhAvo yena vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAnabhyupagame'pi mithyAtvopapAdanaM ghaTate ? iti zaGkAyA naa'vkaashH| evaM ca vyavahArakAle'pi svarUpata eva ghaTasya na sattvam / na caivamasattvAvizeSAd yathA zazazRGgAdito na kimapi kAryaM jAyate tathA ghaTapaTAdito'pi na kimapi kAryaM syAditi vAcyam / sattvAvizeSe'pi ghaTata eva jalAharaNaM, paTata evA'varaNamityarthakriyApratiniyamopapAdanAya pratiniyatakAryakAraNabhAvAbhyupagamasyA''vazyakatayA tata eva zazazRGgAditaH kAryaprasaGgasyA'navakAzAt / kAryakAraNabhAvamAtreNa sattvAsaJjanaM tu "antarbhAvitasattvaM cet, kAraNaM tadasat tataH / nA'ntarbhAvitasattvaM cet, kAraNaM tadasat tataH" / / 1 / / ityAdiyuktyA khaNDanakhaNDakhAdye zrIharSamitrairapAkRtamevetyupagacchanti te brahmadRSTiyauktikadRSTidvayAvalokino'sattve satyavaktavyatvamevA'rthato'bhyupagacchanti / ye tu, na lokamaryAdAtikramo nA'pi zAstrAtikramastattvadRSTInAM yujyata iti vyavahArAnurodhena sattvaM, vicArataH sattvasyA'sattvasya cA'nupapattyA'nirvacanIyatvaM, zAstradRSTyA tvasattvamityupagacchanti, teSAmaupaniSadAnAM mate sattve satyasattve satyavaktavyameva brahmavyatiriktasyA'zeSasya jagata iti / ata eva "tucchA'nirvacanIyA ca tAttvikIti tridhA matA mAye''tyAdhuktirapi teSAM saGgacchate / ___ na caitebhyo vyatiriktasya kasyacidapi dharmasya sattvAsattvavidhiniSedhabhAvAlIDhasyA'bhyupagamo'sti jainarAddhAnte tantrAntare vA / yattu "avaktavyatvaM sattvAsattvavidhiniSedhabhAvAlIDhamevA'rhanmatAnuyAyibhirabhyupagamyate, na cetthambhUtaM tadvedAntibhirabhyupagatamiti na tAdRzadharmasya tantrAntare prasiddhiH, evaM tadghaTitasya dharmAntarasyA'pI''ti / tanmandaM, yataH sattvAsattvayoH parasparapratikSeparUpatayA jagataH sattvapratikSepe'sattvasyA'sattvapratikSepe sattvasyaivA''pattiriti kathamanirvacanIyatvasya tadubhayAbhAvarUpasya prasiddhirityAzaGkaya sattvaM trikAlAbAdhyatvalakSaNaM tadabhAvaM ca nA'sattvaM kintu kvacidapyupAdhau pratIyamAnatvavirahaH, tadubhayAbhAvarUpamevA'nirvacanIyatvaM prapaJcasyeti samAdadhatAM vedAntinAmabhimatamevA'vaktavyatve sttvaasttvvidhinissedhbhaavaaliiddhteti| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA tathA'pi te dharmA ekAntatayaiva tattattantrapratipAdyAH, na ca tathAbhUtAste pramANavIthImavalambante, kintvanekAntapaddhatimAnItA eveti tathA teSAM pratipAdayitrI saptabhaGgI pramANacUlAmavalambamAnA na nAmottrAsayituM zakyA / tathA hi - ekAntavAdibhiste te dharmA ekAntatayA'bhyupagatAH, anekAntavAdibhiH punaranekAntatayetyanekAntavAditvamapratihatameva / tatra syAdastyeva ghaTa iti prathamabhaGgapratipAdyamastitvamadhikRtya yaduktaM "na tAvad vRttitvaM, tathA satyekAntavAdibhirapi vRttitvAdInAM sAvacchinnatvasyorIkAreNa tato'vizeSaprasaGga" iti, tat syAdvAdAnavabodhavijRmbhitam / yato'stitvaM svAbhAvasamAnAdhikaraNaM svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogidharmatvAt kapisaMyogavadityanumAnenA'stitve'vyApyavRttitvasiddhau tadanyathAnupapattyA'bhyupagamyamAnasyA'vacchedakatvavizeSasya ghaTatvAdau svIkAraH / tathA ca ghaTatvAdau dharme'vacchedakatA dvividhA-ekA vRttitvAdInAM sakhaNDatvena sAvacchinnasvarUpatayA tannirUpitA tatsvarUpAntarnirviSTAvacchedakatA yA naiyAyikAdibhirapyabhyupagamyate / na ca tAmupAdAya syAdvAdapravRttiH, yenaikAntavAdato'vizeSaprasaGgaH syAt / dvitIyA'stitvAdInAmavyApyavRttitvopodvalikA, tAmupAdAyaiva syAtpadapravRttirupeyate / na ca sA parairupeyate, tathA satyekAntavAditaiva hIyeteti / yadapi "vRttitvasya ca sanirUpakatvena nirUpakavizeSApuraskAreNA'paripUrNatve saptabhaGgIto'pi samUhAlambanastadviSayako bodho'paripUrNa eva syAditIti", tadapyuktimAtram / paravAdisammatasya nirUpakavizeSAdyAliGgitasyaiva vRttitvasyA'vacchedakavizeSApekSayA vodhasya saptabhaGgIto'bhyupagamena tasya tata eva paripUrNatvAt / nahi yadvastu yAvaddharmasaMvalitaM tAvaddharmopAdAnapuraskAreNa tAvaddharmasaMvalitavastubodha eva paripUrNo bodhaH, kintu nirAkAGkSabodha eva / yAdRzena bodhena prAznikasyA''kAkSopazAmyati tAdRzabodhasyaiva paripUrNatvAt / sa ca saptabhaGgIto jAyata eva / yacca "vRttitvarUpAstitvasya saMyogena ghaTAdyadhikaraNaM yad bhUtalAdi tAdAtmyena ghaTAdyadhikaraNaM vA yanmRdAdi tannirUpakameva na tvavacchedakamityAdi" tatpUrvoktayuktyaivA'pAstam / ghaTe bhUtale bhUtalatvasAmAnAdhikaraNyaM na tu parvate ityAdipratItyanurodhena nirUpakavidhayA vRttitvasvarUpaniviSTasyA'pi bhUtalAdyadhikaraNasyA'vacchedakavidhayA tatsattAniyamakatvopagamAt / avacchedakatvameva ca bhUtalAdInAM saptabhaGgIviSaya iti na paramatAdavizeSaprasaGgazaGkA'pi / yadi ca paro'pyevamabhyupeyAt tadA so'pi syAdvAdyeva / dezanirUpitavRttitAyAM kAlasya, kAlanirUpitavRttitAyAM dezasya cA'vacchedakatvaM yadyapi parairapyupagamyata iti tadaMze sAmyameva, tathA'pi dezanirUpitavRttitAyAM dezasya, kAlanirUpitavRttitAyAM kAlasya cA'vacchedakatvaM na parAbhyupagamaviSaya iti tadaMze syAdvAda: sAvakAza eva / tathA ca "dezanirUpitavRttitAyA''mityAdi nirastamavagantavyam / yattu "kiJca, kSetranirUpitavRttitva-dravyanirUpitavRttitva-kAlanirUpitavRttitvAnAM nirUpakabhedAda 1. pR. 9 paGki: 11 / 2. pR. 9 paM. 13 / 3. pR. 9 paM. 16 / 4. pR. 9 paM. 21 / 5. pR. 9 paM. 23 / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 saptabhaGgIprabhA vacchedakasambandhabhedAcca parasparaM bhinnatve'pI"tyAdi, tadapyavodhavilasitam / syAdastyevetyatra syAtpadena yad ghaTatvAvacchedyatvaM vodhyate, taddharmavidhayA yad ghaTatvAvacchedyatvaM tato'nyadevA'vyApyavRttitvasampAdakamityasyopapAditatvena tathAvidhaghaTatvaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvavRttitvApekSayA svadravyAdiniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvadvRttitvAderbhinnatvena na kathamapi ghaTatvAvacchinnavRttitvapratipAdakabhaGgaghaTitasaptabhaGgyAH svadravyAdyavacchedyavRttitvapratipAdakabhaGgaghaTitasaptabhaGgIto gatArthatA / etena "na ca, yadeva ghaTe vRttitvaM ghaTatvAvacchinnaM tadeva bhUtalAdinirUpitamapi, parantvekasyAM saptabhaGgyAM ghaTatvAvacchinnatvena pratIyate" ityAdipraznapratividhAnavacanasaGgrathanamaraNyaruditamevA'vaseyam, svadravyAdInAmapyavacchedakatAmavalamvyaiva saptabhaGgayA upapAdanAt / vRttitvaM sAvacchinnaM sanirUpakaM cetyekAntavAdinAmapyanumatameva / tasya tathAbhUtasya pratItyupapAdanaprakAraH sarvairapi vAdibhiH samAnatayaivA''zrayitavyaH / na tatrA'sti syAdvAdasya nirbharaH, kevalaM tat tathAbhUtamapi na svAbhAvAdhikaraNe'vacchedakavizeSapuraskAramantareNA'vasthAtumarhatIti tAdRzAvacchedakAvavodhanaparaH syAdvAdo na vikalpasahasreNA'pyapahastayituM zakyaH / yattu "tAdRzasya vRttitvasya sarvaprakArAvacchinnatvasya vastuto'bhAvAdeva na tathA pratItAvapi ghaTasya sarvAtmakatvaprasaGga iti, tadApAdanasvarUpAnavabodhavijRmbhitam / tathA hi - syAdityanuktau ghaTo'stItyuktAvapi vidheye vRttitve uddezyatAvacchedakaghaTatvAvacchedyatvasya sAmAnyataH siddhatve'pi sAvacchinnasya vRttitvasya ghaTatvAvacchinnatvaM svarUpapraviSTameva / tadvahirbhUtatayA ghaTatvameva yadyanuyogitAvacchedakatayA tasya nA''zrIyate tadA prameyatvamapyanuyogitAvacchedakIkRtya ghaTatvAvacchinnavRttitAyA vRttiH syAt / tathA ca yathA prameyatvamanuyogitAvacchedakIkRtya vartamAnA prameyatvAvacchinnavRttitA nikhilaprameyavartinI tathA ghaTatvAvacchinnavRttitA'pi syAt / etacca tadopapadyate yadi ghaTAtmakameva jagat syAt, anyathA ghaTatvAvacchinnavRttitAyA ghaTamAtravartinyA nikhilaprameyavRttitvAnupapatteH / / na ca, ghaTatvamatipatyA'pi ghaTatvAvacchinnavRttitA vartatAM nAma, tAvataiva nA'zeSasya jagato ghaTAtmakatvaprasaGga iti vAcyam / ghaTatvasya nyUvavRttitvena prameyatvAvacchinnavRttitAyA iva prakRtavRttitAyA apyavacchedakatvaM tathA sati na syAt / ata uktaprasaGgaparihArAyoktavilakSaNAvacchedakatvapratipattaye syAditi prayoktavyameveti / nanUktadoSaparIhArAya ghaTatvasyA'vacchedakatvaM vilakSaNaM bhavatu nAma, svadravyAdInAM tu vRttitAnirUpakatvamAtramevA'stviti cet; na, ghaTe kapAle kapAlatvasAmAnAdhikaraNyaM na tu tantau, ghaTe bhUtale bhUtalatvasAmAnAdhikaraNyaM na 1. pR. 9 paM. 27 / 2. pR. 10 paM. 5 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA tu parvate, ghaTe svakAle kAlatvasAmAnAdhikaraNyaM na tu kAlAntare iti viviktapratItyanurodhena vilakSaNAvacchedakatvasya svadravyakSetrakAleSvanubhavasiddhasyA'palapitumazakyatvAt / yathA ca dharmavidhayA ghaTatvAvacchinnasyA'pi vRttitvasya svAbhAvasAmAnAdhikaraNyanirvAhakavilakSaNaghaTatvaniSThAvacchedakatvasyA'nabhyupagame ghaTasya sarvAtmakatvaprasaGgastathA svadravyavRttitAyAM svadravyasyA'navacchedakatve, svakSetravRttitAyAM svakSetrasyA'navacchedakatve, svakAlavRttitAyAM svakAlasyA'navacchedakatve ca sakaladravyavRttitva-sakalakSetravRttitvasakalakAlavRttitvAnAM prasaktyA sarvAtmakatvavyApakatvanityatvAnAM prasaktiH syAt / yataH svadravyavRttitvaM yadi svadravyAvacchedyatvaniyataM na syAt tadA prameyasAmAnyAdyavacchedyatvaM tasya ko vArayet ? tattve ca yathA vAcyatvAdau prameyasAmAnyAvacchedyA prameyanirUpitavRttitA yAvatprameyanirUpitA bhavati tathA svadravyanirUpitavRttitA'pi syAt / svadravyanirUpitavRttitAyAM ca yAvatprameyanirUpitatvaM tadaivopapadyeta yadi yAvatprameyasyaiva svadravyatvaM syAt, tathA ca ghaTapaTAdInAM svadravyAbhedAdabhedaprasaGgarUpasarvAtmakatvaprasaGgo'trA'pyaviziSTaH / etadrItyaiva svakSetravRttitvasvakAlavRttitvayoH svakSetrAvacchedyatva-svakAlAvacchedyatvAnabhyupagame vyApakatvanityatvayoH prasaGgo vodhyaH / vRttitvasya nirUpakaM svadravyAdi parasyA'pyanumatamato na nirUpakatvena svadravyAdi saMzayAdiviSayaH, kintvavacchedakatvenaiva / tathA ca svadravyAdInAM madhyAd yadA yasya saMzayAdiviSayatA tadAnIM tasyA'vacchedakatayA samarpaNapratyalena syAtpadena ghaTitA saptabhar3I paripUrNadharmapratipAdikaiva / evaM svadravyAdyavacchedakabhedamavalamvya pravRttAnAM ca tAsAM na pasparasaGkIrNArthatetyato "yadi cA'vacchedakAdyapratItau svarUpato vRttitvavizeSasya pratItAvapI" tyAdyanabhyupagamaparAhatamavaseyam / yadapi "na ca saptabhaGgayAH prAznikapraznajJAnaprayojyatAyAH svIkAreNe"tyAdinA syAdvAdyAkUtamAzakya 'syAtpadaM hi prakRte kathaJcidityarthakameve'tyAdinA prativihitaM, tadanumodAmahe / yatpunastatroktaM 3"na coktAvacchedyatvaM pratipAdayituM zakyaM, dravyasya vRttitvarUpAstitvasyA'dhikaraNavidhayA nirUpakatvasyaiva bhAvAdi"ti, taduktayuktyA'dhikaraNe'vacchedakatvavyavasthApanena pratikSiptameva / yacca "kizca prAznikapraznajJAnaprayojyatvapakSe ghaTatvenetyAdipadaghaTitaiva saptabhaGgI mukhyataH prayoktumucitA, nirAkAGkSaparipUrNavodhe sAkSAdupayogitvAdi''ti, tatra vUmaH, yathA hi devadatta Agacchati taM pazyetyAdau sAmAnyato buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinne zaktAt padAt svarUpato devadattatvAdyavacchinnasyA'vavodho, na tu ghaTatvAdyavacchinnasya, tadAnIM tasya vaktRvuddhisthatvAbhAvAt, tathA syAtpadAdapi vuddhivizeSaviSayaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvavodhakAt kuzAgrabuddhiM jijJAsuM prati vuddhivizeSaviSayaghaTatvAdiniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvadvRttitvAvavodhanasambhavAnnA''vazyakatA ghaTatvenetyAdhukteH, laghUpAyena vuvodhayiSitArthAvavodhasambhave gurUpAye prekSApUrvakAriNo'vavodhakasyA'pravRtteH / evaM yasmin dharme yasya 1. pR. 10 paM. 7 / 2. pR. 10 paM. 13 / 3. pR. 11 paM. 5 / 4. pR. 11 paM. 8 / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 saptabhaGgIprabhA yasyA'pekSAnimittatvasambhavastattaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvattvaM taddharme syAtpadena bodhyate ityevaM sukaraH saGkettagrahaH / sa eva ca syAnnitya eva, syAdinna evetyAdau sarvatra zAbdavodhopayogI / yato'nugatarUpeNaikatrA'sandigdhapratipattiko bAlaH sarvatra vyutpAdayituM zakyaH / ghaTatvenA'styeva ghaTa ityAdyananugatoktau ca tatra vizeSato'pekSAnimittAvagame'pyanyApekSAnimittAnavagateH kutaH paripUrNabodhollAsaH ? mandadhiyaM jijJAsuM prati ca gurUpAyena ghaTatvenA'styeva ghaTa ityAdinA'vabodhanamapi caturasrameva / so'pi ca syAdvAda eva / kiJcinniSyavacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvattayA dharmAvabodhanameva syAdvAdakRtyaM, tacca syAtpadena bhavatu, tadanyapadena vA, sarvathA siddhaM naH samIhitam, alaM zabdakalahena, vizeSoktyA sAmAnyajijJAsAyA vizeSajijJAsAyAzca nivRttiriti ko nAma nA'numanute ? parantUktadizaiva sAmAnyokteH sAphalyam, ativyutpannamatiM prati syAdvidhyAtmakadharmavadeva vastvityAdisaptabhaGganyapISTaiva / kiJca, neyaM saptabhaGgI yathAzrutA dohadapUraNapravaNA, jagata eva paramate'pi vAcyatvatvAdinA vAcyatvAdidharmavattvamAdAya prathamabhaGgasyA'vRttimato gaganAderabhAvasya kevalAnvayitvena gaganatvAdinA gaganAderabhAvamAdAya dvitIyabhaGgasyopapattisambhavAt / __ na ca, yAvadvidhyAtmakadharmavattvaM yAvanniSedhAtmakadharmavattvaM ca vivakSaNIyamiti vAcyam / * tathA satyasambhavo duruddharaH, sarvasya sarvAtmakatvaM mA prasAkSIdityetadarthameva hi saptabhaGgayupAsanaM, tacca tadaivopapadyeta yadi yAvadvidhyAtmakadharmatattvamekatra na bhavet / tathA ca yad vastu yadvidhyAtmakadharmavadeva syAt tad vastu taniSedhAtmakadharmavadeva syAdityAdirItyA saptabhaGgI vAcyA / sA ca yattvatattvayorananugatatvapakSe'nanugataiveti "tathA'pi yadi sAmAnyoktirAdriyate tadA yathA syAditipadaM sAmAnyato'pekSAnimittasyoktiH, tathA bhAvabhUtadharmavadi"tyAdigranthasandarbho'saGgatArtha eva syAt / yattvatattvayoranugatatvapakSe ceyamapi saptabhaGgI bhavatvanugatArthA, tasyA api kvacidupanyAso nA'smAkamaniSTapradaH / vastunaH sAmAnyavizeSobhayAtmakatvena tatpratipAdanaprakArasyA'pyubhayAtmakatayA tatraikasya mukhyatvamaparasya gauNatvamekAntato vaktu mazakyameva / anekAntatastathAtvaM tu syAdvAdamevA'nudhAvati / syAtpadasya kathaJcidityarthakatayA ghaTatvenetyAderapi vizeSatastathAtvena tadghaTitasaptabhaGgyA api syAdvAdatvaM nA'paitIti kutastadvAdinaH syAdvAditAhAnirityAdi sudhIbhiH svayamUhanIyam / vRttitvarUpAstitvasya prathamabhaGgapratipAdyatve vRttitvAbhAvarUpanAstitvasya dvitIyabhaGgapratipAdyatvaM svIkriyata eva / tatra yadvikalpitaM "syotpadabodhyasya kathaJcidityasya kiM pratiyogitAvRttitvenA'nvayaH, uta vRttitvaniSThapratiyogitayA kiM vA vRttitvAbhAvene"ti ? tatra tRtIyakalpastAvat svIkriyate, tena prathamadvitIyakalpayorapAkaraNe'pi na naH kiJcidapacIyate / tatra yadvikalpitaM "kiM. yAdRzasya kathaJcidarthasya prathamabhane 1. pR. 11 paM. 10 / 2. pR. 12 paM. 6 / 3. pR. 15 paM. 16 / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA pravezastAdRzasyaiva tasya dvitIyabhaGge pravezo'nyAdRzasya ve"ti ? tatra prathamapakSa eva svIkriyate / prathamabhaDne svadravyAdInAmavacchedakavidhayA'pi pravezo dvitIyabhaGge'pi paradravyAdInAM tathA praveza iti svadravyAdInAM nirUpakavidhayaiva praveza iti prakalpya pradattasya doSasya nA'vakAzaH / svadravyAdInAmavacchedakatvasya prasAdhitatvena syAdityanena tasyA'vabhAsasambhave na tatparityAgaH samucitaH / mRdravyAdinirUpitavRttitvameva mRdravyAdyavacchedena ghaTAdau prathamabhaGgena pratipAdyate, mRdravyAdinirUpitavRttitvAbhAvazca paTAdau prasiddho'vacchedakayojanAmarhatyeva / tena "kiJca sAmAnyato vRttitvAbhAvo'prasiddhatvAdeva nA'vacchedakayojanAmarhatI"tyAdi yaduktaM tannirastamavagantavyam / kiJca, sAmAnyato vRttitvamapi na kevalAnvayi, vRttimadatyantAbhAvApratiyogitvasya kevalAnvayitvalakSaNatvena tasya svAdhikaraNavRtyabhAvapratiyogini vRttitve'bhAvAt / yadi coktalakSaNaM kevalAnvayini kapisaMyogAbhAve'bhAvAnna sambhavati, kintu pratiyogivyadhikaraNavRttimadatyantAbhAvApratiyogitvameva kevalAnvayitvaM, tacca vRttitvasAmAnye'stIti vibhAvyate, tadA tAdRzaM kevalAnvayitvaM vRttitvAbhAvaprasiddhAvapi sambhavatIti vRttitvasAmAnyAbhAve'pyavacchedakasaGghaTanA nA'sambhavinIti vibhAvyatAm / svadravyAdinirUpitavRttitvatadabhAvayoH prathamadvitIyabhaGgapratipAdyayoH svadravyAdiparadravyAdi cA'vacchedakaM syAtpadena bodhyata iti / 2evamapi svAkUtamAzritya kiM nA''kalayati bhavAni"tyAdi paramatarahasyAnavavodhavilasitameva / tasmAdupapadyate vRttitvarUpamastitvaM prathamabhaGgapratipAdyamiti / svarUpasattvarUpamastitvamapyupapattipaddhatimeti, tathA hi - svarUpasattvapakSe syAdastyeva ghaTa ityatra syAtpadena svadravyApekSayetyarthasyA'vavodhane utpatteH pUrvaM nAzAnantaraM mRdravyasyA'vasthAnena tadAtmanA ghaTo'styevetyarthasyA'vagatestadAnIM ghaTasya sarvathA'sattvamityabhyupagacchatAM naiyAyikAdInAM matasya bhavati tiraskAraH / na cotpatteH pUrvaM nAzAnantaraM kAryasya kAraNAtmanA'vasthAnamityabhyupagacchataH satkAryavAdinaH sAGkhyAcAryasya matAdavizeSa iti vAcyam / / tanmate hi utpatteH pUrvaM sadeva kAryaM nA'sadityekAntameva, asmanmate ca svadravyAtmanA sadapi paradravyAtmanA na sadityastyeva vizeSaH / evaM yanmRdravyaM ghaTarUpeNa pariNataM tadeva kadAciccharAvAdirUpeNA'pi pariNamata iti zarAvAdipariNAmasyA'pi mRdAtmanA ghaTarUpatve tadavasthAyAM svadravyeNA'styeva ghaTa iti yathA syAdvAde nirvahati na tathA'nyamate ityapi bodhyam / evaM svakSetreNA'styeva ghaTa ityatra bhedAbhedasya sambandhamAtravyApakatvena svakSetreNa saMyogadazAyAM saMyogasya sambandhidvayaparyAyAtiriktasyA'nabhyupagamena tadAtmanA svakSetreNa saha ghaTasyA'bhedAd yadA'pi tatkSetre ghaTo nAsti tadA'pi tatkSetrasya vidyamAnatayA tadrUpeNa ghaTasya sattvamiti tadAnIM svakSetreNA'styeva ghaTa iti yathA syAdvAde nirvahati na tathA'nyamate / / 1. pR. 16 paM. 8 / 2. pR. 16 paM. 27 / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA evaM yena kSetreNa saha ghaTasya saMyogastenaiva sahAnyasyA'pi saMyogastasyA'pi ca saMyogAnurodhAt tena kSetreNa saha bhedAbheda AvazyakaH / tathA ca ghaTasya svasaMyogavigamadazAyAmapi svAbhinnakSetrAbhinnapadArthasaMyogamAdAya svakSetre'styeva ghaTa ityupapadyate syAdvAde / evaM yasya vastuno yAvatkSetrAvagAhanaM svabhAvastadvastu tAvantaM kSetramavagAviA'vatiSThate ityapi svakSetrApekSayA sattvasyaiva mahimeti bodhyam / / varttanAlakSaNaH kAlaH / vartanA ca vastUnAM navapurANAdibhAva iti ghaTasya navapurANAdibhAvenA'vasthAnasya niyatatvAd ghaTasya sattvaM navapurANAdibhAvalakSaNasvaparyAyAvacchedyamiti kRtvA svakAlenA'styeva ghaTa iti syAdvAda evopapadyate, na paramate / sAmAnyavizeSobhayasvabhAvo ghaTAdireva, na tu ghaTAdito vyatiriktaM ghaTatvAdisAmAnyamityanuvRttasvabhAvasya ghaTasyA'vasthAnalakSaNaM svarUpasattvaM bhavati ghaTatvApekSamiti tadAdAya svabhAvena ghaTo'styeveti syAdvAda evopapadyate, na tvatiriktasAmAnyAbhyupagamavAdinAM naiyAyikAdInAmiti vastugatiH / tatra yadvikalpitaM "tat kiM ghaTAdikameva tato vyatiriktaM veti ? tatra bUmaH, na ghaTAdikameva, nA'pi vyatiriktameva sarvathA, kintu tato bhinnAbhinnaM, yato naikAntenA'bhedaH, ataH pRthakprayogaH / yatazca naikAntena bhedaH, ato na svarUpatAyA vyAghAtaH / tathA caikAntabhedamekAntAbhedamavalambya pradarzitaM doSajAlamaraNyaruditameva / yattvasmin pakSe uktaM "ekAntavAdinaM paraM prati saptabhaGgayAtmakasyAdvAdena sattvAsattvAdyanekadharmAtmakatvaM bhavatA bodhanIya''mityAdi, tatrocyate - asti ghaTa iti pratItirbhavati sarveSAM mate, na tatra zuSkavivAdo nyAyyaH / sA ca pratItiH kathaJcidarthaM kroDIkRtyaiva prAmANyamAsAdayati / anyathA ghaTasya sarvAtmakatvAdiprasaGgo'parihAryaH / evaM cA'stitvaM bhede'bhede cA'nupapadyamAnaM yadi bhedAbhedamAdAyaivopapadyate tadA ko'tropAyaH? vastupakSapAto hi dhiyAM svabhAvaH / paraM prati yAvajjijJAsamupadarzanIyameva vastutattvam / jijJAsoparamAdeva pratipAdanaprakAropadarzanoparame kvA'navasthollAsaH ? vastunyanavasthA tu prAmANikI na doSatAmAvahati / ghaTasya ghaTa iti pratItirna bhavati, ghaTasya svarUpamiti pratItistu bhavati / sA ca bhedAbhedamavalamvyaivopapadyamAnA na svarUpatvavighAtikA, tena "kiJcA'sminpakSe svarUpasattvamityasya saMjJAmAtra''mityanavavodhavilasitameva / yathA cA''pekSikatvamasya syAdvAde ghaTate tathopapAditamanantarameva / "tathA cA''pekSikatvaM yadasya tanna dharmiNo'bhedamavalamvye"tyAdi tu sammugdhajanapratAraNameva / yato na bhedamAtraM nA'pyabhedamAtramavalamvya svarUpasattvasya cA''pekSikatvaM, yenoktadoSaghaTanA syAt / kintu tayoH sammizraNena pAnakarasavat prakArAntaratAmApannasya tasya tathAtvaM, niSedhyatvamapi tasya tathAvidhasvarUpasyeti na dharmiNo niSedhApattiH / svarUpasattvarUpAstitvasya vRttitvAtiriktatve'pi yathA svadravyAdInAmapekSaNaM tathopapAditameva / utpAdavyayadhauvyavattvalakSaNasya sattvasyA'stipadArthatve'pi na ko'pi doSaH / 1. pR. 17 paM. 3 / 2. pR. 20 paM. 4 / 3. pR. 20 paM.7 / 4. pR. 20 paM. 8 / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA na ca, nirUpakatvapakSamAzritya svadravyAdInAmidAnImapekSAnimittatvasyA'nabhyupagame'pyavacchedakatvavidhayA tattvamabhyupagatam / taccotpAdAditrayANAM samudAyApekSayA pratyekApekSayA vA na sambhavatItyupadarzitaM prAgiti vAcyam / yata utpAdAdInAM trayANAM parasparAbhAvarUpatvAnnA'vacchedakabhedApekSA, na hyutpAdAbhAvo vyayaH, dhauvyaM vA, dhrauvyAbhAvo votpAdavyayau, vyayAbhAvazcotpAdadhauvye, kintu parasparaviruddhasvabhAvatvAt / tacca viruddhasvabhAvatvaM teSAmekasvarUpeNaikakAle, na tu vibhinnarUpeNa vibhinnakAle vA, atastAdRzasvabhAvabhaJjanAyA'pekSitaM nimittamutpAdAdInAM svarUpasanniviSTameva / svarUpasanniviSTasyA'pyavacchedakatvaM na viruddhaM yathA vRttitvarUpaniviSTasyA'dhikaraNAtmakanirUpakasya pratItyanurodhenA'vacchedakatvam / atha vRttitvasya sanirUpakatvAd bhavatu tatsvarUpe'dhikaraNasya pravezaH, utpAdAdau tu kathamavacchedakatayA sammatasya praveza ? iti cet; utpAdo hi svAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNakSaNasamvandhaH / tatra svasya ghaTAderyena ghaTatvAdinotpAdastenaiva rUpeNa pravezaH kAryaH, anyathA ghaTAdiniSThasattvadravyatvAvacchinnanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatAvatkSaNadhvaMsAdhikaraNatvasyaiva kAlamAtre sattvena tAdRzadhvaMsAnAdhikaraNakSaNAprasiddhyotpAdasvarUpasyaivA'prasiddhiH syAt / kasyA'vacchedakatvaM ghaTatvAdau syAt ? 45 evaM vyayo nAma vinAzaH, tasya svarUpe yadyapi nA'vacchedakasya pravezaH, tathA'pi tasya pratiyogitvameva pratiyoginA saha sambandhaH, pratiyogitA ca yena rUpeNa vinAzo'bhimatastadrUpAvacchinnaiveti / evaM dhauvyaM yadi nityatvaM tadA tasya kAlatvavyApakAdhikaraNatAnirUpakatvarUpatvAt tasya ca sAvacchinnatvenA'vacchedakasya tatra praveza AvazyakaH / yadi ca yasya yAvatkAlaM sthitirvyavahriyate tasya tAvatkAlasthAyitvaM dhauvyamabhipretam, ata eva ghaTasya ghaTatvena rUpeNa nityatvAbhAve'pi sthitidazAyAM pUrvAparAvAntaraparyAyarUpeNotpAdavinAzayogitvaM ghaTatvena rUpeNa ca dhauvyamiti, tadA svAdhikaraNatvenA'bhimatakAlatvavyApakAdhikaraNatAnirUpakatvaM svAdhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNakSaNasambandho vA dhauvyamiti / evamapyavacchedakasya tatra pravezo niyata eveti / utpAdavyayadhauvyalakSaNasattvatadabhAvayozca parasparAbhAvarUpayornA'vacchedakabhedamantareNaikatrA'vasthAnamiti ghaTAdau tadubhayapratItyanurodhena kalpyamAnamavacchedakaM svadravyAdiparadravyAdi ca tatsvarUpapravezApravezaudAsInyena kalpyate / na hyekamutpAdAdi sattvaM kintu samuditamiti samudAyaniSThayavacchedyatAnirUpitAvacchedakataiva svadravyAdiSu / na ca tatra samudAyyavacchedakatvAt samudAyAvacchedakatvaM, svadravyasya dhauvyAtmakasamudAyyavacchedakatvasambhave'pi svakSetrAdau tadabhAvAt / kintu yathA nyAyamate mUle vRkSaH kapisaMyogItyatra mUlarUpAvayavasya vRkSarUpAvayavivRttikapisaMyogAnadhikaraNatve'pi vRkSAdhikaraNatvAt tadvRttidharmAvacchedakatvam / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 na ca, kapisaMyogasya mUle sattvAdeva tadavachedakatvaM tasyeti vAcyam / ekasya saMyogasya vyaktidvayamAtravRttitvaniyamena mUlavRttikapisaMyogasya vRkSe'bhAvAt / na ca, vRkSAdhikaraNatvamAtreNA'vacchedakatve zAkhAdInAmapyavacchedakatvApattiriti vAcyam / tadAnIM zAkhAyAM kapisaMyogAbhAvAt / tathA ca yadavayavasaMyogaprayuktAvayavini saMyogastadavayavasyA'vacchedakatvaM, tathA svadravyAdInAM sattvAzrayaghaTAdisambandhitvAdeva ghaTAdivRttyuktasamudAyAtmakasattvAvacchedakatvam / na ca svadravyasya yAdRzaM ghaTAdisambandhitvaM tato'nyAdRzameva svakSetrAdInAM tatsambandhitvamityananugatasyaiva samvandhitvasya niyAmakatvena paradravyAdInAmapi yathAkathaJcitsambandhitvena sattvAvacchedakatvApattiriti vAcyam / saptabhaGgaprabhA yataH svadravyAdyabhAve ghaTasya sattvameva na nirvahatIti svadravyAdisattAyA ghaTasattAprayojakatvena tadavacchedakatvamupapattipaddhatimeti / paradravyAdisattA ca na ghaTasattAprayojiketi kathaM tasya tadavacchedakatvam ? parantu sattvarUpapratiyogyanavacchedakatvAd yathAkathaJcitsamvandhitAmAtreNa sattvAbhAvAvacchedakatvaM syAdeveti / samudAyasya ca na sarvathA samudAyyabhinnatvaM kintu bhinnatvamapIti pratyekamutpAdAdyanavacchedakasyA'pi svakSetrAdestatsamudAyAvacchedakatvaM nA'nupapannamiti / etena " parasparavilakSaNasvabhAvAnAmutpAdAdInAmekena kenacit svadravyAdinA nirUpitatvasyA'vacchedyatvasya vA'sambhavAt" ityuktirapAstA / samudAyAbhAvasyaiva dvitIyabhaGgaviSayatvaM, na tu pratyekAbhAvasya tasya prathamabhaGgaviSayasamudAyavirodhitve'pi tadabhAvAnAtmakatvAt / yat pratyekAbhAvAvacchedakaM tat samudAyAbhAvAvacchedakamiti na niyamaH, kintu yat samudAyasyA'navacchedakaM tat tadabhAvAvacchedakamityeva niyamaH / tena svadravyAdervyayAbhAvAdyavacchedakatve'pi na tatsamudAyAbhAvAvacchedakatvaM tena na svadravyAdyavacchedena niruktasattvAdyabhAvaH / tathA ca 2 "svadravyasya dhauvyamAtrAvacchedakatvaM na tUtpAdavyayayorityevaM vivakSayA svadravyeNotpAdAbhAvaM vyayAbhAvaM vA'valambya pravartamAno dvitIyabhaGgaH kathamunmUlanIyaH ?" ityasya nA'vakAzaH / yattu 3 bhinnakAlInAnAmutpAdAdInAmavacchedakatvaM nirUpakatvaM vA svadravyAdiSvabhyupagamyate samAnakAlInAnAM vA ?" iti vikalpitaM, tatra dvitIyakalpa evA'bhyupagamyate / pratiniyatApekSAnimittaM kroDIkRtya siddhasvarUpANAM trayANAM samudAyasya kathaJcitsamudAyibhyo bhinnasyA'vachedakatvaM svadravyAdiSUpapAditameva / yazca yadA vivAdAdhyAsito'jJAto vA sandigdho vA yaM prati taM prati sa tadA bodhanIyo bhavatItyeva niyamaH / sattvamasattvaM ca yad bhavatu tad bhavatu, na tatra vAdinAM vivAdo vartate / kintu tadubhayaM viruddhasvabhAvaM kathamekatra vartatAmityeva tatraikAntavAdinAM pRcchA / sA ca sattvAsattvayoravacchedakabhedopadarzanena bhavatyupazAntA / yadA tu keSAJcit sattvAdisvarUpAvalambinyapi pRcchA bhavati, tadA sA tatsvarUpavizeSaprasiddhipravaNena syAdvAdena 1. pR. 20 paM. 21 / 2. pR. 20 paM. 24 / 3. pR. 20 paM. 26 / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA nivArayituM zakyaiva / evaM saMzayAjJAnayorapi tatra yathA nA'navasthAdoSojjRmbhaNaM tathopapAditaM prAk / etena " evamayamapyarthaH paraM prati syAdvAdamavatAryaivopadarzanIya iti kathaM prathamata eva syAdastyeva ghaTa ityAdi saptabhaGgI samavataret ?" iti vacanamunmUlitamavaseyam / tasmAd vRttitvalakSaNaM svarUpasattvalakSaNamutpAdavyayadhrauvyalakSaNaM cA'stitvaM prathamabhaGgaviSayaH syAdvAdinAM siddhyatyeva / niSedhyasyA'stitvasya prasiddhau ca tanniSedharUpaM nAstitvaM dvitIyabhaGgaviSaya ityakAmato'pi paraiH svIkaraNIyaH / na caivaM vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya dvitIyabhaGgaviSayatvaM na syAt, uktarItyA vyadhikaraNadharmAvacchinnAnuyogitAkAbhAvasyaiva dvitIyabhaGgaviSayatvAditi vAcyam / nahi vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAva eva dvitIyabhaGgaviSaya ityasti rAjJAmAjJA / yataH prameyatvaM ghaTapaTAdisAdhAraNaM, na ghaTasyA'sAdhAraNo dharmaH / tadrUpeNa ghaTasya sattvAbhyupagame paTo'pi ghaTaH syAditi prameyatvasya pararUpatvaM vivakSitvA ghaTatvenA'styeva ghaTaH, prameyatvena nA'styeva ghaTa ityevaM saptabhaGgapravRtta va vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAvakAzaH ? yadvA pramANAnavatAre vastusattA satyapyasatkalpaiveti pramAviSayatvameva vastunaH pradhAnaM rUpam / pramAtvasya ca tadvati tatprakArakajJAnatvarUpatvena tattaddharmaghaTitatvAdasAdhAraNyamapIti tasya svasvabhAvatvam / ghaTatvAdikaM tvasAdhAraNamapi pramAmantareNa na ghaTAdisattAsiddhikSamamiti tasya pararUpatvaM vivakSitvA prameyatvena ghaTo'styeva, ghaTatvena ghaTo nA'styeveti saptabhaGgIpravRttAvapi na vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyA'vakAzaH / evaM nityatvAnityatvabhedAbhedAdidharmapratipAdakasaptabhaGgImAtre dravyatvAdeH paryAyatvAdezca ghaTAdivartina eva prathamadvitIyabhaGgaviSayApekSAnimittatvamiti sarvatra vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya vyadhikaraNadharmAvacchinnAnuyogitAkAbhAvasya vA dvitIyabhaGgaviSayatvamiti niyamastyAjya eva / na cA'stitvanAstitvapratipAdakasaptabhaGgayAM vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAva eva viSaya iti vAcyam / tatrA'pi vyabhicArasyA'nantarameva pradarzitatvAt / 47 na ca, vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyA'pi dvitIyabhaGgaviSayatvaM tattadgranthaparyAlocanayA pratIyate / uktaM ca nyAyavizAradenA'pi mahAvIrastave "avyApyavRttiguNabhedamudIrya navyA bhAvaM prakalpya ca kathaM na ziromaNe ! tvam / syAdvAdamAzrayati sarvanayopapannaM, bUmaH prasArya nijapANimiti tvadIyAH ||9||" iti / atra navyAbhAvapadena vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyaivollekhAditi vAcyam / 1. pR. 21 paM. 3 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 saptabhaGgIprabhA tatrA'pi bhavadabhimatAnAM doSANAmabhAvAt / tathA hi - syAdastyeva ghaTa ityatra vRttitvarUpAstitvapakSe bhUtalAdyadhikaraNe ghaTa eva sAkSAt pratipAdayitumiSTaH, paraM nipAtAtiriktanAmArthayorabhedAtiriktasambandhena sAkSAdanvayo na bhavatIti niyamAt sa na sambhavatIti vRttitvarUpArthamastipratipAdyamantarAkRtya bhUtalAdyadhikaraNaghaTAdyAdheyayoH sambandhaH pratipAdito bhavati / yadyapyastItyasyA'nupAdAne'pi syAd ghaTa evetyatra bhUtala ityAderadhyAhArato bhUtalAdivRttitvapratItiH sambhavati, tathA'pi syAd ghaTa evetyetAvanmAtroktau ghaTAbhAvasyeva ghaTAtiriktAnAM yAvatAmeva vidhyAtmakAnAM niSedhAtmakAnAM ca vyavacchedAvagamaH syAt / yathA vedAntinAM vahauvetyaktyA vrahAvyatiriktasya nikhilaprapaJcasya vyavacchedaH, yathA vA yogAcAramatAnayAyinAM vijJAnamevetyuktyA jJAnAtiriktavastumAtrasya vyavacchedaH, na caivamiSTam, ato'stIti prayujyate / tathA sati ghaTAbhAvasyaiva vyavacchedAvagatiH / syAnnAstyeva ghaTa ityatra ca bhUtalAdyadhikaraNe sAkSAt pratipAdayitumiSTasya ghaTAtyantAbhAvasya vRttittvAdyarthamanantarbhAvyA'pi nAstyarthasya tathAvabodhe zabdamaryAdAnatikrama eva / ghaTo nAstItyetAvanmAtrokto ghaTasya nAstyarthe'bhAve ghaTatvAvacchinnapratiyogitaiva saMsargatayA bhAsate, naJAdyarthe'bhAve pratiyogino'nvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitaiva saMsarga iti vyutpatteH / anyathA yatkiJcidghaTavatyapi deze syAdarthamanantarbhAvyA'pi ghaTo nAstIti pratItiH syAt, ghaTaniSThatadghaTatvAdyavacchinnapratiyogitAkAbhAvasya sattvAta, kathaJcidarthakapadAsamabhivyAhAre iti vizeSaNasyoktaniyame pravezAcca / syAdityuktau ghaTasya paTatvAdyavacchinnapratiyogitAbhAve saMsargatayA bhAsate / pratiyogitvasya prathamArthatvapakSe ca syAtpadasya vAcakatve tadarthasya paTatvAdyavacchinnatvasya tatrA'nvayaH / dyotakatve tatsamabhivyAhArAt prathamAyA eva paTatvAvacchinnapratiyogitvamarthaH / bhUtalavRttitvaprakArakaghaTavizeSyakabuddhiM prati bhUtalavizeSyakaghaTAbhAvaprakArakajJAnasyA'samAnaprakArakasyA'pi prativandhakatvamanubhavavalAdAsthIyate / ghaTaniSThavRttitvasya ghaTarUpatvAdeva ghaTatadabhAvarUpavidhiniSedhAvalamvitvaM tatsaptabhaGgyA na durghaTam / ghaTaniSTapratiyogitAkAbhAvasya vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkasya kevalAnvayino na vRttitvavirodhitvamiti tatsamarpakasya syAdityasya bhavati sAmaJjasyam / svadravyAdInAM ca ghaTasamvandhitvena na vyadhikaraNatvaM, paradravyAdInAM ca ghaTasamvandhitvAbhAvena bhavati vyadhikaraNatvamityevaM dizA vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya dvitIyabhaGgaviSayatvamapi na virudhyate / tattadabhAvayorekatra sattvopapattaye evA'vacchedakabhedopAsanA, nA'nyathA / tacca dvitIyabhane syAdityanena vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkatvasyA'vavodhane'pi nirvahati / na hyekAntavAdikalpitadizaivA'nekAntavAdibhiH pravartitavyamityasti rAjJAmAjJA / vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvamAdAya dvitIyabhaGgapravRttipakSe ca nA'vyApyavRttitvAzrayaNasya prayojanamiti, avyApyavRttitvanirvAhakAvacchedakatAtiriktAvacchedakatayA yatra vidhikoTau dharmAdeH pravezastatra niSedhakoTAvabhAvIyapratiyogitAyAmevA'vacchedakatayA dharmAderanvaya ityutsarga eva / itthaM ca 1"evaM sati svadravyAdinA ghaTo'styevetivat svadravyAdinA ghaTo nAstyevetyapi bhaGgo yathArthaH syAt, paradravyAdInAmiva 1. pR. 14 paM.6 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaDIprabhA 45 svadravyAdInAmapi ghaTaniSThavRttitve'sattvena vyadhikaraNadharmatvAvizeSAdi"tyAdi yaduktaM tannirastam / idAnIM dvitIyabhaGge vRttitvasya pratiyogitayA pravezAnaGgIkArAt / / kiJca, ghaTaniSThavRttitvasya pratiyogitve'pi svadravyAdInAM nirUpitatvasamvandhena sattvAt samAnAdhikaraNadharmatvaM paradravyAdInAM tena sambandhenA'sattvAd vyadhikaraNadharmatvamityato'pi svadravyAdinA ghaTo nAstyevetyevaMrUpeNa dvitIyabhaGgapravRttirna sambhavati / pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogakSemAviti nyAyasyA'pyukterna virodhaH, pratiyogyanvayavodhe ghaTatvAdau prakAratAvacchedakatvasyA'bhAvAnvayavodhe ca pratiyogitAvacchedakatvasya bhavatAmapyanumatatvenaikavidhAvacchedakatvasya kutrA'pyabhAvenA'vacchedakatAtvena sAmyamAtrasyoktanyAyenA'pekSitatayA tasya prakRte'pyavAdhAt / yattUktaM "kathaM caivamapyekAntavAdivyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAbhyupagantRvedAntyAdimatAdavizeSaH parihRto bhavatIti", tatra vUmaH, dvitIyabho vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvamAdAyaiveti nA'bhyupagamyate'smAbhiH / vyadhikaraNadharmAvacchinnAnuyogitAkAbhAvAdyavalamvanenA'pi tasyopapAditatvAt / nA'pi dvitIyabhaGga eva saptabhaGgyAH paryavasAnaM, yena dvitIyabhaGgasyA'nyAbhimatArthaviSayatvena saptabhaGgyA gatArthatvaM syAt / kiJca, vedAntavAdyatiriktaikAntavAdinAM vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAbhyupagamena nA'sti kRtyaM, kintu vedAntina eva svAdhiSThAnaniSThAtyantAbhAvapratiyogitvalakSaNamithyAtvasya jagatyupapattaye'dhiSThAnabhUte brahmaNi pAramArthikatvena rUpeNa ghaTAdyatyantAbhAvasyA'bhyupagamaH / sa cA'bhAvo dvaitApattibhiyA sarvathA brahmAvyatirikta eveti naivaMbhUtenA'bhAvena dvitIyabhaGgopapattiH / yastu bhUtale paTatvena ghaTo nAstIti pratItisiddho'bhAvastasya tanmate ghaTAdisamazIlasya mithyAtvenaivA'bhyupagama iti kathaM tasya paramArthatayA'bhyupagacchatAmasmAkaM mate tanmatAdavizeSApAdanam ? pratyutA'smanmatasiddhasya vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyA'valamvanena svamatasiddhiM vidadhato vedAntina eva syAdvAditvamApatati / ata eva, avyApyavRttiguNabhedamudIryetyAdizlokena ziromaNiM prati zrImatAM yazovijayopAdhyAyAnAM syAdvAdAzrayaNopadezaH / na ceyaM saptabhaGgI arvAcInaireva gumphitA, yena sambhAvyetA'pi vedAntyabhyupagatavyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvazrayaNena dvitIyabhaGgopapAdanam, kintu bhagavatyAdAvAkare'pi sA prasiddhaiveti / ___ yathA ca paradravyAdinA ghaTo nAstIti pratItirbhavati tathA yadi svadravyAdinA ghaTo nAstIti pratItiH syAt, kalpyetA'pi tadanurodhena svadravyAdInAM vyadhikaraNadharmavidhayA'vacchedakatvam / na tvevam / ato yaduktaM 2"svadravyAdInAM vRttitvaniSThapratiyogitAyAH sAkSAdavacchedakatve"tyAdi, tadAgrahavilasitameva / ghaTatve nA'styeva ghaTa iti prathamabhaGge'stitvasya vRttitvarUpatvapakSe sarvadezavRttitvaM ghaTasya ghaTatvena rUpeNa mA 1. pR. 15 paM. 10 / 2. pR. 15, paM. 11 / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaDIprabhA prasAkSIditi nirUpakatayA'dhikaraNavizeSo bhUtalAdiryathA prathamabhaDne nivizati tathA sa evopasthitatvAd dvitIyabhaGge'pi pravizati / tatra ca ghaTatvAvacchinnaghaTaniSThapratiyogitAkAbhAvasya nA'styanvayasambhava iti vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya dvitIyabhaGgArthatvamAvazyakamiti / tena "ito'pi dvitIyabhaGgo nopapadyata'' ityAdikamaraNyaruditaprAyam / zAbdI hyAkAGkSA zabdenaiva prapUryate ityasmAbhirapi svIkriyate / paraM sA na svarUpasatI hetuH, sakAkSe'pi nirAkAkSatvabhramAcchAbdabodhAnutpAdasya nirAkAkSe'pi ca sAkAkSatvabhramAcchAbdabodhotpAdasya ca darzanAt, kintu jJAtA jJAnaM ca tasya na zrAvaNameva vivakSituM zakyam, avyavahitottaratvAderAkAGkSAzarIraghaTakasya zrotrendriyAyogyatvAt, kintu jJAnasAmAnyam / taccA'dhikaraNavizeSavAcakapadasyA'nupanyAse'pi sambhavati, AkAGkSAvahirbhUtaM ca padamuccAryamANamapi na sAkAGkSatayA jJAtamiti na tataH zAbdavodhaprasaGgaH / yathA ca ghaTo nAstItyuktAvadhikaraNavizeSasyA'nusandhAnaM bhavati tathA nA'nyasyetyatrA'nubhavavalamevA'valambanIyam / mandamatIn vyutpAdayitumadhikaraNavizeSopAdAnamapyastu, kiM nazchinnam ? yadyapi vAcyatvaprameyatvAdikaM kevalAnvayi, tathA'pi yasya puruSasya yatra tasya jijJAsA taM prati tatraivopAdAnaM tasya phalavad bhavati, nA'nyatra / tathA vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya kevalAnvayitve'pi prathamabhaGgena ghaTasya yadadhikaraNe'stitvamavadhAritaM tadadhikaraNa eva tadabhAvasyopapattaye syAdvAdasyA''zritatvena tatraiva sa AkAGkSitatvAdupadarzayituM yogya iti tasyA'dhikaraNasaGkoco guNAyaiva / yata eva yatrA'dhikaraNe ghaTasyA'stitvaM prathamabhaGgenA'vadhAritaM tatrA'dhikaraNa eva ghaTasya vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo dvitIyabhaGgenA'vabodhyate, tata eva tasya kevalAnvayitvaM vAdinaM prati khyApitaM bhavati / yato ghaTAnadhikaraNadeze ghaTasya samAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAko'pyabhAvaH sarvairapi vAdibhiH svIkriyate, tatra vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo'stIti kaimutikaprAptameva, noktimapekSate / ghaTasyA'dhikaraNe tvaprAptatvAt sa vidhAtuM yogyaH / evaM ca sati ghaTAdhikaraNatadanadhikaraNasakaladezavRttitvAt kevalAnvayitvamupapAditaM bhavatIti nA'dhikaraNavizeSopAdAnaM vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyA'vasthAnasocApAdakam / samaniyatAnAM cA'bhAvAnAM na sarvathA bhedo nA'pi sarvathA'bhedaH, kintu bhedAbheda eva svIkriyate / kathamanyathA paTatvarUpapratiyogitAvacchedakajJAne sati paTatvena ghaTo nA'stIti dhIrbhavati, na tu paradravyAdinA ghaTo nA'stIti dhIH ? tatazca vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaviSayakatve'pi dvitIyabhaGgasya parabhAvena ghaTo nAstIti paradravyeNa ghaTo nAstItyAdInAM vailakSaNyamapratihatameva / samaniyatAnAmabhAvAnAM sarvathaikyamabhyupagacchadbhirapi bhavadbhistattannirUpitapratiyogitA avacchedakabhedAdbhinnA evA'bhyupagamyante / ata eva samaniyatAnAmabhAvAnAmaikyena sarveSAmeva vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAnAM kevalAnvayino gaganAbhAvasya svarUpatayA gaganAbhAvasyA'bhyupagame vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkA 1. pR. 21, paM. 13 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA bhAvAnAmabhyupagama Avazyaka iti na tatra naiyAyikAdInAM vivAdaH, kintu tannirUpitapratiyogitAyAmeva / etadAzrayeNaivoktamanyatra - "vivAdo'pyatiriktAyAM pratiyogitAyAmeva, anyathA sarveSAmabhAvAnAM gaganAbhAvarUpatvena gaganapratiyogikatayA sarvA api vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitA gaganatvAvacchinnapratiyogitvAbhinnA iti gaganatvAvacchinnapratiyogitvAbhyupagame tAsAmabhyupagama Avazyaka iti na tAsvapi vivAda: syAt" / etena 1"kiJca, dvitIyabhaGge prathamabhaGgaviSayAdhikaraNavacanasaGghaTana eva tadartho niSedhaH samAnAdhikaraNadharmAvacchinnapratiyogatAkatayA nopapadyata iti vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkaH kalpito bhavatI"tyAdi nirastamavaseyam / abhAvAnAmaikye'pi pratiyogitAyA bhinnatvasyopapAditatvena paTatvAvacchinnaghaTaniSThapratiyogitAyA ghaTadharmatvameva, na tu paTadharmatvamato 2"yadA tu samaniyatAbhAvAnAmaikyamiti pakSa AzrIyate tade"tyAdyapi samAhitaM bhavati / anayA dizA'nye'pi vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvamAzritya pradarzitAH kuvikalpAH syAdvAdibhirunmUlanIyAH / yadA tu svarUpasattvamastitvaM prathamabhaGgapratipAdyaM, tadA tadabhAvarUpaM nAstitvaM dvitIyabhaGgapratipAdyam / tatrA'yamabhiprAyaH - ghaTo hi bhAvAbhAvobhayAtmA / na hi bhAvAd vyatirikto'bhAvo nAma jagati samasti, nA'pi bhAvo'bhAvAtmatAmantareNA'nyato vyAvRttasvarUpo bhavitumarhati / atiriktavyAvRttimAdAya vyAvRttarUpatAbhyupagame nA'navasthA niroddhaM zakyA / evaM ca ghaTatvena ghaTasya svarUpasattvamityanenedamuktaM bhavati yadeva ghaTatvaM sakalaghaTasAdhAraNasamAnAkArapariNAmalakSaNaM tadeva ghaTasya svarUpasattvaM, tadantareNa ghaTasya svarUpasattvAnupalambhAt / evaM svadravyeNa ghaTasya svarUpasattvamityato'pi yadeva mRdravyaM tadeva ghaTasya svarUpasattvaM dravyanayaprAdhAnyamAzritya / na hi mRdravyAnupalambhe ghaTasvarUpamupalabhyata iti / evaM tattatkSetreNa saha saMyuktatvAdinA tAdAtmyAbhyupagamena tathAtvaM, tathA svakAlenA'pi / paTatvena ghaTo nAstItyasyA'yamarthaH - paTatvena ghaTasya na svarUpasattvaM, tasyA'pi ghaTa: paTAtmA na bhavatItyatraiva paryavasAnam / na caivaM paTatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAtmako ghaTa iti dvitIyabhArthe ghaTasya svarUpasattvaniSedho na viSayaH, kintu paTaniSedha evetyanyasya vidhiH prathamabhaGgaviSayo'nyasya ca niSedho dvitIyabhaGgaviSaya iti saptabhaGgIlakSaNakSatiriti vAcyam / yataH svarUpasattvaM prathamabhaGgaviSayaH, tadabhAvazca dvitIyabhaGgaviSayastayoH parasparaviraharUpatvaM spaSTameva / syAdityanenobhayatrA'pekSAbhedanimittasamarpaNatastayoravirodhasya parasparavirahAnAtmatvamAdAyopapattAvapi prathamasthitimupAdAya saptabhaGgIlakSaNamakSatameva / evaM paradravyakSetrakAlAzritadvitIyabhaGgaviSayo'pyUhyaH / uktadizotpAdavyayadhauvyalakSaNasattvapakSe'pi dvitIyabhaGgaviSaya AkalanIyaH / vRttitvAtmake'stitve svAbhAvAtiriktAnAM svadravyAdInAM nirUpakatayaivA'nvayastathA tadabhAve nAstitve 1. pR. 22 paM. 6 / 2. pR. 23, paM. 3 / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA paradravyAdInAM parabhAvAtiriktAnAmiti parakIyarItimAzrityA'pi syAdvAda ujjRmbhate / tathA hi - svadravye ghaTo'sti, svakSetre ghaTo'sti, svakAle ghaTo'stItyAdau sarvatra ghaTo yathA'nugatatayA bhAsate tathaivA'styartho'pi | na hyadhikaraNAnAM kapAla-bhUtala-kAlAnAM bhede'pi ghaTavyaktiH svarUpata eva bhinnati bhavadbhirabhyupagamyate / na cA''dheyasyA'dhikaraNabhedena bheda iti niyamAbhAvena ghaTavyakteH svarUpato bhedAbhAve'pi sanirUpakANAM padArthAnAM nirUpakabhedena bheda iti niyamasadAvAd vRttitvasya sanirUpakasya nirUpakabhedenA'vazyaM bheda iti vAcyam / ___ ekAntabhedamAzrityoktaniyamAbhyupagame hi vRttitvameva svarUpata ucchidyeta / ekameva hi vRttitvamavacchedakatAnirUpitamadhikaraNanirUpitaM cA'bhyupagamyate bhavadbhirapi / na caikasya sanirUpakasyaikajAtIyaM nirUpakamekameva bhavatIti niyamasyA'bhyupagamena bhinnajAtIyanirUpakabhedAd bhedAbhAve'pi samAnajAtIyanirUpakabhedAd bheda Avazyaka iti vAcyam / ___ ekasminnadhikaraNe ghaTapaTayoH sattve ghaTapaTobhayaniSThvRttitAyA ghaTatvapaTatvobhayatvaitattritayadharmAvacchinnAyA avacchedakatArUpaikajAtIyanirUpakabhede'pyabhinnAyA evA'bhyupagamAt / evaM samUhAlambanajJAnasya viSayarUpanirUpakabhede'pyabhinnasyaivA'bhyupagamAt / na hi kiJcidapi jJAnamekamAtraviSayakamiti jJAnamAtrasyaiva vA vilopaprasaGgAt / tasmAnnirUpakabhedAt sanirUpakasya kathaJcidveda evA''zrayitavyo, na tu sarvathA'pi bhedaH / tathA ca kathaJcidekameva vRttitvaM svadravyakSetrakAlanirUpitaM svabhAvAvacchinnaM ceti kRtvA svadravyakSetrakAlabhAvairastyeva ghaTa iti syAdvAde yathopapadyate, na tathaikAntato dravyanirUpitavRttitva-kSetranirUpitavRttitva-kAlanirUpitavRttitvAnAM bhedavAde / yaiva ca ghaTatvAvacchinnA vRttitA saiva prameyatvAvacchinnA'pi kathaJcid bhavatItyupagamo'pi syAdvAda eva yujyate / evaM chAyAtapavadvailakSaNye jAgrati tadanavabodhaH parasya dUSaNameva, na tu bhUSaNam / yattu "svadravyanirUpitatvaM vRttitve paramate samavAyAdisamvandhAvacchinnatvAvacchedyaM, bhavanmate bhedAbhedAtmakAviSvagbhAvarUpasambandhAvacchinnatvAvacchedyaM, svakSetranirUpitatvaM ca tatra saMyogAdisambandhAvacchinnatvAvacchedyamiti naikaM vRttitvaM svadravyAdinirUpitaM sambhavatI"ti, tattucchaM, nimittabhedenaikasmin vRttitve'nekadharmasamAveze virodhAbhAvAt / na ca, yadapyuktadizA tritayanirUpitaM svIkriyate tadapi pratyekanirUpitaM bhavatyeveti tadAdAyakAntavAdAvizeSApAdanamiti vAcyam / tritayanirUpitatvopapAdanenaikAntavAdyabhimataikaikamAtranirUpitavRttitvasya zazazRGgakalpatvasyA''viSkArAt / na caikamAtranirUpitaMvRttitvasyA'svIkAre svadravyeNA'styeva ghaTa ityAdisaptabhar3I samucchinnA syAditi vAcyam / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA yathA hi - anantadharmAtmako ghaTastathA tanniSThvRttitvarUpadharmo'pyanantadharmAtmakaH / tatra svakSetranirUpitatvAdInAM sattve'pi svadravyanirUpitatvavuvodhayiSayA svadravyeNA'styeva ghaTa ityAdisaptabhaGgI nirAvAdhaiva / anyatra tRtIyayA nirUpitatvarUpo'rtho na pratIyata iti mA'stvanyatra tRtIyArthI nirUpitatvam / atra tu svadravyAdInAM nirUpitatvasyaiva vRttitve'nvayayogyatayA tatpratipAdanAya svadravyeNetyukteraskhalitatayA vAdivRndairAdRtatayA tannirAkaraNamanubhavavAdhitameva / yadi ca nirUpitatvaM nA'nubhUyate kintvavacchedakatvamevetyasti bhavatAM matiH, tadA tadanurodhenA'vacchedakatvarUpArthasyA'pyanvayayogyatvamiti tatrA'pi na naH kiJcidapacIyate / parantu svadravyAdInAM nirUpitatvamevA'nubhUyate iti pakSAzrayaNe'pyasti syAdvAde vizeSa ityupadarzanamAtrArthatvAduktaprakriyAyAH / vRttitvatadabhAvau prathamadvitIyabhaGgapratipAdyau / tau ca sAmAnyato vidhiniSedhAtmakAveva / tatra ravadravyakSetrakAlabhAvairityanena syAdityanena vA prathamabhaGgapratipAdyasya vRttitvasya vRttitvavizeSe paryavasAnam / dvitIyabhaGgapratipAdyasya vRttitvasAmAnyAbhAvasya vRttitvavizeSAbhAve paryavasAnam / ato na virodhagandha iti syAdvAdArthe na matAntarAdavizeSaH / paradravyakSetrakAlabhAvacatuSTayApekSasyaikasyaiva vRttitvavizeSasya parasmin prasiddhasyaikAntavAdyadRSTasyA'bhAvo dvitIyabhaGgaviSaya iti vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAzrayaNaM vinA'pi nirvAha: / yadi ca vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAva eva tatrA'nubhUyate, tadA'nubhavAnurodhasya sarvairapi vAdibhiH kartavyatayA sAmAnyato vRttitve paradravyAdInAM nirUpitatvasambandhena sattvena na vyadhikaraNatvaM, na vA paradravyAdinirUpitatvasya / ato vRttitvavizeSa eva prathamabhaGgArthaH, pratiyogitayA dvitIyabhaGgaviSayaH / pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogakSemAviti niyamasyA'pi virodho nA'trA''tmAnamAsAdayati / vyadhikaraNadharmAdInAmupasthApakAbhAve najyadasamabhivyAhAraM vinA yAdRzavAkyAd yatsambandhAvacchinnayaddharmAvacchinnayanniSThapakAratAnirUpitayaddharmAvacchinnavizeSyatAnirUpako vodho jAyate na'padasamabhivyAhAre sati tAdRzavAkyAt tatsambandhAvacchinnataddharmAvacchinnatanniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitataddharmAvacchinnavizeSyatAnirUpako vodho bhavatyetAdRzArthe paryavasannasyoktaniyamasya prakRte vyadhikaraNadharmopasthApakasya syAdityasya sadbhAvenA'pravRtteH / kiyoktaniyamo'pi syAdvAdAGkita eva yujyate / kathamanyathA caitraH pacatItyatra pAkAnukUlakRtiprakArakacaitravizeSyakavodhaH ? caitro na pacatItyatra pAkAnukUlakRtyabhAvaprakArakacaitravizeSyakabodha ? iti tatroktaniyamasya samanvaye'pi bhUtale ghaTo'stItyatra bhUtalavRttitvaprakArakaghaTavizeSyakavodhaH, bhUtale ghaTo nAstItyatra ca bhUtalavizeSyakaghaTAbhAvaprakArakavodha iti tatroktaniyamasya na samanvayaH / evaM ca syAdastyeva ghaTa ityatra yadeva svadravyAdinirUpitavRttitvaM prakAraH, syAnnAstyeva ghaTa ityatra tasyaiva vRttitvavizeSasya paradravyAdinirUpitatvena vyadhikaraNadharmeNa pratiyogitayA viSayatvamityekaM mataM, bhUtale ghaTo'stItyatra bhUtalavRttitvaM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 saptabhaGgIprabhA prakAraH, bhUtale ghaTo nAstItyatra ghaTasya pratiyogitayA viSayatvamityaparaM mataM,tadanayoH kutra pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogakSemAvityasya sAmaJjasyam ? iti vidAkurvantu vidvAMsaH / etena "ko nAma pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogakSemAviti nyAye jAgrati ekajAtIyAyA eva vibhakteH samAnasya syAtpadasya vA pratiyogyanvayabodhakavAkye'nyArthakatvam, abhAvAnvayabodhakavAkye cA'nyAdRzArthakatvamabhyupagacchecchAbdamaryAdAbhijJa" ityuktirapyapAstA / bhUtale ghaTo'stItyatra saptamyA nirUpitatvArthakatvasya prathamAntArthasya ghaTasya mukhyavizeSyatvasya prathamAyAH saGkhyAtiriktArthatvAbhAvasyA'bhyupagamaH, bhUtale ghaTo nAstItyatra saptamyA nirarthakatvasya prathamAntArthe ghaTe mukhyavizeSyatvAbhAvasya prathamAyAH pratiyogitvArthakatvasya saptamyantabhUtalapadArthe mukhyavizeSyatvasya ca bhavato'pyabhyupagama iti tatraikajAtIyAyA eva vibhakteH samAnasyaiva padasya sArthakatvanirarthakatva-mukhyavizeSyatAprayojakatva-tadabhAvAdInAM sadbhAvenaikAntena kasyA'pi niyamasyopapatterasambhavAditi dik / prathamabhaGge dvitIyabhaGge ca parAbhimatAnAM doSANAM nirmUlamunmUlitatvAt "tRtIyabhaGgastu pratyekaM yo bhaved doSo dvayorbhAve kathaM na sa iti nyAyakavalita eve"ti parasya pralApamAtrameveti sthitam / kiJcokto'pi nyAyo naikAntena nyAyyatAmarhati, yato yogyena vRkSeNa saha yogyasya kapeH saMyoge'vizeSeNa sarvayogyadezAvacchedena vRkSe kapisaMyogopalambhaprasaGgaH / evaM yogye vRkSe yogyakapisaMyogAbhAvasya sadbhAve'vizeSeNa sarvayogyadezAvacchedena kapisaMyogAbhAvopalambhaprasaGga iti pratyekapakSe doSo bhavati / vRkSe kapisaMyogatadabhAvayorubhayoH sadbhAve ca tadanyathAnupapattyA'vacchedakabhedasyA'pi tatra sanniviSTatayA noktadoSasamunmeSaH / na ca, kapisaMyogatadabhAvayoravyApyavRttitayA'vyApyavRttikapisaMyogasattvapakSo'vyApyavRttikapisaMyogAbhAvasattvapakSazca pratyekapakSastatra ca noktadoSasadbhAva iti na tatroktanyAyAnupapattiriti vAcyam / avyApyavRttitvaM svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitvamityavyApyavRttikapisaMyogasadbhAva iti pakSa evA'vyApyavRttikapisaMyogAbhAvasaddhAvasyA'pi praviSTatayA tasyobhayapakSatvena pratyekapakSatvAsambhavAt / na cA'vyApyavRttividhiniSedhAtiriktaviSayakatayaivoktanyAya AzrIyata iti vAcyam / tathA satyasmanmate vidhiniSedhabhAvApannAnAM sarveSAmeva sattvAsattvAdInAmavyApyavRttitayoktanyAyAviSayatve 3"tRtIyabhaGgastvi" tyAdhuktirasaGgatArthopahAsAyaiveti / kramAptisattvAsattvavivakSayetyanena tRtIyabhaGge sattvAsattvobhayasya prAdhAnyena prakAratvamevA'bhipretaM, kramAkramau ca zabdadharmAveva / kramikaM yacchabdayugalaM tatprayojyaikajJAnIyaprakAratAvattvameba vidhiniSedhayoH kramArpitatvaM, taccopalakSaNameva, na zAbdavodhaviSayaH / prathamadvitIyabhAbhyAM ca jJAnadvayameva janyate, na tvekaM jJAnam / na caivaM prathamadvitIyabhaGgasamAhArarUpataivA'sya syAt, na tu tRtIyabhaGgatvaM, yathA saptabhajhyAH pratyekabhaDnasamAhArarUpatvaM, na tvaSTamabhaGgatvamiti vAcyam / 1. pR. 15 paM. 8 / 2. pR. 24 paM. 8 / 3. pR. 24 paM.8 / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA saptAnAM dharmANAM vivakSAbhiH saptAnAM bhaGgAnAM samullAse teSAmeva samudAyatAmavalambya saptabhaGgatvaM, na tu saptabhaGgayA atiriktadharmavivakSayA prayogo, nA'pi saptadharmavyatiriktadharmapratipAdakatvamiti kathamasyA aSTamabhaGgatvaprasaGgaH ? asya tu tRtIyadharmavivakSayA pRthageva prayogAd yuktaM tRtIyatvaM, na tu bhaGgadvayasamAhArarUpatvam / na cobhayasya pratyekAnatiriktatve tRtIyatvameva durupapAdaM pratyekAtiriktatve nAstitvAdyapekSayA vidhiniSedhAtmakatvamiti nAstitvAdidharmapratipAdakabhaGgasamAhAraghaTakatvaM tatpratipAdakabhaGgasyeti seyamubhayataH pAzA rajjuriti vAcyam / ubhayasya hi sarvathA pratyekAnatiriktatve ghaTamAtrasya paTamAtrasya vA sattve'pi ghaTapaTobhayasattvaprasaGgaH, pratyekapratItito vailakSaNyenA'nubhUyamAnAyA ubhayapratIterapalApaprasaGgaJca / sarvathA pratyekAtiriktatve ghaTapaTayoranyatarasyA'sattve'pi ghaTapaTobhayasattvaprasaGgaH, ghaTapaTobhaya-maThataTobhaya-caitramaitrobhayAdInAmanyonyavailakSaNye nimittAntarasya vaktavyatvaprasaGgazca / ataH kathaJcit pratyekato'natiriktamevobhayaM tatra ca noktadoSasamunmeSaH / evaM ca kramArpitatvasyA'dhikasya tRtIyabhaGgajabodhaviSayatvAbhAve'pi ca tRtIyabhaGgopapatteH " tasya kramArpitAstitvanAstitvobhayaviSayakatvaM yaducyate tatrA'dhikatayA praviSTaM kramArpitatvaM vicAramarhatI" tyAdi tRtIyabhaGgakhaNDanamaraNyaruditameva, vicArArhamubhayasvarUpaM parityajyA'nyatra vicArasyopasaGkramAt / 55 idaM tvatrA'vadheyam - astitvanAstitvobhayaM yathAkathaJcit pratyekAnatiriktaM sad astitvAdyapekSayA vidhiniSedhabhAvApannaM tatpratipAdakasaptabhaGgIpratipAdyadharmakadambe nivizate, tathA'stitvaviziSTaM nAstitvaM, nAstitvaviziSTamastitvaM ca kathaJcidastitvAdito bhinnAbhinnaM vidhiniSedhabhAvApannaM ceti tayorapi saptabhaGgIpratipAdyadharmakadamve pravezo yuktaH / tathA ca navabhayAdyApattyA na saptabhaGgIvAdazcaturasraH / na coktayuktyobhayasya kathaJcit pratyekAnatiriktasya sambhave'pi viziSTasya tathAvidhasya sattve mAnAbhAva iti vAcyam / viziSTaM hi vizeSaNasvarUpaM, vizeSyasvarUpaM, tadubhayasvarUpaM vaikAnte'bhyupagamyate kiM vA tebhyaH sarvathA vyatiriktameva ? nA''dyaH, daNDamAtrasattve'pi daNDaviziSTapuruSasattvaprasaGgAt / nA'pi dvitIyaH, daNDavinirmuktapuruSavati deze daNDaviziSTapuruSapratIteH pramAtvaprasaGgAt / nA'pi tRtIyaH yatra vizeSaNa - vizeSyobhayasya sattvaM tatrA'vazyaM viziSTasya sattvaM yatra ca viziSTasya sattvaM tatrA'vazyamubhayasya sattvamityevaM sAmanaiyatye'pi tayoH svarUpavailakSaNyasyA'vazyaM svIkaraNIyatvAt / anyathA ghaTatvapaTatvobhayasvarUpaniSpattau ghaTatvaviziSTapaTatvasvarUpasyA'pi niSpattiprasaGgaH / nA'pi caturthaH, vizeSaNAdyabhAvavatyapi viziSTapratIteH pramAtvaprasaGgAt / ato viziSTasyA'pi vizeSaNAdito bhinnAbhinnatvameva jyAyaH / atra vadanti, vyadhikaraNadharmayorubhayatvasyaikaviziSTAparatvarUpatvAsambhave'pi samAnAdhikaraNadharmayoru 1. pR. 24, paM. 8 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 saptabhaGgIprabhA bhayatvasyaikaviziSTAparatvarUpatvameva / __na ca, kathaJcidastitvanAstitvobhayaM kathaJcidastitvaviziSTanAstitvarUpaM, kathaJcinnAstitvaviziSTAstitvarUpaM vetyatra vinigamanAviraheNa viziSTadvayarUpatvaM svIkaraNIyaM tadapekSayA'tiriktatve lAghavamiti vAcyam / dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasIti nyAyena klRpte viziSTadvaye ubhayatvakalpanAyA eva laghIyastvAt / evaM ca tRtIyabhaGge kathaJcidastitvanAstitvobhayasya tAdRzobhayatvena prakAratve kathaJcidastitvaviziSTanAstitvasya kathaJcinnAstitvaviziSTAstitvasya ca tatraivA'ntarbhAvasambhavena na tatpratipAdakasya bhaGgAntarasya saptabhaGgayAM praveza iti na navabhaGgItvAdiprasaGgaH / etena paJcamaSaSThasaptamabhaGgA api vyAkhyAtAH / ekaviziSTAparatvasya ca na prakAratAvacchedakatvam, yenaikasya vizeSaNatayA bhAne prakAratAvacchedakatAyAstatra sattvena prakAratAvacchedakatAnAtmakaprakAratAzAlitvarUpaprAdhAnyasya tatrA'bhAvena tRtIyabhaGge'stitvanAstitvobhayaM pradhAnamityabhyupagamavyAkopa: syAt, kintUktobhayatvameva prakAratAvacchedakamityubhayasya prAdhAnyamavyAhatameva / yadi cobhayatvamapi nA'tiriktaM kintvekaviziSTAparatvameva, prakAratAvacchedakatAvacchedakaM cobhayatvatvamanugatamakhaNDadharma iti na tRtIyabhaDnena viziSTadvayAsaGgraha iti vibhAvyate, tadA'pyubhayasya prAdhAnyamanirbAdham / yataH syAdasti nAsti ceti tRtIyabhaGgaprayojyA prakAratA kathaJcidastitvaviziSTanAstitvaniSThA kathaJcinnAstitvaviziSTAstitvaniSTha ceti prathamAM prakAratAmAdAya nAstitvasya, dvitIyAmAdAyA'stitvasya prAdhAnyamiti viziSTasya prakAratve'pi na tRtIyabhaGgasya bhaGgadvayasamAhArarUpatvam / etena 1"evaM satyastitvasya nAstitvavizeSaNatve prakAratAvacchedakatAnAtmakaprakAratArUpasya prakAragatasya prAdhAnyasyetyAdi tasmAdarthabhedopadarzanamantareNa bhaGgadvayasamAhAramAtreNa tRtIyabhaGgasamarthanaM na vicAracUlAmavalambate" ityantaM nirastamavagantavyam / etenaiva ca "evaM satyastitvaviziSTanAstitvaM yathA viziSTAtmakatayA dharmAntaramityAdi dvitIye ca viziSTe nAstitvaM vizeSaNaM vizeSyamastitva''mitIyantaM khaNDanaM khaNDitam / ___ prathamabhaGge prAdhAnyena kathaJcidastitvaM prakAraH, dvitIyabhaGge prAdhAnyena kathaJcinnAstitvaM prakAraH, tadevobhayamubhayatvadharmAsAdanamAtreNa kathaJcidinnaM prAdhAnyena tRtIyabhane prakAraH / tAvataiva ca prathamadvitIyabhanAbhyAmasya vailakSaNyopapatte 'trA'pekSAnimittAntarasyopayogaM pazyAmaH / tRtIyabhaGge syAditipadamastitvanAstitvApekSAnimittamevA''vedayati na tvapUrvamapekSAnimittamavabodhayati / naitAvataikAntavAdApattiH, kathaJcidastitvanAstvitvobhayasvarUpasyaivaikAntavAde'niSpatteH / / tathA ca "kiJca, viziSTasya dharmAntarasya tRtIyabhaGgaviSayatve tadapekSAnimittamapi prathamadvitIyabhaGgaviSayadharmApekSAnimittAbhyAmanyadeva vAcyamityAdi, tathA sati tasya vyApakatvAdyApattyA ghaTAdyasAdhAraNarUpatA na syAdi''tyantaM vacanaM pralApaprAyamavagantavyam / vizeSaNavati vizeSyazUnye viziSTAbhAvapratItervizeSyAbhAvaviSayakatvena, vizeSyavati vizeSaNazUnye 1. pR. 24, paM. 28 / 2. pR. 25, paM. 27 / 3. pR. 26, paM. 8 / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA ca tasyA vizeSaNAbhAvaviSayakatvena, vizeSaNazUnye vizeSyazUnye ca vizepaNAbhAvavizeSyAbhAvadvayaviSayakatvenopapatterviziSTAbhAvo nA'tirikto'bhyupeyaH / tathaivobhayAbhAvo'pi nA'bhyupeyaH / pratyekAbhAvAtmakAbhAvasAmAnAdhikaraNyenA'nekAntatvaM ca viziSTasya nirvahati tathaivobhayasyetyupagamato'pi "astu vA'pekSAnimittaM tasya yatkiJcit, kintvekAntavAdApattibhiyA tadabhAvo'pi tatrA'vazyaM svIkaraNIyaH" ityAdidUSaNamunmUlayituM zakyaM, viziSTAbhAvarUpAtiriktadharmasyA'bhAvena tatpratipAdakabhaGgApatterapyanavakAzAt / tathA'pi yadi vizeSaNavizeSyobhayazUnye viziSTAbhAvapratItervinigamanAvirahAvizeSaNAbhAvavizeSyAbhAvadvayaviSayakatvakalpanApekSayA'tiriktaviziSTAbhAvarUpaikaviSayakatvameva kalpanIyamityatiriktaviziSTAbhAvasiddhiriti vibhAvyate, tadA'pi na bhaGgAntarApattyavakAzaH / tathA hi - viziSTasyobhayasya vA kathaJcit pratyekAnatiriktatvena mUlIbhUtadharmadvayApekSayA vidhiniSedhabhAvApannatvena tatpratipAdakabhaGgasya saptabhaGgyAM pravezasambhave'pi mUlIbhUtadharmadvayApekSayA viziSTAbhAvasyobhayAbhAvasya vA vidhiniSedhabhAvApannatvena tatpratipAdakabhaGgasya pravezo na yujyate / na ca, viziSTAbhAvasyA'pi pratyekAbhAvAnna sarvathA bhedaH, kintu kathaJcideveti vidhiniSedhabhAvApannatvamaviziSTameveti vAcyam / tathA sati prathamadvitIyabhAbhyAmevA'sya pratipAdanasambhavena nA'tiriktasya bhaGgasyA''vazyakatvam / na ca, yathobhayasya kathaJcidanitiriktatve'pi tatpratipAdako bho'tiriktastathobhayAbhAvasyA'pi syAditi vAcyam / tatra hAbhayasya prAdhAnyavivakSayA tRtIyabhaGganirdezaH / prathamadvitIyabhaGgayostu pratyekasyaiva prAdhAnyam / prakRte tu pratyekAbhAvarUpasyobhayAbhAvasya yadi prAdhAnyaM vivakSitaM tadA'stitvAbhAvarUpaM nAstitvaM, nAstitvAbhAvarUpamastitvamiti kRtvA prathamadvitIyabhAbhyAmeva cAritArthyam / yadi cA'stitvAbhAvanAstitvAbhAvadvayasya prAdhAnyaM vivakSitaM tadA nAstitvAbhAvo'stitvamastitvAbhAvo nAstitvamiti prAdhAnyenA'stitvanAstitvobhayapratipAdakatRtIyabhaDrenaiva cAritArthyam / yadi ca pratyekAbhAvarUpatayA pratyekAbhAvadvayarUpatayA vA prAdhAnyaM na vivakSitaM, kintvastitvanAstitvobhayatvAdyavacchinnapratiyogitAkAbhAvatvenaiveti tadA vidhiniSedhabhAvAnApannatvenaiva tatpratipAdakabhaGgasya na saptabhaGgyAM praveza iti / na ca, yatraiva tRtIyabhaGge'stitvanAstitvobhayasya prAdhAnyena pratipAdyatA tatraiva tadabhAvasya pratyekAbhAvadvayarUpasya prAdhAnyena pratipAdyateti kathaM zraddheyamiti vAcyam / syAdvAdato yuktisiddhe'rthe zraddhAyAH svayameva prAmANikAn prati samullAsAt / tasmAnna viziSTAbhAvapratipAdakabhaGgasyA''pAdanaM yujyate, na vA tatra dharmAntarasya vaiziSTyamupAdAya tatpratipAdakabhaGgasyA'pya- 1. pR. 27, paM. 9 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 saptabhaGgIprabhA vakAzaH / evamuktaviziSTasya dharmAntareNa saha vaiziSTyamupAdAya dharmAntarasyA'tiriktasya sambhave'pi tasya mUlIbhUtadharmApekSayA vidhiniSedhabhAvAnApannatvena na tatpratipAdakabhaGgAntarasyA'pyavakAza iti tRtIyabhaGgaH siddhisaudhamadhyAsta iti dik / syAdastyeva ghaTa ityanena sadeva vizvaM nA'sadityekAntavAdinaH sAGkhyAcAryasya, syAnnAstyeva ghaTa ityanenA'sadeva vizvamityekAntavAdino bauddhasya, syAdasti nAsti ca ghaTa ityanena kadAcit sat kadAcidasaditi kiJcitsat - kiJciccA'saditi vA kRtvA sadAsadAtmakameva vizvamityekAntavAdino naiyAyikasya yathA'pAkaraNaM tathA syAdavaktavya eva ghaTa ityanena prapaJcasya na pAramArthikaM sattvaM na vA zazazRGgAdivadasattvaM, kintu sattvAsattvAbhyAM vaktumazakyatvAt sattvAbhAvavattve satyasattvAbhAvavattvamavaktavyatvamevetyekAntavAdino vedAntino'pAkaraNaM kriyate / tadapAkaraNaM ca na sarvathA sattvAsattvAbhyAmatiriktasyA'vaktavyatvasya turIyabhaGgaviSayatve sambhavati, tathAbhUtasya tasya vedAntinA'pyupagamAt, kintu sattvAsattvAbhyAM kathaJcidanatiriktasyA'vaktavyatvasya turIyabhaGgaviSayatva eva / yathA ca tRtIyabhaGgaviSayasya sattvAsattvobhayasya dharmiNi sattAyAM nA'vacchedakAntarasyA'pekSA pratyekAvacchedakasaGghaTanata eva ca syAdarthasaMvalitatvaM, tathA turIyabhaGgaviSayasyA'pyavaktavyatvasya / anyathA yadyadastitvasyA'navacchedakaM tat sarvaM nAstitvasyA'vacchedakamiti tadrUpAvacchedakamadhye jagata eva pravezenA'vacchedakAntarasya daurlabhye'vaktavyatvAdInAM sattvamevocchidyeta / bhaGgapravRttinimittAni caiSAM viviktAni / tathA hi - sadasadAtmake vastuni sattvasyaiva prAdhAnyavivakSA prathamabhaGgapravRttinimittaM, tatrA'sattvasyaiva prAdhAnyavivavakSA dvitIyabhaGgapravRttinimittaM, padadvayAbhyAmastitvanAstitvobhayasya prAdhAnyavivakSA tRtIyabhaGgapravRttinimittam, ekenaiva padenA'stitvanAstitvobhayasya prAdhAnyavivakSA turIyabhaGgapravRttinimittam / etadatra tattvaM - yadyaddharmAtmakaM vastu sa sa dharma ekenA'pi padena prAdhAnyena pratipAdyate, yathA ghaTatvadharmAtmake ghaTe ghaTatvaM ghaTapadena, paTatvadharmAtmake paTe paTatvaM paTapadena, astitvadharmAtmake ghaTAdAvastitvamastipadena, nAstitvadharmAtmake ca tatra nAstitvaM nAstipadena pratipAdyate / evamastitvanAstitvobhayAtmake vastunyastitvanAstitvobhayadharma ekena padena prAdhAnyena pratipAdanIyaH, parantu na kimapi padamekaM prAdhAnyena tadubhayapratipAdakaM samastIti vacanAbhAvAdavaktavyatvAtmanaivA''tmAnamAsAdayat tadubhayaM syAdavaktavya eva ghaTa iti bhaGgaviSayaH / avaktavyatvasya kathaJcidubhayAtmakatvAdubhayasya ca kathaJcit pratyekAtmakatvAdityevamavaktavyasyA'stitvAdyapekSayA vidhiniSedhabhAvApannatayA tatpratipAdakasya bhaGgasya saptabhaGgyAM pravezo yukta eva / mUlIbhUtayorastitvanAstitvayorekatrA'vacchedakabhedena sattve kathaJcit tadAtmakAnAM dharmAntarANAmapi bhaGgAntarapratipAdyAnAM sattvasyopapatterna tadarthamavacchedakAntarApekSA / syAdavaktavya evetyatra syAtpadaM tu naitAdRzamavacchedakamavabodhayati, kintvastitvanAstitvobhayaM prAdhAnyenaikenA'styAdipadena mukhyayA vRttyA pratipAdyatvAbhAvenA'vaktavyatvarUpatAmAsAdayatu nAma, tathA'pi na sarvathA vacanAgocaratvameva tasya / tathA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA sati avaktavyazabdapratipAdyamapi tanna syAt / parantu kathaJcidavaktavyatvamevetyavabodhayatIti vastusthitiH / ye tvekAntavAdina imAM vastusthitimanAkalayantasturIyabhaGgonmUlanAya pravRttAstAn prati brUmaH, yattUktaM "mUlIbhUtAdyadvitIyabhaGgaviSayadharmonmUlanonmUlitaviSayo'pi turIyabhaGga" iti tatturIyabhaGgaviSayasya prathamadvitIyabhaGgaviSayAbhyAM kathaJcidabhinnatva eva zobhate / tathA sati sarvathA bhedamavalambyA'gre pradarzitAni dUSaNAni niravakAzIkRtAni syuH / prathamadvitIyabhaGgaviSayadharmayozcopapAditatvena tadunmUlanonmUlitaviSayatvaM tu turIyabhaGgasya dUrotsAritameva / astitvanAstitvAbhyAM kathaJcidvyatiriktasyA'vaktavyatvasya turIyabhaGgaviSayatayopapAditatvena 2"paJcamaSaSThasaptamabhaGgasUtraNasUtradhAro'dhikArthAsaMsparzAnnopapadyate" ityuktirapyayuktaiva / avaktavyatvasyA'tiriktavaktavyatvasyA'bhAvarUpatAmAropya tadapAkaraNaM 3" apekSAnimittaM hi vaktavyatve vA'nviyAt, tanniSThapratiyogitve tadabhAve vA ?" ityAdinA yatkRtaM tadanabhyupagamaparAhatameva / yadapyuktaM " tRtIyo'pyasambhavAdeva nirastaH / yo hi svarUpataH prasiddho bhavati tasyaiva kvacidadhikaraNe sattvopapAdanAyA'vacchedakabhedakalpanopayujyate / vaktavyatvAbhAvazca svarUpata evA'prasiddhaH kathamavacchedakasamvandhitAmAsAdayet ?" iti tadatimandam, kathaJcidastitvanAstitvobhayAvyatiriktasyA'vaktavyatvasyoktayuktyA'vazyAbhyupagantavyatvAt tasya ca dharmiNi sattA'stitvanAstitvobhayAvacchedakAvacchedyaivetyatiriktAvacchedakakalpanAyA abhAvAcca / yadapyuktaM ""astu vA'vaktavyatvaM yatkiJcit, tatpratipAdako yathA turIyabhaGgastathA vaktavyatvamapyastitvAdipratyekanimittApekSayA'stIti tatpratipAdako'pyaparo bhaGgaH svIkartavyaH syAdityAdi, tadapyabodhavilasitam / nahi syAdvAdinAmayamabhyupagamo yAvanto dharmA ghaTe sambhavanti tAvaddharmapratipAdakabhA ekasyAM saptabhaGgyAM nivezanIyA iti / tathA satyanantabhaGgyeva syAt, kintu astitvAdipratyekadharmANAM vidhiniSedhakalpanayA saptadharmapratipAdikA saptabhaGgItyevA'bhyupagamaH / astitvAdipratyekanimittApekSayetyuktyA cA'stitvAdyApekSikatvameva vaktavyatve pratipAditamiti tasyA'stitvAdividhiniSedhAnAtmakatayA tatpratipAdakabhaGgasya tatrA'navasaraH svayameva sUcitaH / 59 6"na hi yadevA'stitvaM nAstitvaM vA tadeva vaktavyatvam" ityAdigranthena ca vaktavyatvasyA'stitvAdito bhedaH kaNTharaveNaivoktaH / tena ca sutarAmeva tatpratipAdakabhaGgasyA'stitvAdipratipAdakasaptabhaTTyAmapravezo nirddhArito bhavati / avaktavyatvaM coktadizA kathaJcidastitvanAstitvobhayAtmakamiti tasya prastAvaH vaktavyatvasya ca bhavaddarzitadizaiva na prastAvaH / ataH suSThuktaM " atra tvastitvanAstitvadharmANAmeva prastAvaH / ato'prastAvAvaktavyatvapratipAdako bhajhe nA''driyata itI" ti / yathA hyavaktavyatvasya kathaJcidubhayAnatiriktatvamAlamvya tatpratipAdakabhaGgasya saptabhaGgyAM pravezastathA vaktavyatvasya prAdhAnyena vivakSitAstitvAdipratyekAbhedamavalambya 7 1. pR. 27, paM. 24 / 2. pR. 27, paM. 24 / 3. pR. 28, paM. 5 / 4. pR. 28 paM. 18 / 5 pR. 28, paM. 20 / 6. pR. 28, paM. 21 / 7. pR. 28, paM. 27 / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 saptabhaGgIprabhA tatpratipAdakabhaGgasya kiM na syAt ? na syAt / tathA sati yogyatAyAH svAvacchedakarUpatvamityasyA''zrayaNIyatvenA'stitvAdipratyekadharmapratipAdakabhaDrenaiva cAritArthyAt / ___ yattu vikalpitaM "kiJcoktavivakSAyAM satyAmayaM dharma upatiSThate, astitvAdivad yAvatsattvaM sanneva vA, kalpanaupAdhiko vA ?" iti tatra dvitIyakalpa evA'bhyupagamyate / tatra yaduktaM . 2"astitvAdivat tasyA'pi pratyakSAdijJAne bhAnaprasaGgAdityAdi, tadacaturasram, pratyakSAdItyAdipadagrAhye zAbdajJAne saptabhaGgImupagacchadirasmAbhiravaktavyatvasya bhAnAbhyupagamAt, evaM vAkyaracanAM prati vAkyArthajJAnasya kAraNatvena saptabhaGgIprayokturjJAne tadAnasyA'vazyambhAvAt, pratyekamastitvanAstitvayoH pratyakSajJAne pratibhAne kathaJcit tadabhinnasyA'vaktavyatvasyA'pi tatra pratibhAsAcca / avaktavyatvAdidharmabhAne syAdvAdavyutpatterapi prayojakatayA syAdvAdAvyutpannasya pratyakSAdijJAne tadapratibhAse'pi tadvyutpannasya jJAne tatpratibhAsasya nyAyyatvAt / ata eva zrImadbhiryazovijayopAdhyAyairmahAvIrastave pratyabhijJAvicAre "paryAyato yugapadapyupalabdhabhedaM, kiM na krame'pi hi tatheti vicArazAlI / syAdvAdameva bhavataH zrayate sa bhedA-bhedakrameNa kimu na sphuTayuktiyuktam / / pra0kA0 / / 27 / / " iti padyena zAbdabodhAtiriktasyA'pi pratyabhijJAnasya saptabhaGgIsamadhirUDhayAvaddharmAvabhAsitvamAveditam, vyutpAditaM caitadeva taTTIkAyAM nyAyakhaNDakhAdyAbhidhAyAM taireva "syAdvAdavyutpatteH kvehopayogaH ? zAbdavodha eva tadupayogAditi cet, na, svaprabhavasaMskArotpannamatijJAnadvArA tatra tadupayogAt / ata eva kAraNasAmrAjyamapi darzitam / tathA'nubhavasmaraNayoH svaprayojyakSayopazamadvArakayostathApratyabhijJAnakAraNayoH sattvAt, uddezyavidheyabhAvaviparyAsasyA'pyaicchikatvAt, vastutaH kararekhAvizeSavAn zatavarSajIvItyupadezazravaNAnantaramayaM kararekhA vizeSavAniti jJAne sati yathA'yaM zatavarSajIvIti saGkalanAtmakaM pratyabhijJAnaM, tAdRzaviSaye mAnAntarAnavakAzAt, tathA sarvaM vastu saptabhaGgIsamadhirUDhadharmAtmakamityupadezaM zrutavata idaM vastviti jJAnAnantaramevedaM saptabhaGgIsamadhirUDhatattAzrayAbhinnamiti pratyabhijJAnaM vyutpannAnAM na durghaTamiti dig" iti granthena / yadA ca parokSajJAne pratyabhijJAne kSayopazamavizeSAt syAdvAdavyutpattisahakRtAt saptabhaGgIsamadhirUDhadharmanikarapratibhAnaM yuktito niSTaGkitaM tadA pratyakSe'pi tathaiva sAmagrIsampattyA tathAbhAnasya ko vArayiteti vidAkurvantu sudhiyaH / kevalajJAnaM tu vistarataH sUribhistadgrantheSu vyavasthApitameveti vistarabhayAnna tatra prayatyata iti tatrA'vaktavyatvapratibhAso nA'pahastayituM zakyaH / avyaktavyatvaM hi kathaJcidevA'bhimatamiti tasyA'vaktavyazabdapratipAdyatvaM sambhavatyeva / yattUktaM 3"kalpanAkozasyA'skhalitapracAratvena yathA'vaktavyatvaM bhavatA prakalpitaM tathA yugapatprAdhAnyavivakSAyAM tathA jJAtumazakyatvenA'jJeyatvaM prakalpya syAdajJeya eva ghaTa iti bhaGgo'pi kiM nA'GgIkriyate ?" iti, tat 1. pR. 29, paM. 4 / 2. pR. 29, paM. 9 / 3. pR. 29, paM. 14 / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaGga kAlpanikatvasyA'vaktavyatve'nabhyupagamAdeva nirastam / kiJca yathA dadhimadhudugdhadrAkSAguDasitAdInAM madhurarase vailakSaNyaM rasanendriyeNa sarvairapi pratipattRbhirjJAyate na tu vaktuM zakyate, tAdRzasyA'nyonyavailakSaNyapratipAdakavacanasyA'bhAvAt; naitAvatA tasyA'bhAva eva, anubhUyamAnasyA'nyonyavailakSaNyasyA'palapitumazakyatvAt / evaM pAnakaraseSvanekajAtIyeSu rasavailakSaNyaM pratyupabhoktR pratIyate, na tu vaktuM zakyate, nA'pi tAdRzavailakSaNyapratipAdakasya vacanasya sarvathA'bhAva eva / tathA sati sajAtIyaM pAnakarasamanubhavatAmanyonyasaMvAdasyA'bhAva eva syAt / tathA yugapaddharmadvayaprAdhAnyavivakSAyAmekena padena vaktumazakyatve'pi jJAtuM zakyata eveti nA'jJeyatvapratipAdakabhaGgasyA'vakAzaH / 61 yadapi "kiJca vivakSA'pi saiva yujyate yayA vacanapratighAto na bhavati / sahArpitAstitvanAstitvavivakSA tu naivaMbhUteti parityajyatAM saiva / naitadanurodhena turyAdibhaGgakalpanA yuktimatI"ti, tadapi na samIcInaM, yugapadarpitAstitvanAstitvobhayavivakSayA syAdavaktavya eva ghaTa iti vacanapravRtteH sambhavena tAdRzavivakSAyA vacanapratighAtakatvAbhAvAt / vastutaH syAdavaktavya eva ghaTa iti vacanapravRttimUlasya kathaJcidavaktavyatvaprakArakaghaTavizeSyakajJAnasya vaktuM sattvena pratipAdyasya saMzayajijJAsAbhyAM tAdRzajJAnamiSTamityavagatya tatpravaNaM vacanaM parAvavodhanapravRttasya mameSTasAdhanamiti jJAnAd vivakSayA syAdavaktavya eva ghaTa iti bhollAse na dUSaNakaNasyA'vakAzaH / pratipAdyasya tu syAdvAdAparikarmitabuddheH saptabhaGgIsamutthavodhAt prAgavaktavyatvajJAnAbhAve vizeSopasthityabhAvAnnA'vaktavyatvatvena rUpeNA'vaktavyatve saMzayaH sambhavati / tathA'pi kramArpitAstitvanAstitvobhayasya tRtIyabhaGgena jJAne vRtteH prAdhAnyena sahArpitAstitvanAstitvobhayasyopasthitisambhavena tadviSayakasaMzayaH sambhavatyeva, sa eva cA'vaktavyatvasaMzayaH / yadvA vedAntanaye yathA sattvAsattvayoranupapattyA'vaktavyatvasya ghaTAdAvupagamastathA pratyekaM sattvamasattvaM kramArpitasattvAsattvobhayaM copapAdayatAM bhavatAM mate ghaTAdAvavaktavyatvamasti na veti saMzayastajjanyA jijJAsA ca sambhavatyeva / tena 25 yato yadi sahArpitAstitvanAstitvobhayaM vaktumazakyaM tarhi prazno'pi vacanarUpastadviSayakaH kathaM pravarteta ? na hyanyaH pRcchAviSayo'nyazcottaraviSayaH" ityAdyukternA'vakAzaH / avaktavyatvasya kathaJcidastitvanAstitvobhayAvyatiriktatvasyopapAditatvena " kiJcA'yaM turyabhaGgaH kasyA'vaktavyatvamanuzAsti ? kiM ghaTasyota yugapadarpitayorastitvanAstitvayoruta tannimittayoH svadravyAdiparadravyAdyoH svasvApekSAnimittasaMvalitayugapadarpitAstitvanAstitvaviziSTasya ghaTasya vA ?" iti vikalpAnAM tatkhaNDanAnAM ca nollAsaH / etenaiva ca " kiJca, avaktavyatvaM yadi dharmAntaraM tadA'stitvanAstitvAdidharmapratipAdakasaptabhaGgIpraviSTaturyabhaGgaviSayasya tasya nityatvAnityatvabhedAbhedAdipratipAdakasaptabhaGgIpraviSTaturyabhaGgaviSayAt tasmAdavizeSaprasaGgaH" ityAdikamapi vacanaM samAhitaM bhavati / astitvAdipratipAdakasaptabhaGgayantargata 1. pR. 29, paM. 18 / 2. pR. 29, paM. 24 / 3. pR. 30, paM. 6 / 4. pR. 33, paM. 12 / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 bhaGgapratipAdyasyA'vaktavyatvasya kathaJcidastitvanAstitvobhayAtmakatvena nityatvAdipratipAdakasaptabhaGgIpraviSTabhaGgapratipAdyasya cA'vaktavyatvasya kathaJcinnityatvAnityatvobhayAtmakatvenetyevamavaktavyatvAnAmanyonyabhedasya suspaSTatvAt / yadapi "kiJcA'vaktavyatvasya dharmAntaratvapakSe tasya nimittabhedena vibhinnasyA''zrayaNe yathA dvAbhyAM yugapadarpitAbhyAmastitvanAstitvAbhyAmekasya vastuno vivakSAyAM tAdRzasya zabdasyA'sambhavAdavaktavyatvaM, tathA tribhiryugapadarpitairastitvanAstitvAvaktavyatvairekasya vastuno vivakSAyAM tAdazasya zabdasyA'sambhavAdavaktavyatvAntaraM syAdeva, yuktestaulyAdi"tyAdi, tadapi pralApamAtram / yugapadarpitamastitvanAstitvobhayameva hi vaktavyakakSAmanAsAdayadavaktavyatvarUpatAM vibhrati / tasya punaH kIdRzaM yugapadarpaNam ? kramArpaNamapi tasya nA'styeva / tathA sati tasya svarUpamevocchidyeta / paJcamAdibhaGgapravRttistu na tasya kramArpaNamavalamvya, kintvastitvena nAstitvena caikaikena saha yugapadarpitAstitvanAstitvobhayavivakSAtaH paJcamaSaSThayoH kramArpitAstitvanAstitvAbhyAM saha yugapadarpitAstitvanAstitvobhayavivakSAtaH saptamasya ca pravRttiriti / evaM cA'vaktavyatvasya kramArpaNayugapadarpaNayorabhAve'pi paJcamAdibhaGgAnAM sambhavena evaM sati kramArpaNamapi dharmAntareNa saha tasya mA'stu / ca syAdasti syAdavaktavyazcetyAdayo'pi bhajha vilIyeran" ityAdikaM prativihitamavavoddhavyam / saptabhaGgaprabhA yacca 3" kiJcA'vaktavyatvasya yadi dharmAntareNa saha yugapadarpaNaM naivA'bhimatamAyuSmataH, kathaM tarhi syAdvaktavyo ghaTaH 1, syAdavaktavyo ghaTaH 2, syAdvaktavyo'vaktavyazca ghaTaH 3, syAdavaktavyo ghaTaH 4, syAdvaktavyo'vaktavyazca ghaTaH 5, syAdavaktavyo'vaktavyazca ghaTaH 6, syAdvaktavyo'vaktavyo'vaktavyazca ghaTaH 7, itIyaM saptabhaGgI sUpapAdA?" ityuktam tadajJAnavilasitam / astitvAdipratipAdaka saptabhaGgIpraviSTabhaGgapratipAdakasyA'vaktavyatvasyaiva yugapadarpaNaM kramArpaNaM ca nA'bhyupagacchAmaH / tasya vidhiniSedhabhAvApanatattaddharmadvayasya yugapadarpaNato niSpannasvarUpasya kathaJcit tattaddharmadvayAtmakatvameva / yathA cA'stitvanAsti. tvAdayo dharmA ghaTe vartante tathA vaktavyatvAvaktavyatvAdayo'pi dharmA astitvAdibhyo bhinnAstatra vartante / tAdRzadharmakadamvapraviSTo yo vaktavyatvapratiSedharUpo'vaktavyatvadharmastasya ca kramArpaNaM yugapadarpaNaM cA'bhyupagacchAma iti vaktavyatvAvaktavyatvAdidharmapratipAdikA saptabhaGgI yuktaiva / yathA dadhimadhudugdhadrAkSAsitAdInAM mAdhurye'sti parasparaM vailakSaNyaM, yadApAmaramanubhavavIthImupagacchati, na tu vaktavyakoTimupayAti; tathA ghaTAdAvapyavaktavyadharmasambandhAdastyavaktavyatvaM, tasya cA'vaktavyatvasyA'pekSAnimittAntaramurIkriyata eva / bhavanti hi ghaTAdayo vaktavyaghaTatvAdidharmApekSayA vaktavyA, avaktavyadharmApekSayA avaktavyA iti / evaM vyutpannavaktrapekSayA ghaTAdayo vaktavyA bhavanti, bAlamUkAdyapekSayA punaravaktavyA iti / tayozca vaktavyatvAvaktavyatvayoryugapadarpitatve yadavaktavyatvaM turyabhaGgaviSayatAmAsAdayati taduktayuktyA tadubhayarUpatAmAbhejAnaM na nimittAntarapekSata iti sarvaM sustham / 1. pR. 34, paM. 2 / 2. pR. 34, paM. 22 / 3. pR. 35, paM. 4 / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA tasmAt turIyabhaGgapratipAdyasyA'vaktavyatvasya siddhinippratyUhaiva, tena "tadabhAve trayo'pi tadadhInasiddhikA agrimabhaGgA dUrotsAritA eve"ti vacanasya nA'vakAzaH / __ yadyapi, yathA hi kecidastitvameva, kecinnAstitvameva, kecidastitve sati nAstitvameva, kecidavaktavyatvamevaikAntena pratipannAsteSAM viparyayonmUlanAyA'nekAntapratipAdakAnAM syAdastyevetyAdibhaGgAnAM caturNAM pravRttiH; tathA kecidastitve satyavaktavyatvameva, kecinnAstitve satyavaktavyatvameva, kecidastitve sati nAstitve satyavaktavyatvamevetyurIkurvanti, tadekAntakadarthanAya zepA api trayo bhaGgA vaktavyA eva / na caibhyo vyatiriktA dharmA astitvavidhiniSedhabhAvApannAstIrthAntarIyairekAntenopagatA vilasantIti kasyA'nekAntavavodhanAyA'STamabhaGgAdhunmeSa ? iti tAvadvastugatiH / tathA'pi parasya zaGkazukatAnivRttaye prakriyA pradarzyate / tathA hi - vizeSaNavizeSyAbhyAM kathaJcidinnAbhinnAnAM viziSTAtmakadharmANAmAlamvanena paJcamabhaGgAdipravRttiriti pakSe yaduktaM 2"bhavanmate'stitvanAstitvayorapi kathaJcidveda eva, tathA satyapi yathA tayoH kramArpaNaM yugapadarpaNaM cA''dAya bhaGgAntarapravRttistathA viziSTAntarANAmapi syAditi tatrocyate - astitvanAstitvayoH pratiyogyanuyogibhAvasambandhasyA''vazyakatayA tadanurodhena samvandhamAtravyApakasya bhedAbhedasyA''vazyakatve'pi na tasya saptabhaGgayanuguNatvaM, kintu vidhiniSedhAtmakatvasyaiva / viziSTasyA'pi ca vidhiniSedhAtmakatvopapattyarthameva vizeSaNavizeSyAbhyAM kathazidvedasyA''daraH, na tu tAvanmAtreNa kramArpaNaM yugapadarpaNaM vA / te tvanubhavAnusAreNaiva kalpyete / tathA hi - rAjJaH puruSa ityatra svatvasaMsargeNa rAjaprakArakapuruSavizeSyakazAvdavodhAbhyupagantRvibhaktyarthasaMsargatAvAdimatApekSayA svarUpasaMsargeNa rAjasvatvaprakArakapuruSavizeSyakazAvdavodhAbhyupagantRvibhaktyarthaprakAratAvAdimate rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundara iti pratyakSe vibhinnaviSayake tAdRzazAbdabodhasAmagryAH prativandhakatvAkalpanena lAghavamiti vibhaktyarthaprakAratAvAdimataM tatrA''driyate gadAdharaprabhRtibhiH / na tu tato'pi lAghavAd rAjasvatvasvarUpatatsamvandhatatsambandhAdiparamparAprakArakapuruSavizeSyakazAbdabodhAbhyupagamo rAjJaH puruSa iti vAkyAt kasyacit / tatra ca kiM niyAmakamiti vimarze'nubhavAdRte na kazcinniyAmaka upalabhyate / tathaikaikamastitvaM nAstitvaM saMvalitaM ca tadubhayamanubhUyate / tadanurodhena ca tatpratipAdakA bhaGgA abhyupagamyante / kramArpaNayugapadarpaNe ca tadupapAdanaprakArau / na cA'stitvena nAstitvena vA saMvalitaM tRtIyapaJcamAdibhaGgapratipAdyaM viziSTamanubhUyate, ananubhUyamAnamapi yuktisamAliGgitaM yadi' syAt tadA'pi tatpratipAdakA bhaGgAH pravarteran / ___ na caivamapi, nIlo'yaM, ghaTo'yaM, nIlo ghaTo'yamiti ca pratIyate, na tu nIlo nIlo ghaTo'yamiti, na vA nIlo ghaTo ghaTo'yamiti / tatra prathamena nailyaM dvitIyena ghaTatvaM tRtIyena nailyaghaTatvayoridamaMze sAmAnAdhikaraNyAvagAhanato viziSTasvarUpamiti pratIyate / caturthena nailyasAmAnAdhikaraNyaM, paJcamena 1. pR. 35, paM. 10 / 2. pR. 35, pR. 21 / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ghaTatvasAmAnAdhikaraNyaM vA yadavabhAsyaM viziSTasvarUpe tat kevalaviziSTasvarUpAvabhAsanenaivA'vabhAsitamiti caturthapaJcamayornA'nubhavArUDhatvam / evaM prakArAnAzrayaNe nIlo nIlo ghaTo'yamiti, nIlo ghaTo ghaTo'yamityanayoH prasaGgo'parihArya eva syAt / evamastitvanAstitvayoH parasparamavaktavyatvena vA saha sAmAnAdhikaraNyamAzritya yAni viziSTasvarUpANi niSpannAni teSAmastitvanAstitvAnyatareNa saha kathaJcidbhinnAbhinnAnAM pratipAdakA bhaGgA uktAnyatareNa sahA'bhedaM svapratipAdyasya viziSTasya prAdhAnyenA'valambamAnA eva vidhiniSedhakalpanopArUDhAyAM saptabhaGgyAM nivizante, nAnyathA / astitvasya nAstitvena nAstitvasya cAstitvena prAdhAnyenA'bhedamavalambya naivA'stitvAdipratyeka dharmapratipAdakabhaGgasya pravRttiH, kintu tayoH sAkSAdvidhiniSedharUpatvAdeva / bhaGga evaM ca viziSTasyA'stitvena saha prAdhAnyenA'bheda Azrita AtmAzrayabhayenA'stitvavaiziSTyaM tatra nASStmAnaM labhate / nAstitvena saha prAdhAnyenA'bheda Azrite tatrA'stitvavaiziSTyaM prathamavaiziSTyAzritasvarUpalAbhavelAyAmeva prAptamiti punaruktatvAdeva nA''tmAnamAsAdayati / evaM viziSTasyA'pyekasya siddhasya prasiddhena viziSTAntareNa saha vaiziSTyamupAdAya yadviziSTAntaramabhyupeyam, tatrA'pi vizeSaNIbhUtasya viziSTasya vizeSyIbhUtasya ca viziSTasya prAdhAnyenA'stitvanAstitvAnyatareNa sahA'bhedavivakSaiva prakRtopayoginI / tathA satyAtmAzraya - punaruktatvAbhyAM tatpratipAdakabhaGgasyA'pi nA'vakAzaH / yadyapyavaktavyatvasyA'pyastitvAdinA saha prAdhAnyenA'bhedamavalambyaiva tatpratipAdakabhaGgasya saptabhaGgyAM pravezaH, anyathA vidhiniSedhAnAtmakadharmapratipAdakatayA saptabhaGgIpravezAnupapattiH / tathA ca tasyA'pyastitvAdinA vaiziSTyamavalambya viziSTAntarANAmAtmAzraya- punaruktatvAbhyAM na sambhavaH, tathA'pi pratyekamastitvanAstitvayorvaktavyasvabhAvatAyAM tadabhinnasyA'vaktavyasya vaktavyasvabhAvatApattyA svasvarUpahAnirmA prasAGkSIdityato yugapadevobhAbhyAmastitvanAstitvAbhyAM saha tasyA'bhedamavalamvya tadbhaGgapravRttiH / atastasyA'stitvAdivaiziSTyaM nA''tmAzrayAdikavalitamiti tathAvidhaviziSTAntarANAM sambhavena tatpratipAdakabhaGgAnAM nA'navakAza iti / saptAnAM dharmANAmupapAditatvena tadvailakSaNyAdeva pratyekaM saptabhaGgajanyavodhavailakSaNyasya sambhavena "yadi ca viziSTapakSo nA''driyate" ityAdyavaziSTapUrvapakSabhAgo'nabhyupagamaparAhata eva iti dik / seyaM saptabhaGgI pratiparyAyaM saptadharmaprakArakavodhajanakatAparyAptimadvAkyatvarUpapramANavAkyatvAliGgitA nayavAkyasamUhAnvayA''stheyA, pramANasya nayaviSayatAvyApakaviSayatAkatvena tadvAkyasyA'pi nayavAkyaghaTitatvasyA'vazyambhAvAt / atra yuktisUtraNasUtradhArAH zrImantaH siddhasenadivAkarA itthaM nayavibhAgamAdarzayantisaGgraha-vyavahAra-rjusUtra-zabda-samabhirUDhaivaMbhUtabhedAnnayAH SaT / tatra AdyAstrayo'rthanayAH zabdAdyAstrayazca zabdanayAH / tatrA'rthanayAnAzritya vicAre'stitvasya sAmAnyasya saGgrahaviSayatvena tatpratipAdako bhaGgaH saGgrahanayAt pravartate / sAmAnyarUpasyA'stitvasya vizeSagrAhiNo vyavahArasyA'viSayatvena tatpratipakSabhUtaM nAstitvaM tadviSaya 1. pR. 35, paM. 26 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA ityato nAstitvapratipAdako dvitIyabhaGgo vyavahAranayAt pravartate / avaktavyatvapratipAdakastu tRtIyasthAnAbhiSikto bhaGga RjusUtranayAt pravartate / yataH saGgrahavyavahArau na yugapadastitvanAstitve AdizataH, astitvasya saGgrahaviSayatve'pi nAstitvasya tadaviSayatvAt / evaM nAstitvasya vyavahAraviSayatve'pyastitvasya tadaviSayatvAt / RjusUtrastu yugapadastitvanAstitve AdeSTumarhati / yadyapi paramArthato'stitvanAstitve paramArthato vartamAnakSaNamAtrAvagAhina RjusUtrasya na viSayaH, tathA'pi sAMvRtatvena rUpeNa te tadviSayatAM gacchata eva / kalpitenA'pi rUpeNa yugapadAdiSTayostayoravaktavyatvapratipAdako bhaGgaH pAramArthika eva, viSayasyA'bAdhitatvAt / yathA dhUmatvenA''ropitAd dhUlIpaTalAlliGgAdapAramArthikAdapi vastugatyA vahnimati deze vanyanumitiravAdhitaviSayakatvAt pAramArthikI / asya caturthasthAnAbhiSeke'pi mUlaM RjusUtra eva / militAbhyAmeva saGgrahavyavahArAbhyAmavaktavyatvabhaGga ityapi kecit / kramArpitAstitvanAstitvapratipAdakazca bhaGgaH saGgrahavyavahArAbhyAM pravartate, paJcamo bhaGgaH saGgraharjusUtrAbhyAM SaSTho vyavahArarjusUtrAbhyAM saptamo bhaGgaH saGgrahavyavahArarjusUtrebhya iti / zabdanayAnAzritya vicAre tu ghaTakuTakalazAdiparyAyabhede'pi ghaTarUpasyA'rthasya na bheda ityabhyupagantRzabdanaye ghaTavAcakayAvacchabdavAcyatvarUpatApannamastitvamanugataM ghaTe vartata iti zabdanayAt prathamo bhaGgaH / paryAyabhedenA'rthabhedAbhyupagantRsamabhirUDhanaye kriyAbhedenA'rthabhedAbhyupagantrevambhUtanaye coktAstitvAbhAvAt tAbhyAM dvitIyo bhaGgaH / zabdanayasya zabdoparaktArthavodhakatvasyaiva nyAyyatvenA'vaktavyatvabhaGgo'tra na sambhavati, tena tanmizritAH paJcamAdibhaGgA apyatra na sambhavanti / kramArpitAstitvanAstitvapratipAdakastu bhaGgastribhyo nayebhyaH, tathA ca tadvacanaM sammatI " evaM sattaviappo vayaNapaho hoi atthapajjAe / - vaMjaNapAe puNa saviappo Nivviappo a ||" pra0 kA0 ||41 / / iti, arthanaya ityarthaH, vaMjaNapajjAe iti atthapajjAe iti zabdaya ityarthaH / saviappo - paryAyazabdavAcyatAlakSaNavikalpasahitaH, vacanamArga ityanuvarttate / astitvapratipAdakaH prathamabhaGga iti yAvat / nivviappo uktalakSaNavikalparahitaH, nAstitvapratipAdako dvitIyabhaGga iti yAvat / nanu nayAnAM na pramANatvam, anantadharmAtmakavastusvarUpAnavabhAsakatvAt, nA'pi bhramatvaM, vastvaMzanirNayarUpatvena viparItArthAvabhAsakatvAbhAvAt, kintu tRtIyaprakAratvameva / tathA ca tanmUlAnAM bhaGgAnAmapi pramANApramANabahirbhAve tatsamAhArarUpasaptabhaGgayapi pramANApramANavahirbhUtaiva syAt / na hi saptasu dharmeSveva vastutattvavizrAnti:, yena saptadharmapratipAdane tadadhikaraNaM vastutattvaM pratipAditaM syAt, anantadharmAtmakatayaiva vastuno vyavasthiteH / evaM ca militA api saptadharmA vastvaMzabhUtA eva / tAvanmAtrapratipAdakatvena saptabhaGgayAH pramANavAkyatve ko'parAdhastattadvastvaMzapratipAdakAnAM vizakalitAnAM bhaGgAnAm ? tadanusAreNa ca tattaddharmaprakArakabodhajanakavAkyatvaM pramANavAkyatvamiti pramANavAkyasya lakSaNaM kartuM zakyate / saptadharmaprakAraka - 65 - Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA vodhajanakatAparyAptimadvAkyatvamityukta lakSaNa eva vA paryApti!pAdeyA, tAvatA'pi pratyekaM bhaGgAnAM pramANavAkyatvaM bhaviSyati / na coktadizA pramANasyA'pi pramANavahi vo nayAnAM vA pramANatvaM prasajyeteti vAcyam / yadi hi nayasamUhAtmakatayaiva pramANasyopagamaH syAt, tadA syAdapyeSa doSo, na caivam / kintvanantadharmAtmakavastusvarUpavyavasAyitayaiva pramANasyopagamaH / na ca nayAnAmanantadharmAtmakavastupratipAdakatvamiti na pramANatvaprasaGgaH / itthaM ca saptabhaGgayAH pramANavahirbhAve tayA svaziSyAdiprativodhanaM vAdinaM pratyuttaradAnaM cA'samaJjasaM prasaktamityAkulIbhUta evA'zeSato jainAnAM syAdvAdarAddhAntaH / yatra saptabhaGgImRte ziSyAdipratibodhane nA'nyaH kuzalopAyo, na vA vAdinAmekAntatattvAbhinivezonmUlane iti cet; __atrocyate, vAdinAM ziSyAdInAM ca nirAkAGkSapratipattyupajananakRtArthatAyAmupayogitayA saptadharmaprakArakabodhajanakatAparyAptimadvAkyatvalakSaNaM pramANavAkyatvaM saptabhaGgyA abhyupagamyate / pramAjanakatvalakSaNaM ca prAmANyaM tasyAH sakalAdezasvabhAvatvAdeva, tata eva ca tasya na pramANavahirbhAvaH / / na ca pratyekaM bhaGgAnAM vikalAdezatvena tatsamAhArarUpA saptabhaGgI vikalAdezasvabhAvaiva syAt, na sakalAdezasvabhAveti vAcyam / syAdastyeva ghaTaH, syAnnAstyeva ghaTaH, syAdavaktavya eva ghaTa iti bhaGgatrayANAM sakalAdezatvasya, tadinnAnAM caturNAM bhaGgAnAM vikalAdezatvasya ca tattvArthaTIkAkRdAdyanumatatvena trIn bhAnapekSya sakalAdezasvabhAvatvena pramANavAkyatvasya caturo bhAnapekSya vikalAdezasvabhAvatvena nayavAkyatvasya ca saptabhaGganyAH svIkArAt / ata eveyaM pramANasaptabhaGgI nayasaptabhaGgIti ca gIyate / etena ziSyAdipratibodhanAyaikAntamatakadarthanAya copAsyatAM nAmeyaM saptabhaGgI / tasyAH sakalAdezasvabhAvatvasya vikalAdezasvabhAvatvasya copavarNanaM jalatADanAdivadanatiprayojanameveti zaGkA nirastA, sakalAdezasvabhAvatvamantareNa pramANavAkyatvasyA'bhAvenA'pramANavAkyena ziSyAdiprativodhanasya vAdivijayasya cA'paryavasAnAt, vikalAdezasvabhAvatvamantareNa ca nayavAkyatvasyA'bhAve nayasamutthabhaGgasamAhArarUpatvasyA'pyabhAvaprasaGgAt / nanvastitvanAstitvAvaktavyatvapratipAdakabhaGgAnAM tattannayasamutthAnAM tattannayasamAnaviSayatvameva yuktaM, tathA ca bhaGgAntarANAmiva vikalAdezatvameva syAt, na tu sakalAdezatvamiti cet; maivam, akhaNDavastuviSayatvena triSu bhaDneSu sakalAdezatvasyaikadezavipayatvena caturyu bhaGgeSu vikalAdezatvasya ca tairupagamAt, tAdRzasya ca sakalAdezatvasya nayasamutthatve'pyavirodhAt / na caivamIdRzasakalAdezatvasyA'bhyupagame'pi pramANavAkyatvasya tato'prAptirityekaM sIvyato'parapracyutiriti vAcyam / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 saptabhaGgIprabhA akhaNDavastubhAne sati kAlAdibhiraSTabhirabhedavRttyA'bhedopacAreNa vA tadvastugatAnAmazepadharmANAM tadvastugataikadharmeNa sahaikAtmyamupagatAnAM bhAnasambhavAdanantadharmAtmakavastuviSayakatvasya svajanyavodhe sambhavenA''dyabhaGgatrayANAM pramANavAkyatvasyopapatteH / viziSTapratipAdakatayA dharmadvayAdipratipAdakatayA vopagateSu caturpu bhaGgeSu naivaM pramANavAkyatvasyopapattiH / yato vizeSaNIbhUtadharmasya vizeSyIbhUtadharmeNa saha bhedavivakSAmantareNa viziSTasvarUpasyaiva na niSpattiH, na vA dharmadvayAdhuktirapi ghaTata iti kasya pratipAdakAste bhaGgA bhaveyuH ? tatastanmUlatayA dharmANAM bhedavRttiH paryAyArthikanayAdezAdbhedopacAro vA dravyArthikanayAdezAdavazyaM svIkartavyaH / tathA ca kathaM yadaiva yeSAM dharmANAM paryAyArthikanayAdezAt kAlAdibhiraSTabhirbhedavRttirdravyArthikanayAdezAdvA bhedopacArastadaiva teSAM dharmANAM kAlAdibhiraSTabhirdravyArthikanayAdezAdabhedavRttiH paryAyArthikanayAdezAdabhedopacAro vA ghaTate ? atazcaturyu bhaGgeSu nA'nantadharmAtmakavastvavabodhakatvamiti nayavAkyatvamiti tattvArthaTIkAkRtprabhRtInAmabhiprAyaH / vAdidevasUriprabhRtayastu saptabhaGgayAH pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvatvaM vikalAdezasvabhAvatvaM cA'bhyupagacchanti / tanmate ekadharmabodhanadvArA tadAtmakAzeSadharmAtmakavastuviSayakabodhajanakavAkyatvaM sakalAdezatvam, ekadharmAtmakavastuviSayakabodhajanakavAkyatvaM vikalAdezatvamiti / nanu ekadharmapratipAdanadvArA tadAtmakAnantadharmapratipAdanameva durghaTam, upAyAbhAvAt / anyathaikadharmAtmakavastuviSayakavodhajananadazAyAmapyanantadharmAtmakavastuviSayakavodhajananApattyA sakalAdezatvameva syAt, na vikalAdezatvamiti cet / maivam, ekadharmapratipAdanadvArA tadAtmakAnantadharmapratipAdane dravyArthikanayena kAlAdibhiraSTabhiH zrutadharmeNa saha dharmAntarANAmabhedavRtteH paryAyArthikanayenA'bhedopacArasya vopAyasyA'bhyupagamAt / evamekadharmAtmakavastuviSayakavodhajanane paryAyArthikanayena kAlAdibhiraSTabhiH zrutadharmeNa saha dharmAntarANAM bhedavRtterdravyArthikanayena bhedopacArasya vA niyAmakatvamavaseyam / idamatra bodhyam - syAdastyeva ghaTa iti bhaGgajanyavodhanirUpitA vipayatAdvayI laukikI alaukikI ca, tatrA'stipadaprayojyA'stitvaniSThA viSayatA laukikI, astitvagatAnantadharmAtmakatvavipayatA syAtpadasamabhivyAhRtA'stipadaprayojyA'nantadharmAtmakatvaviSayatA vA syAtpadaprayojyA'laukikI / asyAM ca dravyArthikanayenA'bhedavRtteH paryAyArthikanayenA'bhedopacArasya vA pratisandhAnaM prayAjakamiti na syAdvAdAparikarmitabuddherna vA paryAyayArthikanayena bhedavRtterdravyArthikanayena bhedopacArasya vA pratisandhAnadazAyAmanantadharmapratibhAsaH / yatraiva laukikI viSayatA tadAkAramupAdAyaiva jJAnasyollikhyamAnatvamiti pathamabhaGgAdijanyabodhAnAM kathaJcidastitvAdyAkArollekhazekharatvam / kAlAdayazca - "kAlAtmarUpasambandhAH, saMsargopakriye tathA / guNidezArthazabdAzce-tyaSTau kAlAdayaH smRtAH / / 1 / / " Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 saptabhaGgIprabhA iti kArikayA sagRhItAH samavaseyAH / tatra kAlenA'bhedavRttiH - yasmin kAle ghaTe'stitvarUpA dharmastasminneva kAle zeSA anantA api dharmA vartante / na hyanadhikaraNIbhUtaH kAlo'vacchedako bhavitumarhatIti sarveSAmeva dharmANAmavacchedakIbhUtaH kAlo'dhikaraNatayA'bhyupeyaH / adhikaraNatvaM ca nA'natiprasaktaM samvandhamRte / sambandhazca kAlena saha sarveSAmeva dharmANAM svarUpameva, anyasya durvacatvAt / tadapi bhedAbhedAtmakAviSvagbhAva eva paryavasyati / evaM caitadanurodhena yena kAlena sahaikasya dharmasyA'bhedastenaiva kAlena saha dharmAntarANAmapIti tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti niyamenA'stitvadharmAbhinnena kAlena sahA'bhinnAnAM nAstitvAdInAmastitvAbhinnatvamiti kAlenAbhedavRttiH / tadAzrayaNe ca yadevA'stitvaM tadeva nAstitvAdItyastitvapratipAdanadvArA'zeSadharmapratipAdanamiti sakalAdezatvaM nirvahati / nanvevaM yatkAle ghaTe'stitvAdayo dharmA vartante tatkAle paTAdAvapyastitvAdayo dharmA vartanta ityuktayuktyA paTAdyazeSadharmigatAzeSadharmANAM ghaTagatAstitvena sahA'bheda: prApnotIti syAdastyeva ghaTa iti bhaGgajanyajJAnavataH sarvajJatvaM syAditi cet - atra kecit - ekakAlAvacchinnaikAdhikaraNanirUpitavRttitvaM kAlenA'bhedavRttirityAhuH / tathA ca dharmyantaragatadharmAntarANAM ghaTagatAstitvena sahaikakAlAvacchinnaikAdhikaraNanirUpitavRttitvarUpakAlAbhedavRttyabhAvAnnaikabhaGgajanyajJAnavataH sArvajhyApattirityAzayaH / atra cA'dhikaraNavidhayA dravyarUpArthasya pravezAdarthenA'bhedavRttirapyatraiva gatArthA syAditi cintyam / vastuto bhavatu dharmyantaragatadharmAntarANAmapi ghaTagatAstitvena saha kAlenA'bhedavRttiH, tathA'pi vizeSyIbhUte ghaTe teSAM sambandhAbhAvena yogyatAvirahAdeva na tattadaGgajanyavodhe bhAnamiti na sarvajJatApattiH / na ca, sAkSAtsambandhAbhAve'pi paramparAsamvandhasattvAt tena yogyatayA teSAmapi bhAnApattiriti vAcyam / iSTatvAt, ghaTAdInAmanantadharmAtmakatvAt / tanmadhye paramparAsamvandhinAmapi pravezAt / IdRzaM ca sarvajJatvamiSTameva / ata eva 'eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH, sarve bhAvAstattvatastena dRSTAH' ityAdivacanamapi saGgacchate / yadvA navapurANAdibhAvena pariNato ghaTAdireva vartanAlakSaNaH kAlaH / ekasyaiva vastuno dravyavidhayA'dhikaraNatvaM kAlavidhayA'vacchedakatvaM ca na virudhyate, dharma-dharmiNozcA'bhedAd dharmikAla eva dharmakAlaH / evaM ca ghaTagatayAvaddharmakAlazca ghaTasyaiva navapurANAdibhAvalakSaNo na paTasya, paTagatadharmakAlazca paTasyaiva navapurANAdilakSaNo na ghaTasyeti, paTagatadharmANAM ghaTagatAstitvena saha kAlenA'bhedavRttyabhAva eveti na kazciddoSaH / athavA kAlAdibhiraSTabhirevA'bhedavRttiH sakalAdezatvopapAdikA, na tu kAlAdyekaikamAtreNA'bhedavRttistathA / tathA cA'nyagatadharmANAM kAlenA'bhedavRttisattve'pyarthAdinA'bhedavRttyabhAvAnna bhAnaprasaGga Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGga iti vodhyam / AtmarUpeNA'bhedavRttirevam - astitvasyA''tmarUpaM ghaTaguNatvaM yadeva tadeva nAstitvAdInAmapItyastitvAbhinnaghaTaguNatvAbhinnAnAM nAstitvAdInAmastitvAbhinnatvamiti tenA'stitvapratipAdanamukhena nAstitvAdyazeSadharmapratipAdanam / atrA'pi ghaTarUpasyA'rthasya pravezamantareNA'pyupapattiH pUrvavadavaseyA / sambandhenA'bhedavRttiryathA ya evA'bhedapradhAno guNIbhUtabhedaH kathaJcittAdAtmyalakSaNo'viSvagbhAvaH samvandhI ghaTe'stitvasya sa eva nAstitvAdInAmapi / samvandhazca sambandhinoH samvaddha evA'tiprasaGgabhayAd vAcyaH / sambandhibhyAM saha samvandhazca tasya svarUpAtmaka evA'navasthAbhayAdAstheyaH evaM cA'stitvAbhinnAviSvagbhAvalakSaNasamvandhAbhinnatvAnnAstitvAdInAmastitvAbhinnatvamiti / kathaJcittAdAtmyalakSaNo'viSvagbhAva eva bhedapradhAno guNIbhUtAbhedazca saMsarga ityucyate / tenA'bhedavRttiH samvandhAbhedavRttivad bodhyA / 69 nanu pramANavipayIbhUta evA'viSvagbhAvaH samvandhatAM saMsargatAM ca vAstavImAsAdayitumarhati nA'nyathA / pramANavipayatA cA'viSvagbhAvasya dharmadharmiNorekAntabheda ekAntAbhede ca sambandhAyogAd vAcyA / tathA ca tatra bhedAbhedayoH samapradhAnabhAva eva yukto, naikasya prAdhAnyamanyasya ca gauNatvam / pramANavalAdeva samaprAdhAnyena tayorekatra sattvaM nA'nubhavaviruddham / evaM ca guNIbhUtabhedasya guNIbhUtAbhedasya cA'viSvagbhAvasya pramANagocaracariSNutvAbhAvAtsattvameva nAsti, kasya samvandhatvaM saMsargatvaM ca syAt ? dUrata eva tAbhyAmabhedavRttiH / yadi ca dravyArthikanayenA'bhedasya prAdhAnyaM bhedasya ca gauNatvamiti kRtvA'viSvagbhAvaH samvandhatAspadaM bhavati, paryAyArthikanayena ca bhedasya prAdhAnyamabhedasya gauNatvamiti kRtvA sa evA'viSvagbhAvaH saMsargatAmAsAdayati, tatazca tAbhyAmabhedavRttiH saGgataiveti vibhAvyate, tarhi pramANAvalamvanena bhedAbhedau samapradhAnabhAvena kroDIkRtyA' viSvabhAvasya tRtIyA'pi koTiH syAditi taddvArA'pyabhedavRttiH sambhavatIti tadanabhidhAnAnnyUnatA syAditi cet; satyaM, pramANaviSayIbhUta evA'viSvagbhAvaH samvandhaH saMsargazca bhedAsahiSNorabhedasyA'bhedAsahiSNorbhedasya cA'viSvagbhAvarUpatvAsambhavAt / samAnAdhikaraNau bhedAbhedau tatheti vaktavyam / etacca dvidhopapadyate - bhedAdhikaraNavRttirabhedo'bhedAdhikaraNavRttizca bheda iti / tathA ca prathame bhedasya vizeSaNatvaM guNatvabhedasya ca vizeSyatvaM prAdhAnyaM dvitIye tvabhedasya vizeSaNatvaM guNatvaM bhedasya ca vizeSyatvaM prAdhAnyamiti nA''bhyAmanyo' viSvagbhAvasya tRtIyaH prakAraH samasti / na ca bhedAbhedobhaya evobhayatvena rUpeNa tRtIyaH prakAraH sambhavatIti vAcyam / samAnAdhikaraNobhayasyaikaviziSTApararUpatAyAmeva vizrAmAt, vyadhikaraNasya ca bhedAbhedobhayasyaikasamvandhyasambaddhatvena samvandhatvasAmAnyasyaivA'bhAvena tadvyApyasyA'viSvagbhAvatvasya sutarAmabhAvAditi / nanUktadizA bhavatvaviSvagbhAvasya sambandharUpatA saMsargarUpatA ca / tathA'pi samvandhenA'bhedavRtteH saMsargeNA'bhedavRttezcA'viSvagbhAvenA'bhedavRttirityuktyaiva saGgrahasambhavena pRthaktayA tayorAzrayaNe kiM vIjamiti cet; Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA zRNu, abhedo vastumAtre ekatvaM bhedazca vastumAtre nAnAtvamityabhedarUpeNA'vagataM vastvekasvarUpatayA'vagataM bhavati, bhedarUpeNA'vagataM ca nAnAsvarUpatayA / tathA'vagama eva ca vastunaH paripUrNatayA'vagatiryujyate / evaM ca nAnaikasvabhAvasyA'stitvasya nAnaikasvabhAvairnAstitvAdibhiH sahA'bhedasyopapattaye' viSvagbhAvAbhedadvArasyA''zrayaNe'viSvagbhAvasya prakAradvayasambhave'pi tatsAmAnyAbhedena nA'vazyaM tatprakAradvayAbhedaprAptiH sambhavati / nahi vahnirayamityuktyA parvatIyavahnyAdiyAvadvizepavyaktyabhedaprAptiridamaMze / tathA cA'viSvagbhAvAbhedasya svaikaprakArAbhedamAtreNopapattau taddvArA'stitvanAstitvAdInAmapyabhedo'bhedAMzaM bhedAMzaM vA svasyA''zritya syAditi na nAnaikasvabhAvatayA nAstitvAdyazeSadharmANAmastitvAvagamamukhenA'vagama iti na paripUrNArthAvabodhaH / sambandhenA'bhedavRtteH saMsargeNA'bhedavRttezca pRthagbhAvenA''zrayaNe ca sambandhAbhedadvArA'stitvanAstitvAdInAmabhede'stitva-nAstitvAdyazeSadharmagataikatvAMzasya saMsargAbhedadvArA'bhede cA'stitvanAstitvAdyazeSadharmagatanAnAtvAMzasya cA'vabodha iti bhavatyuktadvArA paripUrNArthAvavodha iti / 70 etena yadyaviSvagbhAvasya dvau prakArau sambhavata ityetAvataiva sambandhasaMsargayoH pRthagupAdAnaM tartyAtmarUpeNA'bhedavRttirityasya yathA yadevA'stitvasya ghaTaguNatvaM svarUpaM tadeva nAstitvAdInAmapi svarUpamityekasvarUpatvamAtmarUpeNA'bhedavRttirityevaM svarUpamupavarNyate tathA yadevA'stitvasya ghaTagatatayA prameyatvAdisvarUpaM yadeva ca ghaTaniSThapratiyogivyadhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvAdisvarUpaM tadeva nAstitvAdInAmapi svarUpamityekasvarUpatvamAtmarUpeNA'bhedavRttirityevamapyupavarNayituM zakyata eva / tathA coktadizA''tmarUpasya bahUnAM prakArANAM sambhavena teSAmapi pRthaktayopAdAnaM kartavyakakSAmiyAt / yadi ca ghaTaguNatvamevA'stitvasyA''tmarUpaM na tAdazaprameyatvAdi, tarhi tena tena rUpeNA'pyabhedavRtteH sakalAdezopapAdikAyAH sambhavena tadupekSAyA nirvIjatvaM syAditi nirastam, samvandhasaMsargAbhedavRttyoH phalavaicitryasyopadarzitatvAditi / upakriyopakArastenA'bhedavRttiryathA ya evopakAro'stitvasya svAnuraktatvakaraNaM sa eva nAstitvAdyazeSadharmANAmapItyato'stitvAbhinnasvAnuraktatvakaraNarUpopakArAbhinnatvAnnAstitvAdInAmastitvAbhinnatvam / upakAropakArakayozca sambandhAnyathAnupapattyA'bhedazcA'vazyamabhyupeyaH / svAnuraktatvakaraNaM ca svavaiziSTyasampAdanameva nIlAdyuparakto ghaTa ityAdyanurodhAt pratIyate / tacca svaprakArakadharmivizeSyakajJAnajanakatvarUpaM prathamato'vabhAsate, tathA'pyevaM nA'bhyupagantuM zakyate / tathA * sAMvyavahArika pratyakSa eva viSayasya kAraNatvaM, na jJAnamAtre / tathA satyatItAdiviSayakasyA'smadAdyanumAnAderazeSaviSayakasya kevalajJAnasya cotpattireba na syAt / ghaTagatAzca yAvanto dharmA nA'smadAdInAM pratyakSagocaracariSNava iti ghaTagatA ye'tIndriyA dharmAsteSAM svaviSayakajJAnajanakatvameva nA'sti, dUre svaprakArakadharmivizeSyakajJAnajanakatvamiti / kiJca, svaprakArakadharmivizeSyakajJAnajananaM yathopakArastathA svavizeSyakadharmiprakArakajJAnajananama Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA pyupakAraH / bhavati hi syAdastyeva ghaTa itivat syAd ghaTe'stitvameveti buddhiriti tathAvidhopakAreNASbhedavRtterevaM satyanupasaGgrahAnyUnatvam / yathA ca dharmANAM dharmiNyupakArajananamantareNA'tiprasaGgabhayAt taddharmatvaM na ghaTate tathA dharmiNo'pi dharmeSUpakArajananamantareNa taddharmitvaM na ghaTata eva, yuktestaulyAt / evaM caikadharmijanitopakArazAlitvamapi dharmANAM sAdhAraNaM rUpamiti tadrUpeNA'bhedavRtterapi sambhavena tadupekSA'pi na ghaTata iti / kintu, dharminiSThaviSayatAnirUpitasvaniSThaviSayatAkavodhasvarUpayogyatvameva svAnuraktatvakaraNa - mityanena vivakSitam / yogyatA ca zaktivizeSa eva / seyaM svarUpazaktirucyate / tasyAzca sahakArizaktivaidhuryeNa kAryAjanane'pi svarUpAvasthAnaM na viruddham / tadanugamakaM ca sAmAnyato dharmatvameva / tathA cA'tIndriyANAM dharmANAM phalopadhAnAbhAve'pi na kSatiH / svaprakArakadharmivizeSyakajJAnasvavizeSyakadharmiprakArakajJAnayozca dharminiSThavipayatAnirUpitasvaniSThaviSayatAkavodhatvena saGgrahAnna nyUnatA / viziSTavodhe ca yathA vizeSaNasya svarUpayogyatA tathA vizeSyasyA'pIti dharmijanito'pyupakAro dharminiSThaviSayatAnirUpitasvaniSThaviSayatAkavodha eva / ekenaivopakAreNa dharmadharmibhAvayorupapattAvapakArAntarakalpanAyAM mAnAbhAvAt / tacchAlitvaM ca viSayatAvizeSeNa vA'stu tatsvarUpayogyatayA vA'stvityanyadetat / tathA ca na dharmijanitopakArazAlitvasyA'pyupekSeti vodhyam / yathA hi dharmANAM dharmiNi vRtti kAlAvacchedena pratIyate tathA dezAvacchedenA'pIti kAlavad dezasyA'pyavacchedakatvam / tatrA'pi tadadhikaraNasyaiva tanniSThadharmAvacchedakatvamiti niyamena guNyadhikaraNadeza eva guNiniSThadharmANAmavacchedakaH / tathA ca ya eva guNidezo'stitvasyA'vacchedakaH sa eva nAstitvAdInAmapi / avacchedyAvacchedaka bhAvaH sambandho'pi cA'tiprasaGgabhayAdaviSvagbhAvaniyata evA'bhyupagantavya ityastitvAbhinnaguNidezarUpAvacchedakAbhinnatvAnnAstitvAdInAmastitvAbhinnatvamiti guNidezenA'bhedavRttiH / -- 71 nanvastitvanAstitvayorvidhiniSedharUpayorekAvacchedenaikasminnadhikaraNe vRttivirodha ityatastayorekatra vRttyarthamavacchedabheda eva svIkRtaH syAdvAdinA guNidezazca svadravyarUpaH svakSetrarUpo vA syAdubhayathA'pyastitvasyaivA'vacchedakatvaM, paradravyaparakSetrayoreva nAstitvAvacchedakatvAt / yadi ca tadadhikaraNasyaiva tanniSThadharmAvacchedakatvamiti niyame'dhikaraNapadaM samvandhisAmAnyaparamityuktaniyamopapattyarthaM paradravyaparakSetrayorapi paramparayA guNisamvandhitvena guNidezatvamabhyupagantavyamiti guNidezatvenobhayorapyupagraha iti vibhAvyate, tadA'pi svadravyAdivyaktiH paradravyAdivyaktizca svarUpato bhinnaiveti ya eva guNidezo'stitvasyA'vacchedakaH sa eva nAstitvAdInAmapItyuktadizA guNidezenA'bhedavRtterupavarNanaM na saGgacchate / na ca dravyArthikanayenA'bhedavRttirAzritA / dravyArthikanaye ca dharmadharmiNorabheda ityastitvanAstitvayorekadravyAtmakatvenA'bhinnatvamato yo'stitvasyA'vacchedako dezaH so'stitvAbhinnAnAM nAstitvAdInAmapIti kRtvA guNidezenA'bhedavRttiH sambhavatIti vAcyam / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA guNidezenA'bhedavRtterAzrayaNasya prayojanamastitvanAstitvayorabhedasampAdanamastitvanAstitvayorabhedasya ca guNidezenA'bhedavRtterupapattyartham / tataH prAgeva siddhyabhyupagame guNidezenA'bhedavRtterAzrayaNasya niSprayojanatvaprasaGgAditi cet; maivam, yato'stitvanAstitvAdayo dharmA vibhinnAvacchedenaikatra dravye vartamAnAH santa eva kathazcidastitvakathaJcinnAstitvAdisvarUpatAM bhajante / tathAsvarUpANAmavavodhanata eva bhaGgAnAM sakalAdezatvam / tathAsvarUpAzca guNini vartamAnA na madhyapRSThAgrAdipratiniyatadezAvacchedena varttante / na hi bhavati ghaTo madhye pRSThe'gre vA'stitAvAn tadanyabhAge ca nAstitAvAnitIdRzadezenA'bhedavRttirevA'trA'bhimateti na kazciddoSaH / / na cedRzAzeSabhAgavato ghaTasyA'stitvanAstitvAdidharmayogitve tAdRzabhAgAnAmavacchedakatvameva na syAt, yadyadavacchedena viruddhadharmANAmekatra vRtau virodhavyAhatisteSAmevA'vacchedakatvAditi vAcyam / pratItyanurodhenA'vyApyavRttitvAnupapAdakAnAmapi bhAgAnAmavacchedakatvasya sambhavAditi dhyeyam / ya eva ghaTadravyarUpo'rtho'stitvasyA''dhAraH sa eva nAstitvAdyazeSadharmANAmapi / AdhArAdheyayozca kathaJcidabhedo'tiprasaGgabhayAdAvazyaka ityastitvAbhinnaghaTadravyarUpArthAbhinnatvAnnAstitvAdInAmastitvAbhinnatvamityarthenA'bhedavRttiH / astitvagatA ye dharmAsteSAM sarveSAmAtmarUpa evA'ntarbhAvo nA'GgIkriyate cet tadA teSAM bahUnAM pRthaktayA bhAvAdaSTau kAlAdaya ityeva na syAd / atasteSAmAtmarUpa evA'ntarbhAva ityekAdhAravRttitvamapi tatraivA'ntarbhavannA'rthenA'bhedavRttiH, kintvarthapadenaikAdhAradravyamAnaM vivakSitam / tenA'bhedavRttizcoktadizA'vaseyA / na ca, dravyArthikanayaprAdhAnyAdimA abhedavRttayo'bhimatAH / tatra dravyArthikanayaprAdhAnyametadeva, yadekadravyadvArA'bheda iti kathamupapAdakasyaivopapAdyASTakamadhye praveza ? iti vAcyam / tadabhinnA'bhinnasya tadabhinnatvamiti niyamasya prAdhAnyenA'bhyupagamasyaiva dravyArthikanayaprAdhAnyenetyanenA'bhimatatvAt / dravyArthikanaye ekasyA'nekAnugatasya bhAve taM kroDIkRtya dharmANAmuktaniyamagocaratA sambhavati, ata eva kAlAtmarUpAderekasyA'nekAnugatasya tannaye bhAvAt taddvArA'pyuktaniyamagocaratA dharmANAmupapadyate / anyathA''dhArabhUtadravyadvArA'bhedasyaiva dravyArthikanayaviSayatve dravyArthikanayaprAdhAnyasya kAlAtmarUpAdinA'bhedavRttau prayojakatvameva na syAt / ata eva paryAyArthikanaye'nugatAnAM kAlAdInAmabhAvAt prAdhAnyenoktaniyamagocaratAyA dharmeSvabhAvAdupacArAzrayaNamiti bodhyam / ya evAstIti zabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH sa evA'zeSAnantadharmAtmakasyA'pi vastuno vAcaka ityekazabdavAcyatvaM zabdenA'bhedavRttiriti yadyapi yathAzrutaM na saGgacchate / tathA hi - yatkiJcicchabdasyA'stitvavAcakasya nAstitvAdivAcakatve taddvArA'stitvanAstitvAdInAmabhedavRttirabhimatA uta Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA ye ye zabdA astitvasya vAcakAsteSAM sarveSAM nAstitvAdivAcakatve tAdRzayAvacchabdadvArA dharmANAmabhedavRttirabhimatA ? Adye nAnArthasya haryAdizabdasyaikasya viSNusiMhAdivAcakatve viSNusiMhAdInAmabheda uktayuktyA syAt / dvitIye'stitvamiti zabdo mukhyavRttyA'stitvasya vAcako bhavati / sa na tathA nAstitvAdInAM vAcaka iti na taddvArA'bhedavRtterupapattiH / kiJcA'stItizabda: prAdhAnyenA'stitvaviziSTaM vastvevA''ha nA'stitvamiti / tasya vAcyavAcaka bhAvasambandhAnurodhenA'bhedo'stitvaviziSTena dharmiNaiva saha sAkSAt, natvastitvena dharmeNa / zabdasya dharmiNA sahA'bhedo dharmiNazca dharmeH sahA'bheda ityevaM zabdAbhedavRttistu sambhavantyapi na pRthaktayA sakalAdeze nibhittabhAvamupagacchati, arthAbhedavRttyaiva gatArthatvAt / ekazabdavAcyatvaM tvAtmarUpa evA'ntarbhavanna zabdenA'bhedavRttirUpAtiriktaprakAratayA vaktuM zakyam / anyathA prameyatvAdInAmapyatiriktaprakAratayA vaktavyatA syAdityAveditamadhastAt / tathA'pi dravyArthikanaye dharmamAtrasyA'nugAmirmirUpatvamityastitvazabdo'pyanugatadharmirUpamevA'stitvaM bUte / dharmI ca na kevalamastitvarUpadharmAtmakaH, kintu nAstitvAdyazeSadharmAtmaka iti bhavati yaH kazcidastitvapratipAdakaH zabda: sa sarvo'pi nAstitvAdyazeSadharmapratipAdakaH / astitvAdisaptadharmapratipAdikAyAM saptabhaGgyAM cA'stIti zabda evA'stitvapratipAdanAnuguNa iti ya evA'stIti zabda iti vizeSata uktiraviruddhA / athavA dravyArthikanaye sarve'pi padArthAH sattAsAmAnyarUpAH / sattAsAmAnyasya ca vAcakamastipadamiti tatsarvasya vAcakam / yadvA, yathA vAcyA arthAH sarve'pi sattAsAmAnyaikarUpatAmaznuvate tathA vAcakA api sarve zabdA astItisAmAnyazabdaikarUpatAmaznuvata ityato'pyuktadizA zabdenA'bhedavRttirupapadyatetarAmiti / payAyArthikanaye ca dharmabhedena kAlAdInAmaSTAnAmapi bhedAt kAlAdibhiraSTabhirabhedopacAra eveti, prakRtamanusarAmaH / tat siddhamuktadizA saptAnAmapi bhaGgAnAmekadharmavodhanadvArA tadAtmakAzeSadharmAtmakavastuviSayakabodhajanakavAkyatvaM sakalAdezatvam, ekadharmAtmakavastvaMzaviSayakavodhajanakavAkyatvaM vikalAdezatvaM ceti / nRsiMhAkAradharmapratipAdakatayA syAdastyeva syAnnAstyeva ca ghaTa ityAdibhaGgAnAM caturNAM vikalAdezatvameva yuktam, na sakalAdezatvamiti pUrvapakSonmUlane devasUriprabhRtInAmidamaidamparya pratibhAti - astitva-nAstitvAvaktavyatvAnAM vizeSaNavizeSyabhAvamavalamvya caturNAM dharmANAM niSpattyA tatra vizeSaNavizeSyayorbhedasyA''vazyakatvamiti ko nAma nA'numanute ? bhavantu te dharmA narasiMharUpAH, teSAmapi dharmAntaraiH saha kAlAdibhiraSTabhirabhedavRttirabhedopacAro vA sambhavatyeva / yato vizeSaNavizeSyabhAvo na kevalaM bhedamavalamvya, kintvabhedamapi / tathA ca dharmAntararUpaniSpattyavalokanavelAyAmabhedavRtterapyastyAvazyakatA / vizeSaNavizeSyIbhUtayordharmayorbhedAbhedamavalamvya labdhAtmAnazca dharmA astitvAdinA sahAbhedamAsAdayanta eva vidhiniSedhabhAvApannAH Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA saptabhaGgIghaTakabhaGgapratipAdyatAM bhajante, nA'nyathA / tathA caikadA'pi viziSTasvarUpopapAdikA vizeSaNavizeSyayorbhedavRttirabhedavRttiryadA na viruddhA, tadA kaiva kathA saptabhaGgIghaTakabhaGgapratipAdyatopapattaye'vazyAzrayaNIyASbhedavRttirdharmAntaraiH saha viziSTadharmANAmiti ? saptAnAmapi bhaGgAnAM sakalAdezatvaM bhedavRttyupacArayorAzrayaNasyA'pi sambhavitvena vikalAdezatvaM ca yuktam / na tu trayANAM sakalAdezatvameva, caturNA vikalAdezatvamevetyekAnto 'nekAntavAdinA gadituM yuktaH / 74 etena trayANAM sakalAdezatve caturNAM vikalAdezatve saptabhaGgI na sakalAdezasvabhAvA nA'pi vikalAdezasvabhAveti na pramANavAkyaM nA'pi nayavAkyamiti tataH saptadharmAtmakatvasiddhirna syAditi sonmattavacanavadupekSaNIyA parIkSakANAM prasajyeta / yadi ca samudAyasya samudAyyabhinnatvamiti bhaGgatrayAbhinnatvAt / sakalAdezatvaM bhaGgacatuSTayAbhinnatvAd vikalAdezatvaM ceti vibhAvyate, tadA tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti niyamena bhaGgatrayarUpasakalAdezAbhinnasaptabhaGgyabhinnatvAd vikalAdezatvenA'bhimatAnAM caturNAmapi bhaGgAnAM sakalAdezatvam / evaM vikalAdezarUpabhaGgacatuSTayAbhinnasaptabhaGgayabhinnatvAt sakalAdezAnAmapi trayANAM vikalAdezatvaM ca syAt / na caivaMrItyA sakalAdezatvasya vikalAdezatvasya ca mukhyatvaM nA'GgIkriyata iti vAcyam / tathA sati saptabhaGgyapyuktadizA mukhyataH sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca na syAditi nirastam, pratibhaGgaM sakalAdezavikalAdezasvabhAvAbhyAM saptabhaGgyAH svIkArAditi / atra tattvArthaTIkAkRtprabhRtInAM yadyevamabhiprAya upavarNyate - yadyapi sarve'pi bhajha ekadharmapratipAdanadvArA'zeSadharmapratipAdakAH, tathA'pi niravayavadharmapratipAdanadvArA'zeSadharmapratipAdakatvaM sakalAdezatvam / niravayavatvaM cA'viziSTarUpatvamiti syAdastyeva ghaTaH syAnnAstyeva ghaTaH syAdavaktavya eva ghaTa iti trayANAM sakalAdezatvam / sAvayavadharmapratipAdanadvArA'zeSadharmapratipAdakatvaM vikalAdezatvam / sAvayavatvaM ca viziSTarUpatvamiti viziSTadharmapratipAdakAnAM caturNAM bhaGgAnAM vikalAdezatvamiti / tadA pratibhaGgaM saptabhaGgyAH pramANavAkyataiva syAt, na nayavAkyatA, vikalAdezatvasyA'pyuktasya pramANavAkyatAyA evopaSTambhakatvAt / tathA ca saptabhaGgI dvidhA - pramANasaptabhaGgI nayasaptabhaGgI cetyasminnarthe sakalAdezatvavikalAdezatvavicArasya nopayuktatA, kintu ziSyavRddhivaizadyArthataiveti / yadi ca sakalAdezatvaM vikalAdezatvaM ca bhaGgAnAmuktadizA, nayasaptabhaGgItvaM tu paryAyArthikanayAdezAt kAlAdibhiraSTabhirbhedavRttidravyArthikanayAdezAd bhedopacArAdvA pratibhaGgamekaikadharmapratipAdakatvena, IdRzaM ca vikalAdezatvamaparamapyAsthIyate, tadA sarveSAmapyaikamatyaM nirvahatIti vodhyam / anekadharmAtmakavastuviSayakavodhajanakavAkyatvaM sakalAdezatvam, ekadharmAtmakavastuviSayakavodhajanakavAkyatvaM vikalAdezatvamiti ye manyante tepAmapi syAdvAdAbhyupagantRRNAM vastunyanekadharmAtmakatvamanantadharmAtmakatvamevA'bhimatam / anyathA dharmadvayAderapi vastvaMzatvena tadAtmatvena vastuviSayakavodhajanakavAkyasya Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA sakalAdezatvAnupapattiH / syAtpadasya cA'nantadharmAtmakatvadyotakasya bhaGgamAtre sattvena tAvatA sakalAdezatve vikalAdezatvaM na syAdevetyata ekadharmapratipAdanadvAroktadizA'nantadharmapratipAdanamavalambyaivoktaM sakalAdezatvamabhimatamityAstheyam / tathA yaddhi vastvanantadharmAtmakaM tadanantadharmAntargataikadharmAtmakaM bhavatyevetyekadharmAtmaketyukteranatiprayojanatvaM mA prasAGkSIdityekadharmamAtrAtmakArthatvaM vAcyam / taccA'nantadharmAtmake vastuni bAdhitam / ataH kathaJcidekadharmapratipAdanadvArA'nantadharmapratipAdanAbhAvamuktadizA''sthAyaikadharmAtmakavastuviSayakabodhajanakavAkyatvaM vikalAdezatvamityabhimataM vAcyam / tathA cA'trA'pi pramANavAkyAnAM nayavAkyAnAM ca saptavidhatvamityupapadyate / etena "teSAM pramANavAkyAnAM nayavAkyAnAM ca saptavidhatvavyAghAtaH, prathamadvitIyacaturthabhaGgAnAM sattvAsattvAvaktavyatvarUpaikaikadharmAtmakavastuviSayakabodhajanakAnAM sarvathA vikalAdezatvena nayavAkyatvApatteH, tRtIyapaJcamaSaSThasaptamAnAmanekadharmAtmakavastuviSayakabodhajanakAnAM sadA sakalAdezatvena pramANavAkyatvApatteH / na ca trINyeva nayavAkyAni catvAryeva pramANavAkyAnIti vaktuM yuktaM, siddhAntavirodhAt" iti vimaladAsoktervemalyamapAkRtaM bhavati, kAlAdibhiraSTabhirabhedavRtteranAzrayaNe saptasu bhaDneSvekadharmabodhakatvasyaiva bhAvAt, tadAzrayaNe cA'nekadharmabodhakatvasyaiva sadbhAvAt / prathamabhaGgapratipAdyaM yadastitvaM dvitIyabhaGgapratipAdyaM ca yannAstitvaM tadubhayameva tRtIyabhaGgajanyabodhe bhAsate / evaM paJcamAdibhaGgajanyabodhe prathamAdibhaGgapratipAdyaM yadastitvAdikaM tRtIyabhaGgapratipAdyaM yadavaktavyatvaM tadubhayaM tattrayaM ca bhAsate, na tvatiriktaM dharmAntaramiti manasi nidhAyaivamuktiH syAdapi yadi "dharmAH sattvAdayaH sapta" ityAdivacanaM na vyAkupyeta / idaM tu syAd yadi teSAmabhiprAyo yathAzrutameva svavacanaM saMvadati tadA saptAnAmapi bhaGgAnAM pratibhaGgamekaikadharmapratipAdakatvena vikalAdezatvameva syAt, na sakalAdezatvam / yadi vA tRtIyapaJcamAdibhaDreSvanekadharmapratipAdanamurIkriyate tadA'pIdRzAt sakalAdezatvAnna pramANavAkyatvamupapattipaddhatimetIti vibhAvayantu vidvAMsaH / yadapi dharmAviSayakadharmiviSayakabodhajanakavAkyatvaM sakalAdezatvaM, dharmyaviSayakadharmaviSayakabodhajanakavAkyatvaM vikalAdezatvamiti mataM, tatrA'pi ziSyabuddhivaizadyavyatiriktaM kimasyedRzasakalAdezatvavikalAdezatvavibhajanasya prayojanam ? iti prayojanagaveSaNA na kriyate cet tadA kathaJcidupapanna bhavatyeva / dharmAviSayaketyatra dharmapadaM cA'sAdhAraNadharmAtiriktadharmaparam / tadasAdhAraNadharmatvaM ca taniSTaniravacchinnavizeSyatAviziSTaprakAratAzAlitvam / vaiziSTyaM ca svanirUpitatvasvAvacchedyavizeSyatAnirUpitAvacchedakatAvacchedyatvobhayasambandhena / dvitIyasambandhazcA'nantarAbhAsamAnasamAnAdhikaraNaikajJAnIyaviSayatvayoravacchedyAvacchedakabhAva iti matena, tayorabheda eveti mate tu svAbhinnavizeSyatAnirUpitAvacchedakatAbhinnatvaM dvitIyasambandhatayA bodhyam / dharmyaviSayaketyatra dharmipadamapi svAsAdhAraNadharmivyatiriktadharmiparam / dharmiNi 1. saptabhaGgItaraGgiNI, pR. 16, paM. 6 / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnabhaTTIpramA svAsAdhAraNatvaM tu svaniSThaprakAratAnirUpitaniravacchinnavizeSyatAzAlitvam / evaM ca syAjjIva eva, syAdajIva evetyAdisaptabhaGgI syAdastyeva syAnnAstyevetyAdisaptabhaGgI ca pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA pratibhaGgaM vikalAdezasvabhAvA ceti, syAdastyeva ghaTaH syAnnAstyeva ghaTa ityAdi syAdastyeva paTaH syAnnAstyeva paTa ityAdisaptabhaGgInAM ca vizeSyabhedabhinnAnAmanantAnAmapi sAmAnyataH syAdastyevetyAdisaptabhaGgIsvarUpatvasambhavena tadgatayoH sakalAdezatvavikalAdezatvayoH sambhavena vizeSataH sakalAdezatvavikalAdetvayorabhAve'pi kSatyabhAvaH / yathA hyarthasya sAmAnyavizeSobhayarUpatA tathA tatpratipAdakasaptabhaGgIvAkyasyA'pIti / uktavivakSAyAM ca "sattvAdyanyatamenA'pi dharmeNA'vizeSitasya dharmiNaH zAvdavodhaviSayatvAsambhavAt, dharmivRttitvAvizeSitasya dharmasyA'pi tathAtvAdukta-lakSaNasyA'sambhavAt / na ca, syAjjIva evetyanena dharmimAtraviSayakavodhasya jananAt syAdastyevetyanena kevaladharmaviSayakabodhasya jananAcca nA'sambhava iti vAcyam / yato jIvazabdena jIvatvarUpadharmAvacchinnasyaiva jIvasyA'bhidhAnaM na tu kevaladharmiNaH / astizabdena ca yatkiJciddharmivRttitvavizeSitasyaivA'stitvasyA'bhidhAnaM, na tu kevaladharmasyeti sarvAnubhavasAkSikam' iti vacanasandarbho'pi 'vimaladAsadRbdho nA'trA'vakAzaM labhate / ___ yadi ca zAbdabodhasAmAnya evoddezyatvAkhyA viSayatA vidheyatvAkhyA ca viSayatA'vazyambhAvinIti niyamaH, ekaM ca padaM noddezyatvavidheyatvayoH prayojakamiti niyamazca zabdamaryAdAbhijJAnAmanumataH syAt tadA syAjjIva evetyAdikA syAdastyevetyAdikA vA saptabhar3I pramANavAkyatAmeva na vibhrati / alamasyAM sakalAdezatvavikalAdezatvasamanvayacintayA / evaM coktadizA nirucyamAnaM sakalAdezatvaM vikalAdezatvaM ca pramANavAkye'sambhavadoSAghAtamato dharmAviSayaketyasya dharmaniSThamukhyavizeSvatvAnirUpaketyarthaH / tathA ca syAdastyeva ghaTaH syAnnAstyeva ghaTa ityAdikA saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA, ghaTe syAdastitvameva ghaTe syAnnAstitvamevetyAdikA ca saptabhaGgI pratibhaGgaM vikalAdezasvabhAveti siddhaM bhavati / etena "mukhyatayA dravyapratipAdakazabdo dravyazabdaH, yathA jIvazabda: ! jIvazabdena hi jIvatvarUpadharmo gauNatayA pratipAdyate, jIvadravyaM mukhyatayA / evaM mukhyatayA dharmapratipAdakazabdo bhAvazabdaH, yathA'styAdizabdaH / tena hyastitvarUpadharmasya mukhyatayA pratipAdanaM dharmiNazca gauNatayeti dravyabhAvazabdayorvibhAga upapadyata"2 ityapyasaGgatatayA''veditaM bhavati / jIvazabdena jIvatvaviziSTasya jJAnaM bhavati / tatra jIvatve vizeSyatAnAtmakaprakAratvalakSaNaM mukhyaviSayatvaM vartate / dharmiNyapi prakAratAnAtmakavizeSyatvalakSaNaM mukhyaviSayatvaM vartate / tathA ca jIvatvajIvadravyayormukhyatayA pratipAdanameva jIvazabdAt prAptaM, na tu jIvatvasya gauNatayA jIvadravyasya ca mukhyatayA / evamastitvatadAzrayadharmiNormukhyatayA pratipAdanamevA'stizabdAt prAptaM, na 1. saptabhaGgItaraGgiNI, pR. 17, paM. 2 / 2. saptabhaGgItaraGgiNI, pR. 18, paM. 1 / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA 77 tvastitvasya mukhyatayA dharmiNazca gauNatayA / yadi ca yatraiva mukhyavizeSyatvaM vartate tasyaiva mukhyatayA pratipAdanamityabhimataM tadA'stizabdo'pi na bhAvazabda: / nahi tajjanyajJAne'stitvaM vizeSyaM, kintu prakAraH / evaM ca jIvatvamastitvamityAdizabdA eva bhAvazabdAH / tathA coktadizA syAdastyeva ghaTa ityasya sakalAdezatvaM, ghaTe syAdastitvamevetyasya vikalAdezatvamapratihatamiti mantavyam / etena yadapi "yadapi-pAcako'yamiti dravyazabda:, pAcakatvamasyeti bhAvazabda iti dravyabhAvazabdayovibhAganirUpaNaM, tadapi na saGgacchate, pAcakazabdenA'pi pAcakatvadharmaviziSTasyaiva puruSasyA'bhidhAnAt, pAcakatvamityanenA'pi pAcakavRttitvavizeSitasyaiva dharmasya bodhanAditi" ityuktaM vimaladAsena tadapi nirastam / yathA ca pAcakazabda: pAcakatvadharmaviziSTameva puruSamabhidhatte tathA jIvazabdo'pi jIvatvadharmaviziSTameva jIvamAha / tathA satyapi jIvazabdo dravyazabdo na pAcakazabdastatheti svaziSya eva pratibodhanIyaH / asya pAcakatvamityatra pAcakatvasya mukhyavizeSyatayA bhAnena bhavati prAdhAnyamiti pAcakatvamiti zabdasya bhAvazabdatve nirnimitta eva dveSaH, astizabdasya bhAvazabdatve nirnimitta eva rAgo vimaladAsasya / dharmiNaH pradhAnatayA bodhakavAkyasya sakalAdezatvaM, prAdhAnyena dharmabodhakavAkyasya vikalAdezatvaM yat pratipAditaM, tenA'yamabhiprAyo lakSyate - dharmiNo'nantadharmAtmakasyaiva pramANagocaratayA tasya prAdhAnyena bhAne sAkSAdeva tadAtmanA prAdhAnyenA'nantadharmANAmapi bhAnamiti sakalAdezatvayogino vAkyasya pramANavAkyatvam / dharmasya prAdhAnyena bhAne caikasya dharmasya taddharmigatairyAvadvirdhamaiH saha na sAkSAdevA'bhedo yenaikadharmAtmanA prAdhAnyenA'zeSANAmapi dharmANAM bhAnaM bhavet, kintu dharmidvArA / dharmI ca tatra guNatayaiva bhAsata iti teSAmapi guNatayaiva bhAnamato vikalAdezatvayogino vAkyasya nayavAkyatvamiti / ye tu sakalAdezatvavikalAdezatvayorlakSaNaM manasi yatkiJcidabhisandhAya syAdastItyAdi vAkyaM saptavidhamapi pratyekaM vikalAdezaH, samuditaM sakalAdeza iti lakSyamAtramabhidadhati, teSAmabhiprAyo yadIdRzaH, tathA hi - nirAkADakSabodhajanakatvaM sakalAdezatvaM sAkADakSavodhajanakatvaM vikalAdezatvama || cotthitAkAkSArAhityaM, sAkAGkSatvaM cotthitAkAGkSatvam / evaM ca dharmANAM saptavidhatvena jijJAsAsaMzayayoH saptavidhatvasya vyavasthApitatvenaikena bhanenaikasya dharmasya vodhane ekaiva jijJAsA nivartate na jijJAsAntaramiti pratyekabhaGgajanyabodhasya sAkAGkSatvAdbhavati taJjanakAnAM bhaGgAnAM pratyekaM vikalAdezatvaM, samuditAnAM ca teSAmekavAkyatayA vodhajananadazAyAM saptAnAmapi jijJAsAnAmupazamAt tajjanyabodhasya nirAkAkSatvena tajjanakatayA sakalAdezatvamiti, etadabhiprAyAnavavodhavijRmbhitameva "atra cintyate - kutaH syAdastItyAdi vAkyaM pratyekaM vikalAdezaH ? nanu, sakalArthapratipAdakatvAbhAvAd vikalAdeza iti cet; na, etAdRzavAkyasaptakasyA'pi vikalAdezatvApatteH, samuditasyA'pi sadAdivAkyasaptakasya sakalArthapratipAdakatvAbhAvAt, 1. saptabhaGgItaraGgiNI, pR. 18, paM. 6 / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA sakala zrutasyaiva sakalArthapratipAdakatvAt / etena sakalArthapratipAdakatvAt saptabhaGgIvAkyaM samuditaM sakalAdeza iti nirastam, samuditasyA'pi tasya sakalArthapratipAdakatvAsiddheH, sadAdisaptavAkyenaikAnekAdisaptavAkyapratipAdyadharmANAmapratipAdanAt " iti vacananikurambaM vimaladAsasya / 78 kiJca, praznayitAraM paraM prati saptabhaGgIvAkyaM hyuttaravAkyatayA pravRttaM nopadezarUpeNa / uttaravAkyaM caikadharmamadhikRtya yAvantaH praznAH parasyojjRmbhante tAvatAmunmUlanamAtreNa sakalAdezatAsamadhigataM bhavati / yasya kasyacit praznasya pratividhAne'pi tacchRGkhalApratibaddhasya praznAntarasya sadbhAve vikalAdeza eva bhavati, tAvatA kathAyAH pUrvarUpasyottararUpasya vA'paryavasAnAt / vakti caivambhUte'rthe praznayitottaravAdinaM prati sakalamAdiSTaM bhavatA'trA'rthe yataH sarve'pi praznA prativihitAH, ekamekameva dharmaM pratipAdayan bhavAn vikalamevA''dizati, yataH praznAntarANi me nA'dharIkRtAnIti / yadi tu teSAmabhiprAyo vimaladAsoktyanupAtyeva tadA taduktakhaNDanajAlaM nA'tikrAmati / aparaM cedRzasakalAdezatvavikalAdezatvayoH pratipAdanaM na pramANavAkyanayavAkyatvopapAdanAnuguNamiti kimarthamitthaM tathA prarUpayantIti ta eva jAnantItyuparamyate / prakRtamanusarAmaH, tat siddhaM saptabhaGgayAH sakalAdezasvabhAvatvena pramANavAkyatvaM vikalAdezasvabhAvatvena ca nayavAkyatvamiti, tayA ziSyAdipratibodhanaM vAdinaM pratyuttaradAnaM ca syAdvAdinAM saGgatameveti / nanu ghaTo'styeveti vAkyaM durNaya:, ghaTo'stIti vAkyaM nayaH, ghaTaH syAdastIti vAkyaM pramANamityevaM tridhaiva jJApakasya vAkyasya prarUpaNaM bhavatAmanumatam / yata uktaM "sadeva sat syAtsaditi vidhArthI, mIyeta durnItinayapramANaiH" iti / yuktaM caitat, ghaTo'styevetyatraivakAreNa ghaTe'stitvAyogasya nAstitvasya vyavacchedaH kriyate, vizeSaNasaGgataivakArasyA'yogavyavacchedArthakatvasya zaGkhaH pANDura evetyAdI darzanAt / atrA'pi cA'stitvarUpavizeSaNasaGgata evaivakAraH, na tu pArtha eva dhanurdharaH, jIva eva jJAnavAnityAdivad vizeSyasaGgato'nyayogavyavacchedArthakaH / tathA sati ghaTAdvaitavAdaH syAt / na vA nIlaM sarojaM bhavatyevetyatreva kriyAsaGgato'tyantAyogavyavacchedArthakaH / tathA sati kasyacid ghaTasyA'stitve'pi kasyacid ghaTasya zazazRGgakalpatvaM syAt / kiJcA'stItyasya vizeSaNavAcakatvena tadatiriktakriyAvAcakapadasyA'bhAvenA'tyantAyoga-vyavacchedArthakatvasambhAvanamapi nA'sti / evaM ca ghaTe yathA kiJcidrUpeNA'stitvaM tathA'stitvAbhAvo'pi kenacidrUpeNeti tadvyavacchedo bAdhita iti bAdhitArthapratipAdakatvAd ghaTo'styevetyasya durnayatvam / itarAMzApratikSepakatve satyekAMzagrAhakatvaM hi nayatvam / tacca ghaTo'stIti vAkye nirvivAdameva / anantadharmAtmakavastupratipAdakavAkyatvaM ca pramANavAkyatvam / tacca ghaTaH syAdastIti vAkye sudRDhanirUDhaM, syAtpadenA'nekAntAvabodhakenA'nantadharmAtmakatvasya ghaTe saMzabdanAt / apekSAvacanaM naya ityAzrayaNena tu syAdastIti nayaH, syAdityanenA'pekSAvabodhanAt / astIti pramANamastitvapratipAdanadvArA'bhedavRttiprAdhAnyo1. saptabhaGgItaraGgiNI, pR. 19, paM. 1 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 saptabhaGgIprabhA pacArAbhyAmanantadharmANAmapi pratipAdanAdityanyadetat / uktaprakAratrayavilakSaNaM ca ghaTaH syAdastyeveti vAkyamiti jJApakavAkyataivA'sya nA'sti, dUre tatsamAhArarUpAyAH saptabhaGgyAH pramANavAkyatvamiti / na ca, syAdastyeva ghaTa ityanena pratIterupajAyamAnAyA apalapitumazakyatvenoktaprakAratrayamadhye'syA'ntarbhAva Avazyaka iti vAcyam / tathA sati durnayavAkya evA'syA'ntarbhAvo'stu / astyeva ghaTa ityasyA'pi hi durnayatvam, avadhAraNArthakaivakArasammizraNAdeva, taccA''trA'pyaviziSTam / evaM ca durnayavAkyasamAhArarUpA saptabhaGgayapi pramANaM na syAt / ekasyA'ndhasya rUpasAkSAtkArAbhAve'ndhasahasrasyA'pi rUpasAkSAtkArAbhAvasyaiva bhAvAditi cet; atra vUmaH, syAdastyeva ghaTa iti vAkyaM pramANa-naya-durnayAMzasaMvalitaM sunaya ityAkhyAyate / atra syAditi pramANavAkyAMzaH, astIti nayAMzaH, evakArazca durnayAMzaH spaSTaM pratIyate / athavA'styeveti durnayasyaiva syAditi pramANAMzasamparkAdastIti nayasya vA durnayAMzaivakAramizritasyA'pi pramANAMzasamparkAt pakSAntare durnayAMzakadarthitasyA'pi pramANasya nayAMzasammizraNAt sunayatvam / arthAnusAreNa hi tadrodhakasya vAkyasya vyavasthA bhavati / arthazca nayaviSayIbhUto vastvaMzo'stitvAdiH, tasya ca sarvathA'stitvAdirUpe kathaJcidastitvAdirUpe vA paryavasAnaM, na tu sarvathA'stitvAdikathaJcidastitvAdibhyAmanyA'stitvAdeH tRtIyA koTiH sambhAvanAspadamapi / tathA ca sarvathA'stitvAdeH pratipAdakaM yathA'styevetyAdivAkyaM, tasya bAdhitArthatvena durnayatvaM, tathA kathaJcidastitvAde: pratipAdakaM syAdastyevetyAdivAkyaM, tasya tvavAdhitArthatvena sunayatvam / yasya tvarthasya sarvathA'stitvAdibAdhitaH prakAraH kathaJcidastitvAdiravAdhitaH prakAraH, tasyA'stitvasya sAmAnyataH pratipAdakatayA'stItyasya nayatvAbhidhAnamAcAryANAmaviruddham / na ca, kathaJcidastitvAdervastvaMzasya syAdastItyAderevA'vagamasambhavenaivakArasaGghaTanaM vyarthameveti vAcyam / syAditi nipAto'nekAntAvadyotako'vizeSeNA'nantadharmAtmakatvapratipAdako'pyevakArasamabhivyAhArabalAt / kathaJcidastitvarUpAMzasya prAdhAnyena pratipAdako'nyAMzasya gauNatayetyarthakatayaivakArasya sArthakyAt / anyathA pramANAvAkyatvameva syAt, na nayavAkyatvamiti / na ca, vastusvarUpAvabodhakatayA pramANasya nayApekSayA balavattvena tena svaziSyAdipratibodhasya prativAdinaH saMzayApAkaraNapratibodhayoH sambhave evakArasaMyojanena tatra nayavAkyatAmApAdya tena prativodhanamuttaradAnaM cA'samaJjasamiti vAcyam / ekAntakadAgrahagrahilacittaH paro hi pratiniyataikaikadharmAtmakatayaiva vastvagacchati / tatra tattannAyArpaNatastadaMze kathaJcidarthAnupravezena bodhayituM zaGkazukatAnAspadaM ca kartuM yathA zakyo, na tathA sahasaivA'nantadharmAtmakatvAvabodhanataH / tattannayena ca prAdhAnyena tattadaMze'vagate tu pramANato'nantadharmAtmakatvamapyavagamayituM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA sa zakyaH / itthamevA'vagamanasaukaryAcchiSyAdayo'pi prativodhayituM zakyAH / prathamata evA'nantadharmAtmakatvAbhidhAne ca kathamitthamityAkAkSAyA anupazAnteriti / pakSAntare tu syAdvAdAparikarmitavuddhiH prati ghaTo'stIti vAkyaM na pramANakArya sampAdayitumarhati / astipadapratipAdyasyA'stitvasya sarvathA'stitvamAdAyA'pi pratipattisambhavAt / ghaTa: syAdastIti vAkyaM kathaJcidastitvaM pratipAdayadapi yena rUpeNA'stitvaM tenaiva rUpeNA'stitvAbhAvarUpanAstitvAtmakatadayogasya vyavacchedaM na pratipAdayatIti tenaiva rUpeNa prathamabhaDna ghaTe'stitvaM pratItipathamArohet tenaiva rUpeNa dvitIyabhaDrena nAstitvaM pratItipathamApatat kena vAryeta ? tathA ca bAdhitArthakatvena yathA ghaTo'styeveti vAkyasya durnayatvaM tathaivakArAsaMsparzinaH syAdastIti vAkyasyA'pi syAt / ato'niSTArthanivRttyavavodhakasyaivakArasya bhaGge sannivezo yukta eva / ghaTo'styevetyAdivAkye tu naivakAro'niSTArthanivartakaH; kintu kathaJcidastitvasya kathaJcinnAstitvasya ceSTasyaivA'rthasya pratikSepaka iti yuktaM tasya durNayatvam / etena "astyeva ghaTa ityasyA'pi hi durnayatvamavadhAraNArthakaivakArasammizraNAdeva, taccA'trA'pyaviziSTam" iti nirastam / jJAnamarthaM gRhNAtyevetyAdAviva kriyArthasyA'trA'pi vizeSaNatvena tatsaGgataivakArasyA'yogavyavacchedArthakatvaM na viruddham / yatra kriyAtiriktaM vizeSaNaM vartate tathAvidhasthala eva kriyAsaGgataivakArasyA'tyantAyogavyavacchedabodhakatvamiti niyamaH / tathA cA'vadhAriNI bhASAM na bhASeteti niSedho'pISTArthapratikSepakAvadhAraNaviSaya eveti mantavyam / aniSTArthanivarttakAvadhAraNasyA''vazyakatvaM tu prAcAmapyanumatam / taduktam "vAkye'vadhAraNaM tAva-daniSTArthanivRttaye / / karttavyamanyathA'nukta-samatvAt tasya kutracit / / 1 / / '' iti / nanu sattvAparaparyAyasyA'stitvasyA'sadvyAvRttirUpatvenA'stItyuktyaiva nAstitvavyAvRtterlAbhasambhavena tathA'pyanarthakamevA'vadhAraNamiti cet; na, vidhimukhenopajAyamAnapratyayasyA'tadvyAvRttiviSayatvenopapAdane'nubhavavirodhasya duruddharatvAt / kiJca, yadi bauddhAbhyupagamena vidhisvarUpasyA'tadvyAvRttirUpatayaivA'nubhava urIkriyate tadA'tadvyAvRttizabdo'pyatadvyAvRttimatadvyAvRttItaravyAvRttirUpeNaivA'bhidadhyAt / evamatadvyAvRttItaravyAvRttizabdo'pi svArthaM taditaravyAvRttirUpeNaivA'bhidadhyAdityanavasthaiva syAt / na tu kasyacidapyavagatiH / kiJcA'sadvyAvRttiriti sadinnabhinnatvam / tatra sadvinetyasya sanniSThapratiyogitAkabhedavAnityartho'bhyupagataH sattvAvacchinnapratiyogitAkabhedavAnityartho vA yAvatsanniSThapratiyogitAkabhedavAnityartho vA syAt ? nA''dyaH, sanmAtrasyaiva yatkiJcitsanniSThapratiyogitAkabhedavattvena tadinnatvasyA'sambhavAt / na dvitIyaH, vidhirUpasya sattvasya pratiyogitAvacchedakatayA bhAnAbhyupagame sAkSAdeva tasya satpratItiviSayatvasya svIkartu Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA 81 mucitatvAt, atadvyAvRttirUpasya sattvasya pratiyogitAvacchedakatayA''zrayaNe tvanavasthApizAcipravezApatteH / na tRtIyaH, anugatadharmarUpAvacchedakanirvacanamantareNa sanmAtrasya niSedhAnupapattyA yAvatsanniSTha pratiyogitAyA evA'nupapatteH, ghaTaghaTetarobhayaniSThapratiyogitAyA api yAvatsanniSThatvena tannirUpakasya ghaTaghaTetarobhayabhedasya kevalAnvayitvena tadvadbhinnatvasyA'sambhavAcca / vistaratastvatadvyAvRttivAcakatvamanyatrA'pAkRtam / tatsiddhamevakArasya saptabhaGgIghaTakatvamiti / / evakArArthabhAnaM tu svAvacchedakAvacchedyasvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogikathaJcidastitAvAn ghaTa ityevaMrItyA tattadaGgajanyazAbdabodhasyA''zrayaNe spaSTamevAnubhUyate / vimaladAsastu syAcchabdArthasyA'nekAntasya ghaTenA'nvayaM, syAtpadasamabhivyAhArabalenaivakArArthasya pratiyogivyadhikaraNasvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvasyA'stitvena sahA'nvayaM ca svIkRtya pratiyogivyadhikaraNasvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogyastitAvAnanekadharmAtmako ghaTa ityAkArakaM bodhaM syAdastyeva ghaTa iti bhaGgAdabhyupagacchati / atra yenaiva rUpeNa ghaTe'stitvaM tenaiva rUpeNA'stitvAbhAvarUpo yo'stitvasyA'yogastadvyavacchedAvabodhanamevakArasya prayojanaM na labhyate / yato yadUpeNA'stitvaM tadrUpeNA'stitvAbhAvo ghaTe sannapi na pratiyogivyadhikaraNa iti pratiyogivyadhikaraNaH svasamAnAdhikaraNo yo'tyantAbhAvaH so'nyasyaivA'bhAvastadapratiyogitvamastitve vidyate / asmatpakSe tu yadrUpeNA'stitvaM tadrUpeNA'stitvAbhAvasya ghaTe sattve tu svAvacchedakAvacchedyasvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitvamevA'stitve syAditi bhavati tadvyavacchedAvabhAsanamiti / kiJca, durnayatvApanodAya syAtpadaM prayujyate sunayatvasampAdanAya ca / etadapi prayojanametadarthakaraNe nopapadyate / syAtpadenA'nekadharmAtmakatvasya ghaTe'vavodhane'pyastitvasya kathaJcidastitve paryavasAnaM na labhyate / na hyanekadharmAtmakatvaM nAstitvamAdAyaivetyasti rAjJAmAjJA / tathA ca vyApyavRttidharmAntaramAdAyA'nekadharmAtmakatvamapi ghaTe sambhavati / vyApyavRttyastitvamAdAya pratiyogivyadhikaraNasvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogyastitvavattvamapi syAt, ko doSaH ? nahi vyApyavRttidharme svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvasya bhAve pratiyogivyadhikaraNasvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvaM na bhavedityasti / na cA'stitvasya vyApyavRttitve svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvamAtrasyaivakArArthatayA bhAne'pi zAbdabodhasya prAmANyaM syAditi syAtpadenoktaivakArArthe pratiyogivyadhikaraNatvapravezo vyarthamApadyeta, ataH pratiyogivaiyadhikaraNyapravezAnyathAnupapattyA'vyApyavRttitvamastittvasya jJAyata iti vAcyam / yathA hyastitvasya vyApyavRttitve pratiyogivaiyadhikaraNyanivezo vyarthaH, tadatyantAbhAvasya svasAmAnAdhikaraNyavirahAdeva svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapadena grahaNAsambhavAt, tathA'stitvasyA'vyApyavRttitve svasAmAnAdhikaraNyanivezo vyarthaH syAt, tadatyantAbhAvasya pratiyogivaiyadhikaraNyavirahAdeva pratiyogivyadhikaraNAtyantAbhAvapadena grahaNAsambhavAt / anyatra svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvasyaivakArArthatve'pi syAtpadasamabhivyAhArasthale pratiyogivyadhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvamevakArArtha ityapi vaktuM Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA zakyata eva / tasmAdavyApyavRttitvapakSe uparaJjakamapi svasAmAnAdhikaraNyaM yathA vizeSaNaM tathA vyApyavRttitvapakSe uparaJjakamapi pratiyogivaiyadhikaraNyaM vizeSaNaM bhaviSyati / 82 kiJcA'vyApyavRttitvasyA'vagataye yadi pratiyogivaiyadhikaraNyaM nivezyate tadA svasAmAnAdhikaraNyaM na nivezyameva / tathA sati vyatirekiNaH pratiyogivyadhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvaM svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitvarUpamavyApyavRttitvaM vinA nopapadyata iti bhavati tena tatkalpanam / pratiyogivyadhikaraNasvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvaM tu nA'vyApyavRttitvaniyataM, tadabhAve'pi tatsambhavAt / kiJca, paraM pratyastitvAdInAmavyApyavRttitvaM sAkSAjjJApayituM syAdastyevetyAdayo bhaGgAH prayujyante / tairapi yadyanumAnamupajIvyaivA'stitvAdayo'vyApyavRttitayA jJApyante, tadA varaM prathamata evA'numAnopanyAsaH / kiJca, syAdarthasyA'nantadharmAtmakatvasya paraM pratyasiddhatayA tasyoddezyavizeSaNatvamayuktam, aprAptasya sAkSAtparaparamparayA vA vidheyatvasyaivaucityAt, evamanekadharmAtmakatvasyoddezyaghaTakatayA bhAne sakalAdezatvavikalAdezatvavibhAgo'pi na syAt, bhaGgamAtre syAdarthasyA'nekadharmAtmakatvasya sAkSAdeva bhAnenaikadharmadvAretyAdilakSaNAsaMsparzAt / evaM syAdastyeva ghaTa ityAdeH svadravyAdinA'styeva ghaTa ityAdivizeSarUpe paryavasAnamuktavizeSarUpeNa tadarthasya vivaraNaM ca dRzyate / tadapi vimaladAsavyAkhyAne na saGgacchate / na hyanekadharmAtmakatvasya pratiyogivaiyadhikaraNasya vA vizeSaH svadravyAdineti kasyA'pi sacetasazcetasi nivizate / asmadvyAkhyAne cA'nantadharmAtmakatvamastitvavizeSaNaM kathaJcidarthasvArasyAd vidheyatayaiva bhAsate / tatra cA'laukikyeva viSayatA / tasyAM ca kAlAdibhiraSTabhirabhedavRttyAdyupayogaghaTitA vizeSasAmagrItyatastajjanyatvapratisandhAnadazAyAmeva tadavagatiriti sakalAdezatvavikalAdezatvavibhAgaH sAmAnyasya vizeSarUpe paryavasAnamuktavizeSarUpeNa vivaraNaM cetyetat sarva / yacca 1"syAcchavdAdapyanekAnta-sAmAnyasyA'vabodhane / zabdAntaraprayogo'tra, vizeSapratipattaye // 9 // / " iti vacanaM, tadapyanekAntatvasya vidheyatayoktadizA bhAnamavalambya syAdvAdAparikarmitabuddhimuddizye mantavyam / ata eva tenA'pi " nanvaprayukto'pi syAcchabdo vastuno'nekAntasvarUpatvasAmarthyAt pratIyate, sarvatraivakAravaditi cet" ityAzaGkaya "satyaM, pratipAdyAnAM syAdvAdanyAyakauzalAbhAve vastusAmarthyAt tadapratItyA teSAM pratipattyarthaM tadAvazyakatvAt / pratipAdyAnAM syAdvAdakauzale ca syAtkArAprayoga iSTa eva, pramANAdinA - kAntAtmake samastavastuni siddhe kuzalAnAmasti ghaTa iti prayoge'pi syAdastyeva ghaTa iti pratipattisambhavAt / taduktam 1. saptabhaGgItaraGgiNI, pR. 30, paM. 6 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA 83 "so'prayukto'pi vA tajjJaiH sarvatrA'rthAt pratIyate / yathaivakAro'yogAdi-vyavacchedaprayojanaH / / 1 / / " itI''tyabhihitam / yadA ca syAdvAdAparikarmitadhiyaM pratyeva syAtkAraprayogasyA''vazyakatvaM tadA taM prati vidheyatvamapi tadarthasya nyAyyam / na cA'nekadharmAtmako ghaTastAdRzAstitvavAniti vodhe'nekadharmAtmakatvasya svAtantryeNaivA'stu vidheyatayA bhAnamiti vAcyam / tathA sati vAkyabhedApatteH / kiJca, pratyekapadasyA'rthaM pRthaktayopadI syAdastyeva ghaTa iti bhaGgAdanekadharmAtmako ghaTastAdRzAstitvavAnityAkArako bodhaH pUrvamupadarzitaH, pazcAd vAkyArthanirUpaNAvasare "syAdastyeva ghaTaH syAnnAstyeva ghaTa ityasya svarUpAdhavacchinnAstitvAzrayo ghaTaH, pararUpAdyacchinnanAstitvAzrayo ghaTa iti ca bodhaH" ityupadaryata iti kathaM pUrvAparagranthavirodho'pi tena nA''kalitaH ? yadi ca svarUpAdyavacchinnatvaM pararUpAdyavacchinnatvaM ca na kasyA'pi padasyA'bhidheyArtho dyotyArtho vA syAt, kasya balAcchAbdabodhe bhAseta ? kathaM caivakArAdyartho vA'vayArthAvavodhe na pravezita ? iti dik / yathA ca svadravyakSetrakAlabhAvaiH vastusvarUpAvagatiH, tathA nAmasthApanAdravyabhAvapi / evaM ca svadravyakSetrakAlabhAvAnAM svasvarUpatvaM paradravyakSetrakAlabhAvAnAM pararUpatvamityAbhyAmAdyadvitayabhaGgAvupapAdya saptabhaGgI yathopapAditA bhavati, svanAmAdInAM svasvarUpatvaM, paranAmAdInA pararUpatvaM, tAbhyAM mUlabhaGgAvupapAdya saptabhaGgI tathopapAdayituM zakyate / evaM svadravyakSetrakAlabhAvAnAM madhyAdekasya svasvarUpatvamaparasya pararUpatvamAzrityA'pi saptabhaGgI abAdhitaprasarA / tathA nAmasthApanAdravyabhAvAnAM madhyAdekasya svasvarUpatvamaparasya pararUpatvamavalamvyA'pi saptabhaGgI sUpapAdA / atra bIjaM tu yadi yadeva svadravyeNa sattvaM tadeva ca svakSetrAdinA'pi sattvaM syAt, yadeva ca nAmnA sattvaM tadeva ca sthApanAdinA'pi sattvaM syAt, tadA teSAM svarUpabheda eva na syAt, ekAvagamanadazAyAM sarveSAmapyavagamaH syAt / ekarUpeNa vyavahRtAvavizeSeNa tadanyarUpeNA'pi vyavahatiH syAt, ekasvarUpApagamadazAyAmanya-svarUpasyA'pyapagamaprasaGgaH, ekasvarUpasya sthairye'parasyA'pi sthairyaprasaGga ityAdi svayamUhyam / yadA ca nAmAdInAM madhyAdekasya svasvarUpatvamaparasya pararUpatvaM vivakSAvaicitryeNA'nekAntavAde vyavasthitaM tadA na vyadhikaraNadharmasyaiva pararUpatvamityasyA'rthataH prAptatvena vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAva eva dvitIyabhaGgaviSaya ityasya pratikSiptatvena prameyAdAvapyastitvanAstitvavidhiniSedhakalpanayA saptabhaGgI 1. saptabhaGgItaraGgiNI, pR. 31, paM. 1 / 2. saptabhaGgItaraGgiNI, pR. 38, paM. 3 / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaGgaprabhA nirUpadravaiva, prameyasya prameyatvaM svasvarUpaM ghaTatvAdi pararUpamiti tAbhyAmastitvanAstitvayoH sambhavAt / na ca, nirvizeSasya sAmAnyasyA'bhAvena ghaTatvAdinA prameyasya nAstitve ghaTapaTAdivizeSavinirmuktasya prameyasAmAnyasyA'pratItyA sarvathoccheda eva tasya syAditi vAcyam / yato ghaTo ghaTa iti pratItirna bhavati, prameyo ghaTa iti pratItistu bhavati / yadi ghaTatvena ghaTasattaiva prameyasyA'pyastitvaM syAt tadA ghaTo ghaTa itivat prameyo ghaTa ityapyavizeSAnna syAt / tasmAt sAmAnyasya vizeSarUpavyatiriktarUpeNa sattvamabhyupagantavyam / evameva savizeSarUpaM sAmAnyaM siddhaM bhavati / anyathA vizeSo yathA na savizeSastathA sAmAnyamapi na savizeSaM syAt / etena ghaTo ghaTatvenA'sti prameyatvena nAstItyapi vyAkhyAtam / evaM ghaTaH prameyatvenA'sti ghaTatvena nAsti, tathA prameyo ghaTatvenA'sti prameyatvena nAstItyapi bodhyam / 84 vivakSAvaicitryabIjaM tvitthamavaseyam - ghaTapaTAdito'tyantapRthagbhAvena prameyasAmAnyaM yadyapi nopalabhyate, tathA'pi ghaTaH prameyaH, paTaH prameyaH, maThaH prameya ityAdau sarvatra prameyaH prameya ityabAdhitAnugatapratItyA ghaTapaTAdyanusyUtaM prameyasAmAnyaM tAvadastItyatra na kasyA'pi vAdino vigAnaM sambhavati / parantu ghaTapaTAdInAM yathA daNDacakracIvarAditurIvemAdipratiniyatasAmagrIprayojyatayA ghaTatvapaTatvAdiko dharmo janmata Arabhyaiva svAbhAviko, naivaM prameyatvasAmAnyaM tasya pramAtmakajJAnaviSayatvarUpasya pramAsAmagrIparatantrasya pramAvyaktibhedena kathaJcid bhinnasyaupAdhikasya tattatpramAsAmagrIdazAyAmutpadyamAnasvarUpatayA, tadvigamadazAyAM vilIyamAnasvarUpatayA svIkaraNIyatvAt / evaM ca prameya iti pramAtmakajJAnaviSayaH / tasya yadi ghaTatvapaTatvAdinA sattvaM syAt, tadA janmata Arabhyaiva ghaTatvapaTatvAditiryagsAmAnyavyavasthitiparyantaM sattvaM syAt / tadapagamadazAyAM tadapagamaH syAt / tathA ca ghaTapaTAdikaM devadatto yadA na pramiNoti, ghaTapaTAdibhAvena ca ghaTapaTAderavasthAnamasti tadA'pi devadattasyedAnIM prameyo ghaTAdiriti syAdityevaM paryAlocayan vaktA pramedhasya prameyatvenA'stitvaM ghaTatvAdinA ca nAstitvaM vivakSati, tayA ca vivakSayA prameyaH prameyatvenA'sti, ghaTatvena nAstItyevaM bhaGgAnAM pravRttiH / evaM ghaTAdiratIto'nAgato vA pramAyA viSayabhAvamupagacchati, jJAnajJeyayorvibhinnakAlInayorapi viSayaviSayibhAvasambandhasyopagamAt / tathA ca ghaTAdInAM yadi prameyatvena sattA syAt tadA'nAgato'pi ghaTaH prameyatAdazAyAM varttamAnaH syAt, evamatIto'pi / varttamAno'pi ca pramAnutpAdavigamadazAyAmanutpanno vinaSTazca syAdityevaM paryAlocayan vaktA ghaTasya ghaTatvenA'stitvaM prameyatvena ca nAstitvaM vivakSati, tayA ca vivakSayA ghaTo ghaTatvenA'sti, prameyatvena nAstItyevaM bhaGgAnAM pravRttirbhavati / vastuvyavasthA na vastvadhInA kintu pramANaparatantraiva, vastunaH sadbhAve'pi tatra pramAyA apravRttidazAyAM tadvyavasthAyA abhAvAt / atathAbhUtA'pi vastuvyavasthA kriyate bhrAntaiH / tatra yadyapi nA'sti tathAvastusattA, Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA 85 nA'pi tathApramA'sti, tathA'pyapramaiva pramAtmanA gRhItA tathAvyavasthAniyAmikA / evaM ca ghaTAderghaTatvAdinA pramAta eva sadbhAvaH / tathA pramAyA abhAve ghaTatvena ghaTasya svarUpato vidyamAnA'pi sattA zazazRGgakalpaiveti tvAlocayan vaktA ghaTasya prameyatvenA'stitvaM, ghaTatvena nAstitvaM vivakSati, tayA ca vivakSayA ghaTaH prameyatvenA'sti ghaTatvena nAstItyevaM bhaGgAnAM pravRttiH / - rajate rajatatvajJAnaM pramA bhavati, zuktau tu rajatatvajJAnamaprametyatra kiM niyAmakamityapekSAyAM svarUpato vidyamAnaikatra rajatatvasattA yadralAdrajate rajatatvajJAnaM pramA, yadabhAvAcchuktau rajatatvajJAnamaprametyAstheyam / evaM ca rajatAdau prameye rajatatvameva sattvavyavasthApakaM na tu tanmukhanirIkSakaM prameyatvamityAlocayan vaktA prameyasya ghaTatvAdinA'stitvaM prameyatvena ca nAstitvaM vivakSati, tayA ca vivakSayA prameyo ghaTatvenA'sti, prameyatvena nAstItyevaM bhar3AnAM pravRttiriti / nanvevaM ghaTaH sattayA dravyatvena mRttvena vA'sti ghaTatvena nAstItyevamapi bhaGgAnAM pravRttiH syAditi cet; naivaM bhavatIti kaH prAha ? parasaGgrahanayAzrayaNe sattaiva ghaTAdInAM svarUpamaparasaGgrahAzrayaNe dravyatvAdIti tanmUlayA vivakSayA tathA'pi bhaGgAnAM pravRttirapratyUhaiva / evaM mahAsattAyA api sakaladravyakSetrakAlAdivyApakatvaM svasvarUpaM, tattadvyamAtraniyatatvaM tu pararUpamiti kRtvA saptabhaGgIgocaratvamapratyUham / iyaM ca saptabhaGgI sarvavastuniyatA svIkriyate / zazazRGga-kUrmaroma-vandhyAputra-gaganakusumAdayastu sarvopAkhyAvikalA nirdharmANo na vastusvabhAvA iti teSu saptabhaGgyA apravRttirguNAyaiva / na ca, zazazRGgAdInAM nAstitvadharmayogitvena nirmitvamevA'siddhamiti vAcyam / sarvadharmANAmavyApyavRttitvasya vyavasthApitatvena zazazRGgAdau nAstitvasya sadbhAve'stitvasyA'pyAvazyakatvena saptabhaGgIpravRtterapi prasaGgAt / na caivamevA'stviti vAcyam / tathA sati zazazRGgAdInAmanupAkhyakoTibahirbhAvaprasaGgaH / na caivaM sati zazazRGgAdInAM nAstitvadharmayogitvAnaGgIkAre zazazRGgaM nAstIti pratIteranu-bhUyamAnAyAH kA gatiriti vAcyam / / astitvavirodhino nAstitvasyA'khaNDasyA'bhyupagamapakSe vyadhikaraNasyA'pi zazIyatvasyA'nuyogitAvacchedakatvamAzritya zazIyatvAvacchinnazRGganiSThavizeSyatAnirUpitanAstitvaniSThaprakAratAkatvasya tasyAmabhyupagamena sAmaJjasyAt / astitvAbhAvasya nAstitvarUpatAyAmapyuktadizA sAmaJjasyaM pratiyogimatyapi vyadhikaraNadharmAvacchinnAnuyogitAkAbhAvasya pratItyanurodhena svIkaraNIyatvAt / vyadhikaraNadharmAvacchinnAnuyogitAkAbhAvabalAdeva ca zazazRGge naraviSANaM nAstIti pratIterupapattiH, tasyAH zazIyatvAvacchinnazRGganiSyanuyogitAkanarIyatvAvacchinnaviSANaniSThapratiyogitAkAbhAvaviSayakatvAt / anuyogivAcakapadAsamabhivyAhAre'pyabhAva Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA vodhAbhyupagame tu zazIyatvAvacchinnazRGganiSThapratiyogitAkAbhAvaviSayakapratItirapi zazazRGgaM nAstIti vAkyAdupapadyate / evaM tAtparyavalAd vyutpattivaicitryeNa zazatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitazRGgatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpakabodhasya zazIyatvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitazRGgatvAvacchinnavizeSapyatAnirUpakavodhasya ca tAdRzavAkyAdupapattirUhyA / zRGge ca zazIyatvena nAstitvaprakArakabodhapakSe zRGge gavIyatvenA'stitvaprakArakabodho'pi vAkyAntarAt syAdeva / tathA ca vastuni zRGge sUpapAdaiva saptabhaGgI / itthaM ca prakArAntareNa zazazRGgAdau saptabhaGgayupapAdanaprayAso vimaladAsAdInAmasthAna eveti mantavyam / nanu, saptabhaGgIvyatiriktavAdasyaikAntatvaM saptabhaGgyAzcA'nekAntatvaM bhavatAmanumatam / tatredaM vaktavyaM saptabhaGgIvyatiriktavAdasyaikAntatvaM sarvathA vA syAt kathaJcidvA ? Adye tatraivaikAntatvasya vidhiniSedhakalpanayA saptabhaGgyA na pravRttiriti vyApakatvaM tasyA bhajyeta / dvitIye dvitIyabhaGgAvavodhyAnekAntatvasamanvitatvenaikAntavAdo'pyanekAntavAda eveti tadapAkaraNaM svavadhAya kRtyotthApanaM bhavataH prasaktaM, seyamubhayataH pAzA 86 rajjuH / evaM saptabhaGgyAmapyanekAntatvaM sarvathA vA syAt kathaJcid veti vikalpadvayaM nA'tikrAmati / Adye tatraiva saptabhaGgyA vyApakatvavyAkopaH / evamasmin pakSe dharmamAtrasyA'vyApyavRttitvaniyamo'pi bhagna iti yathA svAtyantAbhAvAsamAnAdhikaraNamapyanekAntatvaM zraddhAspadaM tathaiva dharmAntaramapi vastuni syAdityekAntavAdApAkaraNamasamaJjasamApadyeta / dvitIye'nekAntavAdo'pi dvitIyabhAvavodhyaikAntatvasamanvita ityekAntavAdonmUlanapaTiSThadUSaNagaNaka TAkSita eva syAt / evaM saptabhaGgIdharmikAnekAntatvavidhiniSedhakalpanasamutthA yeyamaparAsaptabhaGgI sA'pi dvitIyapakSanikSiptAnekAntatvasamanugatA svadharmikAnekAntatvavidhiniSedhakalpanAsamutthA'parasaptabhaGgIsamAliGgitaivA''zrayaNIyA, sA'pItthamityanavasthAto na muktiH / evaM pratipAdyagatamapyanekAntatvaM saptabhaGgIgocaratayaivA''stheyaM saptabhaGgayAH sarvadharmavyApakatvavAdinA / tathA ca sarvadharmANAmekAntatvaM dvitIyabhaGgagocaratayA prAptamiti yathA yathA'nekAntavAdAvalamvanenaikAntatvamapAkriyate tathA tathaikAntatvamAgacchatIti cet; maivaM, sarvathA hyekatvasya zazazRGgakalpatvena saptabhaGganyAstatra pravRttyabhAve'pi na vastuvyApakatvasvabhAvasya hAniH / kathaJcidekAntatvaM tu vastubhUtaM, tadavyApakatvaM saptabhaGgayA abhyupagamyata eva / tadapAkaraNaM tu naiva kriyate'nekAntavAdinA, kintu durnayAbhimatasya sarvathaikAntatvasyA'pAkaraNena kathaJcidekAntatvaM nayApekSayA vyavasthApyate / na ca, sarvathaikAntatvasya vidhiniSedhAgocaratve tadapAkaraNamapyazakyamiti vAcyam / ekAntatvaM hi prasiddhaM tatra yadavacchinnatvaM nAsti tadavacchinnatvamapyanyatra prasiddham / tadavacchinnatve - naikAntatvajJAnasyA'prAmANyajJApanameva tadapAkaraNaM, tacca zakyameva / evaM saptabhaGgyAM sarvathA'nekAntatvamapi Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA zazazRGgakalpameveti tadavyApakatve'pi saptabhaGgayA na kiJcidapacIyate / yat punaH saptabhaGgyAM kathaJcidanekAntatvaM vastubhUtaM tadvyApakatvaM saptabhaGgayAmabhyupagamyata eva pramANApekSayA'nekAntatvasya nayApekSayaikAntatvasya ca vyavasthitau satyAM syAdanekAnta eva saptabhaGgIvAdaH syAdekAnta eva saptabhaGgIvAda ityevaM saptabhaGgIpravRtteH sambhavAt / ekAntavAdakhaNDanapaTiSThadUSaNagaNastu sarvathaikAntatvamevA''krAmati, na tu kathaJcidekAntatvam / taddhyanekAntatvasya sAhAyyamevA''carati, na tu virodhamiti / saptabhaGgIgatAnekAntatvAvavodhanaparA saptabhaGgayapi kathaJcidanekAntatvasamanugateti tatrA'pyaparA saptabhaGgI pravartata eva / uktamarthamarthataH saMvadanti zrImanto yazovijayopAdhyAyAH mahAvIrastavAkhyagranthasya -- "dezena dezadalanaM bhajanApathe tu, tvacchAsane nijakareNa malApanodaH / vyAghAtakRnna bhajanAbhajanA janAnA - mitthaM sthitau zavalavastuvivekasiddheH ||42 || " iti stutervyAkhyAne nyAyakhaNDakhAdye, tathA ca tadgranthaH "dezena nyAyanayena, dezadalanaM vauddhanayadalanaM, tvacchAsane bhajanApathe tu syAdvAdamArge tu, nijakareNa malApanodo vraNAdimalApanayanaM, syAtkAropAdAnAnupAdAnAbhyAM syAdvAdAjJayA nayayordUSakadUSyatvasthitirityarthaH / tathA'pyekAntayuktInAM tattvato mithyAtvAdAzrayaNAnaucityamiti cet; na, "asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhate" iti nyAyena ziSyamativisphAraNArthaM tadupAdAnasyA'pi nyAyyatvAt / paramArthatastu nayabhASAprayoga eva nAsti, kutastadyuktyAzrayaNamiti vodhyam / taduktaM sammatau "sIsamaIvipphAraNa- mettattho'yaM kao samullAvo / iharA kahAmuhaM ce va Natthi evaM sasamayammi || 9 || tti " 87 ayaM ca niSedhaH svatantranayaviSayaH / syAdvAdaikavAkyatApannanayavAkyasya tu tattvAdeva nA'pratipAdanIyatvamiti dhyeyam / tadAha bhajanAbhajanA syAdvAde'pi syAdvAdaH na vyAghAtakRt na syAdvAdalakSaNakSatikRt, ekatra dharmiNi pratidharmaM saptadharmaprakArakabodhajanakatAparyAptimadvAkyatvasya syAdvAdalakSaNasya pratibhaGgamekadharmAvadhAraNatvarUpanayatve'pyavirodhAt / tadAha samantabhadraH "anekAnte'pyanekAnta" ityAdi, pramANatvamAzrityA'nekAnto, nayatvamAzritya caikAnta ityetadarthaH / yadi ca syAdastyevetyAdisaptabhaGgayAtmakamahAvAkye syAtpadasya vAcakatvapakSe buddhiviSayAvacchedakA - vacchinnatvameva tadarthastadA sAmAnyato'vacchedakalAbhe vizeSatastajjijJAsAyAM tadanantaraM svadravyApekSayA'styevetyAdirekAntena nayavAkyaprayoga iti tasyA'pi prAktanAnekAntasApekSatvenA'nekAntAnekAntatvaM paribhASante / ata eva nA'navasthA, tRtIyacaturthAnekAntayoH prathamadvitIyayoreva vizrAmAt / anyonyAzrayastu prAmANika iti bahavaH / vizeSato'vacchedakajijJAsAyA api saptavidhAyA autsargikatvAt bhaGgadvayaprayogasya ca Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 saptabhaGgIprabhA vyutpannApekSatvAt sAmAnyavizeSabhAvena saptabhaGgIdvayavizrAme tadAdivat / syAtpadena labdhasyA'rthasya vivaraNena spaSTatvArthaM vottaraprayogAnna doSasparzo'pIti tu vayam / tadAha - itthaM sAmAnyavizeSabhAvena vicArya vivaraNaparatayA vA'nekAntakAntavAkyayorvyavasthitau janAnAM zabalavastuno'nantadharmAtmakatattvasiddherna bhajanAbhajanA vyAghAtakRditi' iti / etadgranthAbhiprAyastu nyAyaprabhAkhyAyAmetadvRttau pradarzito'smAbhiriti vizeSAvagamArthinA tata evA'vadhAraNIyaH / / saptabhajhyA yaddharmamAtravyApakatvamabhyupagamyate tattatpravRttiyogyatAmAzritya, na tu vizeSatastatprayogamAzritya / tathA ca yA yA saptabhaGgI prayogapathaM vicArapathaM vA rUDhA syAt tAsAM sarvAsAmapi kathaJcidanekAntatvaM viSayatayA saptabhaGgIpravRttiyogyamiti vastusthitau saptabhaGgIprayogapravAhAnavasthA nA'styeva / sarvajJajJAnagocaratAdRzasaptabhaGgIpravAhAnavasthA tu vastunastathAtvena prAmANikatvAdeva na doSatAspadamityabhyupagamyA'pyanavasthA syAdvAdinaH sukhAsikAmAsthAtumIzate / saptabhaGgItvAvacchedena kathaJcidanekAntatvaM kathaJcidekAntatvaM ca vidhiniSedhabhAvenA'valambya saptabhaGgI pravarttamAnA svAtmAnamapyAlambata ityabhyupagame'pyanavasthA parihRtA bhavati / AtmAzrayastu prAmANikatayaiva na doSAvaha ityapi vodhyam / pratipAdyagataM tvanekAntatvaM kathaJcitpratipAdyatattaddharmAbhinnamiti tadanekAntatvenaivA'nekAntamiti nA'navasthA / anavasthAtmAzrayayoranyatarasyA''vazyakatva AtmAzraya eva kathaJcit svIkartumucitaH / yadi cA''zrayeNa saha kathazcid bhedamAzrityA'nekAntatve'pyanekAntatvaM kathaJcidatiriktamabhyupetyA'navasthA''pAdyate tadA tasyAH prAmANikatvAdeva na doSatvam / sarvamanekAntAtmakamiti sarvatvAvacchedenA'ne-kAntatvAvavodhanata evA'nekAntatve'pyanekAntatvamavabodhitam / tasyA'pi sarvAntargatatvAdityupadarzitapaddhativalamvyA'nekAntatve'nekAntatvaM tatrA'pyanekAntatvamityanavasthitAnekAntatvaparamparApratipAdakAnavasthitasaptabhar3IpravAhaprasaGgaH pariharaNIya ityapi panthAH syAdvAdinAM niSkaNTaka eveti dik / anekAntavAdazcA'yaM kvacit kvacid viSaye parairapi svIkriyate / yathaikamapi pradhAnaM sattvarajastamorUpaguNatrayAtmakaM sAGkhyairabhyupagamyate, ekA'pi samUhAlamvanAtmikA vuddhirnIlapItAdyanekAkArarUpA vauddhairupeyate, citrarUpamekanekaM ca kANAdAkSapAdAbhyAmupeyate, navyanyAyaniSNAtena ca ziromaNinA mUle vRkSaH kapisaMyogI, na zAkhAyAmityanubhavabalAd vRkSe kapisaMyogatadvavedau cA'bhyupagatau, evaM tadvatyapi padArthe vyadhikaraNadharmeNa tadabhAva upagata iti tatra sarvatrA'vacchedakabhedena viruddhadharmadvayAbhyupagamavalAdAdyadvitIyabhaGgayoH siddhau saptabhaGgI siddhaiva / taduktaM mahAvIrastave yazovijayopAdhyAyaiH, "sAGkhyaH pradhAnamupayaMstriguNaM vicitrAM, bauddho dhiyaM vizadayannatha gautamIyaH / vaizeSikazca bhuvi citramanekamekaM, vAJchan mataM na tava nindati cet salajja ||44 / / " iti, vyAkhyAtaM ca tatpakSaM taireva - "sAkhyaH pradhAnaM parasparaviruddhasattvarajastamorUpaguNatrayagumphitamekamupaiti / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA bauddhazca vicitrAmekAnekagrAhakagrAhyAkArakarambitAM dhiyaM vizadayati-vivecayati / gautamIyo vaizeSikazcoktarItyA citraM citrarUpamekamanekaM ca vAJchati, tadete catvAro'pi yadi salajjAstadA tava mataM syAdvAdapavitraM na nindanti, tannindAyAH svapadakuThAraprahAratulyatvAt, ekAMzasya prAdhAnye'parAMzasya ca gauNatve yukteranavasthitatvAt, nayAnAM parasparopamardamAtrapravRttatvAt, tattvanirNayastu syAdvAdanyAyaikasAdhyatvAditi bhAvaH" iti / ___ "avyApyavRttiguNibhedamudIrya navyA-bhAvaM prakalpya ca kathaM na ziromaNe ! tvam / syAdvAdamAzrayasi sarvavirodhijaitraM, bUmaH prasArya nijapANimiti tvadIyAH / / 45 / / " iti ca tatraiva ziromaNiM prati zikSAvacanam / tadvyAkhyAnamitthaM teSAmeva "avyApyavRttiH guNinaH saMyogino bhedamudIrya navyaM ca vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkamabhAvaM parikalpya vizrAntastvaM he ziromaNe ! kiM na syAdvAdamAzrayasi ? tadAzrayaNaM vinA sampUrNabodhAnupapatteH, sUkSmadhiyastava so'vazyamAzrayaNIya iti zikSAvacanaM vayaM tvadIyA nijapANiM prasArya brUmaH / pANiprasAraNaM zikSAbhaGgI / " ayaM bhAvaH -- "mUle vRkSaH kapisaMyogI na zAkhAyAmityavAdhitAnubhavabalAt kapisaMyAgitadvedayoravacchedakabhedena samAvezaH pareNa sAdhitaH / tathaiva svadravyAdyapekSayA ghaTa: san paradravyAdyapekSayA tvasannityabAdhitAnubhavena sadasatorapi tAdAtmyasamAvezaH kiM na kalpyate ? pratiyogyanavacchedakasyA'bhAvAvacchedakatve'tiprasaGgasyA'nubhavavinigamanenaiva nivAraNAt / pratiyogyanavacchedakamapi kiJcideva kasyacidabhAvasya vRttAvavacchedakamiti / athavA paradravyAdyapekSayetyasya pratiyogyanavacchedakAvacchedenetyetAvAnevA'rthaH / yadi vA svadravyAdInAmapyastitvazarIraghaTakatvamevA'pekSyatvaM, paradravyAdInAM ca nAstitvazarIraghaTakatvameva tathA, tathA ca vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAva eva dvitIyaH / abhyupagamyate cA'yaM "yadi ca ghaTatvena paTo nAstIti pratyayaH svarasavAhI lokAnAM tadA vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavAraNaM gIrvANagurorapyazakyam" iti vadatA pareNA'pi / evaM pratItivalasiddhavyadhikaraNadharmAvacchinnAdhikaraNatAkAbhAvamAdAyA'pi dvitIyabhaGgaH samarthanIyaH, nAnAgamabhaGgabahulatvAd bhagavatpravacanasya / gamAH - pratipattiprakArAH, bhaGgAHpratipAdakaprakArA iti vivekaH / na caivaM vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAdInAM sArvatrikatvenA'vyAvartakatvAda dvitIyabhaGgAdivaiyarthyamiti zaGkanIyam / evakAroditasarvathA nAstitvazaGkAyAH syAtkAreNa nirdalanena tatsArthakyAt / yathA citre ghaTe nIla eveti prayukte sarvathA nIlatvaprasaktau tadvAraNArthaM syAtkAraprayogaH, prathamabhaGgotthApitAkAGkSayA ca krameNA'nye bhaGgA lokavyavahArAnusAreNa prayujyante tathA sarvatra saptabhaGgyAmiti dig" iti / saptabhaGgIvAkyasyaiva pUrNottaratvamiti nyAyakhaNDakhAdye zrImadbhiryazovijayopAdhyAyairupapAditam / tathA ca tadgranthaH - "etaccA'bhiniviSTasaugatanayakhaNDanoddezena pravRttamapi pUrvarUpa eva paryavasyati, ekAntAvagAhitvena jAtiprAyatvAdutsargata IdRzAbhidhAnasya siddhAntaniSiddhatvAt / avadhAriNI bhASAM na bhASeteti Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA tadukteH, audAsInyena svArthAvadhAraNamAtraparatve'pyaMzottarama, sapratipakSadharmadvayasthale saptadharmajijJAsayA saptabhiH praznairmithaH sAkAGkSasaptabhaGgAtmakamahAvAkyasyaiva pUrNottaratvAt / zabalaM hi vastu yAvaddhama'rjijJAsitaM tAvaddharmAbhidhAna eva vAkyaM nirAkAkSaM bhavati" ityAdi / ___ kAryakAraNabhAvo'pi saptabhaGgImupAdAyaiva sambhavatItyayamapyarthastatraiva tairniNItaH "kasyA api kAraNatAyAH kenA'pi rUpeNa syAdvAdaM vinA niyantumazakyatvAt / ata eva saptabhaGgIvidhisamArUDhatvenA'rthakriyAkAritvamiti prAcInoktirapi saGgacchate, tathA'nvayavyatirekasadhIcInavicArasya tathA kAraNatvagrahahetutvAt, yAvati vicAre kiMvRttacidvidhiH pUryate tAvata eva pramANatvAt" ityAdinA / saptabhaGgIvAdasyaiva sarvamatopajIvyatvaM "syAdvAda eva tava sarvamatopajIvyo, nA'nyo'nyazatrupu nayeSu nayAntarasya / niSThAvalaM kRtadhiyA kvacanA'pi na sva-vyAghAtakaM chalamudIrayituM ca yuktam / / 39 / / " ityanena niSTaGkitam / syAtpadasyA'nirdhAraNArthatvAd viruddhobhayagocarajJAnasya saMzayatvenA'pramANatvAcca saptabhaGgInayo na pramANamiti vadataH ziromaNerajJAnamudghATitaM mahopAdhyAyena nyAyakhaNDakhAye - "na hyekatra nAnAviruddhadharmapratipAdakaH syAdvAda:, kintvapekSAbhedena tadavirodhadyotakasyAtpadasamabhivyAhRtavAkyavizeSaH sa, iti dyotite ca tadavirodhe saMzayAvakAzasyaivA'bhAvAt kathaM svahRdayagatamanavadhAraNamasmAsvAropyate ziromaNinA?" ityAdinA / saptabhaGgIvAkyasya saptadharmaprakArakavodhajanakatve vyavasthite tadupajIvino'numAnasyA'pi tathAtvam / amumarthamupapAditavantaH zrImanta upAdhyAyAH - "dravyAzrayA vidhiniSedhakRtAzca bhaGgAH, kRtsnaikadezavidhayA prabhavanti sapta / AtmA'pi saptavidha ityanumAnamudrA, tvacchAsane'sti vizadavyavahArahetoH / / 69 / / '' iti padyena / "yathA triSu kAryena tritvamekadvivyaktyavyavacchedena ca tadabhAvaH, tathA sarvatra vastunyekagrahaNagRhIte kAtsyeMnA'navacchedAtmanA jAtyantaratvaparicAyakenotpAdavyayadhauvyalakSaNadravyatvam, ekaikotpAdAdyavacchedena taddvayAvacchedena ca tadabhAva iti bhavati sarvatra dravyatvatadabhAvakalpanayA saptabhaGgI / yadvA samudAyapravRttAnAM zabdAnAmavayavopacAraM kRtvA dhauvyalakSaNaM dravyatvam, utpAdavyayalakSaNaM paryAyatvaM cA''dAya saptabhaGgIpravRttirbhAvanIyA / evamAtmA'pi dravyAdravyatvAdinA saptavidhaH / kasmAt ? vizadavyavahArahetoH, syAcchabdalAJchitasaptaprakArakavyavahArAnyathAnupapatteH / ghaTAdivaditi dRSTAnto'bhyUhyaH / itIyaM tvacchAsane AgamopajIvyanumAnamudrA'sti / etacca prakAradvayamarthaparyAyamAzritya, vyaJjanaparyAyamAzritya punaH savikalpakanirvikalpakatvAbhyAM bhedadvayameva / arpitatvaM savikalpatvamanarpitatvaM nirvikalpatvam / arpaNAkukSau paryAyapravezAdAtmano dravyaparyAyo Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA bhayAtmakatvamiti digi 'ti tadvyAkhyAnam / atra ye virodhavaiyadhikaraNyAnavasthAsaGkaravyatikarasaMzayApratipattivastvabhAvAbhidhAnaSTau doSAnApAdayanti te'nekAntavAdasvarUpameva na jAnanti, navA teSAM doSANAM svarUpamiti jAnImahe / tathA hi - virodhastrividhaH - parasparAbhAvarUpatvaM, parasparAbhAvApAdakatvaM, parasparabhedavattvamiti bhedAt / tatrA''dyo bhAvAbhAvayoH, nityatvAnityatvavat / dvitIyaH parasparAbhAvavyApyayoH, zItoSNatvavat / tRtIyo viviktalakSaNayordharmayoH, daNDikuNDalitvavat / AdyastAvadvirodho'stitvanAstitvayoH ko nAma nA'numanute ? kintu nA'yaM virodho virodhinaH svarUpasyaivopamardakaH / tathA sati vinigamanAvirahAdastitvavirodhAnnAstitvaM nAstitvavirodhAccA'stitvaM jagati na syAdeva / evaM ca dharmiNorabhAvAd virodho'pyayaM zazazRGgakalpaH syAt / evaM virodhatadabhAvayorapyuktalakSaNavirodhAspadatvAdabhAva eva syAt / etenaiva dvitIyatRtIyAvapi virodhau na virodhinaH svarUpasyaivA'pahArakAvityapi vyAkhyAtam / idaM tu syAd yatra parasparAbhAvarUpatvalakSaNaH parasparAbhAvApAdakatvalakSaNo vA virodhaH, tatra sahAnavasthAnamabhyupagamyata iti virodhaniyatatvAt sahAnavasthAnamapi virodhaH / evaM ca dvitIyavirodhasamAkrAntayoH zItoSNayoryathA naikatrA'vasthAnaM tathA'stitvanAstitvayorapi prathamavirodhasamAkrAntayoH syAt / tatrA'pi sahAnavasthAnaM naikAdhikaraNAvRttitvam, ekasambandhena pratiyogimatyapi samvandhAntarAvacchinna-pratiyogitAkatadabhAvasya parairapi svIkArAt / nA'pi yena samvandhena yasya yadadhikaraNaM tasminnadhikaraNe tatsambandhAvacchinnatanniSThapratiyogitAkAbhAvasyA'vRttitvaM tat, ekarUpeNa tadvatyapi rUpAntareNa tadabhAvasya bhAvAt / nA'pi rUpavizeSasyoktavirodhakoTau niveze'pi nistAra:, tena rUpeNa tena sambandhena tadvatyapi kAlAntare tenaiva rUpeNa tenaiva sambandhena tadabhAvasya bhAvAt / nA'pi kAlavizeSasya tatra praveze'pi nirvAhaH, tathA pratiyogimatyapi tathaiva tadabhAvasya dezabhedena bhAvAt / 91 tasmAd yadrUpeNa yatsamvandhena yadA yaddezAvacchedena yasya yadadhikaraNaM tadrUpAvacchinnatatsamvandhAvacchinnatanniSThapratiyogitAkAbhAvasya tatkAle taddezAvacchedena tasminnadhikaraNe na sattvamityeva bhAvAbhAvayoH sahAnavasthAnaM vAcyam / tAdRzasya virodhasyaikatra bhinnarUpAdyavacchedenA'stitvanAstitvayoH svIkRtau na pratipanthitvam / bhinnAvacchedenA'stitvanAstitvayoravirodhadyotanAyaiva hi saptabhaGgayAM syAtpadaM prayujyata iti / evaM ca kathaJcidastitvakathaJcinnAstitvayoH saptabhaGgIgocarayornAstyeva virodha iti ko nAma pramANadarzI nA'bhyupagaccheta ? etena vibhinnAdhikaraNavRttitvamapi pratyuktam / anavasthA tu yathA nA'tra doSatAmAvahati, tathopapAditamadhastAt / na hIyaM saptabhaGgI parIkSakANAmanubhavamavadhUyA'bhyupagamyate / yena yena rUpeNa sattvaM tena rUpeNA'sattvasyA'pi prAptiryena rUpeNA'sattvaM tena rUpeNa sattvasyA'pi prAptiriti saMkaraH syAt / pramANarUpavinigamanavalAcca rUpabhedenaiva sattvAsattvayorvyavasthitau kutaH saMkarasyA'vakAza: ? etenaiva yena rUpeNa sattvaM tena rUpeNA'sattvameva syAt, na tu sattvam, yena Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgIprabhA rUpeNa cA'sattvaM tena sattvameva syAt, na tvasattvamiti parasparaviSayagamanalakSaNo vyatikaro'pi nirastaH / yena rUpeNa sattvaM tenA'sattvameva syAdityatra paro'pi na kiJcitpramANamupadarzayituM samarthaH / tathA sati tadrUpasya sattvAvacchedakatvaM na bhavet, kintvanyadeveti pramANagocaratvAdIdRzo vyatikaro doSatAspadameva na syAditi / ___ ekatra dharmiNi viruddhanAnAdharmaprakArakajJAnaM saMzaya iti lakSaNe ekatra vRkSe vibhinnAvacchedena kapisaMyogatadabhAvaprakArakajJAnasya pramAtmakasya saMzayatvaM mA prasAkSIdityetadarthaM viruddhatvasya nAnAdharmavizeSaNatvaM pareNA'pi svIkriyata iti dharmavizeSaNatayA saMsargatayA vA virodhabhAnasyA''vazyakatvam / virodhabhAne cA'vyApyavRttitvajJAnaM pratibandhakamiti tadabhAvasya pratibandhakAbhAvavidhayA kAraNatvam / syAtpadena ca kathaJcidarthakenA'vyApyavRttitvameva dharme'vabhAsata iti kAryasahabhAvena kAraNIbhUtasya pratibandhakAbhAvasyA'bhAvAdeva saptabhaGgIjanyajJAne virodhabhAnasyA'bhAve tanniyatasya saMzayatvasyA'pyanavakAzaH / yanmate samuccayAt saMzayasya vailakSaNyopapattaye prakAratAdvayanirUpitaikavizeSyatAyA abhyupagamaH, tanmate'pyekatra dvayamiti rItyA jAyamAnajJAnAd vailakSaNyopapattaye saMzaye virodhabhAnamavazyamaGgIkAryam / yadi caikatradvayamiti rItyA jAyamAnajJAne prakAratAdvayanirUpitaikaiva vizeSyatA, saMzaye tu vizeSyatAdvayaM, tayoravacchedyAvacchedakabhAvasyA'bhedasya vA svIkArAt samuccayAd vailakSaNyamiti vibhAvyate, tadA saptAnAM bhaGgAnAmekavAkyatopapattaye saptabhaGgIjanyabodhasyaikatra dvayamiti rItyaiva svIkaraNIyatayA samuccayAtmataiva vA svAtantryeNa svIkaraNIyatayobhayathA'pi na saMzayatvaprAptiH / saptabhaGgItaH saptadharmaprakArakabodhasyopapAditatvenA'pratipattistu zaGkitumapyazakyA / virodhAdInAM saptAnAmapi doSANAmabhAve'nekAntAtmakasya vastunaH pramANasiddhasyA'pyabhAva iti ko nAma sacetA brUyAd ? iti doSakaNasamparkAkalaGkitA saptabhaGgI pramANasAmrAjyamarhatIti siddham / doSAH santu sahasrazaH sumahatA''yAsena saGgumphitA, ekAntAgamatatparairmativaraiH syAdvAdamArga paraiH / siddhyA te tu tiraskRtA vimalayA syAdvAdamAnaM vinA, yanmithyAtvaguhAM vizanti tadalaM durnItisaceSTitam / / 1 / / syAdvAdAgamamarmavidbhiramalanyAyavrajollAsakaibhaGgaH saptabhiriSTapaddhatigatA ye siddhimAbhejire / te durNItikadarthanaikanipuNA doSAstu kartuM kathaM, syAdvAdaM nijasiddhidakSamamalaM dakSA nijasyA''spadam / / 2 / / ye ye mAnapathaM prayAnti viSayAH sannItisandarzitAste sarvepratidharmameva niyatAH saptaprakArairyataH / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgaprabhA tasmAt saptabhireva yuktinipuNA bhaGgairanekAntata - stAnarthAn pratipAdayanti kRtino mArgastato'yaM varaH ||3|| yato bhavati sarvathA paricaya mitArthavraje, parIkSaNavidheH kalA'pyudayameti sannItigA / nisargagarimonnatA'pyatisusUkSmasUtrAzritA, mude bhavatu sA satAM jagati saptabhaGgIprabhA ||4|| vidhiprathanatatparA'pyatha niSedhaniSThAGgatA, pramANatamatAGgatA sakaladezanAtaH sataH / sunItivacanatvataH prativaco'pyamandaprabhA, sthitiM hRdi sadA satAM bhajatu saptabhaGgIprabhA // 5 // paropakRtikarmaThA mitinayaprathAzilpino, budhA iha mahItale yadi vasanti zuddhAzayAH / tadA kathamiyaM prabhA na bhavitA'malA sarvathA, vizodhanakalAbalAnmatimatAM sudRSTiGgatA // 6 // tyajantu mativaibhavAH paricitArthasArthA dhiyA, imAmupahantu vA niviDamatsarAdhIzvarAH / pare gajanimIlikAM viracayantu vA'syAM budhAstathA'pi saralAn zizUn pratiphaliSyatIyaM dhruvam ||7|| zrutArthamananAya vA mama bhavediyaM sarvathA, jinapravarapUjanaM bhavatu vADmayaM vA varam / analpanayagumphitaM vacanamatra prAcAM zritA, susevanaparA'thavA bhavatu saptabhaGgIprabhA ||8|| gurorguNagaNAspadAt prathitavRddhindrAbhidhAd, muneH kimapi yanmayA kalitamarthatattvaM dhiyA / tadeva mananAnvayAnmitinayAdarAbhyAsataH, pacelimadazAGgataM samabhavat prabheyaM sphuTam ||9|| 93 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 kRtaM zrutanizitaM savidhiyogakarmoccayaM, vicAritamabAdhitaM sanayamAnamatyAdarAt / sadA''ptacaritAnugo jagati yena panthAH kRtaH, kRtirjayatu tasya sA vijayanemisUreriyam ||10|| vasvazvADUnizAdhinAthapramite (1979) saMvatsare vaikrame, nirvANAdvasuvArdhivArdhinayane (2449 ) zrIvarddhamAnezituH / mAse puNyatame'grahAyaNa iyaM pakSe valakSe tithI, paJcamyAM puravaryarAjanagare pUrNA'bhavad gurjjare // 11 // itizrItapAgacchAcArya zrIvijayadevasUrIzvara zrIvijayasiMhasUrIzvara - paTTaparamparApratiSThita - gItArthatvAdiguNopeta -zrIvRddhicandrAparanAma- zrIvRddhivijayacaraNakamalamilindAyamAnAntevAsi-sarvatantrasvatantra-zAsanasamrATsUricakracakravarti- jagaduru-prabhUtatIrthoddhA - raka-aneka bhUpAlapratibodhaka-prauDhaprabhAvasaMvignazAkhIya-bhaTTArakAcArya -mahArAjAdhirAja - bAlabrahmacAritapAgacchAdhipati zrIvijayanemisUriviracitA saptabhaGgIprabhA'paranAma-saptabhaGgayupaniSat samAptA // saptabhaGgaprabhA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 pariziSTa-1 granthagatA niyamAH niyamAH anantadharmAtmakavastupratipAdakavAkyatvaM ca pramANavAkyatvam / apekSAvacanaM nayaH / itarAMzApratikSepakatve satyekAMzagrAhakatvaM hi nayatvam / ekaM ca padaM noddezyatvavidheyatvayoH prayojakam / / ekatra dharmiNi viruddhanAnAdharmaprakArakajJAnaM saMzayaH / ekatra vizeSaNatvenopasthitasya nirAkAGkSatayA nA'nyatra vizeSaNatayA'nvayaH / ekadharmavodhanadvArA tadAtmakAzeSadharmAtmakavastuviSayakavodhajanakavAkyatvaM sakalAdezatvam / ekadharmAtmakavastuviSayakavodhajanakavAkyatvaM vikalAdezatvam / ekasya sanirUpakasyaikajAtIyaM nirUpakamekameva bhavati / ekasyAM saptabhaiyAM vidhiniSedhabhAvamApannAnAM dharmANAM pratipAdakA eva bhar3A ghaTakA nA'nye ghaTatvAdimAtrasya vizeSyatAvacchedakatvameva, astitvAdInAM ca prakAratvameva / tattaddharmaprakArakavodhajanakavAkyatvaM pramANavAkyatvam / tadadhikaraNasyaiva tanniSThadharmAvacchedakatvam / tadadhikaraNasyaiva dezakAlAderdezakAlAdividhayA tadvartina eva dharmasya dharmavidhayA ca tanniSThadharmasyA'vacchedakatvam / / tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvam / / 68, 72, dezavRttitAyAM kAlarUpasyA'dhikaraNasya, kAlavRttitAyAM ca dezarUpasyA'dhikaraNasyA'vacchedakatvam / dyotakasya padAntarasamabhivyAhAra evA'rthavizeSAvavodhanAya prayoktavyatvam / dvayorapyaprayoktavyatvaprasakto kevalasyaivakArasyA'prayoktavya-tvameva / dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasI / nipAtAtiriktanAmArthayorabhedAtiriktasamvandhena sAkSAdanvayo na bhavati / padArthaH padArthenA'nveti na tu padArthaikadezena / pratipAdyapraznAnAM saptavidhAnAmeva sadbhAvAt saptaiva bhaGgA / pratiyogyanavacchedakasyA'bhAvAvacchedakatvam / pratiyogyanuyogivAcakapadayoH samAnavibhaktikatvam / pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogakSemau / 15, 19, 49, 53, 54 pratyeka yo bhaveddopo dvayorbhAve kathaM na saH / VWr 0 0 0 r mmWS 3 m mu 13 ba 0 Ww 0 0 0 24, 54 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 yatra kriyArthAtiriktaM vizeSaNaM vartate tathAvidhasthala eva kriyAsaGgataivakArasyA'tyantAyogavyavacchedabodhakatvam / yatrA'nyat kriyApadaM na zrUyate0 / yat samudAyasyA'navacchedakaM tat tadabhAvAvacchedakam / yadvidhIyate pratiSidhyate ca vastu tat kutracidadhikaraNe / yazca yadA vivAdAdhyAsito'jJAto vA sandigdho vA yaM prati taM prati sa tadA vodhanIyo bhavati / varttanAlakSaNaH kAlaH / vRttibhAsyasya vRttibhAsyenaivA'nvayaH / zAbdabodhasAmAnya evoddezyatvAkhyA viSayatA vidheyatvAkhyA ca viSayatA'vazyambhAvinI / zAbdI hyAkAGkSA zabdenaiva prapUryate / sanirUpakANAM padArthAnAM nirUpakabhedena bhedaH / suptiGantaM padam / saptabhaGgaprabhA 80 22 46 21 46 44 13 76 21, 50 52 34 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 granthagatavizeSanAmasUciH vizeSanAmAni akSapAda Akara (syAdvAdaratnAkara) IzvarakRSNa aupaniSada khaNDanakhaNDakhAdya jaiminIya tattvArthaTIkAkRt nyAyakhaNDakhAdya 66, 67, 74 60, 87, 89, 90 88 47 37 47, 60, 87, 88 nyAyaprabhA nyAyavizAradA zrIyazovijayopAdhyAya) pAtaJjala bhagavatI mahAvIrastava mAdhyamika yazovijayopAdhyAya yaugAcAra vAdidevasUri vimaladAsa vaibhASika vaizeSika ziromaNi 49, 60, 87, 88, 89, 90 67, 73 6, 33, 75, 76, 77, 78, 81, 82, 86 37 37 49, 89, 90 1 65, 87 samantabhadra sammatitarka siddhasena divAkara sautrAntika harSamizra w w w mm Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrIzvarANAM zAstrasRSTiH vyAkaraNaviSayaka granthAH 1. bRhadhemaprabhA 2. laghuhemaprabhA 3. paramalaghuhemaprabhA nyAyaviSayakagranthAH 1. nyAyasindhuH 2. nyAyAloka-tattvaprabhA 3. nyAyakhaNDanakhaNDakhAdya-nyAyaprabhA 4. pratimAmArtaNDaH 5. anekAntatattvamImAMsA (mUlaM tathA svopajJavRttiH) 6. saptabhaGgIprabhA 7. nayopaniSat 8. sammatitarkaTIkA-vivaraNam 9. anekAntavyavasthA-TIkA anyeca 1. raghuvaMzamahAkAvyasya dvitIyasarge 29tamazlokaparyantakAvyavivaraNam / 2. parihArya-mImAMsA www.jainelibrary