Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa zrI bhuvanabhAnusUri jamazatAbdIe navaluM najarANu - 16 nabanirmita - ArSopaniSad - saMskRtavRttivibhUSitAni zrIpratyekabuddhamaharSipraNItAni RSibhASitAni (prathamamATE) OM saMzodhanam - saMskRtavRttinavasarjanam - sampAdanam : bairAgyadezanAdakSa-AcAryadevazrImadvijayahemacandrasUrIzvaraziSya AcAryadevazrImadvijayakalyANabodhisUrIzvarAH mULa graMtha :- zrI RSibhASita (AgamasUtra) bhAga-1/2 mULa graMthakAra :- zrI neminAtha bhagavAna zAsanavartI 20 pratyekabuddha maharSio, zrI pArzvanAtha bhagavAna zAsanavartI 15 pratyekabuddha maharSio tathA zrI mahAvIra svAmi bhagavAna zAsanavartI 10 pratyekabuddha maharSio. Ama kula 45 pratyekabuddha maharSio" navanirmita saMskRta vRtti :- AryopaniSad - bhAga-1/2 mULa graMthanuM 13 hastAdarzo dvArA saMzodhana + saMskRta vRtti navasarjana + saMpAdana :- pa.pU.vairAgyadezanAdakSa zrImadvijaya hemacandrasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSya pa.pU. AcAryadeva zrImadvijaya kalyANabodhisUrIzvarajI mahArAja viSaya :- adhyAtma, vairAgya, AcAra Adi. vizeSatA :- 10 Agamo para niryukti racanAra zrutakevalI zrI bhadrabAhu svAmie A Agama para paNa niyukti racI hatI. pakhIsUtra, samavAyAMgasUtra, naMdIsUtra Adi aneka zAstromAM prastuta Agamano ullekha che. 45 pratyekabuddha maharSio dvArA praNIta eka-eka adhyayana dvArA 45 adhyayanamaya A AgamanI racanA thaI che. mATe tenA kartA koI eka vyakti nathI. paNa saMkalanakAra eka vyakti saMbhave che. sudIrgha parizramanA nicoDarUpa saMzodhana + sarjana + saMpAdananA triveNI saMgamathI A AgamasUtra sauprathamavAra prastutarUpe prakAzita thaI rahyuM che. prastuta navanirmita vRtti sivAya A AgamasUtranI koI prAcInavRtti prApta thatI nathI. * prakAzaka : zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa, muMbaI * paThanapAThananA adhikArI : gItArthaguru anujJAta zramaNa bhagavaMta. prati : 5OO AvRtti : prathama, prakAzana varSa-vi.saM.2016, vI.saM. 2536, I.sa.2010 mUlya : rUA.225* (c) zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa, prastuta graMthanA koI paNa aMzano upayoga karatAM pUrve lekhaka ane prakAzakanI lekhita maMjUrI jarUrI che. A graMtha jJAnadravyamAMthI prakAzita thayo hovAthI gRhasthoe tenI mAlikI karavI hoya, to tenuM mUlya jJAnakhAtAmAM arpaNa karavuM. * mUdraka : zrI pArzva komyuTarsa, amadAvAda. phona : 079-25460295 uttarajhacaNAI dasAo ka) vavahAro IbhiifsaMcAI nie mahAniMsIhaM... pratyekabuddha maharSionI adbhuta adhyAtmavANInA rahasyo. * prakAzaka zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * RSibhASitAni ......anumodanA..... abhinaMdana......... dhanyavAda........ A sukRta sahayogI zrI arthaprAIDa jaina saMgha sikkAnagara, muMbaI tathA eka suzrAvaka jJAnanidhi sadvyayanI bhUri bhUri anumodanA .....anumodanA...... abhinaMdana........dhanyavAda......... prApti sthAna : zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa zrI caMdrakumArabhAI jarIvAlA, du.naM.6, badrikezvara sosAyaTI, marIna DrAIva I roDa, muMbaI-2. phona : 22818390, 22624477 zrI caMdrakAMtabhAI esa. saMghavI, 6 bI, azokA komplekSa, pahelA garanALA pAse, pATaNa-384265. (u.gu.), mo. : 9909468572 zrI bAbubhAI sa2emalajI beDAvALA, siddhAcala baMglojha, senTa ena hAIskUla pAse, hIrA jaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5. mo. : 94265 85904, * samarpaNana (zrIRSibhASitasUtranA sUtrakAra 45 pratyekabuddha maharSione) (1) devanArada (2) variyaputra (3) asita devila (4) aMgarSi (5) puSpazAlaputra (6) valkalacIrI (7) kUrmAputra (8) ketaliputra (9) mahAkAzyapa (10) tetaliputra (11) maMkhaliputra (12) yAjJavalkaya (13) bhayAli (14) bAhuka (15) madhurAyaNa (16) zauryAyaNa (17) vidu ArSopaniSad (18) varisakah (19) AryAyaNa (20) ... (nAmano ullekha nathI) (21) gAthApatiputra - taruNa (22) dagabhAla (23) rAmaputra (24) harigiri (25) aMbaDa (26) mAtaMga (27) vAratraka (28) Ardraka (29) varNamAna (30) vAyu-satyasaMyukta (31) pArzva (32) piMga (33) araNi-mahAzAlaputra (34) RSigiri (35) audAlaka (36) tArAyaNa (37) zrIgiri (38) svAtiputra (39) saMjaya (40) dvaipAyana (41) IndranAga (42) soma (43) yama (44) varuNa (45) vaizramaNa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ maniSa - + 8donI amara vANI << * vimafSatAni he pratyekabuddha maharSio ! ApanI adhyAtmavANI to svarUpasaMzuddha che. ane vyAkhyA paNa e vANImAM ja gUDharUpe samAyelI che. huM to nimittamAtra . Ama chatAM bALasvabhAve ApanI ja vastu Apane ja samarpita karuM chuM. bALakane kSamA karazo ne ? tvadIya tuvyuM samarpayAmi.... - A. kalyANabodhisUri samasta Agama sAhityamAM judu tarI AvatuM Agama hoya to e che RSibhASitasUtra. tenA keTalAMka viziSTa pAsAono vicAra karIe. sau prathama to A sUtranA praNetA koI eka maharSi nathI, paNa pUrA 45 maharSioe eka eka adhyayananuM prakAzana karIne 45 adhyayanamaya evA A sUtranI racanA karI che. e maharSio paNa jinazAsanamAM AzcaryabhUta gaNAtI evI pratyekabuddhatvarUpI saMpattinA svAmI hatAM. pratyekabuddhanI vyAkhyA A pramANe che - pratItyaikaM kiJcid vRSabhAdikamanityatAdibhAvanAkAraNaM vastu buddhA yuddhavina; paramArthaffsa pravadhuHI; - bAhya vRSabhAdi pratyeka nimitathI (jema ke pUrve baLavAna vRSabhane vRddhAvasthAmAM taddana nirbaLa joIne) jemaNe anityAdi bhAvanAo bhAvI ane buddha thayA - paramArthano bodha pAmyA. A pratyekabuddha maharSio koInA upadezathI nahIM, paNa bAhya nimitathI bodha pAme che. bodha pAmyA bAda teo saMsArathI virakta thaIne svayaM pravajyAno aMgIkAra kare che. temane devatA veSa Ape che. pratyekabuddhamaharSione jAtismaraNa dvArA pUrvabhavamAM bhaNeluM bhuta avazyapaNe upasthita thAya che. e zrata jaghanyathI 11 aMga ane utkRSTathI kaMIka cUna 10 pUrva hoya che. kyAreka pratyekabuddha maharSi ayelaka paNa hoya che. teo yaramazarIrI hoya che - te ja bhave kevaLajJAna pAmIne mokSe jAya che. RSibhASitasUtranA adhyayanonA - pratyekabuddha maharSionA nAmo para daSTipAta karIe eTale haju eka viziSTatA jaNAyA vinA rahetI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vaivibhASitAni nathI, te che pratyekabuddha maharSionA jainetara dharmonA anuyAyIpaNAne siddha karatAM nAmo - jema ke piMga brAhmaNa parivrAjaka, RSigiri brAhmaNa parivAjaka, zrIgiri brAhmaNa parivAjaka, sAtiputra buddha, aMgarSi bhAradvAja, aMbai parivrAjaka, AMgirasa bhAradvAja, yAjJavakya vagere nAmo spaSTarUpe uparokta saMketa kare che. ane A saMketa eka gaMbhIrapaNe vicAraNIya vastu banI jAya che. Adhunika tarkavAdIo vistRta bodhanA abhAve prastuta praznanA managhaTita samAdhAnonI kalapanA kare che. A praznanuM zArdaSTie samAdhAna meLavavuM hoya to sau prathama sUtrakRtAMga sUTanI nimna gAthAono vicAra karavo jarUrI che. AhaMsu mahApurisA pubbiM tattatavodhaNA / udaeNa siddhimAvannA tattha maMdo visIyati / / abhuMjiyA namI videhI, rAmAutte ya bhuMjiA / bAhue udagaM bhoccA, tahA nArAyaNe risI / / Asile devile ceva, dIvAyaNa mahArisI / pArAsare dagaM bhoccA, bIyANi hariyANi ya / / ete puvvaM mahApurisA, AhitA iha sammatA / bhoccA bIodagaM siddhA, iti meyamaNussuyaM / / tattha maMdA visIaMti, vAhacchinnA va gaddabhA / piTThato parisapaMti, piTThasappI ya saMbhame / / - sUtratAne (2-3-4/2-1) ahIM vRttikAre A mujaba artha karyo che - paramArthane nahIM jANanArA evA keTalAka A mujaba kahe che ke - jemaNe pUrve tapa tapyuM hatuM, evA paMcAgnitapavizeSa karanArA zItodaka, kaMdamULa, phaLa vagerenA upabhogathI siddhi pAmyA hatAM. garvopaniSad - AvuM vacana sAMbhaLIne tene sAcuM mAnIne ajJa jIva saMyamamAM zithila thAya che. athavA zItodaka (kAcA pANI) no upabhoga karavAmAM magna thAya che. paNa te bicArA evo vicAra nathI karatAM ke teone tApasAdinA vratane pALatAM koIka jAtismaraNa vagere jJAnathI samyagdarzana pragaTa thayuM hatuM. prAvayanika bhAvasaMyamano temaNe svIkAra karyo hato ane jJAnAvaraNIyAdi karmono kSaya karIne bhAratayakavartI vagerenI jema mukti meLavI hatI. zItodakanA paribhogathI siddhi meLavI na hatI. IIII vaLI keTalAka kutIrthiko athavA zithilAcArI jaina sAdhuo mahAtmAone chetaravA mATe ema kahe che ke - vaidehI nami rAjA azanAdinuM bhojana karyA vinA siddhi pAmyA ane rAmaputra rAjarSi AhArAdine bhogavatAM ja siddhi pAmyA. tathA bAhuka zItodakAdino paribhoga karIne ane nArAyaNa nAmanA maharSi prAsukajaLanA paribhogathI siddha thayAM. ll vaLI Asila nAmanA maharSi tathA devila, dvaipAyana ane pArAzara vagere zItodaka-bIja-haritAdi (lIlotarI) nA paribhogathI ja siddha thayA tema saMbhaLAya che. llll. A ja maharSio pUrvakALe prakhyAta mahApuruSo hatAM, rAjarSi hovAthI prasiddha thayA hatAM. ane ahIM Ahata pravacanamAM paNa RSibhASita vageremAM sammata che, A rIte kutIrthiko ke svargIya zithilAcArIoe kahyuM, ke A badhA bIja-kAyuM pANI vagerene bhogavIne siddha thayA e mArA vaDe mahAbhArata vagere purANamAM zravaNa karAyuM che. llwaa. A rIte kuzrutino upasarga thAya tyAre ajJa jIvo saMyamamAM viSAda pAme che. paNa te ajJa jIvo A jANatA nathI ke jemanuM siddhigamana thayuM, teone koI nimittathI jAtismaraNa vagere
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja- traviSitAni - 9. jJAna thayuM ane samyajJAna ane samyakyAritra meLavIne ja valkalagIrI vagerenI jema teo mokSe gayA hatAM. sarvaviratinA pariNAmarUpa bhAvaliMga vinA to kyAreya paNa jIvahiMsArU5 zItodaka-bIja vagerenA paribhogathI karmakSaya na thaI zake. ahIM daSTAnta ApatAM kahe che ke jema bhAra vahana karatAM bhAMgI paDelA gadheDA paDI jAya che. tenI jema viSAda pAme che arthAt saMyamabhArane choDIne zithilAcArI thAya che. athavA to jema agni vagerenA upadravamAM jeo gamana karatAM aTakI jAya che, pAchA phare che, AgaLa jatAM nathI. vaLI agni vagerenA upadravamAM ja vinAza pAme che. ema te zithilAcArIo paNa mokSa prati pravRta thavA chatAM paNa mokSa tarapha gati karatAM nathI, paNa saMsAramAM ja anaMta kALa sudhI rahe che. pAna zrIsUtrakRtAMgasUtranA uparokta vacanothI prastuta praznanuM paripUrNapaNe samAdhAna thayA vinA rahetuM nathI. zrItattvAdhigamasUtranA svopajJabhASyamAM paNa A ja rIte prastuta samAdhAna prApta thAya che - liGge punaranyo vikalpa ucyate / drvylinggbhaavlinggmlinggmiti| pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAliGgaH sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyasya bhAvaliGgaM prati svaliGge sidhyati / dravyaliGgaM trividhaM svaliGgamanyaliGgaM gRhiliGgamiti tatpratibhAjyam / sarvastu bhAvaliGgaM prAptaH sidhyati / - tatvArthasUtre 190-7|ii mAdhyam // arthAt strI-puruSa-napuMsaka A traNe liMge mokSamAM jaI zake che. e to kahyuM have liMgaviSayaka anya vikalpa kahevAya che. (1) dravyaliMga - bAhyaveSa, (2) bhAvaliMga - sarvavirati pariNAma - cAritra (3) aliMga - zuddhaAtmasvarUpa. 10 ArSopaniSad - ahIM pratyutpannabhAvaprajJApanIya nathI eTale siddha thavAnI vartamAna kSaNano vicAra karIe to aliMga siddha thAya che. arthAta je samaye siddha thAya te samaye zarIra ja na hovAthI bAhyaveSa hoto nathI, mATe dravyaliMga saMbhavatuM nathI. ane karmono kSaya kare e cAritra e AvA svarUpanuM cAritra paNa hotuM nathI. kAraNa ke karmono kSaya thaI cUkyo che. mATe cAritra mAnIe to tenuM phaLa zuM maLaze ? mATe varittAvAra varitta - A lakSaNavALuM cAritra na hovAthI bhAvaliMga paNa nathI. mATe aliMgapaNe siddha thAya che ema kahevAya che. pUrvabhAvaprajJApanIya naye bhAvaliMga prati svaliMgamAM siddha thAya che. arthAt jinapravacanapratipAdita sarvavirati - pariNAmane prApta karIne ja siddha thAya che. dravyaliMga traNa prakAranuM che. (1) svaliMga - jaina sAdhuno veSa (2) abhyaliMga - parivrAjaka, tApasAdino veSa (3) gRhiliMga - gRhasthaveSa. ahIM bhajanA hoya che. arthAt siddha thanAro AtmA siddhinI pUrve A traNa liMgamAMthI koI paNa liMgamAM hoI zake che. jema ke navatatva prakaraNamAM kahyuM che - frdaktisiddha marado, vava*d vIra ya ennatAmi sAdu satAsiddhA - bharata cakravarti gRhasthaliMge siddha thayA, valkalagIrI anyaliMge siddha thayA ane jaMbUsvAmI vagere sAdhu svaliMge siddha thayA. paNa A sarve bhAvaliMga sarvavirati pariNAmane pAmIne ja mokSe jAya che. parivAka thaIne mokSe gayA, eno artha e nathI ke parivrAjakapaNuM, kaMdamULabhojana vagerenA kAraNe temanI mukti thaI, A to samyagdarzana ane cAritranI prApti pUrve temanI je avasthA hatI teno vyapadezamAtra
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ traNamASitAni ii che. jo jIvahiMsAthI mukti thaI zake to to sarva jIvono mokSa thaI jAya, daDhapahArI jevA strIhatyA, bhRNahatyA vagere mahApApo karIne mokSe gayA hatAM. AvuM koI kahe to ApaNe zuM samajazuM ? pApo karIne paNa teno tIva pazcAtApa, AlocanA, prAyazcitta karIne cAritranI ugra sAdhanA karIne mokSe gayA hatAM. mokSanuM kAraNa to cAritra ja hatuM. pApo nahIM. A rIte prastutamAM paNa samajavuM joIe. vaLI pratyekabuddhatvanI prApti thayA bAda paNa pUrvAvasthAnI apekSAe parivrAjaka, buddha vagere vyapadeza thAya, temAM kazuM ja aghaTita nathI. zAMtacite uparokta tatvano vicAra karIe, to aneka zaMkAonA samAdhAna thavA sAthe hadayamAM jinazAsana pratyeno ahobhAva ullasita thayA vinA na rahe. syAdvAdadarzana pratye aMtara jhukI gayA vinA na rahe. samatArasanA jharaNA vahetAM thayA vinA na rahe. jo bhAvaliMga hAjara che, to dravyaliMgano Agraha rAkhavo - tenA nAme vera ne matsara karavA e anucita che. pUjya upAdhyAyajI mahArAje kahyuM che - bhAvaliGga hi mokSAGga, dravyaliGgamakAraNam / dravyaM nAtyantikaM yasmAn, nApyekAntikamiSyate / / - adhyAtmaNare 8-84nI liMgaprAbhRtamAM kahyuM che - dhammeNa hoi liMgaM, Na liMgamatteNa dhammasaMpattI / jANehi bhAvadhammaM, kiM te liMgeNa kAyavo ? / / 2 / / bhAvapAbhUtamAM kahyuM che - bhAvo hi paDhamaliMgaM, Na davvaliMgaM ca jANa paramatthaM / bhAvo kAraNabhUdo, guNadosANaM jiNA biti / / 2 / / - ApaniSad -(c)S samAdhizatakamAM kahyuM che - liGga dehAzritaM dRSTaM deha evAtmano bhavaH / na mucyate bhavAttasmAt te ye liGgakRtAgrahAH / / samayasAramAM kahyuM che - Na vi esa mokkhamaggo pAsaMDIgihimayANi liMgANi / daMsaNaNANacarittANi mokkhamaggaM jiNA biti / / 410 / / samayasAranI AtmakhyAti nAmanI TIkAmAM kahyuM che - na khalu dravyaliGgaM mokSamArgaH, zarIrazrata sata padravyavA darzanajJAnacAritrANyeva mokSamArgaH, AtmAzritatve sati svadravyatvAt / / uparokta sarvavacano liMgasaMbaMdhI anekAntavAdanI udghoSaNA kare che. uttarAdhyayana sUramAM eka prasaMganuM nirUpaNa che. jemAM eka mahAtmA yajJamAM gocarI vahoravA jAya che. yajamAna kahe che ke huM to brAhmaNane dAna ApIza. ane tyAre mahAtmA tene pratibodha karavA mATe bhAvabrAhamaNanuM hadayaMgama varNana kare che. brAhmaNa-jAti-veSarUpI dravyaliMgano yajamAnano je Agraha hato e tenAthI ogaLI jAya che. ane te yAtrino svIkAra kare che. (uttarAdhyayana sUjha, adhyayana-25). A ja muddo laIne pUjya upAdhyAyajI mahArAje adhyAtmasAra Adi graMthomAM digaMbarone paNa hitazikSA pharamAvI che - yathAjAtadazAliga - mAdavyabhicAri cet ? / vipakSabAdhakAbhAvAt, taddhetutve tu kA pramA? / / tyAdri - adhyAtmisAre 28/18-68. pUjya haribhadrasUri mahArAjAe dharmasaMgrahaNI nAmanA graMthamAM digaMbarone mArmika Takora karI che -
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vaivibhASitAni - - 13 micchatte annANe aviratibhAve ya aparicattammi / vatthassa pariccAto paraloge kaM guNaM kuNai ? ||1074 / / A rIte zvetAMbarIya graMthomAM to yathAvAtAdi liMganA abhinivezanuM khaMDana karyuM ja che, digaMbarIya graMthomAM paNa tenuM kaDaka zabdomAM khaMDana karavAmAM AvyuM che. bhAvaprAbhUtanA A zabdo juo jANahi bhAvaM paDhamaM kiM te liMgeNa bhAvarahieNa / paMthiya siva puripaMthaM jiNauvai8 payatteNa / / 6 / / Naggo pAvai dukkhaM Naggo saMsArasAgare bhamati / Naggo Na lahai bohiM jiNabhAvaNavajjio suiraM / / 68 / / liMganA abhinivezathI mukta thayelA, sarvatra samadaSTi dharAvatA, syAdvAda - sudhAnuM pAna karatAM mahAtmAono udgAra to e ja hoya ke cAhe koI paNa liMga hoya, jo hRdayamAM samatArasanA jharaNA vahI rahyA che, to mukti sunizcita che. pUjya haribhadrasUri mahArAjA pharamAve che - seyaMbaro ya AsaMbaro ya buddho ya ahava aNNo vA / samabhAvabhAviyappA, lahei mokkhaM Na saMdeho / / - avadhapraznarane rUA. yogasAra prakaraNamAM prAcIna paramarSie kahyuM che ke mAro dharma sAco ke tAro eno vivAda zuM karo cho ? jyAM samatA che tyAM zuddha dharma che. jo samatA na hoya, to sva ke para koI zuddha nathI - yatra sAmyaM sa tatraiva kimAtmaparacintayA ? / jAnIta tadvinA haMho ! nAtmano na parasya ca / / 82 / / uparokta samagra prabaMdha ekAntavAda, matsara ane abhinivezAdi doSonA nirAkaraNa mATe che. AnAthI koI ema na samajI le ke mahAtmAo, jainetara pAkhaMDIo ane gRhastho badhA sarakhA ja che. kAraNa ke anyaliMgasiddha ane gRhiliMgasiddha atyad alA hoya 14 - nArkoniSad - che. AzvaryabhUta hoya che. moTA bhAganA siddho to svaliMgasiddha ja hoya che. kAraNa ke A ja rAjamArga che. anyaliMgo ke gRhiliMga paNa jJAnotpatti to bhAvaliMganI prApti thayA bAda ja thAya che. bharatacakravartine kevaLajJAna thayuM, tyAre IndrAdi devo AvyA paNa vaMdana to tyAre ja karyuM jyAre temaNe liMga(veSa)nuM grahaNa karyuM. A ja rIte pratyekabuddhonA viSayamAM paNa samajavuM joIe. paMcakAbhASyamAM kahyuM che ke - daTTaNa davaliMgaM kuvvaMte tANi iMdamAdI vi / liMgaMmi avijjate Na Najjati esa virao tti / / patteya buddho jAva, gihiliMgI ahava annaliMgIsu / devA vi tA Na pUe, mA pujja hohiti kuliMga / / Indra vagere paNa dravyaliMgane joIne ja vaMdanAdi kare che. kAraNa ke jyAM sudhI sarvaviratigharano veSa vidyamAna na hoya, tyAM sudhI A AtmA virata che, evuM jaNAtuM nathI. pratyekabuddha paNa jyAM sudhI gRhiliMgamAM ke anyaliMgamAM hoya tyAM sudhI devo paNa temane vaMdanAdi karatAM nathI. kAraNa ke teo vicAre che ke je ame gRhasthaveSamAM ke tApasAdinA veSamAM rahelA pratyekabuddhane pUjazuM to loko amAruM AlaMbana laIne kuliMgane pUjatAM thaI jaze. kAraNa ke chaghasyo samAnaveSamAM rahelA pratyekabuddha maharSi ane mithyAtvI ke avirata vacceno bheda jANI zakatAM nathI. mATe jeo mAtra samabhAva nA gANA gAIne liMgano apalApa kare che - maniveSane nirarthaka kahe che, teoe paNa aneka nayothI prastuta sAkSIonA gaMbhIra tAtparyano parAmarza karavo joIe. uttarAdhyayana sUtramAM gautamasvAmi ane kezIsvAminA saMvAdamAM liMganuM mahattva batAvatA kahyuM che ke -
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni - paccayatthaM ca logassa nANAvihavigappaNaM / jattatthaM gahaNatthaM ca loge liMgapaoyaNaM / / 23-32 / / A sarvaviratidharo che evI lokone zraddhA thAya pratIti thAya, te mATe liMganuM prayojana che. jo sarvaviratidharo niyataveSarUpa liMganuM dhAraNa na kare to pachI viDaMbako vagere paNa yatheSTa veSa laIne loko potAno satkAra kare te mATe "ame viratidhara chIe" ema kahI de. ane pachI to je kharA viratidhara che, temanAmAM paNa lokone "A viratidharo che", evo vizvAsa na rahe. A kAraNathI varSAkalpAdi aneka prakAranI upadhinuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. e upadhi - upakaraNo viratigharamAM ja saMbhave, mATe A viratidhara ja che evo lokone vizvAsa thAya che. vaLI yAtrA = saMyamanirvAha mATe liMganuM prayojana che. jo varSAkalpa vagere na hoya to varasAda vageremAM saMyamavirAdhanA ja thAya. tathA grahaNa = jJAna mATe liMga upayogI che. arthAt kyAreka koI kAraNathI cittaviplava thAya tyAre paNa veSa dvArA te jIvane jJAna thAya ke "huM saMyata chuM" AthI paNa liMganuM prayojana che. upadezamALAmAM kahyuM che ke dhammaM rakkhar3a veso, saMkar3a veseNa dikkhiomi ahaM / 3mmona paData rajjur3a rAyA naLavA na ArA - 15 veSa dharmanI rakSA kare che. veSathI akArya karatA bhaya pAme che ke huM to dIkSita chuM, mArAthI AvuM zI rIte thaI zake ? ane A rIte jema rAjA rASTranI rakSA kare, tema veSa unmArge jatA AtmAnuM rakSaNa kare che. A ja kAraNosara koI sAdhu gRhiliMgane ke anyaliMgane dhAraNa kare to tene mUlaprAyazcitta ApavAmAM Ave che, hA, duSTa rAjA vagere puSTAlaMbanathI gRhiliMgAdi dhAraNa kare to te zuddha che. 16 ArSopaniSad -GR - paMcakalpabhASyapUrNimAM kahyuM che nikkAraNe gihatthaliMgaM annatitthiyaliMgaM vA karei mUlaM / o biyapa kAraNajAe rAyaduTTamAIhiM gihiliMgamannaliMgaM vA kareMto muddo / A vidhAnothI paNa svaliMga (muniveSa)nI mahattA siddha thayA vinA rahetI nathI. prastuta sUtranA pratyekabuddhamaharSionA nAmazravaNa mAtrathI tathA Adhunika vicArakonI kalpanAothI koI sva-paranuM ahita na karI bese te mATe aneka dRSTikoNothI prastuta viSayono vistAra karyo che, je asthAne nahIM gaNAya. RSibhASitanI bhItaramAM aneka viSayo para mArmika - sacoTa ane hRdayaMgama upadeza e RSibhASitasUtranI AgavI vizeSatA che. mahAvrato, karma, kaSAyatyAga, viSayAsakti tyAga, samarpaNa, samatA, lokaiSaNA, bhikSAcaryA, duHkhavipAka, puNya ane pApanA phaLa, Aryatva, nAstikatAnirAkaraNa, jJAnamAhAtmya, bhAvabrAhmaNatA, zuddha AcAra, lokasvarUpa, AdhyAtmika kRSi, upasargasahana, puNyAnubaMdhi puNya, IcchAnirodha, jinAjJAmAhAtmya, gAravatyAga Adi aneka viSayo para ahIM je nirUpaNa thayuM che e vAMcana karatAM kharekhara amRtanA ghuMTaDA utAratAM hoIe evo anubhava thAya che. romarAjI vikasvara thayA vinA rahetI nathI. vairAgyanA upadezanuM zravaNa karatA viSayo para dhikkAra chUTI gayA vinA raheto nathI. duHkhavipAkanuM avagAhana karatAM dhrujArI chUTI jAya che. adhyAtmanA prazAnta mahAsAgaramAM garakAva thaIe eTale bahAra AvavAnuM mana thatuM nathI. dunyavI AzaMsAo ogaLI gayA vinA rahetI nathI. A to mAtra anubhavagamya vAstavikatA che. prastuta sUtranA samyak adhyayanathI teno sAkSAtkAra thaIne ja raheze. dhanya che e
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 - Re-RSibhASitAni 17 pratyekabuddhamaharSione, ke jeo ApaNA jevA jIvo mATe Avo khajAno mUkIne gayA. muktie jatAM jatAM ApaNA mATe muktinI keDI kaMDAratA gayAM. temanA upakAranI koI sImA nathI. ane hajI AgaLa vadhIne kahuM to ApaNe paNa dhanya chIe, ke ApaNane A khajAnAnI prApti thaI. caramazarIrI, emAM paNa pratyekabuddhamaharSioe Apelo upadeza, emAM paNa zrIneminAthaprabhunA zAsananA 20 pratyekabuddho, zrI pArzvanAthaprabhunA zAsananA 15 pratyekabuddho ane zrImahAvIrasvAminA zAsananA 10 pratyekabuddho Ama kula 45-45 pratyekabuddhonA vacanAmRtonI prApti thaI. vaLI zrI neminAtha bhagavAnanA kALano vicAra karIe to A sUtrano amuka aMza lagabhaga 86ooo varSa prAcIna siddha thAya che. prastuta sUtra anya Agamo-zAstronI apekSAe alpaprasiddha jarUra che. paNa tenA adhyayana vinA adabhuta vacanAmRtothI vaMcita rahevAya che, e nizcita che. zrIRSibhASitasUtrano aneka AgamAdi zAomAM je ullekha thayo che. tenAthI paNa tenuM mahattva siddha thayA vinA rahetuM nathI. pAkSikasUTamAM kAlika zrutanA AlApakamAM paMcama nAma RSibhASita (IsibhAsiyAIM) sUtranuM Ave che, e to suprasiddha che. RiSibhASita (ITibhATiyA) mRgano ( vividha eleomai Bedy coyAlIsaM ajjhayaNA isibhAsiyA diyalogacuyAbhAsiyA paNNattA / - samavAyAGgasUtre 44 samavAya / catuzcatvAriMzat 'isibhAsiya'tti RSibhASitAdhyayanAni kAlikazrutavizeSabhUtAni / diyalogacuyAbhAsiya tti devalokacyutaiH RSibhUtairAbhASitAni devalokacyutAbhASitAni / kvacit pAThaH - devaloyacuyANaM isINaM coyAlIsaM isibhAsiya'jjhayaNA paNNattA / - samavAyAGgasUtravRttiH / ArSopaniSad - namo tesiM khamAsamaNANaM jehiM imaM vAiaM aMgabAhiraM kAliaM bhagavaMtaM / taM jahA-uttarajjhayaNAI dasAo kappo vavahAro isibhAsiyAI nisIha mahAnisIhaM0 - zrIpAkSikasUtre / isibhAsiyAI ti iha RSayaH pratyekabuddhasAdhavaH, te cAtra neminAthatIrthavartino nAradAdayo viMzatiH, pArzvanAthatIrthavartinaH paJcadaza, varddhamAnasvAmitIrthavartino daza grAhyAH, tairbhASitAni paJcacatvAriMzatsaMGkhyAnyadhyayanAni zravaNAdyadhikAravanti RSibhASitAni / - pAkSikasUtravRttiH / aGgabAhyamanekavidham, tadyathA - sAmAyikaM caturviMzatistavo vandanaM pratikramaNaM kAyavyutsargaH pratyAkhyAnaM dazavaikAlikaM uttarAdhyAyA dazAH kalpavyavahArau nizIthamRSibhASitAnyevamAdi / - tattvArthabhASye 1-20 / kAliyasuyaM ca isibhAsiyAI taio ya sUrapaNNattI / savvo ya diTThivAo cautthao hoI aNuogo / / - AvazyakabhASye 124 / tathA RSibhASitAni uttarAdhyayanAdIni tRtIyazca kAlAnuyogaH / - AvazyakahAribhadrIyavRttau (pR.206) Avassagassa dasakAliassa taha uttarajjhamAyAre / sUyagaDe nijjutti vucchAmi tahA dasANaM ca / / kappassa ya nijjattiM vavahArasseva paramaniuNassa / sUriapaNNattIe vucchaM isibhAsiANaM ca / / - Avazyakaniyuktau 8485 / tathA sUryaprajJapteH vakSye, RSibhASitAnAM ca devendrastavAdInAM niyuktim / - AvazyakahAribhadrIyavRttau (pR.41) (vartamAnamAM RSibhASita-niryukti prApta thatI nathI.) se kiM taM kAliaM ? kAliaM aNegavihaM paNNattaM, taM jahAuttarajjhayaNAI dasAo kappo vavahAro nisIhaM mahAnisIha isibhAsiyAI 0 - nandIsUtre 137 / isibhAsiyAI paNayAlisaM ajjhayaNAI kAliyAI, tesu diNa 45 niviehiM aNAgADhajogo / aNNe bhaNaMti uttarajjhayaNesu ceva eyAI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9- vibhASitAni - 19. aMtamavaMta | - vidhimAIprapa .68 | deviMdatthayamAI paiNNagA hoMti igiganivieNa / isibhAsiya ajjhayaNA AyaMbilakAlatigasajjhA / / kesiMci mae aMtabbhavaMti eyAI uttarajjhayaNe / paNayAlIsa diNehiM kesi vi jogo aNAgADho / / - vidhimArgaprapA pR.62 | TvThThAvA TRUsA Trasa galphayaTI SUUUttA, taM nahI - 3vamA, saMsthA, isibhAsiyAI0 - sthAnAGgasUtre dasaTThANaM / (ahIM ThANAMgasUtramAM RSibhASitano sUtrarUpe nahIM paNa praznavyAkaraNa sUtranA adhyayana tarIke nirdeza karyo che. praznavyAkaraNasUtranuM te svarUpa vartamAnamAM prApta thatuM nathI. mATe te adhyayana RSibhASitasUtra ja che ke bhinna che, e jANI zakAtuM nathI.) nArayarisipAmukkhe vIsaM sirineminAhatitthammi / pannarasa pAsatitthe, dasa sirivIrassa titthammi / / patteyabuddhasAhU namimo je bhAsiuM sivaM pattA / paNayAlIsaM isibhAsiyAI ajjhayaNapavarAI / / - RSimaNDalaprakaraNe 44-4, I. taha vi ya koi attho uppajjai tammi samayammi / pubbabhaNio aNumao ya hoi isibhAsiesu jahA / / - sUtrakRtAGganiryuktau 189 / uparokta zAyapAThothI siddha thAya che ke uttarAdhyayana Adi sUtronI jema RSibhASita sUtra paNa eka AgamasUtra che. zramaNasaMghamAM dIrghakALa sudhI yogodrahanapUrvaka tenA paThana-pAThananI pravRtti cAlu rahI hatI. vaLI zrIbhadrabAhusvAmie vizALa Agama sAhityamAMthI 10 Agamo para niryukti racavAnI pratijJA karI ane te 10 mAMthI eka RSibhASita sUtra hatuM, eTaluM paNa prastuta sUtra para ahobhAvano ullAsa karAvavA paryApta che. prastuta sUtramAM atisaMkSiptarUpe atidiSTa karelA kathAnako, dareka pratyekabuddha maharSionA caritro e niryuktimAM haze evI sahaja kalAnA thAya che. zrutakevalIe karelI pratijJA vitatha - sarvopaniSad - S to na saMbhave mATe ApaNe e niryuktithI vaMcita rahI gayA ema ja mAnavuM paDe. paNa A sUtranI ApaNane prApti thaI e paNa ochA AnaMdanI vAta nathI ! - ArSopaniSanuM ucthAna khivAndI (rAjasthAna) mukAme sthiratA hatI. divasa hato jeTha (1) suda 7 - 2013. A divase RSibhASita sUtranuM adhyayana pUrNa thayuM. adhyAtmadhArAthI aMtara plAvita jarUra thayuM, hRdayasparzI sUktiothI mana prabhAvita jarUra thayuM. paNa chatAM ya asaMtoSa hato. keTalIka sUktione DAyarImAM TapakAvIne aMte noMdha karI ke, 'RSibhASita sUtrane yogya AlaMbana sAthe pharI vAMcavuM bAkI che." asaMtoSanA be kAraNa hatA. eka to mudrita prakAzana azuddhipUrNa hatuM ane bIjuM kliSTa sthAnomAM vyAkhyAnI sahAya anivArya hatI. daramiyAna vihAro paNa cAlatAM rahyA ane abhyAvya graMthono svAdhyAya paNa cAlato rahyo. RSibhASita sUranuM koI yogya AlaMbana to prApta na thayuM paNa manamAM eka saMkalpa karyo ke mAre ja eka yogya AlaMbananI TIkArUpe zrIsaMghane bheTa dharavI. Aje be varSa pachI e saMkalA sAkAra thAya che. na ArSopaniSadgI kSarjanayAtrA 6 mudrita prakAzano ane 13 hastAdarzo dvArA RSibhASita sUtranuM saMzodhana ane Agamo, AgamonI vRttio, aneka prakAranA koSo tathA vividha zAstronA sathavAre vRttisarjana. A kArya karatAM karatAM navAMgIvRttikAra zrI abhayadevasUri mahArAjAnuM vacana yAda AvI gayuM. ajJA vayaM zAsvamidaM gabhIraM prAyo'sya kUTAni ca pustkaani| - praznoverAvRttiH (9.8)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - 21 temaNe potAnI paristhitino citAra ApatA kahyuM che ke, huM TIkA lakhavA to beTho, paNa mane temAM traNa vastu bAdhaka che. (1) huM ajJa chuM. (2) A zAstra gaMbhIra che. (3) A zAstranA pustako azuddhi bharapUra che. mArI bAbatamAM prathama muddo to siddha ja che, dvitIya muddo paNa samajI zakAya ema che. tRtIya muddA para thoDo prakAza pADavA IcchuM chuM. zrIRSibhASitasUtranuM prAyaH sau prathama mudrita prakAzana vi.saM. 1983 mAM ratalAmanI zrI RSabhadevajI kezarImalajInI peDhI dvArA thayuM. zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa dvArA vi.saM. 205o mAM tenuM punarmudraNa thayuM che. jemAMthI meM sau prathama prastuta sUtranuM adhyayana karyuM hatuM.(T) I.sa. 1942 mAM jarmanImAM goriMjino dvArA prathama khaMDa rUpe RSibhASitasUtra prakAzita thayuM.jenA saMpAdaka DaoN. vAghera zubiMga hatA. teno bIjo khaMDa DaoN. vAi spIkara dvArA saMpAdita-prakAzita thayelo che. bIjA khaMDamAM prastuta sUtranI TIkA ApI che. banne khaMDamAM mULasUtra ane TIkA romana lipImAM Apela che. A prakAzananuM aMgrejI ane nAgarIlipimAM prakAzana zrI lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira - amadAvAda taraphathI I.sa. 1974 mAM thayuM hatuM. (4) jo ke emAM "TIkA" evo nirdeza karyo che. paNa te chAyAprAyaH ja che. ane te paNa apUrNa che. tethI ene kharI rIte TIkA na kahI zakAya. anya prakAzana zrIsudharmAjJAnamaMdira - muMbaI taraphathI I.sa. 1963 mAM prakAzita thayuM che. (4) jenA saMpAdaka paM. manoharamunijI "zAjhI "sAhityaratna" che. eka prakAzana prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura dvArA I.sa. 1988mAM prakAzita che. (ta) jenA saMpAdaka mahopAdhyAyazrI vinayasAgarajI che. aMtima baMne prakAzano sAnuvAda che. 1, mudrita prakAzanone paNa (7) vagere saMjJA ApIne temanA paNa pAThAMtarono samAveza karyo che. 22. ArSopaniSad - zrI mahAvIra jaina vidyAlaya taraphathI I.sa. 1984 mAM prakIrNakasUtrono prathama bhAga prakAzita thayo che. temAM paNa RSibhASitasUjha samAviSTa che. (9) jenA saMpAdaka paM. amRtalAla bhojaka che. ane sauthI aMtima prakAzana I.sa. 1998 mAM prAkRta graMtha pariSada taraphathI prakAzita thayuM. je RSibhASita sUtrano prAkRta-saMskRta zabdakoSa che. (4) jenA saMpAdaka che Do. ke.Ara. candra. A rIte RSibhASitasUtra para aneka mudrita sAdhano hovA chatAM saMzodhananI AvazyakatA UbhI ja hatI. kAraNa ke moTA bhAganA prakAzanomAM jarmana prakAzananuM anukaraNa thayuM hatuM. A prakAzanamAM pATha saMpAdanamAM hastapratono upayoga thayo hato. e vAta sAcI, paNa jyAM jyAM saMpAdakazrI hastAdarzanA pAThanI saMgati na karI zakyA tyAM tyAM temaNe kalpita pATha mUkI dIdhA, koI paNa vidvAna temanA mULa pATha ane pAThAntaronI prastuta prakAzana sAthe tulanA karaze to A vastu nizcitarUpe jaNAyA vinA nahI rahe. hajI eka muzkelI e thaI ke kalpita pAThone kAuMsamAM na mukatA saLaMga pAThamAM ja mUkyAM che. hastAdarzano pATha asaMgata na hoya to paNa tene yathAvatuM mUkIne kalpita pATha kAuMsamAM ja mukavo ucita hato. jyAre ahIM evuM paNa banyuM che ke hastAdarzano pATha saMgata hovA chatAM tene pAThAntara tarIke TippaNamAM mukI mULapAThamAM asaMgata evo kalpita pATha mukyo che. ane AvA paNa aneka sthaLo che. AvuM thavAmAM ucita arthaghaTana ane saMgati mATe jarUrI jJAnano abhAva ja kAraNabhUta hoI zake. paNa ajJatAne svIkArI "tatva bahuzrutagamyam" evuM valaNa rAkhavAne badale jyAre sUtrakAranI bhUlo kADhavAmAM Ave, tyAre hada thAya che. jarmana prakAzanamAM je saMskRta chAyA che - "temAM A aMza nirarthaka che." "A ahIMthI apAya (kADhI nAMkhavA yogya) che." evA aneka TIkA TIpaNo maLe che.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vaivibhASitAni - 23 saMpAdakano nirdeza lahiyAnI kSati pratye paNa hoI zake. paNa jyAM potAnI ja kSati che. tyAM nizcayapUrvakanI sudhArA karavAnI ceSTA atyaMta anucita Thare che. kyAMka kyAMka be zlokonA pUrvArdha ke uttarAnA aMtarvinimaya (adalI badalI) karIne arthasaMgati karavA paNa temaNe prayatna karyo che. to kyAMka eka zlokamAM paNa be svataMtra vAkyo hoya temAM vAkyacanAne atyaMta kSati pahoMcADIne duHsvIkArya bane e rIte aMzonA aMtarvinimaya paNa karyA che. A paristhitimAM ucita arthaghaTananI zakyatA keTalI rahe ? te vidvAno sArI rIte samajI zake che. ane jyAre pacAvartI prakAzanomAM moTA bhAge tenuM ja anukaraNa thayuM che, tyAre barAbara evo ghATa ghaDAyo che ke je vidyArthIe parIkSAmAM khoTA javAbo lakhyA hoya, temAMthI koI bIjo vidyArthI kopI kare, A kAraNe paNa upalabhyamAna anuvAdo A sUtranA tAtparyane pAmavAnA saMpUrNa sAdhana banI zakyA nathI. jo ke paM. zrI amRtalAla bhojake keTalAka sthaLoe madhyasthapaNe pATha saMpAdita karavA prayatna karyo che. paNa jyAM teo hastAdarzanA pAThanI saMgati na karI zakyAM, tyAM temaNe paNa zubiMganA (prAya:) kalpita pAThanuM anukaraNa karyuM che. ane evA paNa saMkhyAbaMdha sthaLo che. prastuta prakAzananA pAThabhedonuM nirIkSaNa karazo eTale khyAla Avaze ke evA DhagalAbaMdha sthaLo che ke jyAM sarva mudrita-prakAzanomAM alaga pATha che, ane sarva hastAdarzomAM alaga pATha che. tAtparya spaSTa 24 ArSopaniSad - anucita aMtarvinimaya ane azuddhiothI A AgamasUtra lAMbo samaya sudhI visaMsthala dazAmAM paDI rahyuM. vidvAna mahAtmAo paNa tenuM saMpUrNa adhyayana na karI zakyAM. tenI vyathAthI e paristhitino citAra mAtra raju karyo che. eka mahAvidvAna AcArya bhagavaMte paNa mane kahyuM hatuM ke "meM RSibhASita sUtra vAMcyuM hatuM. paNa mane emAM khabara na paDI." keTaloka aMza duruha che e vAta sAcI paNa azuddhione kAraNe paNa A sUtranI durhatA vadhI gaI che. e vAta paNa nakArI zakAya tevI nathI. prastuta prakAzanamAM 13 hastAdarthono upayoga karavA sAthe saMzodhana karavAmAM AvyuM che. mAtra hastAdarthono pATha laIne AgaLa cAlavAnuM na hatuM. sAthe prakaraNa, tAtparya Adine anurUpa arthaghaTana karatI TIkAnuM paNa sarjana karavAnuM hatuM. anekAneka sthaLoe jANe agniparIkSA thaI, tIva parizrama paNa karyo. aneka koSo ane vyAkaraNa graMthone uthalAvyA. paryApta mAnasika vyAyAma karyo. jANe pratyekabuddha maharSio mane sahAya karatAM gayA, ane saMzodhana tathA sarjana pragati karatuM rahyuM. RSibhASitasUtramAM evA paNa adhyAyo che ke jenA padArtha uttarAdhyayanasUtra, sUtrakRtAMgasUjha, sthAnAMgasUma, bhagavatIsUtra, jJAtAdharmakathAsUtra Adi AgamomAM upalabdha thAya che, aneka sthAnomAM to zAbdika sAmya paNa che. AvA sthAnomAM te te AgamonI vRttine AdhAre te te zabdanI vyAkhyA karI che. je zabda Agamika che, prAcIna TIkAkAra maharSioe teno je artha karyo che, gItArtha paraMparAe je arthano aMgIkAra karyo che, te arthane ahIM yathAvat prastuta karyo che. - je je pratyekabuddha maharSionA caritro upalabdha thaI zakyA temanA saMkSipta caritrono paNa TIkAmAM samAveza karyo che. A rIte saMzodhana ane sarjananuM kArya saMpanna thayuM. chatAM paNa chaghasthatA, maMdabuddhi, Adine kAraNe temAM kSatio thaI ja haze, jeno nirdeza karavA mATe bahuzrutone mArI namra prArthanA che. uparokta sarva prakAzanonA saMpAdakoe ghaNA parizramapUrvaka saMpAdana karyuM haze. ahIM koIne aAjJa kahevAno Azaya nathI. eka AgamasUtranA adhyayana-adhyApanamAM ochA thatA aMze upayogI sAdhana ApavA dvArA tenA adhikArI zramaNavargane teo sahAyabhUta thayA che. temAM koI zaMkA nathI. paNa anukaraNa, ajJAna, asad arthaghaTana,
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 nara-RSibhASitAni - have saMzodhanamAM upayukta thayela hastAdarthono paricaya ApuM chuM. 26 - ArSopaniSad - enimeyonavadamaneyamevapazyati e asangkSati morayA saravanA vAvaratAyaMkARAremamAraaasaaraviruvayA bhAga viniyomAnA jatadapiyareniyamamA vAyanA banAyA niviliyo vAya karane kA jarivAnA PiARRORE nivedane vizlejamAniye sro vizvakamAranavare yAra sakarAtibinitA raciyo gAvisa se sahanakAyavATalavADare vidizA bedavirainsignatoranhidI emAzyAgamamita avayasArela kaviyojasansi saparivasatigAdA rAjavAyanavAdyAvara mAtama tihiba zo samemoyakasayakogadyaatainsyanIsaMgAleka rijalavira merotivi mArI paisnantpedied lalatapaautelievARI manivAsArezvaranAgaand Sano aizavivivArazakamAti bAno parenusAra pAvateviSAvirasakala DasmenejarasanikAya sumebasaleko madhya mahArabAramAMEnaaaaabAhamaNa sAmamaganeviti mAnine banA jAne niskAriNIniyara vara manamAhavarate jaa kee jaaN krn dee naaN tee uhnaaN dii hai atee aapnnee saaree vaar vidhi dees vhai| (Ta-zrI.siestaemayandrAyArya zAhira - pArasa 4L.. - SL.321, pra.. 15250, patra-14) amannmantrumentalopaane mamaegesdemnewlandamamutariangleon mantratimaanditaireratipaditiomountainsaamaanem infromoti gaaNamratamamimalonadatariwominsanthamsindianmammoti iranAPINARTetntowwraineraPROPRINewmantantrawinHeamsti maramanandrommanmamaritimantmulimmitamaan waraumigal (ka - zrIGi.SIRArt hebhayandrAyArtha zAnadara - pATa 4...- zrI vADI pAnAyano - Aist2 prati 1.9938 patra-17) Trinira m anufacmmacumoutomamminumathrasenel AnomumdantatomamtiwanatimaanematobannamTNERATUTTE SamjunkORAKinernatimaARIUARusselnirbhanalaysireenawathinairepeanskaya ANDowanlodiabetess o msalisimansiness Re al irewortCETOSULTINENERNRELIGNETEERIATCHESENATHRUMEAITamastPERICA FamiminatemamatathamunaraaRammarwaintaintaminamb h ogdel antonmammyawakhyamaparw w wITAREE arranslimmamGHWORatomerst a mperimageneracomprunICKE Taarahamdhanwariyardamom m aritmaIONERNERakone ShaletastaramhanimantrmbantonationairepertilbaumulalkotasbHRIES ImnamaHmare yAyAyAyAvayArakanAvAmagAvamadhyakAlamA nAmasAnimAyamarAgAra mAyAprazya yAnivAsanAadhmoyANakArAraNyamamArAthanakozamAyAmApavizAyAyAyAmasiyalAyata skAyadApAvisasamayAyAmApa mAyAmAmadhanakAyamAsikamatathersyANakAravadhAyanamaskasa madhyastyatiravamayakAmA vivisavAsayamavavAjinamanadAsavANAvidyAlayamApramabhayAya miriyAgabanAyAbAyapAsa mAyakIinangarelIsa vasAyAmamA macAyanI maayaamaagvaavaayaa| saravAvAdhAnamasAmavAdhirAjavirAjaviebalarApAviSayamAmavAsiyAMmareunmAnI sapanAyamacAmAmAmilAmAvAlayasanimiyAsisa pani vAyagAaaikAvadhimA niyAmira sAmasamayAyamayamA bhagavAyara bhayomAmAthimamA vimAnAsamamANa mibIyAkatipadepAsIbIe paoyAsikamAbhimAtApiyAmAsAmAna mAgAvAkayAmatalAzayamayI samAdhAnakAyaouturantomArasalamayasamavAyadA mArasalArivakAzamArazasvimasaMDakaranagaMmadhyamANamamayimamimArinamAyAmApakAlimamAyA yAmadAyasanAdiyAnaMda janaviSayamevAtIlAravizvavyAmAganiyamANamAmAnApAyanApAnAvanAmAvAsAkImAmAyAnana pATI.caNavasyevAvAmadevAlA kamAtmAgavAnImAbhimajayamA la vanamAmazAgamAvinimamInama: kAmavinamagAma maminikanamacAriyalavAmamayamA mAmA mAyamadhArAmacanamA bameghAlayabasAvAyala samacamAvAyamAna samayAvarivAramayamayanayAmAnAmA paramavibhAnilakAjaliyAvAnabhAnA (4 - zrI hemacandrAcArya jaina jJAnamaMdira, zrIsaMghano bhaMDAra kalamainenwiroe n weavyamaARSENormaabet a alotional So msuruaamanarmymarareMataramarati (kha - zrI.se.stGAza bhayadAyArtha zaER - pAzel 4....hema. pra.na. 10083, s.. 21 patra-13) 4....bha -.41, pra.naM. 752, patra-13) WORishimegsndsomethermaso mamerana HTestBEReseardaspusirasAvariyANaaland NamasumyAuanuhootanirautengRtharametest mAnAdreaRBHPun-doagemAravaNLODINONasamhoaahasoga sAlamARARURajaureuniKIRTELNORTONERatanAmatalataradhana emainAya EiRam cERIANDRENSURRAINRIBRAamaanaamaani Sheet AnanotirgamaRRYSERTAImanDATORanamaERAZRASidhatane manavera.baas t anhainnirusnanatramanadiatuulture mAmamaintenamedie g emunanagementiINS karabAravilApa yAvasilawaseeu tatesmarayadiatmenaari Manakamaturaanentiotam a somausarmanaameer auranoramanhDINTERRORImunawelintoucomumAREmainluphenaTROUNDA atraneparromanattelasantulitanamaAmeMana kAmaSATHEDABDewrevendanniasetuRATORRENOUSamacy madamAORRIGADEarlicant0 R RAIMARYovinagavitectur miyapapihantomone-itemateatimemorteeneaast Th ealthtimanmandarmesamarosamanipura (ja-zrI saMvegI 0184 (5ziyA) amahApA6, ...596 patra-15) 1.39, (Da-zrI hebhayandrAyArtha jaina maMdira, zrIsaMdhana ist2 5L.st. pra.. 118, pilApita 412, patra-3)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni 27 28 - ArSopaniSad - auranisamanarma mAkanavAjayana s atarestantiateatirnatanARAamage manApamAnAmA mitharamanarassmaratira mprsaavnirmaanasasu FontoniyaumovemDIST Despamumais mAsikapAsa yAbarimaniyadiemARY pArivAdiiantmkAmayAasaram mAyanimAyAkaDaparmaritre a tmnariyAraviravAyA kArAvAsAbamAnamAnitiafsarasvaruRANRA OKE mAdhimakAyAyAcanamAyAmAmAmAlanamAyArAmAyanalamA pinImAyAvatoyamonarconitisatarawendredomainAlayamaliyana sAvimAkAoyApadamakamAnyatimApArikAra nimiyaramAvasyA vAwiamilaurammacAyasamagAra manApAbAsImAsamAnAmaniyana riyAyAmamaacsimamaamirAyamAriyanyAta yAyArathimarjurmindiaaichaara nIyamAsisamAvimAra mAyAmAjirivAgAyanayAtalyAmalAyAkakalAyamanakAmapAnImA mitImAralamA mafaaeiptimanapruitmenAnamAlayamemapAap a nAyakA ThosarikigAyigAjaviNAvarAjatIpajanezangmastramariawarmAlAmAvAnA zakalamanAmAnamAjiyArolAsamAyocInasamaramAmanAmIkatAnimAlamA vyAyAmAmAmAgasamAnAsanavanimakAnAvarAjAmaya megAvAmamamiyAvanikAnAsanamA (gha-zrI.si.SAsa bhiyandrAyArtha zAhira, pArasa sayAlayasamh d sAnimAyAvAri yAtimimAmalAmanagAyatamA matuarternmummelaatenAmasamayamavivAriyANA RomiortemganamAra nAmA nAgainAlAmAladInAaaatrinainitmAmilAmA (Dha - zrI.siestael mayandrayArya nahara, pATa pA...51.360, pra.na. 18534, patra-23) zrI pADI pAnAyano distr, SL.171, pra.. 1872, patra-15) Janahatiroamantavashanandanusaanjalimandamloadded manigarasviyAyAnimAmAka yiaARIviNyAyanivAsaka fariyakhningomIyAmamamiyamasamAvasyAmA svAbhimAnisamAthimiensrancindanavikaramANamananIyAnAmmAnakA whenamaranAuninAsivanImAlavAnIya vimAnArabAramaniyAmasArama nihiurmAmasAlikAbhiramAbajamakasbamasamayinAmi SanAninityaniyamavinAyanAmadhAmIkAmAniliya mitikArAmamahamAmarantenararaHITamasmusalamayamaya IYuwrinulaudaiawaaATviSauutari mevinAparavAlamamaramavavAyAyAyAdhidimatimAninanA FansnavAyaramApAnamAniyAagunAbAdasiyAna yAya yimpeg-kairAziminAainfamayagAya (Na - zrI.saster bhayandrAyA zAnamaMdira, pATA zrI. pAsI pArzvanAthano visit, s.174, ... 1831, patra-20) (1 - zrI lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAda pra... 18432, patra-21) samAjamA zikSAmAyaaawaarwacAnamayAmamAninadimAyana pAyalakAranAsaadevtarinaamkAmyAmakAmAsAantezAratA andedtutedresTecimaeraanevarmadhamAkAsamam Namw.wecaumasubmitraEAaditatumaarvaashnaayaa| paymnaseracawwamRAwenouaranasanbausagarmyfasaimmeena yaunAmamAyAouTRATIRADENTRAOmArakA madhaDINGINERAREBERRACHARORARIgAvisAjanavAdAviyAdita lidisavanawulamainamuttarafatimamaramanpravad MI TRArprahawwantaraaNamestedium IPTIONaweiocudaegamAmilAvaNamAvikakAramala A pertugaamTATRaitanisamayapazizejAoiral vAmaasamalaithuaniahingIvayApAdi FromptiasisamagmAnioranjareeuante amananpmmA pmavmanbandarsaneaoesmoneymiarinakamumrawrateTRIPPER (5 - zrI lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAda pra.na. 85, patra-15) (pa - prapata: muni zrI ti4i0 zAstra - Wii , pra.na. 48, patra-12)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavitA ' RSibhASitAni so pataMgaciMtA emAM - wwwxxx ft nizvita yA samaya kama tIsa z-indexwweet nA varcuna karavAATEnAthama kaMmaNamamiSyAmi masi muraghAsa ka 29 manI (6 - zrI AtmAnaMda jaina sabhA - bhAvanagara munizrI bhaktivijaya satka prati naM. 209, patra-19) zAsanapati karuNAsAgara zrImahAvIrasvAmi bhagavAna, jemanA pAvana sAnnidhyamAM prastuta sarjana saMpUrNa thayuM evA zrI saMbhavanAtha bhagavAna tathA prastuta sUtranA sarjaka 45 pratyekabuddhonA asIma anugrahathI A prabaMdha saMpanna thayo che. bhImabhavodadhitAraka anaMtopakArI gurudevazrI hemacandrasUrIzvarajI mahArAjAnI anarAdhAra kRpAvRSTi A sarjanano urjAstrota banI che. uparokta sarva hastAdarzonI saMrakSaka saMsthAo - jJAnabhaMDAronA ame AbhArI chIe. tathA jemanA saujanyathI te hastAdarzonI prApti thaI evA zrI kailAsasAgarasUri jJAnabhaMDAra (kobA)nA preraka rASTrasaMta 5.pU.AcAryadeva zrImadvijaya padmasAgarasUrIzvarajI mahArAjA, munirAjazrI kRpAbinduvijayajI ma.sA., munirAjazrI sudhArasavijayajI ma.sA., zrI ela.DI. InsTITyuTa oNpha InDolojInA IncArja zrI jitendrabhAI bI. zAha, tathA paMDitavaryazrI candrakAntabhAI saMghavIne zatazaH dhanyavAdo ghaTe che. tathA jemaNe atyaMta parizrama karIne aneka hastAdarzonA prAptisthAna, kramAMka AdinuM sUcipatra pAThavI ApyuM te zrI zrutalekhana saMsthAnA ArSopaniSad saMcAlaka zrI vipulabhAIno paNa huM AbhArI chuM. zrI pArzva kompyuTarsazrI vimalabhAInI AgavI kuzaLatAthI TAIpaseTiMga, pAThabhedonA TippaNo Adi vikaTa kAryo paNa pAra paDela che. 30 prastuta sUtranA adhyayananA adhikArI zrIzramaNabhagavaMto A sarjananA mAdhyame sva-paranuM kalyANa kare e ja zubhAbhilASA saha, jinAjJA viruddha lakhAyuM hoya to micchAmi dukkaDam. 5.pU.vairAgyadezanAdakSa AcAryadeva zrImadvijaya hemacandrasUrIzvarajI mahArAjAno caraNakiMkara vijaya kalyANabodhisUri
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 nala-RSibhASitAni isibhAsiyANaM saMgahaNI patteyabuddhamisiNo vIsaM titthe aritttthnnemiss| pAsassa ya paNNara dasa vIrassa viliinnmohss||1|| NArada 1 vajjitaputte 2 asite 3 aMgarisi 4 puSphasAle 5 y| vakkala 6 kummA 7 keyali 8 kAsava 9 taha tetalisute 10 y||2|| maMkhali 11 jaNNa 12 bhayAlI 13 bAhuya 14 mahu 15 soriyAyaNa 16 vidU 17 y| varise kaNhe 18 Ariya 19 ukkala 20 gAhAvaI taruNe 21 / / 3 / / gaddabha 22 rAme 23 ya tahA harigiri 24 aMbaDa 25 mayaMga 26 vArattA 27 / tatto ya addae 28 vaddhamANa 29 vAU 30 ya tiistime||4|| pAse 31 piMge 32 aruNe 33 isigiri 34 adAlae 35 ya vitte 36 yA sirigiri 37 sAtiyaputte 38 saMjaya 39 dIvAyaNe 40 cev||5|| tatto ya iMdaNAge 41 soma 42 yame 43 ceva hor3a varuNe 44 y| vesamaNe 45 ya, mahappA cattA paMceva 45 akkhaae||36|| // isibhAsiyANaM saMgahaNI sammattA / / - ArSopaniSad - vijjA 17 vajje 18 Ariya 19 ukkala 20 NAhaM ti jANAmi 21 / / 22 / / parisADIThavaNa 22 duve maraNA 23 savvaM 24 taheva baMbhe 25 y| dhamme 26 ya sAhu 27 sote 28 savaMti 29 ahasaccato same 30 loe 31 / / 3 / / kisi 32 bAle yA paMDita 33 sahaNA 34 taha kuSpaNA 35 ya boddhvvaa| uSpata 36 udae 37 ya suhe 38 pAve 39 taha iccha'NicchA 40 y||4|| AjIvato ya apyA 41 appeNa ya esitavya bahuyaM tu 42 // lAbhe 43 doThANehi ya 44 appaM pApANa hiMsA''yu 45 / / 5 / / / / isibhAsitaatyAhigArasaMgahaNI smttaa|| isibhAsitaatyAhigArasaMgahaNI soyavaM 1 jassa 2 (ya) bhavi0 levo 3 AdANarakkhi 4 mANA 5 y| tame 6 savvaM 7 ArAe 8 jAva 9 ya saddheya 10 No-eya 11 / / 1 / / logesaNA 12 kimatthaM 13 suttaM 14 sAtA 15 tadheva visaye 16 y|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni zrI bhuvanabhAnusUri janmazatAbdIe navaluM najarANu jJAnAmRta maunana pariveSaka pa.pU.vairAgyadezanAdakSa A. hemacandrasUrIzvaraziSya A. kalyANabodhisUrIzvarajI ma.sA. sAnuvAda. sAnuvAda, sArtika. 1. siddhAntamahodhi mahAkAvyam ra. bhuvanabhAnavIyam mahAkAvyam 3. 33 samatAsAgara mahAkAvyam - sAnuvAda. * paramapratiSThA kAvyam - sAnuvAda, kalAtmaka Albama sAthe. 5. jIrAvalIyam kAvyam - sAnuvAda. 6. premamaMdiram - kalyANamaMdirapAdapUrti stotra - sAnuvAda, savArtika. 7. chaMTholaMkArsanarUpaNam - kavi banavAno zorTa pokeTa DAyarI. 8. tavoniSad 9. vAdounaSad 10. vedounaSad 11. zikSounaSad 12. stavorpanaSad - zrIsiddhasenadivAkarasUrita SaSThI, aSTamI, navamI ane aSTAdazI dvAtriMzikA para saMskRta TIkA - sAnuvAda. zrIsiddhasenadivAkarasUri tathA kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryakRta adbhuta stutionA rahasya sAnuvAda. 13. soniSad - yogasAra caturthaprakAzavRtti - sAnuvAda. (mAtra saMyamI bhagavaMto mATe) 14. devadharmounaSad - mahopAdhyAyazrI yazovijayajIta devadharmaparIkSA graMthanI gurjara TIkA 15. paramoniSad - mahopAdhyAyazrI yazovijayajI Adi kRta pAMca 'parama' kRtio para gurjaravRtti 16. ArSIniSad-1 | zrI pratyekabuddhapraNIta RSibhASita 17. ArporpanaSadra (IsisiyAI) AgamasUtra para saMskRta TIkA, 34 ArSopaniSad 18. vairAgyopaniSad - zrIhariharopAdhyAyakRta bhartRharinirveda nATaka 19. sUktoniSad - 20. karmounaSad - tathA rahasyAnuvAda siddhAntamahodhi zrIpremasUrIzvarajIkRta karmAddhi graMtha para bhAvAnuvAda. 21. vizeSounaSad - zrI samayasuMTharopAdhyAyajIkRta vizeSazataka graMtha para gurjara bhAvAnuvAda. zrI haribhadrasUrita svopajJa avasUri alaMkRta hiMsASTaka graMtha para gurjara TIkA. rara. hiMsorpanaSad - bhAvAnuvAda. paradarzanIya adbhuta sUktono samuccaya ra4. dharmopaniSad - 23. ahiMsorpanaSad- ajJAtakartRka (pravAThataH zrIharibhadrasUri mahArAjA kRta) nAnAcittaprakaraNa para saMskRta TIkA-sAnuvAda. veda thI mAMDIne bAIbala sudhInA dharmazAstronA rahasya. navanirmita saptaka prakaraNa sAnuvAda. zrI haribhadrasUrita lokatardhyAnarNaya graMtha para saMskRta vRtti (bhAga-1). 27. AtmorpanaSad - zrI udayanAcAryakRta Atmatatttavaveka graMtha para gurjara TIkA (bhAga-1). rapa. zamounaSad - 26. lokorpanaSad - 28. sAmyounaSad - mahopAdhyAyazrI yazovijayajIkRta sadhisAmyadvAtriMzikA citra sAnuvAda. 29. sadbodhoniSad sadbodhacandvoya paMcAzikA para saMskRta vArtika - sAnuvAda 30. stotroniSad - zrIvajrasvAmikRta zrIgautamasvAmistotra - sacitra sAnuvAda.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36. ArSopaniSad - 4. prasannatAnI paraba - vaktA-zrotA baMnene upayogI vairAgyAThi rasajharaNA. 45. dezanopaniSad - vairAgyadezanAThakSa pU. gurudevazrInI vAcanAonuM saMskRta kAvyamaya avataraNa. 46. jIrAvalA juhArIe - gIta guMjana. 47. upadezopaniSad - upadezaranakoSa graMtha para vizada vRtti. 48. prArthanopaniSad - alaMkArika stutio para tAtparyavRtti sAnuvATha. In Process..... 31. darzanopaniSadga-1 ) zrI mAdhavAcAkRta sarvadarzanasaMgraha 32. darzanopaniSadra I graMtha para gurjara bhAvAnuvAda. 33. rAmAyaNanA teja kiraNo - rAmAyaNI mATe paryApta AlaMbana 34. asparvopaniSad - mahopAdhyAyazrI yazovijayajIkRta aspRthakjhativAda para gurjara vRtti 35. hitopaniSad - adhyAtmakalpadrumanA taNakSopadethAdhikAra tathA AMtazikSApaMcAzaSI para gurjara vArtika + sAnuvAda sAvacUri tavacAra 36. jJAnopaniSad - aSTAvakra gItA para saMskRta vRtti. 37. saMbodhopaniSad - saTIka zrIratanazekharasUrikRta saMbodhasaptati graMtha para gurjaravRtti 38. ISTopanaSad - zrIpUjyapAdasvAmakRta Ibdopadeza graMtha para saMskRta TIkA-sAnuvAda 39. vimohorponiSad - zrIyazapAlamaMtrIkRta moharAjaparAjaya nATaka para viSamapadavyAkhyA ane anuvAda 40. zramaNyopaniSad - darzAvela AMtadharma para navanirmita prakaraNa (bIjuM nAma zramaNathata5) 41. saphaLatAnuM saranAmuM - saphaLa jIvana jIvavA mATe saphaLa BmiyAo 42. sUtropaniSad - zrIsUtrakRtAMgasUtra-dvitIyazrutaskaMdha para saMskRta saMgrahaNI. (zrIsUtrakRtAMgadIpikA bhAga-ranA punaH saMpAdana sAthe.) 43. pravajyopaniSad - ajJAtapUrvAcAryavRta pravajyavadhAna prakaraNa para gurjara vRtti * aMgopanaSa - adhArvAdha amudrita Agama aMgacUlikAsUtra para nUtana saMskRtavRtti # vargopaniSad - adhArvAdha amudrita Agama vargacUlikAsUtra para nUtana saMskRtavRtti * boTikopaniSad - arvAdha amudrita kRtio-boTika pratiSedha, boTika nirAkaraNa, digaMbaramata khaMDana, boTikoccATananA samanvaya sAthe aneka prAcIna graMthonA AdhAre digaMbaramatanI gaMbhIra samIkSA * AgamopaniSad - AgamapratipakSanarAkaraNa (visaMvAda prakaraNa) para vivAha vivaraNa ke duHSamopaniSad - duHSamagaMDikA graMtha para vizada vRtti. ja AyAropanaSad - zrIdevasuMdarasUrikRta sAmAcArI prakaraNa para vizada vRtti
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) nayanabALA bAbubhAI jarIvAlA ha. lInAbena caMdrakumArabhAI jarIvAlA parivAra (muMbaI) (2) mULIbena aMbAlAla zAha 1. (1) nayanabALA bAbubhAI jarIvAlA 2. 3. RSibhASitAni 5. zrI jinazAsana sukRta mukhya AdhArastaMbha 6. .. bhANabAI nAnajI gaDA, muMbaI (preraka : pa.pU.gacchAdhipati AcAryadeva zrImadvijaya bhuvanabhAnusUri ma.sA.) zeTha ANaMdajI kalyANajI, amadAvAda zrI zAMtinagara zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, amadAvAda (preraka 4. pa.pU.tapasamrATa AcAryadeva zrImadvijaya himAMzusUri ma.sA.) zrI zrIpAlanagara jaina upAzraya TrasTa, vAlakezvara, muMbaI (preraka : pa.pU.ga.A.rAmacaMdrasUri ma.sA.nI divyakRpA tathA pU. AcAryadeva zrImadvijaya mitrAnaMda sU.ma.sA.) .. ha. ramAbena puMDarIkbhAI zAha parivAra - khaMbhAta (muMbaI) * zrI jinazAsana sukRta AdhArastaMbha ha. zobhanAbena manIzabhAI jarIvAlA parivAra (muMbaI) che zrutasamuddhAraka 37 zrI lAvaNya sosAyaTI zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, amadAvAda (preraka : pa.pU. paMnyAsajI zrI kulacaMdravijayajI gaNivarya) nayanabAlA bAbubhAI sI. jarIvAlA hA. caMdrakumAra, manISa, kalpaneza (preraka : pa.pU. munirAjazrI kalyANabodhi vijayajI ma.sA.) kezarabena ratanacaMda koThArI hA. lalitabhAI (preraka : pa.pU.gacchAdhipati AcAryadeva zrImadvijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAja) zrI zvetAMbara mUrtipUjaka tapagacchIya jaina pauSadhazAlA TrasTa, dAdara, muMbaI 38 9. ArSopaniSad zrI muluMDa zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, muluMDa, muMbaI (AcAryadeva zrIhemacaMdrasUri ma.sA.nI preraNAthI) 10. zrI sAMtAkrujha zve. mUrti. tapAgaccha saMgha, sAMtAkrujha, muMbaI (preraka : AcAryadeva zrIhemacaMdrasUri ma.sA.) 11. zrI devakaraNa mUlajIbhAI jaina derAsara peDhI, malADa (vesTa), muMbaI (preraka : pa.pU. munirAjazrI saMyamabodhi vi.ma.sA.) 12. saMghavI aMbAlAla ratanacaMda jaina dhArmika TrasTa, khaMbhAta (pU.sA. zrI vasaMtaprabhAzrIjI ma.tathA pU.sA.zrI svayaMprabhAzrIjI ma. tathA pU.sA. zrI divyazAzrIjI ma. nI preraNAthI mULIbenanI ArAdhanAnI anumodanArthe) 13. bAbu amIcaMda pannAlAla AdIzvara jaina Tempala cerITebala TrasTa, vAlakezvara, muMbaI-400006. (preraka : pU. munirAjazrI akSayabodhi vijayajI ma.sA. tathA pU.munirAjazrI mahAbodhi vijayajI ma.sA. tathA pU. munirAjazrI hiraNyabodhi vijayajI ma.sA.) 14. zrI zreyaskara aMgherI gujarAtI jaina saMgha, muMbaI (preraka : pU. munizrI hemadarzana vi.ma. tathA pU. munizrI ramyaghoSa vi.ma.) 15. zrI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, maMgala pArekhano khAMco, zAhapura, amadAvAda (preraka : pa.pU. AcAryadeva zrI rucakacaMdrasUri ma.) 16. zrI pArzvanAtha zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, sAMghANI esTeTa, ghATakopara (vesTa), muMbaI (preraka : pU. munirAjazrI kalyANabodhi vijayajI ma.sA.) 17. zrI navajIvana sosAyaTI jaina saMgha, bombe senTrala, muMbaI (preraka : pU. munirAjazrI akSayabodhi vi. ma.) 18. zrI kalyANajI sobhAgacaMdajI jaina peDhI, pIMDavADA. (siddhAMtamahodadhi sva. A. zrImadvijaya premasUrIzvarajI ma.sA. nA saMyamanI anumodanArthe) 19. zrI ghATakopara jaina zvetAMbara mUrtipUjaka tapAgaccha saMgha, ghATakopara (vesTa), muMbaI (preraka : vairAgyadezanAdakSa pU.A. zrIhemacaMdrasUri ma.sA.) 20. zrI AMbAvADI zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha, amadAvAda (preraka : pU. muni zrIkalyANabodhi vi.ma.) 21. zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha, vAsaNA, amadAvAda (preraka : pU. AcArya zrI nararatnasUri ma.nA saMyamajIvananI anumodanArthe
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vaivibhASitAni - - 39 pUjya tapasvIratna AcArya zrI himAMzusUrIzvarajI ma.sA.) 22. zrI premavardhaka ArAdhaka samiti, dharaNidhara derAsara, pAlaDI, amadAvAda (preraka : pU.gaNivarya zrI akSayabodhi vijayajI ma.). 23. mahAvIra jaina zve.mUrtipUjaka saMgha, pAlaDI, zeTha kezavalAla mUlacaMda jaina upAzraya, amadAvAda. (preraka : pa.pU. AcArya zrIrAjendrasUri mahArAja sA.) 24. zrI mATuMgA jaina dhe. mUrtipUjaka tapAgaccha saMgha enDa ceriTIjha, mATuMgA, muMbaI 25. zrI jIvIta mahAvIrasvAmI jaina saMgha, nAdiyA (rAjasthAna) (preraka : pU. gaNivarya zrI akSayabodhi vijayajI ma.sA. tathA munizrI mahAbodhi vijayajI ma.sA.) 26. zrI vizA osavAla tapAgaccha jaina saMgha, khaMbhAta (preraka : vairAgyadezanAdakSa pa.pU.AcAryadeva zrI hemacaMdrasUri ma.sA.) 27. zrI vimala sosAyaTI ArAdhaka jaina saMgha, bANagaMgA, vAlakezvara, muMbaI 400 009. 28, zrI pAlitANA cAturmAsa ArAdhanA samiti (parama pUjya vairAgyadezanAdakSa AcAryadeva zrImadvijaya hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjanA saMvata 2053nA pAlitANA madhya cAturmAsa prasaMge) 29. zrI sImaMdhara jina ArAdhaka TrasTa, emarAlDa epArTamenTa, aMdherI (IsTa), muMbaI (preraka : munizrI netrAnaMda vijayajI ma. sA.) 30. zrI dharmanAtha popaTalAla hemacaMda jaina zve. mUrtipUjaka saMgha, jenanagara, amadAvAda. (preraka : munizrI saMyamabodhi vi.ma.) 31. zrI kRSNanagara jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha, saijapura, amadAvAda (pa.pU. AcArya vijaya hemacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. nA kRSNanagara madhye saMvata ra0paranA cAturmAsa nimitte pa.pU. munirAjazrI kalyANabodhi vijaya ma.sA.nA preraNAthI) 32. zrI bAbubhAI sI. jarIvAlA TrasTa, nijAmapurA, vaDodarA 33. zrI goDI pArzvanAthajI Tempala TrasTa, punA (preraka : pU. gacchAdhipati AcAryadeva zrImadvijaya jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA. tathA pU. munirAjazrI mahAbodhi vijayajI ma.sA.) 40 ArSopaniSad - 34. zrI zaMkhezvara pArzvanAtha jaina zvetAmbara maMdira TrasTa, bhavAnI peTha, punA. (preraka : pU. munirAja zrI anaMtabodhi vijayajI ma.sA.) 35. zrI rAMdera roDa jaina saMgha, surata (preraka : pU.paM. akSayabodhi vijayajI ma.sA.) 36. zrI zvetAmbara mUrtipUjaka tapAgaccha dAdara jaina pauSadhazALA TrasTa, ArAdhanA bhuvana, dAdara, muMbaI (preraka : munizrI aparAjita vijayajI ma.sA.) 37. zrI javAhara nagara jaina zva. mUrtipUjaka saMgha, goregAva, muMbaI (preraka : pU. A. zrI rAjendrasUri ma.sA.) 38, zrI nyAzAlA jaina upAzraya, khaMbhAta (preraka : pU.pra.zrI raMjanazrIjI ma. sA. ane pU. pra.zrI IMdrazrIjI ma.sA.nA saMyamajIvananI anumodanArthe pa.pU.sA. zrI vinayaprabhAzrIjI ma.sA. tathA pa.pU.sA.zrI vasaMtaprabhAzrIjI ma.sA. tathA sAdhvIjI zrI svayaMprabhAzrIjI ma.sA.) 39. zrI mATuMgA jaina zvetAmbara mUrtipUjaka tapAgaccha saMgha enDa cerITIjha, mATuMgA, muMbaI (preraka : pU. paMnyAsapravara zrIjayasuMdaravijayajI gaNivarya) 40. zrI zaMkhezvara pArzvanAtha zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha, 60 phuTa roDa, ghATakopara (IsTa) (preraka : pU.paM. zrI varabodhivijayajI gaNivarya) 41. zrI AdinAtha zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha, navasArI (preraka : pa.pU.A. zrIguNaratnasUri ma.nA ziSya pU. paMnyAsajI zrIpuNyaratnavijayajI gaNivarya tathA pU.paM. zrIyazoratnavijayajI gaNivarya) 42. zrI koImbatUra jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha, koImbatUra 43. zrI paMkaja sosAyaTI jaina saMgha TrasTa, pAlaDI, amadAvAda (pa.pU.A. zrI bhuvanabhAnusUri ma.sA. nI guramUrtipratiSThA prasaMge thayela AcArya-paMnyAsa-gaNi padArohaNa-dikSA vagere nimitte thayela jJAnanidhimAMthI) 44. zrI mahAvIrasvAmI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka derAsara, pAvApurI, khetavADI, muMbaI (preraka : pU. munizrI rAjapAlavijayajI ma.sA. tathA pU.paM. zrI akSayabodhivijayajI ma.sA.) 45. zrI hIrasUrIzvarajI jagadaguru zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha TrasTa, malADa
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ nala-RSibhASitAni - 11 (pUrva), muMbaI 46. zrI pArzvanAtha che. mUrti. pU. jaina saMgha, sAMghANI esTeTa, ghATakopara (vesTa), muMbaI (preraka : gaNivaryazrI kalyANabodhi vi.ma.) 47. zrI dharmanAtha popaTalAla hemacaMda jaina che. mU. pU. saMgha jaina nagara, amadAvAda (pU-munizrI satyasuMdara vi.ma.nI preraNAthI cAturmAsamAM thayela jJAnanidhimAMthI) 48. ratanabena velajI gAlA parivAra, muluMDa, muMbaI (preraka : pU. munizrI ratnabodhi vijayajI ma.sA.) 49. zrI marIna DrAIva jaina ArAdhaka TrasTa, muMbaI 50. zrI sahastraphaNA pArzvanAtha jaina derAsara upAzraya TrasTa, bAbulanAtha, muMbaI (preraka : munizrI satvabhUSaNa vijayajI) 51. zrI govAlIyA TeMka jaina saMgha, muMbaI (preraka:gaNivaryazrI kalyANabodhi vi.) para. zrI vimalanAtha jaina derAsara ArAdhaka saMdha, bANagaMgA, muMbaI 53. zrI vADIlAla sArAbhAI derAsara TrasTa prArthanA samAja, muMbaI (preraka : munizrI rAjapAlavijayajI tathA 5 zrI akSayabodhi vijayajI gaNivara) 54. zrI prInsesa sTrITa, luhAra cAla jaina saMgha (preraka : gaNivarya zrI kalyANabodhi vi.) 55. zrI dharmazAMti cerITebala TrasTa, kAMdivalI (pUrva), muMbaI (preraka : munizrI rAjapAla vijayajI tathA paM. zrI akSayabodhi vijayajI gaNivara) 56. sAdhvIjI zrI suryayazAzrIjI tathA suzIlayazAzrIjInA pAla(pUrva) kRSNakuMjamAM thayela cAturmAsanI AvakamAMthI 57. zrI premavardhaka devAsa che. mUrtipUjaka jaina saMgha, devAsa, amadAvAda (preraka : pU.A. zrI hemacaMdrasUrijI ma. tathA pU. munirAjazrI kalyANabodhivajiyajI ma.) 58. zrI pArzvanAtha jaina saMgha, samA roDa, vaDodarA (preraka : paMnyAsajI zrI kalyANabodhivijayajI gaNivarya) 59. zrI munisuvratasvAmI jaina derAsara TrasTa, kolhApura (preraka : pU. munirAja zrI premasuMdara vijayajI). 60. zrI dharmanAtha po. he. jainanagara che.mU.pU. saMgha, amadAvAda - sarvopaniSad -6 (preraka : pa.pU. paMnyAsapravara puNyaratnavijayajI mahArAja) 61. zrI dipaka jyoti jaina saMgha, kAlAcokI, parela, muMbaI (preraka : pU.paM. zrI bhuvanasuMdara vijyajI gaNivarya tathA pU.paM. zrI guNasuMdara vijayajI gaNivarya). 62. zrI padmamaNi jaina zvetAMbara tIrtha peDhI - pAbala, punA (preraka : 5. kalyANabodhi vijayajI gaNinI vardhamAna tapanI so oLInI anumodanArthe, paM. vizvakalyANa vijayajI) 63. omakAra sUrIzvarajI ArAdhanA bhavana, surata (preraka : A. guNaratnasUri ma.nA ziSya munizrI jinezaratnavijayajI ma.) 64. zrI goDI pArzvanAtha jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, nAyaDu kolonI, ghATakopara pUrva) muMbaI (preraka : pa.pU.A. zrI hemacaMdrasUri ma.sA.) 65. zrI Adizvara zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, goregAva (preraka : pa.pU.A. zrI hemacaMdrasUri ma.sA.) 66. zrI AdIzvara zvetAMbara TrasTa, sAlema (preraka : pU. gacchAdhipati A. jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA.) 67. zrI govAliyA TeMka jaina saMgha, muMbaI (preraka : pa.pU.paM.zrI kalyANabodhivi.ma.sA.) 68. zrI vilepArle zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha enDa ceriTIjha, vilepArle (pUrva), muMbaI (preraka pa.pU.A.zrI hemacaMdrasUri ma.sA.) 69. zrI nensI kolonI jaina che. mU. pU. saMgha, borIvalI, muMbaI (preraka : pa.pU.paM.zrI kalyANabodhi vi. ma.sA.) 70. mAtuzrI ratanabena narasI monajI sAvalA parivAra (preraka : pa.pU.paM. zrIkalyANabodhi vi.nA ziSya muni zrIbhaktivardhana vi. ma.tathA sA. jayazIlAzrIjInA saMsArI suputra rAjananI puNyasmRti nimitte ha. suputro navInabhAI, cunIlAla, dilIpa, hiteza) 71. zrI sImaMdhara jina ArAdhaka TrasTa, emaralDa epArTamenTa, aMdherI (pUrva) (preraka : pa.pU.paM.zrIkalyANabodhi vijayajI gaNivarya)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ - saivimASitAni - | 43 72. zrI dharmavardhaka zve. mUrtipUjaka jaina saMgha, kArTara roDa naM.1, borIvalI (preraka : pa.pU. vairAgyadezanAdakSa AcArya bhagavaMta zrI vijya hemacaMdrasurIzvarajI ma.sA. tathA paMnyAsapravara zrIkalyANodhi vijayajI gaNivarya). 73. zrI umarA jaina saMghanI zrAvikAo (jJAnanidhimAMthI) (preraka : pa.pU. munirAjazrI jinezaratna vijayajI ma.sA.) 74. zrI kezarIyA AdinAtha jaina saMgha, jhADolI, rAjasthAna (preraka : pa.pU. mu.zrI merucaMdra vi.ma. tathA paM. zrI hiraNyabodhivi.ga.) 75. zrI dharmazAMti cerITebala TrasTa, kAMdIvalI (pUrva), muMbaI (preraka : pa.pU. munirAjazrI hemadarzana vi.ma.sA.) 76. zrI jaina che. mU. sudhArAkhAtA peDhI, mahesANA 7. zrI vikrolI saMbhavanAtha zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha, vikrolI (pUrva), muMbaInI ArAdhaka bahanoM dvArA jJAnanidhimAMthI 78. zrI ke.pI. saMghavI cerITebala TrasTa, surata, muMbaI (preraka : pa.pU. vairAgyadezanAdakSa AcArya bhagavaMta zrI vijaya hemacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. tathA paMnyAsapravara zrI kalyANabodhi vijayajI gaNivarya) 79. zeTha kanaiyAlAla bheramalajI ceriTebala TrasTa, caMdanabAlA, vAlakezvara, muMbaI 80. zAha jesIMgalAla mohanalAla AseDAvAlAnA smaraNArthe | (ha : prakAzacaMdra je. zAha, AphrikAvALA) (preraka : paMnyAsapravara zrIkalyANabodhi vijayajI gaNivarya) 81. zrI navA DIsA zva. mUrtipUjaka jaina saMgha, banAsakAMThA 82. zrI pAlanapura jaina mitramaMDaLa saMgha, banAsakAMThA (preraka : pU. paMnyAsapravara kalyANabodhi vijayajI gaNivarya) 83. zrI UMjhA jaina mahAjana (preraka : pU.paMnyAsapravara aparAjitavijayajI gaNivarya tathA pU. munirAja zrI hemadarzanavijaya ma.) 84. zrI sImaMdhara jaina dairAsara, emaralDa epArTamenTa, aMdherI (pUrva), muMbaI (preraka : pU.sA.zrI svayaMprabhAzrInA ziSyA pU.sA.zrI tattvaprajJAzrIjI Adi) 44 ArSopaniSad - 85. zrI bApunagara je.mU. jaina saMgha, amadAvAda. 86. zrI zephAlI jaina saMgha, amadAvAda 87. zAntAbena maNilAla ghelAbhAI parIkha upAzraya, sAbaramatI, amadAvAda (preraka : sA.zrI suvarNaprabhAzrIjI ma. tathA sA. zrI ratnatrayAzrIjI ma.) 88. zrI ADesara vizA zrImALI jaina derAvAsI saMgha (prareka : A.zrI kalAprabhasUrIzvarajI ma.sA.) 89. zrImad yazovijayajI jaina saMskRta pAThazALA ane zrI zreyaskara maMDaLa, mahesANA. 90, zrI tapAgaccha sAgaragaccha ANaMdajI kalyANajI peDhI, vIramagAma (preraka : A. zrI kalyANabodhisUri ma.) 91. zrI mahAvIra zve.- mUrtipUjaka jaina saMgha, vijayanagara, nAraNapurA, amadAvAda. 92. zrI sImaMdharasvAmi jaina saMgha, aMdherI (pUrva), muMbaI. (preraka : A.zrI svayaMprabhAzrIjI ma.) 93. zrI cakAlA zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha (preraka : A. zrI kalyANabodhisUri ma.) 94. zrI aThavAlAInsa zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha ane zrI kulacandra kalyANacaMda jhaverI TrasTa, surata 95. zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka tapAgaccha saMgha - saMsthAna, khyAvara (rAjasthAna (preraka : A. zrI puNyaratnasUrIzvarajI ma.sA.) 96, pAlanapuranivAsI maMjulAbena rasikalAla zeTha (hAla muMbaI) (preraka : A. zrI kalyANabodhisUri ma.) 97. zrI zaMkhezvara pArzvanAtha zve.mU. jaina saMgha, padmAvatI epArTamenTa, nAlAsopArA (I), (preraka : pa.pU.A. zrI hemacaMdrasUri ma.sA.) 98. zrI RSabha prakAzabhAI gAlA, saMghANI ghATakopara (ve), (preraka : pa.pU.A. zrI hemacaMdrasUri ma.sA.) 9. zrI pukharAja rAyacaMda ArAdhanA bhavana, sAbaramatI. (pa.pU. vyAkhyAna vAcaspati A.de. zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.nI divya kRpAthI)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ navanirmita - ArSopaniSad - saMskRtavRttivibhUSitAni zrIpratyekabuddhamaharSipraNItAni RSibhASitAni zrIvarddhamAnaM jinavarddhamAnaM, sUrIndramevaM guruhemcndrm| praNamya namyaM vitanomi vRttiM mahAdbhute zrIRSibhASitArSe / / (upajAti) iha RSayaH pratyekabuddhasAdhavaste cAtra zrIneminAthatIrthavartino nAradAdayo viMzatiH, zrIpArzvanAthatIrthavartinaH paJcadaza, zrIvarddhamAnasvAmitIrthavartino daza grAhyAH, tairbhASitAni paJcacatvAriMzatsaGkhyAnyadhyayanAni zravaNAdyadhikAravanti Rssibhaassitaani| atrAdyAdhyayane'yaM vRddhasampradAyaH - soriyapure nayare suraMbaro nAma jakkho, dhaNajao seTThI, subhaddA bhajjA, tehiM annayA suraMbaro vinnatto-jahA jai amhANaM putto hohI to tujjha mahisasayaM demo tti| evaM tANaM saJjAo putto| etthaMtare bhagavaM vaddhamANasAmI tANi saMbujjhihintitti soriypurmaago| seTThI sabhajjo niggao, saMbuddho, aNuvvayANi / so jakkho suviNae mahise mggi| teNavi seTThiNA piTThamayA dinnnntti| sAmiNo ya donni sIsA-dhammaghoso ya dhammajaso ya egassa asogavarapAyavassa heTThA priyttttinti| te pucaNhe ThiyA, avaraNhe vi chAyA na priytti| tao ikko bhaNai- tujhesA lddhii| biio bhaNai- tujjhtti| tao ekko kAiyabhUmiM gao, jAva chAyA taheva 1. zrIindrabhRti- ityAdivadasandhisAdhutA, adhikaM nyAyasaGgrahe / 2. svIkRtAnIti gamyate / 3. piSTamayAH, na caivamasyAduSTatA, caritAnuvAdamAtratvAt, yazodharacarite'sya durvipAkazrutezca / - ArSopaniSad - acchai, tao bIo vi gao tattheva, taheva acchai, tehiM NAyaM jahA ekkassa vi na laddhI, tao sAmI pucchio, bhagavayA bhaNiyaM jahA iheva soriyapure samuddavijao rAyA Asi, jannadatto tAvaso somajasA tAvasI, tANa putto nArao, tANi uMchavittINi, ekkadivasaMmi jeminti, ekkadivasaM uvavAsaM kreNti| annayA tANi taM nArayaM puvaNhe asogapAyavassa heTThA ThaveUNa unychnti| io ya veyaDAo vesamaNakAiyA tiriyajaMbhagA devA teNaMteNa vIivayantA pecchanti taM dArayaM, ohiNA aabhointi| so tAo ceva devanikAyAo cuo| tao te tassANukaMpAe taM chAyaM thaMbhanti tti| evaM so ummukkabAlabhAvo annayA tehiM jaMbhagadevehiM pannattimAiyAo vijjAo paaddhio| tao kaJcaNakuNDiyAe maNipAuyAhiM AgAse hinnddi| annayA bAravaI go| vAsudeveNa pucchio kiM soyNti| so na tarati pddikhiuN| tao annakahAe vakkhevaM kAUNa utttthio| gao punvideh| tattha ya sImaMdharaM titthayaraM jugabAhU vAsudevo pucchai-kiM soyaM ? titthagareNa bhaNiyaMsaccaM soyaM ti| jugabAhuNA ekkavayaNeNa vi savvaM uvaladdhaM / nArao vi taM nisuNittA uppaiUNaM avaravidehaM go| tatthavi jugandharaM titthayaraM mahAbAhU vAsudevo taM ceva pucchai, bhagavayA vi taM ceva vaagriyN| mahAbAhussa vi savvaM uvgyN| nArao vi taM suNittA bAravaI gao vAsudevaM bhaNai - kiM te tadA pucchiyaM ? vAsudevo bhaNai - kiM soyNti| nArao bhaNai-saccaM soyNti| vAsudevo bhaNai- kiM sccNti| tao nArao khubhio na kiMci uttaraM dei| 1. padArtha-vAkyArtha-mahAvAkyArtha-aidamparvArthasArthabhUtaM sarvamupalabdham, jnyaanaavrnniiykssyopshmvishessaadityrthH|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - tao kaNhavAsudeveNa bhaNiyaM - jattheva taM pucchiyaM tattha eyaMpi pucchiyavvaM huntatti khisio| tAhe nArao bhaNai - saccaM bhaTTArao na pucchiotti, cinteumAraddho, jAI sariyA, saMbuddho, paDhamamajjhayaNaM 'soyavvameva' iccAiyaM vdti| taccedam - "soyavvameva vadatI, soyavvameva pavadati, jeNa samayaM jIve savvadukkhANa muccti| tamhA soyavvAto paraM Nasthi soyaM" ti devanAradeNaM arahatA isiNA buiyN||1-1|| zrotuM yogyaM zrotavyam, tacca dharmavaca eva, dharmo'pi sarvaviratilakSaNaH, itarasyApavAdabhUtatvAt, etaccAdhyayanapravakturapi sammatamityagre sphuttiibhvissyti| tadeva vadati tiirthkrgnndhrprbhRtiH| evakAreNAnyadabhidhAnavyavacchedaH, parArthasAratvAt tdgiraam| evakArameva dRDhayati zrotavyameva prakarSaNetaraheyatvadurvipAkAdipratipAdanapurassaraM prastutopAdeyatAdividhAnalakSaNena vadati tiirthkraadiH| yena- zrotavyazravaNena samayaM-siddhAntamavagamya jIva:zrotRlakSaNaH sarvaduHkhebhyaH mucyte| yadvA samaya ityAcAraH zrotavyavacanAnuSThAm, taM vidhAya mucyata ityarthaH, jJAnamAtreNa siddhivirhaat| yadvA samyagayaH samaya:- samyag dayApUrvakaM jIveSu gamanaM - prvrtnmityrthH| ahiMsAyAmeva zrotavyatAtparyAt / zeSaM 1. na cApavAdapadenApi dezaviratidezanAvirahapratipattiprasaGga iti vAcyam, parArtha ityAdyanantaragranthena hiMsAdivyavacchedatAtparyasya gamyamAnatvAt / 2. paJcamyarthe paSThI, supA supo bhavantIti nyAyAt / 3. Agamiko'yamarthaH, dRzyatAm-AcArAGge pR.153, rAjapraznIye pR.113| 4. zeSavratAnAmapyahiMsAvRttirUpatvena tadarthatvAt / ArSopaniSad -60 praagvt| tataH kimityAha tasmAt- anantaroktAddhetoH zrotavyAt paraM prakRSTaM nAsti zaucam, zucIkurute karmamalamalinamAtmAnamiti niruktiyogaat| yadvA zaucamiti satyam , tadapi zrotavyameva paramArthataH, sadbhyo hitatvAt, muktihetubhUtajJAnakriyAnibandhanatvAt, yadAhuH-soccA jANai kallANaM soccA jANai paavgN| ubhayaM pi jANai soccA jaM seyaM taM samAyare - iti / iti - anantaroktaM vAkyam, devanAradeNa adhyayanapIThikoktasvarUpeNa, devopapadaM devAnukampitatvena tadvad gaganagAmitayA ca smbhaavyte| tameva vizeSayati- arhatApratyekabuddhatayA devAdipUjanIyena, yadvA na vidyate rahaH zaucAdiviSayaguhyatA, tadajJAnamiti yAvat, yasyetyarahA, tena RSiNA-zrotavyameva paraM zaucamititattvajJena , uditam - bhaassitm| etacca vakSyamANenApi yojym| nanvanekatIrthikA asmAkameva zAsanaM zrotavyamityabhidadhanti, parasparaM viruddhAni ca tAnIti na jJAyate kiM zrotavyamityatrAha pANAtivAtaM tivihaM tiviheNaM Neva kujjA Na kaarve| paDhamaM soyavvalakkhaNaM 1 / musAvAdaM tivihaM tiviheNaM Neva bUyA Na bhaase| bitiyaM soyavvalakkhaNaM 2 / adattAdANaM tivihaM tiviheNaM Neva kujjA Na kaarve| tatiyaM soyavvalakkhaNaM 3 / abbaMbha-pariggahaM tivihaM tiviheNaM Neva kujjA Na 1. etadarthaH prAguktasampradAyAnurodhenoktaH / 2. dazavaikAlike / / 4-34 / / 3. RSati jAnAti tattvamiti RssiH|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - kaarve| catutthaM soyavalakkhaNaM 4 // 1-2 / / prANAtipAtaM trividhaM trividhena naiva kuryAt na kArayet, iti prathama shrotvylkssnnm| lakSyate'nena zrotavyamiti shrotvylkssnnm| yasmiJ zAsana etAdRzyatisUkSmA'hiMsA varNyate tadeva shrotvym| anyatrAbhAsamAtratvAditi hRdym| Aha ca - idRgbhaGgazatopetA hiMsA ytropvrnnyte| sarvAMzaparizuddhaM tan nyAyyaM hi jinshaasnm|| atra hi - padamavadhAraNArthaM bhinnakramaM ca, tasmAjjinazAsanameva nyAyyamityarthaH, tatazca vyaktA'syaiva shrotvytaa| atha dvitIyalakSaNaM lakSayati- mRSAvAdaM trividhaM trividhena naiva brUyAt na bhASeta, iti dvitIyaM shrotvylkssnnm| yathoktaM - suhumaM vA bAyaraM vA neva sayaM musaM vaejjA- ityaadi| na caivamanyatra, paJcAnRtAnyAhurapAtakAni - ityAdikaluSitatvAt / atha tRtIyam - adattAdAnaM trividhaM trividhena naiva kuryAt, na kArayet, iti tRtIya shrotvylkssnnm| yathA - daMtasohaNamittaM 1. vyAkhyAsyAnekasiddhAntaprasiddhatvenopekSitA / 2. abhayaM sarvabhUtebhyaH (prANAgnihotropaniSadi / / 1-1 / / ) ahiMsA paramo dharmaH (viSNudharmottarapurANe / / 3-268-12 / / ) ityAdinA'bhyupagatatve'pi hetu-svarUpA-'nubandhazuddhivirahAt, SaTkAyavijJAnAbhAvAt, trividhatrividhAdiniyamavirahAcca janetarazAsanAbhimatA'hiMsA''bhAsamAtrameveti bhAvaH / upalakSaNametat, tena nityAyekAntapakSe hiMsAyA evAsambhavAdahiMsopadezopanyAsasya vyarthatetyAdyapi draSTavyam / 3. adhyAtmasAre / / 12-56 / / 4. mahAbhArate, AdiparvaNi / / 8216 / / na narmayuktaM vacanaM hinasti, na strISu rAjan na vivaahkaale| prANAtyaye sarvadhanAtyaye ca, paJcAnRtAnyAhurapAtakAni - iti puurnnvRttm| ArSopaniSad - pi - ityaadi| na tu svamevAdatte brAhmaNa ityaadydttaadaanprvrtnduussitm| turyamAha- abrahmaparigrahaM trividhaM trividhena naiva kuryAt na kArayet, iti caturthaM shrotvylkssnnm| cAturyAmatayA zrIneminAthazAsanasyAparigraha eva brhmaantrbhaavH| nanvata evA'sya sAkSAdabhidhAnamasaGgatamiti cet ? satyam, tathApi pratipAdyAnurodhenAdoSaH / yadvA brahma-zuddhAtmasvarUpam, tatsAdhanArthaH parigraho brahmaparigrahaH, dharmopakaraNamityarthaH, tadanyaH- abrahmaparigrahaH, taM na kuryAt- dhAtUnAmanekArthatvAnna dhaaryedityrthH| etena tattvato mUrchAparityAgo vihitaH, mUrchAviSayasya dharmopakAritvavirahAditi nipunnmaalocniiym| brahmacaryamapi jinazAsana eva paarmaarthikm| navaguptizuddhasyAsya prtipaadnaat| paratrAputrasya gatirnAsti - na strI dUSyati jaarenn-ityaadivcobhirbrhmvybhicaaraadividhaanaacc| ata evAparigraho'pyatraiva mukhyaH, zuddhAhiMsAdipratipAdanena vinizcitasArvajJyasya vaco'nuvRttyaiva rAgAdiprahANasambhavena tattvato mUrchAtyAgasambhavAditi dik| sAmpratamasyaiva prANAtipAtaviramaNAdikalakSaNacatuSTayasya viSayAdi spaSTayati1. sarva brAhmaNasyedaM yatkiJcijjagati gatam / zreSThenAbhijanenedaM sarva brAhmaNo'rhati / svameva brAhmaNo bhuGkte, sarvasyedaM dadAti c| yaccheSaM syAdbrAhmaNasya bhuJjate hItare janAH- iti mAnave dharmazAstre prathamAdhyAye sRSTivAdasamuddeze / 2. majjhimA ujjapannA hu - ityAdyabhidhAnasya (uttarAdhyayane / / 23-26 / / ) prAyikatvAt / jJApakaM cAtra puSpikopAGge kAlyAdivRttaM caturthArakAlInam, duHpamAkAlInaM ca zrIvajrasvAmyAdivRttam /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni savvaM ca savvahiM ceva, sabbakAlaM ca svvhaa| nimmamattaM vimuttiM ca, viratiM ceva sevte||1-3|| sarvam- SaTkAyaviSayam, na tu brAhmaNAdigavAdiviSayamAtramiti bhAvaH, sarve'pi cakArAH samuccayArthAH / sarvatra caiva, niytdeshaavcchinntaavirhaat| sarvakAlam, niytkaalaavcchinntaa'bhaavaat| sarvathA - rAgadveSalakSaNasarvAzubhabhAvaprakAraiH, na tu rAgeNa pratyAkhyAnaM dveSeNa mutkalateti bhaagaavirtiduussitmityaashyH| nirgato mameti zabdo yasmAn nirmamaH, tadbhAvaH nirmamatvam, vizeSeNa-kRtsnarUpeNa karmaNAM muktiH - vimuktiH, dezakarmakSayasya pratisamayabhAvitvena muktimAtrasya svataH siddhtvaat| nirmamatvaM vimuktizca yathA syAttathA viratiM - prANAtipAtAdiviramaNaM caiva sevate samAsannasiddhiko jiivH| atra kriyAvizeSaNena viratimAtrasyAsAdhakatA jnyaapitaa| yadvA nirmamatvAditritaye'pi sarvamityAdi svymuuhym| etadevAtideSTi savvato virate daMte, savvato prinivvudde| savvato viSpamukkappA, savvatthesu samaM cre||1-4|| sarvato virataH, uktarItyA, dAntaH- jitendriyaH, sarvataH parinirvRtaH- atyantaM sukhIbhUtaH, praashaavinirmukttvaat| sarvato - ArSopaniSad - vipramuktAtmA, dravyAdipratibandhavirahAt / sarvArtheSu- indriyanoindriyaviSayeSu, samam- sAmyAnatikrameNa cret-vihret| tathA ca zrAddhamanorathaH - zatrau mitre tRNe straiNe svarNe'zmani maNau mRdi| mokSe bhave bhaviSyAmi nirvizeSamatiH kadA - iti / tataH kimityAha savvaM soyavvamAdAya, auyaM uvhaannvN| savvadukkhappahINe u, siddhe bhavati nniirye||1-5|| sarvaM zrotavyaM sacchAsanamAdAya- pariNatatadarthatayA tadAtmakIyabhUya, yathoktam - se AyA - iti / AdAyeti gRhItvA-iti cet ?, satyam, kintu tadAtmakatAyAmevAnupacaritaM grhnnm| tathA cAha- majjha pariggaho jai to'hamajIvattaM tu gacchejja - iti / kiyantaM kAlaM yAvattadAtmakIbhUyetyAha- ayutam- laukikaparibhASayA varSadazasahasraM yAvat, lokottaraparibhASitasya caturazItilakSAyutAGgarUpasya tasya taavdaayurbhaavenaasmbhvaat| dazasahasramapi pUrvANAmupalakSaNam, yathoktam - punAi vAsAi cara'ppamatto tamhA muNI khippamuvei mokkhaM - iti / yadvA'yutaM - asambaddhaM yathA syAttathA, kvApi rAgAdikRtasambandhavirahAdityapyarthaH / upadadhAti - puSNAti zrutamityupadhAnam - kAlikAdyanuyogoddezAdiprayojanaM tapaH, tadvAn, itarAdAnasya nissiddhtvaat| yadvopadadhAti jJAnAdiguNAnityupadhAnam - gurukulavAsaH, yataHNANassa hoi bhAgI thirayarao daMsaNe carite y| dhannA AvakahAe 1. na ca vimuktyarthavirodhaH, arthato'bhinnatvAt, bhAvamokSarUpatvAditi bhAvanIyam / Aha ca - bhAvamokSastu tadetu- rAtmA rtntryaanvyii|| adhyAtmasAre / / 11-179 / / 2. yogazAstre / / 3-145 / / 3. nandIsUtre / / 32 / / 4. niymsaare|| 5. uttarAdhyayane / / 4-8 / / 6. sambhAvyate'tra - aulaM (atulam), auvvaM (apUrvam) bA pAThaH / 1. yAvantazcakArAstAvantaH samuccaya iti nyAyAt / 2. samAsannatAbhidhAnaheturyogabindA crmaavrtvrtino'pyaasnnsiddhitoktiH| 3. (nirmamatvena) nizcayazuddhA vimuktiyoniriti viziSTeva viratiH siddhisAdhiketi bhaavH|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni gurukulavAsaM na munycnti|| tadvAn - gurvAjJAvartitayA tdaasevitaa| sa evambhUtaH sarvaduHkhaprahINaH, vizeSaNaparanipAtaH prAkRtatvAt, tatazca prakarSaNa hInAni-sarvathA'pagatAni duHkhAni yasya sa ityarthaH, tuH - avadhAraNArthaH, zrotavyAdAnena pranaSTasarvaduHkho bhavatyeva, upeyavyabhicAriNa upAyatvAyogAditi bhaavH| sitaM mAtaM yena saH-siddhaH, baddhakarmani shyitetyrthH| tAdRzo bhavati, ata eva nIrajAH-nirgatakarmarajasko bhvti| tasmAt - saccaM cevopasevaMtI, dattaM cevopasevaMtI, baMbhaM cevopsevNtii| saccaM cevovadhANavaM, dattaM cevovahANavaM, baMbhaM cevovadhANa // 1-6 // satyaM caivopasevante zrutazrotavyAH zubhAtmanaH, tadAhapramAdyanti zubhAtmAno na hi jJAtvA manAgapi iti / dattaM caivopasevante, sav se jAiyaM hoi natthi kiMci ajAiyaM - iti vacanAt / brahma caivopasevante itarasyAdharmamUlakatvAt / tatazca tadAtmakatA, guNa-guNinorabhedAcceti darzayati - satyaM caivopadhAnavAn - uktasvarUpaH, dattaM - tAtparyAddattAdAnaM caivopadhAnavAn, brahma caivopdhaanvaan| pratipAdyAnurodhAt paJcamahAvratavivadiSayA madhyagrahaNenAdyantagrahaNamatra drssttvym| upasaMharannAha evaM se siddha buddhe virate vipAve daMte davie alaM tAI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchai tti bemi|| evam- zrotavyasamAsevanena sa - mahAtmA, siddhaH - aNi ArSopaniSad - mAdisiddhisampanno buddhaH - AlokitalokAlokakevalajJAnalakSaNabodhavibhUSitaH, virata:-yathAkhyAtAkhyazIlazAlI, vipApaH - pApahetukakriyAvirahitaH, dAntaH - viSayazUnyatAyogAt sarvathA damitendriyaH, Aha ca - rAgadveSakSayAdeti jJAnI viSayazUnyatA - miti'| dravituM - siddhaparyAyaM gantuM yogyaH- dravyaH, atyantamAsannabhavya iti bhaavH| alam- svaparanistAraNasamarthaH, ata eva tAyI -pritraannshiilH| sa eSa siddhisaudhAdhyArUDhaH san na punarapi ityarthaM evambhUtaM janmAdiduHkhAtmakaM saMsArAkhyamarthaM havvamiti kadAcidaM, Agacchati', apunarAgatigatatvAttasyeti yat tIrthakarAdibhiruktaM tadahaM brIvImIti prathamAdhyayana aarssopnissd| // atha dvitiiyaadhyaayH|| atrA'pyapunarAgatigatihetureva pratipAdyavizeSAnurodhAt prakArAntareNA'bhidhIyate, "jassa bhItA palAyaMti jIvA kmmaannugaaminno| tamevAdAya gacchaMti kiccA dinnA va vAhiNI / / 2-1 / / " ___ vajjiyaputteNa arahatA isiNA buitN| yasyeti yasmAt, prAkRtatvAt, bhItAH palAyante jIvAH karmAnugAminaH, karmavazavartina iti bhaavH| tameva- bhayanimittameva, AdAya gcchnti| ayaM bhAvaH, iha tAvat sarve'pi sattvA duHkhaikabhIravastadviprayogabaddhalakSAstato dUraM plaaynte| kiM tatra 1. adhyAtmasAre / / 15-47 / / 2. trAyI baa| 3. sambhAvyate'tra itvatthaM (itthaMstham) iti pAThaH, yathA dazavakAlike - jAimaraNAo vimuccai itvatthaM ca cayai savvaso / / 94-7 / / 4. Agamiko'yamarthaH, dRzyatAM jambUdvIpaprajJapto patram / / 122 / / 5. punaH punaH phalopadarzanaM prekSAvatpravRttyartham / 6. ka-kha-ga-dha-cha-ja-ra-Tha-Da-Dha-Na-ta-pa-pha-dinnaM / jha-ca- dinaa| 1. triSaSTizalAkApuruSacaritre / 2. uttarAdhyayane / / 2-30 / / 3. dazakAlike / / 616 / / 4. etacca prAk spaSTIkRtam, dRzyatAm / / 1-2 / / pR.6, dvitIyaM Tippanakam /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 Re-RSibhASitAni sukhamApnuvanti ? netyucyte| kiM tatra duHkhamadhigacchanti ? netyucyte| kiM tarhi ? yatra tatrApi duHkhamevAdAya gacchanti, duHkhamAdAyaiva gacchanti / na hi gacchatAmapi mArga eSAM sukham, kva tatra sukhaashetyaashyH| sukhayatno'pi duHkhAvahaH, tattvato'phalazcetyasya prtiitisiddhtvaat| tathA ca vAcakamukhyaH - duHkhadviT sukhlipsurmohaandhtvaaddRssttgunndossH| yAM yAM karoti ceSTAM tayA tayA duHkhamAdatte - iti| atraivArthe nidarzanamAha kRtyAt - nipuNapratipakSaprayuktAt zakaTagaruDacakrAdivyUhabhedakRtyAdityarthaH, dainyamiva-parAbhUtiparamparAhetukaglAnimiva vAhinI senaa| yathA hi bhinnavyUhA senA nirbalatayA'tyantaM parAbhUyate, palAyamAnA'pi klizyata eva, sveSAM vizIrNatvAt, pareSAM bddhvyuuhtvaadvijyaanndprauddhpraakrmtvaacc| yathA sA yatra tatrApi nazyantI dainyameva vindati tathA duHkhabhItA jIvA apItyAdhupanaya ukta ev| yadvA kRtyA - kartanam, vyUhabhedanakriyaiva, tayA' yathA senA dainyaM gacchati, zeSaM praagvt| yadvA kRtyA - mAyA, vyUhabhedakUTanItirityarthaH, tyetyaadhuktvt| kenaitadabhihitamityAha- vajjiatti vajrin, svArthe kaH, tatputreNa- indrasutenetyarthaH, abhidhAnametat pitRnAmavazAt, upayAcitakAnubhAvAt, yAdRcchikaM vA smbhaavyte| yadvA dezyazabdo'yaM iSTazabdaparyAyaH, tatazca priyaputranAmnA pratyekabuddhenetyarthaH, arha1. imrukmnninyaayaadubhytraavdhaarnnyogH| 2. prshmrtii||40|| 3. atra mUlamkiccAdinnaM - iti samastam / mAyAdainyaM mAyAprayuktadainyamiti yaavt| ArSopaniSad - tetyAdi praagvt| parokSanirdezAnantaraM sAkSAd bhayanimittaM nivedayannAhadukkhA parivittasaMti pANA maraNA jammabhayA ya svvsttaa| tassovasamaM gavesamANA appe AraMbhabhIrue Na stte|| 2-2 // duHkhAt parivitrasyanti prANAH, sance pANA paramAhammiyA - ityukteH / etadeva duHkhavizeSatrAsavarNanena pramANayati - maraNAt, janmabhayAcca sarvasattvAH privitrsyntiitynuvrtte| nanu maraNabhayaM tu suprasiddham, na caivaM janmabhayamiti cet ? na, sarvabhayamUlatvAt, tathA''ha zrutakevalI - jananaM ca yathA mahad bhayaM, tadabhAvazca yathottamo'bhayamiti / tatastasyopazamaM gaveSamANA alpA' jIvA ArambhabhIrukAH smutpnnsaavdhvyaapaarsaadhvsaaH| duHkhaM pApAdityavagamena syAdeva sAvadyasAdhvasaH, phalabhayasya tAttvikasya hetubhypryvsaayitvaat| na saktAH - na kAmabhogevAsaktA bhavanti, nAnupahatya bhUtAni bhogaH sambhavatIti vivecnaat| atraiSAmalpatvoktirduHkhopazamagaveSakatve'pi sarveSAM teSu stokAnAmeva sadupAyapravRttatvAt, ata evoktam- sarvatra sarvasya sadA pravRttiH, duHkhasya nAzAya sukhasya hetoH| tathA'pi duHkhaM na vinAzameti, sukhaM na kasyApi bhajet sthiratvam - iti| atraatyntmlptvaadduHkhopshmkRtaambhaavvivkssaa| 1. dazavakAlike / / 4-9 / / 2. siddhasenI dvAtriMzikA / / 4-31 / / 3. appe = Atme = nije = AtmIye dhanAdau, appe = zarIre, ArambhabhIrukA na saktA bhavantIti vyaakhyaa'pyuuhyaa| 4. hRdayapradIpe / / 16 / /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 na-RSibhASitAni etadvivakSayaiva vyAkhyAntaramAdriyate - alpA api ArambhabhIrukA na sattvAH, durApatvAd bhvnirvedsy| nirviNNAnAmapi sadgurubhAvayogo duaApa iti tRtIyA vyAkhyA - Apte ArambhabhIruke SaTkAyadayApare sadgurau duHkhopazamagaveSakA na saktAH - na samullasitabahumAnAH, samAsannakalyANAnAmeva stpksspaatsmbhvaat| tataH satpakSapAtaviraheNa saddarzanenApi vaJcitAnAM teSAM yA durdazA bhavati tAmAviSkurvannAhagacchati kammehiM se'Nubaddhe, puNaravi AyAti se syNkddennN| jammaNa-maraNAI aTTe puNaravi, AyAi se skmmsitte||2-3|| gacchati cAturantasaMsAre kutrApi karmabhiH so'nubaddhaH, zRGkhalAnibaddhakukkuravat, ata eva punarapi AyAti sa svayaM kRtena gatyAdikarmaNA gatyantaram, vimuktimantareNa pratiSThAnAsambhavAt, saMsaraNasyaiva sNsaaraarthtvaat| evaM janmamaraNAdyArttaH punarapyAyAti sa svakarmasiktaH pratisamayaM mithyAtvAdyAzravakRtAnantakarmaniSekaH, gatyantarameva, tathA cArSam- egayA devalogesu naraesu vi egyaa| egayA AsuraM kAyaM AhAkammehiM gcchi|| egayA khattio hoi tao cNddaalbokkso| tao kIDa payaMgo ya tao kuMthu pivIliyA - iti / nanu ko'syA bhavaparamparAyA heturiti cet ? atra nidarzayati1.etacca dukha-moha-garbhavairAgyeNa nirviNNApekSayA jJeyam / 2. vidhevA'tra kssetrpudglpraavrttbhaavnaa| 3. uttarAdhyayane / / 3/3-4 / / - ArthopaniSad - bIyA aMkuraNiSphattI, aMkurAto puNo biiyN| bIe saMjujjamANammi, aMkurasseva sNpdaa||2-4|| bIjAt aGkuraniSpattirbhavati, aGkurAt punaH bIjaM ptrphlaadidvaarennodbhvti| evaM hetubhAvena bIje samuhyamAne - samyag jalasekena poSyamANe sati aGkurasyaiva sampat - vRddhyAdilakSaNA lakSmI bhavati, kAryadharmANAM kaarnndhrmaanuvidhaayitvaat| eSa dRSTAntaH, ayamasyopanayaH bIyabhUtANi kammANi, saMsArammi annaadie| mohamohitacittassa, tato kammANa sNttii||2-5|| bIjabhUtAni karmANi saMsAre anAdau, aNAi jIvassa bhave, aNAikammasaMjoganivvattie - iti vacanAt / tataH kimityAha- mohamohitacittasya tataH karmaNAM santatiH, sAnubandhatAyogAt, tathA cArSam- je veyai te baMdhai iti| mohanIyamAtre'yaM nyAya iti cet ? ko vA kimAha ? tathA'pi nAsthAnaprayuktaH, mohasyaiva bhavabIjatvena vkssymaanntvaat| enamevArthaM dRDhayatimUlaseke phaluppattI, mUlaghAte hataM phlN| phalasthI siMcatI mUlaM, ___ phalaghAtI Na siNctii||2-6|| mUlaseke kRte sati phalotpattiH syAt, mUlaghAte kRte sati 1. saMjujjamANammi - saMrakSyamANe satItyapyarthaH, ta-bujjha, ga-jha-da - jujja, gha-ca-cha - bujjha / 2. paJcasUtre / / 1 / /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - hatameva phalam, kthnycittdbhinntvaattsy| tasmAdyaH phalArthI sa eva siJcati mUlam, phalaghAtI tu naiva sinycti| ___ mUlaM ca saMsArAkhyaphalasya mohanIyameva, nanvevamanAdikarmasaMyoganirvartita iti plavate iti cet ? na, taddhetorevAstu kiM teneti nyAyena mohamUlakatvAd bhavasya, zeSakarmaNAmapi tadadhInatvAt, tadAha- kammaM ca mohappabhavaM vayaMti - iti, tathA- garbhasUcyAM vinaSTAyAM yathA tAlo vinshyti| tathA karma kSayaM yAti mohanIye kSayaM gate - iti / ata evAha sAkSAdapi - saMsArabIjaM kAtryena mohanIyaM prahIyata iti| tasmAjjanmAdiduHkhAtmakasya saMsArasya moha eva mUlamityAha mohamUlamaNivvANaM, saMsAre svvdehinnN| mohamUlANi dukkhANi, mohamUlaM ca jmmnnN||2-7|| mohamUlamanirvANaM saMsAre sarvadehinAm, tasyaiva ttprtibndhktvaat| tasmAn mohamUlAni duHkhAni, Aha ca- bhave dukkharUve dukkhaphale dukkhANubaMdhe - iti / tatastallakSaNasaMsAramUlasya duHkhamUlakatA yuktaiv| ata evAgamaH - dukkhaM hayaM jassa na hoi moho- iti / ca- tathA mohamUlaM janma, viitraagjnmaadrshnaat| yata evaM tasmAt dukkhamUlaM ca saMsAre, aNNANeNa smjjitN| migAri vva saruppattI, haNe kammANi muulto||2-8|| duHkhamUlaM ca, anantaranirdiSTam, saMsAre ajJAnena 1. uttarAdhyavane / / 32-7 / / 2. tattvArthabhASyasambandhakArikAyAm / / 2-4 / / 3. tattvArthabhASye / / 2-4 / / 4. paJcasutre / 19 / / 5. uttarAdhyayane / / 32-8 / / - ArthopaniSad - samarjitam, tato hitAhitAvivecanAt, uktaM ca - ajJAnaM khalu kaSTaM rAgAdibhyo'pi srvpaapebhyH| hitamahitaM vA'rthaM na vetti yenAvRto loka:- iti| kimataH kartavyamityAha- mRgAririva siMha iva zarotpattim, siMho hi na zvavat zilAzakaladazanapravRtto bhavati, sa tu zareNa kRtaprahAraH kuta eSa zara Agata iti tdutpttimnvessyti| tathA cArSam - patthareNAhao kIvo pattharaM ddkkumicchi| migAri u saraM pappa saruppattiM vimaggai - iti / tvamapi siMhavat ghAtaya karmANi mUlataH - ajnyaanlkssnnmohonmuulnen| karmaghAtaphalopadarzanenopasaMharati evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi|| evam- karmamUlonmUlanena, zeSaM puurvvt| iti dvitIye vajjiyaputrAdhyayana aarssopnissd| // atha tRtiiyaadhyaayH|| atrApi prakArAntareNa siddhatAvirbhAvopAya upadarzyate - bhavitavvaM khalu bho ! svvlevovrtennN| levovalittA khalu bho! jIvA aNegajammajoNIbhayAvattaM aNAdIyaM aNavadaggaM dIhamaddhaM cAturaMtaM saMsArasAgaraM (annupriytteNti| levovaratA puNa aNegajammajoNIbhayAvattaM jAva saMsArasAgaraM) vItIkaMtA sivamatulamayalamavvAbAhamapuNabbhavamapuNarAvattaM sAsataM 1. upadezamAlAyAm / / 139 / / 2. ta-gha-ca-ga- bhavidacvaM / ka-kha-ja-jha-Tha-Dha-Na-tha-dha-pabhavitavvaM / Ta- bhavidubbaM /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni ThANamabbhuvagatA ciTThati / bhavitavyaM khalu bhoH ! avadhAnavizeSasampAdanAyA''mantraNazabdo'yam, srvlepoprten| lepo'tra hiMsAdyAzravAzrutaMpApakarmANi, abhiSvaGgAprItyAdyAtmapariNAmalakSaNA tadyogayogyatA vo| kasmAdevamucyata ityAha- lepopaliptAH khalu bhoH ! jIvA anekajanmayonibhayAvarttam, anekatAbhidhAnamAnantyAdyupalakSaNam, evaM cAnantajanmaparamparA, jAtasya hi dhruvo mRtyuriti nyAyAda - nantamaraNAni, caturazItilakSayonayaH, saptabhayAni evAvarttAni payasAM bhramalakSaNAni yatra saMsArasAgaramiti yogaH / tathA'nAdikam, na kadAcidanIdRzaM jagadityukteH, anavadagramanantam / na ca pralaye sarvasaMhRtermRSedamiti vAcyam, prlyniruupnnsyaagmaabhaastvaat| na cArvAgdarzinAM nizcayA'sambhava iti vAcyam, dRSTabAdhayaiva tadyogAt, tathAhurAcAryAH dRSTabAdhaiva yatrAsti tto'dRssttprvrtnm| asacchraddhA'bhibhUtAnAM kevalaM dhyAndhyasUcakamiti / dRSTabAdhA tu kUTasthaikAntanityatAdinirUpaNena vyaktaivetyalaM prasaGagena dIrghAddhaM dIrghakAlam, anantaiH pudgala - parAvartairapi nisstthaavirhaat| dIrgho vA'dhvA tatparibhramaNahetuH karmarUpo mArgo yasmiMstam, cAturantam- narakAdigativibhAgena caturvibhAgam / evaMvidhaM saMsArasAgaraM (anuparivarttante - ghaTIyantranyAyenaikendriyAdiSu bhUyo bhUyo bhramanti / lepoparatAH punaranekajanmayo - nibhayAvarttaM yAvat saMsArasAgaraM) vyatikrAntAH - ullaGghitavantaH zivam, ekAntikAtyantikAzivocchedAt, atulam, 9. A + sruta ( jhareluM) 2. dRzyatAM poDazake / / 16-6 / / 3 yogabindI / / 24 / / - - 17 18 - ArSopaniSad tatsukhasya nirUpamatvAt, tathA cArSam loke tatsadRzo hyarthaH, kRtsne'pyanyo na vidyte| upamIyeta tadyena, yasmAnnirupamaM sukhmiti'| acalam, svAbhAvikaprAyogikacalanakriyAvyapohAt, avyAbAdham, dravyabhAvavyAbAdhAvarjitatvAt, apunarbhavam, tataH punarbhavasambhavAbhAvAt, apunarAvRttam - avidyamAnapunarbhavAvatAre, bIjAbhAvAt, tadAha- dagdhe bIje yathA'tyantaM, prAdurbhavati nAGkuraH / karmabIje tathA dagdhe, nArohati bhavAGkuraH - iti / zAzvatam sAdyaparyavasitatvena zazvadbhAvAt, etAdRzaM sthAnam - siddhigatilakSaNaM svarUpasthitimAtraM vA, abhyupagatA:- Abhimukhyena samIpaM prAptAstiSThanti paramAnandasamAhitA vartante / tatsvarUpameva saMvarNayannAhase bhavati savvakAmavirate savvasaMgAtIte savvasiNehAtikkaMte savvavIriyaparinivvuDe savvakohovarate savvamANovarate savvamAyovarate savvalobhovarate savvavAsAdANovarate susavvasaMvuDe susavvasavvovarate susavvasavvovasaMte susavvasavvaparivuDe No katthai sajjati y| tamhA savvalevovarae bhavissAmi tti kaTTu asieNaM davileNaM arahatA isiNA bujhataM / / 3-1 / / sa sarvalepoparato sarvakAmavirataH bhavati, sAmyasukhasAgarAntarnimagnatvAt, yathoktam - antarnimagnaH samatAsukhAbdhau, bAhye sukhe no ratimeti yogI / aTatyaTavyAM ka ivArthalubdho gRhe samutsarpati kalpavRkSe iti / tameva vizeSayati - sarva - 1. tattvArthabhA. kA. / / 2-30 / / 2. tattvArthabhA. kA. / / 2-8 / / 13. adhyAtmopaniSadi / / 4-5 / /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 RSibhASitAni saGgAtItaH, saGgacchate vazIbhavati yasmAjjIvaH sa saGgaHdehAdyAsaktiriti tatsvarUpAvagamAt tameva vizeSayati sarvasnehAtikrAntaH - svajanAdisnehavinirmuktaH, mAyA piyA husA bhAyA bhajjA puttA ya orasA / nAlaM te mama tANAya luppaMtassa sakammuNA sarvavIryaiti saMvedanAt / tameva vizeSayati parinirvRtaH, adhyAtmavIryaniH zeSavizeSazAlitvAt, tathA ca pAramarSam - ujjamadhItidhIrataM, soMDIrattaM khamA ya gaMbhIraM / uvaogajogasaMjamAdiyaM hoi ajjhappo iti / ata eva sarvakrodhoparataH, AtmaparapratiSThitobhayakrodhaviratatvAt, sarvamAnoparataH, paramabuddhatvena jAtyAdimadonmuktatvAt, taduktamahaMbhAvodayAbhAvo bodhasya paramAvadhiH- iti / sarvamAyoparataH, manovAkkAyavisaMvAdavarjanAt sarvalobhoparataH, nijAGge'pi mamatvatyAgAt, yathA''ha kimidaM kIdRzaM kasya kasmAt kvetyvishessyn| svadehamapi nAvaiti yogI yogaparAyaNaH - iti / nanu siddhAvasthAyAM nijAGgasyaivA'sambhava iti cet, mamatvavirahAdasyApi tathaiveti tatraiva kiM na paryanuyujyate ? vastutastu siddhAnAmapi svamuktadehAnAM pratyakSatvAt tatra mamakAravirahAcca na kApyanupapattiH / nanvevaM nAvaitItyaMzAsaGgatiH, siddhAnAM sarvajJatvAditi cet ? na, mamakAraviraheNa svasvAmikatvena tadajJAnAt, ajIvagrahe'jIvatvaprasaGgasyopapAditatvAt, yathArthajJAnasyaiva saarvjnyylkssnntvaaccaasnggtivirhaat| vyavahArabAdhastu sAdhakAvasthAmadhikRtyAtItanayApekSayA samAdheya iti kRtaM prasaGgena / - - - 19 1. uttarAdhyayane / / 6-3 / / 2 sUtrakRtAGge vIryAdhyayanam / / 1-8 / / 3 sthAnAGge / / 24 / / 4. iSTopadeze / / 42 / / 5. RSibhASite / / 1-5 / / vRttI / ArSopaniSad yato'sau sarvakAmAdivirataH, tata eva sarvapAzAdAnoparataH, sarvakarmakuvAsanAgrahaNaviratatvAt evaMvidhasya tadyogayogyatA'pagamAt / evaM susarvasaMvRtaH, sarvathA'pi pihitAzravatvAt / AnantyAddoSANAM sarvoparatipratipattaya Aha- susarvasarvoparataH, striyate'nena nArakAdiparyAyAt paryAyAntaramiti sarvaH - doSaH kSudratAdiH, tatazca sutarAM sarvadoSoparata ityarthaH, tathA sutarAM sarvataH sarvathopazAntaH susarvasarvopazAntaH, sarvopAdhizuddhakaSAyopazamopazobhita ityarthaH, tataH susarvasarvaparivRttaH, zaubhanaiH sarvairapi jJAnAdibhiH sarvathA parikaritaH, trailokye'pi jJAnAdInAmeva zobhanatvAt / sa ca evambhUto na kutrApi sajyate, paramamAdhyasthyaguNAnuviddhatvAt / tasmAt sarvalepoparato bhaviSyAmi, iti kRtvA'sitena devilenArhatA RSiNoditam / atrAyaM sampradAyaH bhaviyavvaM bho ! khalu savvakAmaviraeNa eyamajjhayaNaM / bhAsitu devilAsuyarAyarisI sivasuhaM patto / / atra vyAkhyA- 'bhoH !' iti bhavyAmantraNe, 'khalu' iti nizcayena sarvakAmaviraktairbhAvyaM bhavadbhiriti gamyam, zeSaM sugamam / bhAvArthaH kathAnakagamyaH / taccedam 20 ujjayinyAmabhUt puryAM pArthivo devilAsutaH / anuraktalocanA''khyA, priyA'syA''raktalocanA / | 1 || nRpo'nyadA'sti( Ssste) zayyAyAM vivRNoti priyA kacAn / tadantaH palitaM dRSTaM, 1. asita iti zyAmo'vaddhaH mukto vA, devila iti devavAn prazaMsArthamatuvilapratyayaH, tatazca saubhAgyazAlItyarthaH / sambhAvanAmAtrametat tenAnyArthaM yAdRcchikaM vA nAmApi sambhavati / vakSyamANasampradAyAnusAreNa tu devilAsuta iti nAma jJAyate / 2. RSimaNDalaprakaraNe / / 125 / /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni jraalkssnnmkss(lkssi)tm||2|| sA''ha devA''gato dUtaH, sambhrAnto bhUmibhRd bhRshm| utthAyetastataH pazyannApazyat taM tyoditm||3|| kvAsau priye ! nRpo'pRcchat, dharmadUtastu saa'vdt| tayA''veSTya tato'GgulyA, zanaiH plitmuddhRtm||4|| AcchAdya kSaumayugmena, svarNasthAle puraantre| bhrAmayitvA tamadhRti, cakre bhUpo bhRzaM hRdi||5|| prApurme'nAgate'pyasmin, pravrajyAM puurvjvrjaaH| tataH padmarathaM rAjyAdhiSThAtAraM sutaM vydhaat||6|| svayaM rAjyA samaM rAjA, taapsvrtmgrhiit| tathA'NumatikA dAsI, dAsaH saGgatako'pi c||7|| sarve sitagirau jagmustapo'rthaM taapsaashrme| kAlAntare vrataM tyaktvA, dAsI dAsazca jgmtuH||8|| garbhaH pUrvamanAkhyAto, mahiSyA vavRdhe tdaa| ayazobhIruNA rAjJI, bhUbhujA rakSitA rhH||9|| saukumAryAt sutAM rAjJI, prasuvAnA vypdyt| pibantI stanyamanyAsAM, tApasInAM ca saidhte||10|| kRtaM nAmA'rddhasaGkAzA, tasyAH sA prApa yauvnm| aTavyA AgataM tAtaM, zrAntaM vizrAmyati sma saa||11|| sukumArakarasparzAt, tasyAM rakto'bhavat nRpH| gRhNAmi cAdya kalye vA, cintayanniti tsthivaan||12|| tAmAzleSTumadhAviSToTajakASThe nRpo'nydaa| caskhAlA (skhalanAda-)cintayat citte, dhiG mAM kaamaandh(nthy)baadhitm||13|| pretya na jJAyate kiM syAdetacca phalamaihikam ? / sambuddhazcAvadhijJAnaM lebhe krmkssyodbhvm||14|| sarvakAmaviraktena, bhAvyaM bhoH ! khalu dehinaa| babhASe'dhyayanaM caitad, raajrssirdevilaasutH||15|| viraktAM tAM sutAM dattvA, saMyatIbhyaH svayaM nRpH| utpAdya kevalaM siddho'rddhasaGkAzA'pi 22 - ArSopaniSad - nirvRtaa||16|| iti shriidevilaasutraajrssikthaa|| lepoparatipratipattaye lepanibandhanAnyeva parijJApayatisuhume va bAyare vA pANe jo tu vihiNsi| rAga-dosAbhibhUtappA lipyate paavkmmunnaa||3-2|| sUkSmAn vA bAdarAn vA prANAn - jIvAn yastu vihiMsati- pramAdayogAd vyApAdayati rAgadveSAbhibhUtAtmA lipyate pApakarmaNA, Aha ca - rAgo ya doso vi ya kammabIyaM - iti / nanvevaM hiMsA'nyathAsiddheti cet ? na, savizeSaNe hItyAdinyAyena hiMsAyAH pramAdaparyavasAyitvAt, naitat svamanISikayaivocyate, kiM tarhi ? upanibandhanamapyasya pAramarSam- AyA ceva ahiMsA AyA hiMsa tti nicchao eso| jo hoi apamatto ahiMsao hiMsao iyaro - iti / pramAdasya ca kathaJcidrAgAdirUpatayA yuktaiva karmabIjateti srvmvdaatm| anyadapyAha pariggahaM giNhate jo u appaM vA jati vA bhu| gehI-mucchAyadoseNaM lippae paavkmmnnaa||3-3|| parigrahaM gRhNAti yastvalpaM vA yadi vA bahuM gRddhiHaprAptA''kAGkSA, mUrchA - prAptAbhiSvaGgaH, tallakSaNadoSeNa, sa lipyate paapkrmnnaa| atrApyuktarItyA parigrahasya mUrchAyAM paryavasAnaM drssttvym| prAhuzca - mucchA parigaho vutto - iti / atrAdyantagrahaNena madhyagrahaNanyAyAn mRSAvAdAdivaktavyatA'pi 1. uttarAdhyayane / / 32-7 / / 2. oghaniryuktI / 754 / / 3. atrArthe mucchAya-pada praakRttvaatsmbhaavyte| 4. dazavakAlike / / 6-21 / /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 Re-RSibhASitAni - svymuuhyaa| ka- pratau tu sAkSAdabhihitA yathAmusaM jo bhAsae kiMci appaM vA jai vA bahuM / appaNaTThA paraTThA vA lippae pAvakammaNA / / adiNNaM giNhae jo u appaM vA jai vA bahu / appaNaTThA paraTThA vA lippae pAvakammaNA / / mehunnaM sevae jo u tericchaM divvamANusa / rAgadosAbhibhUyappA lippae pAvakammaNA / / sugmaashcaitaa| SaSThaM pApasthAnakamAhakodhaM jo u uMdIrei appaNo vA parassa vaa| tannimittANubaMdheNaM lipyate pAvakammuNA // 3-4 / / evaM jAva micchaadsnnslle| krodhaM yastUdIrayati, Atmano vA parasya vA tannimittAnubandhena - tatkaSAyalakSaNanimittenAnugatena - sthitirasasamanuviddhena bandhenetyarthaH, Thii aNubhAgA ksaayaao-ityukteH| yadvA kaSAyeNa sAnubandhatAbhAvAd hetau phalopacArAnimittamevAnubandhaH - nimittAnubandhaH, tena, lipyate pApakarmaNA evamaSTAdazapApasthAnakAni neyAni yaavnmithyaadrshnshlym| eteSvavratakaSAyaiH sarvasaGgraha iti samAsata Aha pANAtivAto levo, levo aliyavayaNaM adattaM c| mehuNagamaNaM levo, levo pariggahaM c||3-5|| - ArSopaniSad - kodho bahuvidho levo, levo mANo ya bhuvidhvidhiio| mAyA ya bahuvidhA levo, lobho vA bahuvidhavidhIo // 3-6 // sugamau, navaraM bahuvidhA vidhayaH- vidhAnavibhAgA yasyeti bahuvidhavidhikaH', asaGkhyeyairadhyavasAyaiH kriyamANatvAt, tannirupaNapravaNasUtrasyAnantArthatvAdvA / tataH kimityAha tamhA te taM vikiMcittA paavkmmpvddnnN| uttamaTThavaraggAhI vIriattAe privve||3-7|| tasmAt te-tAnyaSTAdazapApasthAnakAni lepabhUtAnIti viditvA taM teSAmeva kadambakaM vivicya-tyaktvA, kIdRzamityAhapApakarmapravardhanam - prakarSaNAzubhakarmaprakRtyupacayaprayojakam, uttamaH pradhAno'rtho mokSalakSaNo yasmAt sa uttamArtha:-jinAjJA''rAdhanam, uktaM ca - AjJA''rAddhA virAddhA ca zivAya ca bhavAya ca iti / sa eva varaH, aticAraparihArAt, tadgrAhI-bhAvasAraM tatpratipattA, vIryatvena - adhyAtmavIryavizeSabhUtodyamadhRtidhairyAdibhAvena parivrajet - pratipannapadavyAM sarvAtmanA snycret| parivrajanapAragamanAya vighnavihatirAvazyakA, tadarthaM ca vighnavijJAnamityAha khIre dUsiM jadhA pappa vinnaasmuvgcchti| evaM rAgo ya doso ya bNbhcervinnaasnnaa||3-8|| kSIre-payasi dUSayati kuvikArApAdaneneti dUSiH-takrAdyamladravyaM 1. bahuvidhavIthikaH, anekavidharmArgaH karaNopAyaH kriymaanntvaaditypi| 2. atrArthe vidherneSTasAdhanatAbodhakatvamarthaH, asambhavAt, kintu prarUpaNAmAtram, na cApUrvo'yamarthaH, AvazyakavyAkhyAyAM zrImalayagirisUribhirabhihitatvAt / 3. vItarAgastotre / / 19-4 / / 1. gha-jha-ta-ca-ga-cha- udiirei| pha- udiirhi| tha-da-dha-na-pa- udiirehi| kh-j-tt-tthudiirehi| ka-Dha-Na- udiireti|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 770 RSibhASitAni viSavizeSo vA, taM yathA prApya dugdhaM vinAzamupagacchati mAdhurya- puSTikRttvadarzanIyatvAdiparyAyAd bhrazyati, evaM rAgazca dveSazca brahmacaryavinAzakAH / brahma-kuzalAnuSThAnam, tacca taccaryaM ca brahmacaryam - jinAjJA''rAdhanameva / yadvA brahmacaryam - maithuna - viramaNam, atra mukhyagrahaNena zeSaniHzeSavratagrahaNaM draSTavyam, tanmukhyatA ca - vayANa baMbhavayaM pavaramityAdinA siddhA / na caivamA vItarAgatAptiM brahmacaryaM durlabhamiti vAcyam, prazastarAgAdestadupaSTambhakatvAt, aprazastayoH kaSAyarUpayostadarvAgapi nigrahasambhavAt, tathA cArSam aho te nijjio koho aho mANo parAjio / aho nirakkiyA mAyA aho loho vasIkaoiti / / nanvetadapyudayaviphalIkaraNApekSayA sattApekSayA tu tadApa sadbhAva eveti cet ? satyam, kintvarthakriyAmakurvato'satkalpatvena svajanyavikAramajanayantaste'satkalpA eva, vyavahArato'pi zramaNaH saJjJAdazakavipramukta ityAgamavidaH / yAvadaMzenodayaH tAvadaMzavinAzastvabhyupagamyata eveti sUktam evaM rAgo ya doso ya bambhaceraviNAsagA iti / etadeva spaSTayati jahA khIraM padhANaM tu mucchaNA jAyate dadhiM / evaM gehippadoseNaM pAvakammaM pavaDatI / / 3 - 9 / / yathA kSIraM pradhAnaM pAkAdivizeSAvAptottamabhAvaM tu mUrcchanAt - amlAdidravyasaMyogena pUrvoktasvabhAvA'panayanAt jAyate dadhi / evaM gRddhipradveSeNa - tIvrarAgagarbhitadveSaprakarSeNa, dveSasya rAgAvinA 1. puSpamAlA / / 154 / / 2. uttarAdhyayane / / 9-56 / / 3 jIvAbhigamavRttau zrImalayagiricaraNAH / 25 ArSopaniSad bhAvitvAt, pApakarma - mohanIyalakSaNaM pravarddhate, je veyai te baMdhai - iti vacanAt, bIjAGkuranyAyenAnyo'nyajanakatvAt, tathA ca pAramarSam - emeva mohAyayaNaM khu taNhA, mohaM ca taNhAyayaNaM vayaMti - iti / atredamavadheyam, dvividho rAgaH- mAyA lobhazcaM, dveSo'pi dvividhaH - krodho mAnazca / tadevaM kaSAya-catuSTaye rAgadveSaparyavasAnamiti taddAruNatvopadarzanAyAdyavipAkamAha 26 raNNe davaggiNA daDDA rohaMte vaNapAdavA / kohaggiNA tu daDDANaM dukkhA dukkhANa NivvutI / / / / 3-10 / / araNye davAgninA dagdhA rohante vanapAdapAH, surakSitamUlatvena jalAdisAmagrIsamavadhAnena punarapi saMrohaNasambhavAt / krodha evAgniH krodhAgniH, sAdharmyAt, tathA ca vAcakamukhya:- krodhaH paritApakaraH - iti / tena tu dagdhAnAm tadudayasamuSitAtmaguNAnAm, duHkhAt - kRcchreNa, duHkhAnAm- tadudayArjitasAnubandhaduSkarmavipAkAnAm, nivRttiH, asaGkhyenApi kAlena niSThAvirahAt / zrUyate cAgnizarmatApasakrodhadurvipAkaH - bIyassa aNaMtasaMsAro iti / uplkssnnmetcchesskssaayvipaakaanaam| kasmAttarhi tato noparamyata ityAha 1. uttarAdhyayane / / 32-6 / / 2 prajJApanAyAm / / 23 padam / / 3 gha-ca-jha-Na-tadaDDhANaM / 4. prazamaratau / / 26 / / 5. samarAdityakathAyAm / / pIThikA / /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ - RSibhASitAni - 27 sakkA vaNhI NivAretuM vAriNA jalito bhiN| savvodahijaleNAvi mohaggI dunnnnivaaro||3-11|| zakyo vahnirnivArayituM vAriNA jvalitaH, mA bhUdanantaroktakrodhAgnau sampratyaya ityAha- bahiH, bAhyAvacchedena pratyakSamIkSyamANo'nalo jalAdisAdhyavidhyApana iti hRdym| kintu sarvodadhijalenApi kalpanayA melitena moha evAgniH- mohAgniH, vivekendhananirdAhakatvAt, durnivArakaH, jinavacanAmRtAbhiSekamAtrazakyanivAraNatvAt, tathAhumahopAdhyAyAH- vivekazca nairantaryeNa bhgvdvcnpribhaavnmiti| viveko hi mohprtipkssH| ata evA''rSam- ANA hi mohavisaparamamaMto- iti / ata evAnayA mohamUlakabhavapAdaponmUlanamityAha jassa ete pariNNAtA jaatii-mrnnbNdhnnaa| se chiNNajAti-maraNe siddhiM gacchati nniirye||3-12|| yasyaite parijJAtA:- jJaparijJA- pratyAkhyAnaparijJAviSayabhUtAH, jAtimaraNabandhanAH, sa chinnajAtimaraNaH siddhiM gacchati nIrajAH - nirgtkRtsnkrmrennukH| nanu parijJAnamAtreNocchedAsambhava iti cet ? na, bhagavadAgamatastajjJAnam, tatazca bhayotpAdaH, tathoktam - uttrAsayanti puruSa bhavato vacAMsi, vizvAsayanti prvaadisubhaassitaani| duHkhaM yathaiva hi bhavAnavadattathA tattatsambhave ca matimAn kimivAbhayaH syAditi / tatazca mokSaH, pramANaM cAtra 1. sakko ityanyatra / / 2. ka-Ta-Da-ha-Na-dha-pa- vi hi| ja-na- bhi| ta-jha-gha-ca-gacha- bahiM / pha- va hiN| kha-Tha-tha- vahi / 3. sAmAcArIprakaraNe / / 4. paJcasUtre / / 2 / / 5. siddhasenIdvAtriMzikAyAm / / 2-6 / / 28 ArSopaniSad - pAramarSam - mArAbhisaMkI maraNA pamuccai - iti / etadapi pratyAkhyAnaparijJAdvAreNa jnyeym| anyathA tu jJAnasyaivAnupapattiH, jJAnasya viratiphalakatvAt, viphalasya ca shuddhnyaabhipraayennaasttvaat| syAdeSa manorathaH saphalo yadi janmAdipratyAkhyAnaM sambhavet, tadevAsambhavitamiti cet ? na, taddhetupratyAkhyAnena sambhavAt, yathA''ha caramakevalI- ahaM tu nAnutiSThAmi garbhasaGkrAntikAraNamiti / nigamayati___ evaM se buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchai tti bemi|| evamityAdi praagvt| iti tRtIyadevilAdhyayana aarssopnissd| // atha cturthaadhyaayH|| evamanekadhA pratipAdite'pi muktyupAye tatpravRttAnAmapyahaGkAra eva bAdhakatamaH, ArambhanivRttisakAzAdapyAtmazlAghAdiparihArasya dusskrtrtvaat| atastatparihArapravINatA''pAdakatvenA'haGkArakuThArakalpaM turyamadhyayanamanugrabhAti "AyANarakkhI purise paraM kiMci Na jaanntii| asAhukammakArI khalu ayaM purise, puNaravi pAvehiM kammehiM codijjatI NiccaM samepI' ti| 1. aacaaraangge||1-3-1||109 / / 2. prazamaratau / / 72 / / 3. pariziSTaparvaNi zrIjambUsvAmivaca idam / 4. ka - samapIti, kha- somatIti, ga- samapI (saMsAramI)ti, gha- samA pIti, ca- saMsAraMmi / ja-Ta-pha-dha-na-Na-pa-Dha-Na-tha- somapIti / jha- somapI"ti / Tha-momapIti / ta- sNsaarmmi| da- samApI (saMsArammI)ti /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni aMgarisiMNA bhAraddAeNaM arahatA isiNA bujhataM / // 1 // AdIyate'nena svotkarSa ityAdAnam - yatkiJcidapi svotkarSa - nimittam, tameva rakSayati yena kenApi nikRtiprakAreNetyAdAnarakSI, puruSaH- AtmA, paraM tadanyat kiJcidapi na jAnAti, upAdeyatayA / 29 kimetatstutivacanamitaraM veti mugdhaprazna uttarayati asAdhu - asamyak, tatkarmakArI, khaluH - vAkyAlaGkAre, ayamanantaroktaH puruSaH / punarapi pApaiH karmabhizcodyate - preryate balAdapyahitAnubandhipravRttau, buddhirkarmAnusAriNI - ityukteH, kiM kadAcidevetyAha- nityam, kliSTasattvAnAM sadApi pApAnubandhikarmaNAmevodaya bhAvAt / tathApi yatkiJciddezAvacchinno'sau bhaviSyatItyAha- same'pi nikhile'pi kSetre, kAkA hi sarvatra kRSNA eva bhavantIti / iti aGgarSiNA bhAradvAjenA'rhatarSiNoditam, atra sampradAyaH - ujjuya vaMke patteyavuddha ru ya kosiyajje ya / ujjhAe tabbhajjA, jayaMti cauro vi siddhAI iti / atra vyAkhyA- 'RjukaH' saralaprakRtiH sa cA'GgarSinAmnA khyAtaH, 'vakraH ' duSTasvabhAvaH rudrAkhyaH, sa pratyekabuddho'bhUditi yojanA kAryA / 'ca' - punaH kauzikAryAkhya upAdhyAyaH 'tadbhAryA' upAdhyAyAnI / jayanti catvAryapi siddhAni / pravrajyeti zeSaH / iti 1. ca- aMgirisiNA / Ta- aMgaresiNA / zeSeSu aMgarisiNA / 2. samagra sakalaM samamityabhidhAnacintAmaNI ||1433 / / 3 RSimaNDalaprakaraNe / / 124 / / ArSopaniSad 30 gAthArthaH / bhAvArtho'pyayam campAyAM kauzikAryAkhya upAdhyAyo'bhavad dvijaH / tasyA'GgarSistathA rudraH, ziSyAvetau babhUvatuH / / 1 / / aGgako bhadrakastenA'GgarSistasyAbhidhA'bhavat / rudrako raudrahRd granthicchedakastattathA'sya saa||2|| edho'rthamanyadA praiSi, guruNA tAvubhau vane / sAyamaGgarSiH kASThAnyAdAyA''yAd RjuvartmanA / | 3 || rantvA sarvadinaM smRtvA, tamarthaM rudrako'calat / dadhyau vIkSya tamAyAntamadya nissArito'smi hA ! ||4|| itazca vatsapAlasya, panthakasya zizoH prsuuH| dattvA jyotiryazA bhaktaM dArubhArArditaiti ca / / 5 / / tAM hatvaikatra garttAyAM, lAtvA'syA dArubhArakam / etyanyavartmanA rudro, dhunvan hastAvado'vadat || 6 || guro ! sundaraziSyeNa tava jyotiryazA hatA / sa Agato bahirniSkAsitaH krodhAd yayau vanam ||7|| cintayaMstatra saddhyAnAd, jAtajAtismRtirvratam / prapadya kevalaM lebhe, mahimAmamarA vyadhuH ||8|| abhyAkhyAnaM dadau rudro'smai janebhyo'bhyadhuH surAH / nindyamAno janairdadhyau, rudro'daH zubhakarmataH || 9 || abhyAkhyAnaM mayA'satyaM, pradattamiti cintayan / sambuddhaH so'bhavat pratyekabuddhazcAgrahId vratam / / 10 / / upAdhyAyaH sabhAryo'pi, vairAgyAd vratamagrahIt / utpAdya kevalajJAnaM, catvAro'pi yayuH zivam // / 11 / / iti / nanu kimidaM nAmA''dAnarakSaNaM yato dezakAlAnavacchinnA pApapreraNetyAha
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - No saMvasituM sakkA sIlaM jANittu maannvaa| paramaM khalu paDicchannA mAyAe dutttthmaannsaa||4-2|| na samuSitvA zaktAH samarthAH zIlaM jJAtuM mAnavAH, paramaMutkaTaM yathA syAttathA khalu praticchannA:-apahnatanijadoSakaluSasvarUpAH, mAyayA-nikRtyA dussttmaansaaH| avirahitaM tatsAnnidhyasAdhakAnAmapi tadduzcaritraM jJAtumazakyam, AstAmanyeSAm, suprayuktadambhatvAdityAzayaH, Aha ca- dambhasya suprayuktasya brahmA'pyantaM na gacchati - iti / evaM ca Niyadose NigRhaMte, ciraM pI nnovdNse| kiha maM koI Na jjANe? jANe Na'ttahiyaM syN|| // 4-3 / / nijadoSAn-kSudratApramukhAn nigUhan-nipuNanikRtyA pratipakSAbhAsapradarzanena niDhuvAnaH, ciramapi - yathAsambhavaM yAvajjIvamapi nopadarzayati sarvayalena prprtykssaadygocriikurute| evaM kurvANasya cittavRttimAviSkaroti - katham - kenopAyena, mAm, doSaduSTatayA, ko'pi na naiva jAnIyAt - iti| kintvasAvevaM kurvaJ jAnAti nAtmahitaM svayam, yadahaM sarvasukhavaJcito bhavAmi, yataH- je muddhajaNaM parivaMcayaMti, bahu aliykuuddkvddehiN| amaranarasivasuhANaM, appA vi hu vaMcio tehiN|| pazyanti lajjayA 1. ka-kha-ca-ja-Ta-Tha-Dha-Na-pa-tha-dha- NAsaMvasatA sakkaM / ga - No saMvasittuM sakkaM, sIha (NAsaMvasatA sakkaM siil)| gha-jha-ta- No saMvasituM skkaa| ca - NA saMvasattA sakkaM / pha-na- NAsaMvasakkaM / 2. triSaSTi0 critre| 3. ca- kopi| jh-tt-k-j-kh-ddh-tth-thkoi| dha-ta- kovi / pa-pha-da-dha-na-pa- koyi| 4. puSpamAlAyAm / / 304 / / 32 - ArSopaniSad - nIcairdudhyAnaM ca pryunyjte| AtmAnaM dhArmikAbhAsAH kSipanti nrkaavtte|| evaM sthite'pi yadyasau dambhAnnoparamati tadA'sau naivAtmIyakalyANaM jAnAti, svayamityabhidhAnaM sAbhiprAyam, parastAvadanena vaJcitatvAdajJAtataddoSatayA na jJApayati, prAjJatvenAvaJcito'pi kazcij jJAtatatsvarUpatayA virajyApasarati, yathoktammAyA mittANi NAsei - iti| tasmAdasya jJApanAsambhavaH, kathaJcit kenacit preritasyApi kkssiikaarvirhaacc| svayamapi doSoparatyuparataH, aihikamAtrapratibaddhadRSTitvAt, Aha ca- svadoSanihnavo lokapUjA syAd gauravaM tthaa| iyataiva kadarthyante dambhena bata bAlizAH - iti / ato sudakSatvenAtmAnuzAsanadvAreNa taM pratyupadeSTi jeNa jANAmi appANaM AvI vA jati vA rhe| ajjayAriM aNajjaM vA, taM NANaM ayalaM dhuvN||4-4|| yena - pramitikaraNabhUtena jJAnena jAnAmyAtmAnaM AviH - pareSAM pratyakSaM vA, yadi vA rahasi teSAmeva parokSe vyvsthitm| kIdRzamityAha- ArAdyAtaM pApebhya Aryam - manovAkkAyasatkRtyam, taM karotIti - AryakArI, taM vA, anArya vA - tadvarjitam, tajjJAnamacalam, tadviSayasya bAhyADambarAdimAtreNa cAlayitumazakyatvAt, tathA dhruvam, prkRtvipriitsmprtyyprnneytvvirhaat| tasmAddoSApahnavayatlazataM vimucya doSoddhAraH zreyAniti bhaavH| mayaivaiSa kAryaH, pareSAM parokSatayA maddoSajJAna1. adhyAtmasAre / / 5-30 / / 2. dazavakAlike / / 8-38 / / 3. adhyAtmasAre / / 3-7 / /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - syaivAbhAvAt taduddhAraprayojakatvAsambhavAdityAha suyANi bhittie cittaM kaTe vA sunnivesitN| maNussahidayaM puNiNaM gahaNaM dubbiyaannkN||4-5|| zrutAni - zrotrendriyaviSayIbhUtatayA jJAtAni, viSayadvitve'pi bahuvacanaM prAkRtatvAt, bivayaNe bahuvayaNaM - ityukteH| bhittike citraM kASThe vA sunivezitam, chadmAbhAvena yathAsvarUpaM prtibhaasnaat| manuSyahRdayaM punaretat- buddhipratyakSam, gahanamiva gahanam, upamAbIjamAha- yato durvijJAnakam, tadvijJAnasya vijJairapi duHkhenopalabhyamAnatvAt / syAdetat, AkArAdibhiranumAsyate, yathoktam- AkArairiGgitairgatyA, ceSTayA bhASitena c| netravaktravikAraizca, gRhyate'ntargataM manaH - iti| tadapi na, vyabhicArAdityAha annahA sa maNe hoi, aNaNNaM kuNaMti kmmnnaa| aNNamaNNANi bhAsate, maNussagahaNe hu se||4-6|| anyathA sa manasi bhavati, kathaJcittadananyatvena manoyogapariNatasvaparyAyo manuSyo vAkkAyapariNatasvaparyAyAbhyAmanya eva bhavati, tadvisaMvAdAditi taatprym| etadeva spaSTayati- yato'nyammanovAgagocaraM karoti karmaNA, anyAnyAni - manazcintitAdanyAni kAyaceSTitAccAnyAnItyabhiprAyaH, vacAMsi tena manuSyena bhaassynte| ato'numAtumapyazakyatvena manuSyagahanam, vanaspatigahanAt ArSopaniSad - kimapi gupilatarametaditi vyapadezahRdayam, khalu tat - daambhikaantHkrnnm| gupilataratAmeva vyAcaSTetaNa-khANu-kaMDaka-latAghaNANi vallIghaNANi ghnnaanni| saDha-NiyaDisaMkulAI maNussahidayAI ghnnaanni||4-7|| tRNa-sthANu-kaNTaka-latAbhirghanAni nibiDAni vallIghanAni ca gahanAni loke durgamatayA prasiddhAni, kintu tato'pi durgamAni, yataH zaThaH - dhUrtaH, tatsambandhi yotkaTA nikRtistayA saGkulAni sunicitaM vyAptAni manuSyahRdayAni gahanAni kAnyapyapUrvANi ghnaaniityaashyH| naiSAtizayoktiriti satyApayati bhuMjittuccAvae bhoe saMkappe kddmaannse| AdANarakkhI purise paraM kiMci Na jaannti||4-8|| bhuktvoccAvacAn bhogAn, upalakSaNametanmadhyamAnAm, tatazcottamamadhyamajaghanyAn bhogAn svakarmAnubhAvaprAptAn bhogopbhogvissyiikRtvetyrthH| etenAvacabhogAt tvagbhakSakaghuNajJAtenogratapasaH, uccAvacakurlacaraNalakSaNazramaNavRttyA vA'bhidhAnaprasaGga ityapAstam, audayikabhAvAnAmeva tatra pryojktvaat| kiJca tatra yAtrAmAtrAzanam, atra tu bhogatattvateti mahAn vishessH| tathA saGkalpe - kAmamUle kRtamAnasaH-vihitamanoyogAnta-rbhAvaH, 1. pratyakSaM ca durvijJAnaM ceti vyAhatamiti cet ? na, nAmAdinA jJAtatve'pi doSAdipariNatatvenAjJAnasambhavAt / yadvA pratyekabuddhapratyakSatve'pyarvAgdRgapekSayA'jJAnasambhavAt / 1.upalakSaNAdupabhogagrahaNaM draSTavyam / 2.sthAnAGge / / 4-1 / / 3.dazabaikAlike / / 5-225 / / 4. yogadRSTisamuccaye / / 167 / /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - etenA'sya nizcayato'pi bhrsstttoditaa| tadevamubhayabhraSTatve satyapyasAvAdAnarakSItyAdi praagvt| yadadhamatAmupagatasyApyuttamayazaHpipAsayA tatprAptiyatnakaraNaM tannAlpanikRtivikAra ityaashyH| kimetasyauSadhamityAha aduvA parisAmajhe aduvA virahe kddN| tato Nirikkha appANaM pAvakammA nniruNbhti||4-9|| athavA parSanmadhye, athavA virahe kRtaM nijaM yatkiJcidapyaprakAzyaM karma prathamaM madhyasthatayA paryAlocyam, tato nirIkSyAtmAnaM doSasandohadUSitatayA yathAvasthitam, pApakarmaNo nirundhati - AtmazlAghAdivRjinavarjanavyApto bhavati, yathAvasthitAtmasvarUpadarzanena madonmAdatyAgena svAsthyasampAdanAt, yathA''ha - mAM pratyahamiti garvaH svasthasya na yukta iha puMsaH - iti / tadetadauSadhaM sAdhyarogApekSayoktam, asAdhye tu tadapi viphalamityAha duSpaciNNaM sapehAe aNAyAraM ca appnno| aNuvaTThito sadA dhamme, so pacchA pritppti||4-10|| duSTaM yathA syAttathA prakarSaNa'zubhAdhyavasAyaikAyanatArUpeNa cIrNam- duSpracIrNam- saGklezavizeSArjitaM paapkrm| cIrNatA cAsya santatAsadabhyAsena melittvaajnyeyaa| tat samprekSya, anAcAraM ca - kutsidAcaraNaM ca taddhetubhUtamAtmanaH, anyataddarzanaM tu - ArSopaniSad - pratyutApathyamityAtmanaH - ityuktm| evaM gRhIte'pyauSadhe nAsya pApakarmalakSaNaroganirodha iti darzayannAha- anupasthitaH bhAvasAramananyazaraNatayA'nudyataH sadA yAvajjIvamapi, dharme - AtmanindAdirUpe, saH - gurukarmA pazcAt- maraNakAle narakAdidurgatigato vA paritapyati, yathA tao puTTho AyaMkeNa gilANo pritppii| pabhIo paraloyassa, kammANupehI appnno|| suyA me narae ThANA, asIlANaM ca jA gii| bAlANaM kUrakammANaM pagADhA jattha veynnaa|| tatthovavAiyaM ThANaM, jahA me tmnnussuyN| AhAkammehiM gacchaMto, so pacchA pritppi|| jahA sAgaDio jANaM, samaM hiccA mhaaph| visamaM maggamoiNNo, akkhe bhaggammi soyi|| evaM dhammaM viukkamma, ahamma pddivjjiyaa| bAle maccumuhaM patte, akkhe bhagge va soyi|| zokazcaivam- ikkaMpi natthi jaM suTTha sucariyaM jaha imaM balaM mjjh| ko nAma daDhDhakArI maraNaMte maMdapuNNassa ? || sambhavatyeSo'nAcAraughamevotpazyataH sukRtalezavarjitasya pApAtmanaH paashcaatykaale| itaravaktavyatAmAha1. yathA'bhihitam - svakRtaM duSkRtaM garhan sukRtaM cAnumodayan / nAtha ! tvaccaraNau yAmi zaraNaM zaraNojijhataH - iti (cItarAgastotre / / 17-1 / / ) 2. uttarAdhyayane / / 5/1115 / / 3. upadezamAlAyAm / / 468 / / 1. RSi0 / / 4-1 / / 2. ga-ca- virahe / gha-jha-ta- vi rhe| 3. siddhasenIdvAtriMzikAyAm / / 826 / / 4. tat - pApakarma /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 37 38 Re-RSibhASitAni - suppaiNNaM sapehAe AyAraM vA vi appnno| supaTThito sadA dhamme, so pacchA u Na tppti||4-11|| su-zobhanaM yathA syAttathA, svaparobhayahitAnubandhitayetyarthaH, zubhAdhyavasAyaprakarSeNa santatAbhyastatayA cIrNam- supracIrNapuNyakarma samprekSya A kAlaniyamAdilakSaNayA maryAdayA cAro vihAraH - AcAraH, jnyaanaadivissyH| Aha ca- A majjAyAvayaNo, caraNaM cArotti tIe aayaaro| so hoi nANadasaNacarittatavavIriyaviyappo - iti / taM vA'pyAtmanaH, dharmakRtye prtihstvirhaat| sutarAm- manovAkkAyaiH, prakarSeNa - sarvAtmanA sthitaH - suprasthitaH sadA-yAvajjIvamapi dharme - dAnAdau, dezasarvaviratilakSaNe vA, zrutacAritralakSaNe vA, saH - puNyAtmA pazcAt - maraNakAle sadgatigato vA, tuH - pUrvasmAd bhinnaphaladyotakaH, na tapyati - naivAnuzete, hetuvirahAt sadgatinizcayAcca, saMvAdI cAtra siddhAntaH - aha je saMvuDe bhikkhU, doNhaM annayare siyaa| savvadukkhappahINe vA, deve vA vi mhiddddie|| uttarAI vimohAI juimNtaa'nnupuvvso| samAinnAi jakkhehiM AvAsAiM jsNsinno|| dIhAuyA iDDimaMtA, samiddhA kaamruuvinno| ahuNovavannasaMkAsA, bhujjo accimlippbhaa|| - ArSopaniSad - tANi ThANANi gacchaMti sikkhittA saMjamaM tvN| bhikkhAe vA gihatthe vA, je saMti prinibuddaa|| tesiM soccA sapujjANaM, saMjayANaM vusiimo| na saMtasaMti maraNaMte, sIlamaMtA bhussuyaa|| katto ciMtA sucariyatavassa guNasuTThiyassa saahuss| soggaigamapaDihattho jo acchai niyamabhariyabharo - iti / / evaM svakRtakarmaphalAdizraddhAnAdasyAnanutApa iti tacchraddhAnameva nidarzayati puvvarattAvarattammi saMkappeNa bahuM kddN| sukaDaM dukkaDaM vA vi kttaarmnnugcchi||4-12|| pUrvarAtrApararAtrau, ekarephalopa ArSatvAt, rAtrigrahaNaM divasopalakSaNam, pUrvajIvane pAzcAtye ceti tAtparyam , tasmin saGkalpena, aparathA'phalaprAyatvAt, pariNAmiyaM pamANaM- iti vacanAt / bahu, pradezAnantatayopacitarasatvAdvA, kRtam- nikAcanAdiprakAreNAtmIyatayA vihitam, kimityAha- sukRtam - puNyakarma duSkRtaM - pApakarma vA'pi kartAramanugacchati svopArjayitAramanuyAti, yena tatkRtaM tasyaiva phalamupanayati - ityAzayaH / nanvevamanurUpaphalabhAktvena puMsaH sukRtitetarA vA 1. uttarAdhyayane / / 5/25-29 / / 2. upadezamAlAyAm / / 470 / / 3. jJAtAdharmakathAyAm / / zru.1, a.1 / / 4. dharmajAgarikAoM vA'yaM zabdaH, tadavasaratvAt, tasmin, asya ca trayoviMzatitamavRtte- iti saMkhAe - ityatrAnvayaH, dUramiti vRttAvupekSitaH, etadarthasyAdhyAhArasApekSatvAcca / 5. oghaniryuktI / / 560 / / 6. etacca hetI phalopacArAdvijJeyam / 7. uttarAdhyayane / / 13-23 / / 1. ka-kha-ga-ja-jha-Ta-Tha-Na-tha-dha na - suptttthito| gha-cha-ta- suptitttthito| ca- supttitttthito| 2. vyAkhyAprajJaptau / / za-1, u-1|| 3. dazAzrutaskandhe / 4. nItivAkyAmRte / /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 39 prakaTaiveti kiM doSApahnavena ? kazca tatparihAropadezaviSaya iti cet ? atrAha sukaDaM dukkaDaM vA vi appaNo yAvi jANati / Na ya NaM aNNo vijANAti sukkaDaM, Neva dukkaDaM / / / / 4-13 / / sukRtam - satkRtyam, duSkRtam - asatkRtyaM vA'pi, AtmanazcApi jAnAti, apinA doSAdipariNatasvarUpagrahaH / na ca, NaM - vAkyAlaGkAre, anyaH kazcidapyarvAgdRg vijAnAti, kimityAha- tasya sukRtam, itaraM tarhi jJAsyatItyAha - naiva duSkRtam, arvAgdRktvAdeva yAvadasaGkhyeyakAlAntaritatadvipAkadarzane saamrthyvirhaat| tataH pApinAM tadapahnavapravRttiH kAruNikAnAM tatparihAroktizcopapannaiva / kimatra pramANaM yadanye tatsukRtAdi na vidantItyatrAha - paraM kallANakAri pi 'pAvakAriM tti bAhirA / pAvakAri pi te 'bUyA sIlamaMto' tti bAhirA / / 4 - 14 / / naraM kalyANakAriNamapi eSa pApakArIti bAhyAH - atIndriyajJAnasampannAnantarbhUtAH prAkRtajanA vyapadizanti / pApakAriNamapi te brUyAt zIlamAn ayaM saccAritrI iti bAhyAH sadvRttatvena kiJcidanuzAstivacaH kathayatu 1. ca kAriMti, dha-ta kAriM ti kha pAvakAripi paavkaaritti| Na NavakAripi ga kArinti, ka-ja-Ta-Tha-Dha-dha-dha-na-pa-pha kAriti / 2. kaNa pAvappi teNa bUyA / kha-ja-pa- pAvakArippi te| ga-ca-jha- pAvakArripi te Ta-Tha-tha-dha- pAvakArippi te pUyA Dha pAvapi teNa re vUyA na-pha- pAvakAripi te vUyA gha-ta kAriM ti NaM / d - ArSopaniSad vyapadizanti / yadvA bUyA tti brUyuH, ArSatvAdvacanavyatyayaH / tatazca - te bAhyAH pApakAriNamapi zIlamAniti brUyurityarthaH / aho sundaram ! kriyantAM pApAni, pIyantAM zIlazAliyazAMsItyasmAkamiSToktiriyamityatrAha 40 coraM pitA pasaMsaMti, muNI vi garahijjati / Na se ittAvatA'core, Na se ittAvatA'muNI / / 4-15 / / cauramapi tAvad bAhyAH prazaMsanti, AstAmanyamityapizabdArthaH / munirapi - pudgalApravRttilakSaNamaunasampanno'pi garhyate, ajnyaanaadivshiibhuutairbaahyairev| punaruktamidamiti cet ? na, - saabhipraaytvaadupnyaassy| tamevAha - na saH - cauraH etAvatA - mugdhaprazaMsAmAtreNa, acaura: caurabhinnaH prazastakAryakRt, nApi saH bhAvamuniH, etAvatA - ajJagarhAmAtreNa, amuniH munibhinno garhyakAryakArI / yataH - Na'NNassa vayaNA'core, Na'NNassa vayaNA'muNI / appaM appA viyANAti je vA uttamaNANiNo / / / / 4-16 / / nAnyasya vacanAdacauraH, nAnyasya vacanAdamuniH, vastusvarUpasya paravyapadezAnadhInatvAt / kiM tarhi tatsvarUpamityAha - AtmAnamAtmA svayaM vijAnAti, anvAha ca - appA jANai appA jahaDio - iti / jJAtrantaramAha - ye vottamajJAninaH udgataM tamaH - ajJAnaM yeSAM te uttamAH - jJAnAvaraNIyakSaya 1. upadezamAlAyAm / / 23 / / -
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 RSibhASitAni 41 2 kSayopazamasAmarthyAvirbhUtalabdhivizeSasampannAH, te ca jJAninaH - uttamajJAninaH / vizeSaNavaiyarthyamiti cet ? na, jJAnamAtrasya sarvajIvasAdhAraNyAt / prazaMsArthamatubA vivakSitArthalAbhAdvaiyarthyameveti cet ? na, viziSTapratipattisAdhakatayA vizeSaNasArthakyAditi kRtaM prasaGgena, prastutaM prastumaH / itthaM ca jar3a me paro pasaMsAti asAdhuM sAdhu mANiyA / na me sA tAyae bhAsA appANaM asamAhitaM / / 4 - 17 / / yadi mAM paraH prazaMsate, kIdRzam ? asAdhu, sAdhurayamiti matvA / na mAM sA trAyate bhASA - asadbhUta prazaMsA lakSaNA, AtmAnamasamAhitam, samAdhereva durgatinirodhalakSaNatrANaprayoja - katvena prazaMsAderanyathAsiddhiriti bhAvaH / ata eva jati me paro va garahAti sAdhuM saMtaM NiraMgaNaM / sakkosa bhAsA appANaM susamAhitaM / / 4-18 / / yadi vA mAM paro garhati kIdRzamityAha sAdhum, saca nAmAdinA'pi syAditi bhAvasAdhupratipattaya Aha- zAntam - upazamAmRtA''plAvitAtmapradezam, etenAzeSaguNAkSepaH, uvasamasAraM khu sAmaNNaM iti vacanAt / mA bhUt kasyacit krodhopazamamAtrasampratyaya ityenameva vizeSayannAha - niraGganam 1. sambhavavyabhicArAbhyAM svAdvizeSaNamarthavaditinyAyenAtrottamatvasya jJAnitvAvyabhicArAd vyarthatApAdanaM draSTavyam / 2. bhUma-nindA - prazaMsAsu nityayoge'tizAyane / saMsarge'stivivakSAyAM bhavanti matuvAdayaH ityukteH / 3. kha-ja-Ta-Tha-Da-Dha-Na-tha-dha-na-pa- Name saakose| gagha- jhata Na me s'kkose| ca Na me sakkosae pha Na me sokose| 4. kalpasUtre / / navamakSaNe / / ArSopaniSad rAgarahitam, tataH kimityAha- na mAM sA''krozate bhASA, vizeSaNadvAreNAtraiva hetumAha- AtmAnaM susmaahitm| asadbhUtaviSayatvenAsattayA niSkriyatvAdAkrozanasyaivA'sambhava iti hRdayam / AkrozaH pUrvArdhe svayamabhyupagamyottarArdhe niSiddhaH, tanna jJAyate kimatra tattvamityatrAha 42 jaM ulUkA pasaMsaMti, jaM vA NiMdaMti vAyasA / NiMdA vA sA pasaMsA vA vAyU jAle vva gacchatI / / / / 4-19 / / yadulUkA: ghUkAH, taamstvenaissaamjnyjiivoplkssnnmidm| prazaMsanti- asadbhUtaviSayavarNanAM vidadhati / yadvA nindanti vAyasAH - kAkA, te hi viSTAdiviloDanAdikRttvena vivekavikalA iti nirvivekajanopalakSaNamidam / vidheyamAha - sA nindA vA sA prazaMsA vA vAyujvAlavat, pavanamiva vahnizikheva ca vaiphalyaM gacchati / yathA hi tayoranvayadvAreNa vikAravirahAd vizIrNatAmAtram, nAnyat kiJcit phalam, tathaivAsadbhUtaprazaMsAdyapi prazaMsAviSayasadbhAvAprayojakatvena mudhaiva gacchati, tadbhASAvargaNApudgalAnAM dikSu vizIrNatAmantareNa phalAbhAva iti hRdayam / yadvA samUhArtho jAlazabdaH, liGgavyatyaya ArSatvAt / tatazca - 1. Agamiko'yamarthaH, aupapAtika prajJApanA- rAjapraznIya-uttarAdhyayanAgamAbhihitatvAt, vRttyAdestadaGgatayA kathaJcittadabhinnatvAt / 2. viSayavirahastvAkrozahetutvena kalpitAnAM krodhAdidoSANAmabhAvAt, tadabhAvo'pyupazamAdiprayuktasamAdhiyogAt / 3. ka-kha-ja-Ta-ThaDha-Na-da-dha-na-pa-pha vAyU jAlevva gha vAyu jAle vva gaca vAyujAlevva jha- vAyU jAle / 4. idaM ca vyavahArApekSayA ekAntavinAzAyogAt /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni vAyusamUhavat tannindA prazaMsA vA gacchati, asadbhUtatvena niHsAratayA'tyantaM lAghavamupagatatvena tadvadasau dikSu niryAti nazyati ceti bhAvaH / yadvA jAla itIkSuparyAyo dezyaH zabdaH, tataH padaikadeze padasamudAyopacArAt sA nindA prazaMsA vekSupuSpasaGghAtavadvaiphalyaM gacchatItyarthaH / yadvA 'jala ghAtane' iti dhAtupAThAnusAreNa vAyughAtavat - vAyau prahArAyAsavadvaiphalyaM gacchatItyarthaH / tasmAt 43 jaM ca bAlA pasaMsaMti, jaM vA NiMdaMti kovidA / ziMdA vA sA pasaMsA vA pappAti kurue jage / / 4-20 / / yacca bAlAH- ajJAH prazaMsanti, yadvA nindanti kovidAHgUDhahRdayAH, ko vettyabhiprAyamasyeti tannirukteH / ubhayamapIdamasadbhUtam, ekeSAmajJAnopahatatvAdanyeSAM rAgAdisaGkliSTatvAcca / nAtra kiJcidapi citram, yato nindA vA sA prazaMsA vA prApyata eva kuruke ai mAyAbahulatvena tadAtmake jagati, nAtra kiJcanAprAptapUrvamiti kRtaM zokenAlaM ca harSeNetyabhiprAyaH / zubhAzubhaphalAptyA hi harSazokau dRzyete, atra tu tayorabhAva evetyApreDitamapi prakArAntareNAha jo jattha vijjatI bhAvo, jo vA jattha Na vijjatI / so sabhAveNa savvo vi lokammi tu pavattatI / / 4 - 21 / / 1. pAiyasaddamahaNNave / / pR. 755 / / 2. abhidhAnacintAmaNisvopajJavRttI / / 3-5 / / * ka pappIvi, kha paMpAti, ga- pappAti, gha-ca-jha-pappA ti cha pappAti (prApyate) 3. mAyAparyAyo dezyaH kuruya zabdaH tata etadrUpaniSpattiriti jJeyam / 4. pratipAdyAnurodhena A pratipattiM pratipAdanasyAduSTatvAt / ArSopaniSad yo yatra vidyate bhAva:, yo vA yatra na vidyate saH vidyamAnatetaratAbuddhiviSayo bhAva eva, svabhAvena sarvo'pi loke tu prvrtte| atra pravRttau parApekSAparihArArthaM svbhaavenetyuktm| dezApekSApratyayanirAsAya niHzeSapadArthasArthasaGgrahArthaM ca sarva ityuktm| evamAtmano'pi svata eva svakRtakarmAnurodhena pravRttiH, na tvajJAdikRtaprazaMsAdiprayojyA setyAzayaH / svarUpasthitimeva nidarzanena nigadati 44 visaM vA amataM vA vi sabhAveNa uvaTTitaM / caMda-sUrA maNI jotI tamo aggI divaM khitI / / / / 4-22 / / viSaM vA'mRtaM vA'pi svabhAvenopasthitam, candra-sUryau maNirjyotistamo'gnidyaH kSitiH / sarvamapyetat svasthitau naanyaanpeksste| anyatrezvarAdityadhyAhAryamiti cet ? nirastaiSAmIzvarakartRkatA'nyatreti nAtra pratanyate / evaM madAtmano'pi svata eva sthitiH, na paroditajanyavizeSAdhikaraNaM setyupanayativadatu jaNe jaM se icchiyaM, kiM Nu kalemi udiNNamappaNo / bhAvita mama Natthi elise, iti saMkhAe Na saMjalAma'haM / / / / 4-23 / / vadatu jano yattasyecchitam - matstutyAdipravRttasya vivakSitam, kiM nu kalayAmi- jAnAmi, udIrNam- tadvacanoccAra 1. dRzyantAM lokatattvanirNaya - zAstravArtAsamuccaya vItarAgastotra - sanmatiprakaraNa - syAdvAdaratnAkaraprabhRtigranthAH 2 ka-kha-ja-Ta-Tha-Dha-Na-dha-dha-pha- kAlemi ga kA (ka) lemi gha-ca-jha-ta-na- kalemi cha kalemi-karomi /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 RSibhASitAni janitaphalam, AtmanaH mama, udIrNAbhAvena viSayavirahAttajjJAnasyApyasattvAnna kiJcijjAnAmi mamodIrNatayeti tAtparyam / durdharametAdRzaM mAdhyasthyaM stutyAdizravaNa iti cet ? satyam, kintu pariNatajinavacanasudhArasAnAM sudharameva, seyaM sudhA-vaMdijjato harisaM niMdijjato karijja na visAyaM / na namiya-niMdiyANa sugaI kugaI ca biMti jnnaa|| appA sugaI sAhai suppautto duggaiM ca duppautto tuTTho ruTTho aparo na sAhago suIkugaINaM ityAdi / tayA bhAvitasya vibhaktilopa ArSaprAkRtatvAt / mama nAstIdRzamparApAditaguNadoSAdi, iti saGkhyAya matvA na svlaamyhm| atra guNApAdanapakSe saJjvalanArtho darpadRptacittatA, doSApAdanapakSe krodhaH, anvAha ca yadi satyaM kaH kopaH ? yadyalIkaM kiJca kopena - iti / yadvA bhAvitamiti paraparikalpitam, IdRzaM doSAdi mama tattvato nAstItyapyarthaH / tato dvA mama saJjvalanaM vyartham, tathA cAbhidadhanti ruSTairjanaiH kiM ? yadi cittazAntiH, tuSTairjanaiH kiM ? yadi cittatApaH - iti / taduktamapamAnAdayastasya vikSepo yasya cetasaH / nApamAnAdayastasya na kSepo yasya cetasa - iti / tadevaM mAdhyasthyasustho yat karoti tadAhaakkhovaMjaNamAdAya sIlavaM susamAhite / appaNA cevamappANaM codittA vahate rahaM / / 4-24 / / - Na-da-na-pa- mAtAya gha-cha-jha-ta- mAdAya jadittA / ta-dha-cha- codittA / tha judittA jha- codito / 45 1. puSpamAlAyAm / / 213-214 / / 2 dIpta itypi| 3 tattvArthabhASye / / 9-6 / / siddhasenIvRttau 4 hRdayapradIpe / / 26 / / 5. samAdhitantre / / 38 / / 6. ka-kha-ja-Ta-Tha-Dha ca-tha-pha- maataayaa| 7 ca-Ta-Tha-dha-na-pha ArSopaniSad akSopAJjanam - yAtrAmAtrAzanam, tadupamatvAttadvyapadezaH, ayaM bhAvaH, yathA hi zakaTAdicakre snehAbhyaGganamucitamAtrayaiva kriyate, tathaiva kAryasiddhibhAvAt tathaiva dharmazarIrAdhAratayopAdIyamAna AhAro'pyucitamAtra eva zreyAn, alpatve yogAnirvAhAt, Adhikye jADyAdyApattezcaH prAhuzca vraNalepAkSopAGgavadasaGgayogabharamAtrayAtrArtham iti / tadAdAya vedanAdikAraNotpattau nirAsaktamupabhujya, zIlavAn, aSTAdazasahasrazIlAGgasampannatvAt, susamAhitaH, parizIlitapratyAhAratvAt / AtmanA caivamAtmAnaM coditaH - preritaH, vahate ratham / Atmano ratharUpakaM zivapuraM prati prasthitatvAt / prerayitA'pi svayamevetyAtmanA - ityuditam / nanvevaM codanAdipratipAdakAgamavirodhaH, gurukRtatvena tadanabhyupagamAditi cet ? na, vyavahArato gurukRtatve'pi nizcayena tadvirahAt, Atmana eva nizcayagurubhUtatvAt, uktaM ca- svasmin sadabhilASitvAdabhISTajJApakatvataH / svayaM hitaprayoktRtvAdAtmaiva gururAtmana iti / vyavahAropekSaivamiti cet ? satyam, kintu naiSa doSaH, svetaropekSAyAH srvnysaadhaarnntvaat| vastutastu gurorapi ziSyAtmarathazivapuraprasthAne nimittamAtratA, sAkSAt tadrathaprerayitA tu svayameva tadAtmA, etadanabhyupagame tu paramatapravezaH, yathoditam - izvaraprerito gacchet 46 1. prazamaratI / / 135 / / 2 kAraNaghaTaka AhArAhRtiH kalpata iti siddhAntaH, yathoktam- veyaNa vebAvacce irivaTThAe saMjamaTThAe taha pANavattiyAe chaTTaM puNa dhammaciMtAe iti / (uttarAdhyayane / / 26-32 / / ) 3. pratyAhArastvindriyANAM viSayebhyaH samAhRtiH / / abhidhAnacintAmaNI 1-83 / / 4 iSTopadeze / / 34 / /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 - Re-RSibhASitAni 47 svarga vA zvabhrameva veti / na ceSTApattiH, appA kattA vikattA ya suhANa ya duhANa ya - ityaagmbaadhaat| ___itazcaitadabhyupagantavyam, vyApArazatenA'pi zukavad bakapAThanasyAsambhavAt, tadAha-nAjJo vijJatvamAyAti vijJo naajnytvmRcchti| nimittamAtramanyastu gatedharmAstikAyavat - iti / anyathA tu tIrthakarAde rAgAdidoSAbhyupagamaprasaGgaH, tadAzritAnAM citragatizruteriti nipuNaM nibhaalniiym| ata eva pAramarSam- No NaM goyamA ! gurusIsagANa nissAe sNsaarmuttrijjaa| No NaM goyamA parassa nissAe sNsaarmuttrijjaa|appnno nissAe saMsAramuttarejjA- iti / evaM ca sIlakkharahamArUDho, nnaann-dsnnsaarthii| appaNA ceva appANaM judittA subhmehtii||4-25|| zIlamevAkSaH - cakraM yatra sa zIlAkSaH, sa cAsau rathazca zIlAkSarathaH zivapuraprasthitAtmaiva, rUpakabIjaM mukhyaanggtvsaadhrmym| tamArUDhaH satatamapi tadarpitamanovAkkAyatayopasthitaH / svArohaNAsambhava iti cet ? satyam, kintu paryAyavizeSatayA bhedvivkssnnaaddossH| tameva vizeSayati - jJAnadarzane sArathI yasya saH- jJAnadarzanasArathiH, tadantareNAndhakriyAvadvaiphalyaphalakatvAt, prtypaayaavhtvaacc| so'yamAtmanA caivAtmAnaM coditvA zubhamkalyANam, edhate - praapnoti| sadupAyasyopeyasAdhakatvaniyamAt 1. mahAbhArate / / 30-28 / / 2. uttarAdhyayane / / 20-37 / / 3. iSTopadeze / / 35 / / 4. mahAnizIthe / |a.3 / / 5. yathA hi zaikSasya vrateSUpasthApanA'bhidhIyate, zazvattvAdbratAnAm, tathAtrApi drssttvym| - ArSopaniSad - siddhayAdiparamparAdvAreNa prmpdmvaapnotiityrthH| etadevAha evaM se siddha buddhe mutte virae vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi|| evamityAdi praagvt| iti caturthe'GgarSinAmAdhyayana aarssopnissd| // atha pnycmaadhyaayH|| anantarAdhyayane'haGkArAdidoSApanodopAyo'bhihitaH, atrApi tamevaprakArAntareNAbhidadhannAha "mANA paccotarittANaM viNae appaannuvdNse|" puSphasAlaputteNa arahatA isiNA buiyaM / / 5-1 / / mAnAt- jAtyAdimadalakSaNAd gajendropamitAt, pratyavatIrya, darpAvaliptatAM vimucyeti bhaavH| vinaye-jJAnAdiprakAre, AtmAnamupadarzayet - vyvsthaapyet| kenaivmuditmityaahpusspshaalputrennaarhtrssinnoditmiti| upadarzanopAyamevAha puDhaviM Agama sirasA thale kiccANa aNjliN| pANa-bhojaNa se ciccA savvaM ca synnaa''snnN|| // 5-2 / / pRthivImAgamya, etena mAnagajAt pratyavataraNe'ntarAlAvasthAnaniSedhamAha, niHzeSatayA madasammardamardanaM vidheyamiti taatpryaarthH| tataH zirasA sthale kRtvA'Jjalim, lalATasaMzritamukulitahastayormudrA - aJjaliH, taM kRtvA zirasA bhUmi 1. mANagai~deNa itthuvamA-itvikteH (upadezamAlA-312) / 2. kha,ja-Agama, ka- AgAma | 3. kiccANa - iti AcAryAdayaH (kRtiH- vandanam, tadarhantIti kRtyAH, daNDAditvAd yapratyayaH) yathAyogamadhyAhAreNAtrApyarthayojanaM kAryam /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - spRzedetAvadavanamanaM kuryAditi bhAvaH, itthameva vinyonnyyogaat| ata eva sarvatra zayyAdau nIcairvRttirabhihitA''game, yathA-nIyaM sejjaM gaI ThANaM, nIyaM ca AsaNANi y| nIyaM ca pAe vaMdijjA, nIyaM kujjA ya aMjaliM - iti| tathA pAnabhojane tasya vinayArhadharmAcAryasya bhogAya tyaktvA - sArayostayornivedanaM kRtvA, sarvaM ca zayanAsanam, tyaktvetyanuvartate, anyatra tadanucitAt / itthameva zodhitakoTizuddhirapIti bhAvanIyam, taduditam- sohiya gurudattasesabhoyaNAo - iti / upalakSaNametat kAlAdhucitasarvasamarpaNasya, tathA cArSam - kAlaM chaMdovayAraM ca paDilehittANa heuhiN| teNa teNa uvAeNa taM taM saMpaDivAyae - iti / kimasya vinayasya phalamityAha NamaMsamANassa sadA saMtI Agama vtttttii| kodha-mANappahINassa AtA jANai pjjve||5-3|| namasyamAnasya - vinayAvanamragAtrasya sadA zAntiH - madAdikaSAyopazamaH, AgamaH - jJAnaM ca vartate, aprtipaatityaa''virbhvtiityrthH| vinayaphalaM zuzrUSA guruzuzrUSAphalaM zrutajJAnam - ityukteH / upalakSaNametaccheSaniHzeSaguNAnAm, anvAha- kalyANAnAM sarveSAM bhAjanaM vinayaH- iti / viNao guNANa mUlaM - iti ca / evamuttarottaravizuddhyA kSAyikajJAnAvirbhAvena yadbhavati tadAha1. dazavakAlike / / 9-2-17 / / 2. sArANAM ca yathAzakti vastrAdInAM nivedanam / yogavindau / / 113 / / 3. dharmavindau / / 1-32 / / 4. pratyAkhyAnabhASye / / 45 / / 5. dazavaikAlike / / 9-2-20 / / 6. gha, jha - aagmm| 7-8. prazamarato / 72, 74 / / 9. puSpamAlAyAm / / 300 / / - ArSopaniSad - krodhamAnaprahINasya, prAkRtatvAdvizeSaNaparanipAtaH, tatazca prakarSaNa hInau-kSayamupagatau krodhamAnau yasya saH - prahINakrodhamAnaH svAtmaiva, tasyAtmA - svayameva jAnAti paryavAn - paryAyAn, svaparayostraikAlika-niHzeSavizeSajJAnajJeyAn sattvAdidharmAnityarthaH, jo egaM jANe so savvaM jANe, jo savvaM jANe so eNaM jANe - ityaagmaat| krodhetyAdivizeSaNenedaM jJApitam - na hi vItarAgatAmantareNa srvjnyteti| ubhayamapIdaM vinayaphalamiti vRttaarthH| tatphalakatA'pi vinayasya sAmagrIsamavadhAneneti tadupAyamAcaSTe Na pANe atipAtejjA, aliyA'diNNaM ca vjje| Na mehuNaM ca sevejjA, bhavejjA aprigghe||5-4|| sugmm| na ca cAritravinayarUpatayA'sya vinaya eva sAmagryamiti vAcyam, prakaraNAyAtasya pratirUpavinayasya vivakSitatvAttatra ca saamgriivirhe'vigaanaat| ataH sAmagrye yatitavyamityupadezamupekSya punarapi phalameva nigadati, phalazravaNasya pravRttI balavattaraprayojakatvAt kodha-mANapariNassa AtA jANati pjjve| kuNimaM ca Na sevejjA, smaadhimbhidNse||5-5|| krodhamAnau jJa-parijJayA pratyAkhyAnaparijJayA ca parijAnAtIti krodhamAnaparijJaH, tasyetyAdi praagvt| sAmagrIsamavadhAne'pi 1. manovAkkAryaH parAnuvRttiH prtiruupvinyH| tadAha- paDirUvo khalu viNao parANuattimaio muNeabdo- dazavaikAlikaniyuktI / / 323 / /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 Re-RSibhASitAni - kadAcit phalAnutpAdaH, pratibandhakasattvAtpratibaddhasAmarthyatvAditi pratibandhakApagamArthamupadizati- kuNimam- kuNapArtho dezyazabdo'yam, mRtakamityarthaH, taM ca na- naiva seveta, ayaM bhAvaHuktaphalotpAdapratibandhakastAvat strI-manojJabhojanAdipudgalapravRttirUpa eva, stryAdi sarvamapi pudgalajAtaM traikAlikairapi paryAyairvicAryamANaM mRtakameveti tdaasevaalkssnnpricaarprihaaropdesho'ym| sAbhiprAyazca kuNima-vyapadezaH, viraagaatishyaapaadktvaat| ___yadvA kuNimaH - narakaH, tathA cAgamaH - kammovagA kuNime AvasaMti ti| atra vRttiH- mAMsapezIrudhirapUyAntraphiphisakalmaSAkule sarvAmedhyAdhame bIbhatsadarzane hAhAravAkrandena kaSTaM mA tAvadityAdizabdAvadhIritadigantarAle paramAdhame narakAvAse - iti| atra ca phale hetUpacArAnnaraka iti paapkrm| upacAro'pyayamAgamikaH, yathAhuH- esa khalu Narae - iti / tacca na seveta - naiva kuryAt, naarkyaatnaabhyaat| kadAcinmRtakajugupsayA yAtanAbhayena vA'pi tadanAsevanaM kazcinna kuryAditi paramaphalAbhimukhyatayA tat sukaraM manyamAnastat pratyutsAhayati samAdhim - darzasamAdhisthAnaniSevanaphalAtmakam, abhidarzayet - AtmAnamupAdeyatayA taddarzanaM kArayet, tataH paramAnandarUpAM tAM nirIkSya sukarA ttprtibndhkaaphtiH| tatazcAvazyaM sAdhyasiddhirityAha ArSopaniSad - evaM se buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi|| evamityAdi praagvt| iti paJcamapuSpazAlaputranAmAdhyayana ArSopaniSad / / / atha sssstthaadhyaayH|| tameva uvarate mAtaMgasaDDhe kaaybhedaati| Ayati tamudAhare devdaannvaannumtN| teNemaM khalu bho ! lokaM saNarA'maraM vasIkatameva mnnnnaami| tamahaM bemi tti rayaM (viyatta) vAgalacIriNA arahatA isiNA buitN||1|| tameva - anantaranirdiSTasiddhAvasthAvasthitameva praNidhAya, uparataH - tatpratibandhakamanovAkkAyavyApArAnnivRttaH, ka ityAhamAtaGgazrAddhaH, karmavidAraNe kuJjaravacchauNDIryasampannatvAn mAtaGga etenAzeSacaraNaguNasaGgrahaH, sArvopadezazraddhAnasamanvitatvAcchrAddhaH, etena jJAnadarzanagrahaH, itarasya tdnugaamitvaat| yadvA nirgranthazAsanaM paramArthatayA manyate iti mAtaGgaH, manerman mAtau ca (u.100) itynggH| ata eva shraaddhH| tameva vizeSayati - kAyabhedaH - zarIrAdAtmanaH pRthagbhAvaH, tamAdadAti - upAdeyatayAGgIkuruta iti kAyabhedAdiH / yadvA kAyabhedaH-siddhAvasthA, sa evAdi- pradhAna prayojanaM yasyAsau kaaybhedaadiH| na cAsya 1. ka-kha-ga-ja-da-dha-Dha-Na-tha- mtNg| gha-ca-cha-jha- maatNg| Ta- mtuuNg| 2. kha-pakAyatedAti / 3. ka-ja-Dha-Na-ga-pa-na-Tha-Ta-dha- namudAhare / kha- namudAharo / pha- nmudaahaaro| 4. k-ttiyrN| pa-dha-Dha-pha-Tha-dha-na-Ta-kha-ga-ja-jha- ttiryN| gha-cha-ta- viyatta / ca - virayaM / 5. sUtre dakAralopaH, prAkRtatvAt, tatazca tazrutiH, AtA-ityatra yathA / 1. suutrkRtaangge||1-5-1|| 2. AcArAne SaTkAyArambhaviSayaM vacanamidam / / 1-14 / / 36 / / 3. uttarAdhyayane / / adhya.16 / / sthAnAGge / / 10-3 / /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - vigrahagatAvapi sambhavena siddhAvasthAyAM tanniyamanamayuktamiti vAcyam, niravacchinnakAyabhedasya vivakSitatvAt, tasya ca tasyAmeva sambhavAt, vigrahagatAvapi taijsaadervirhittvaat| yadvA kAyabhedArtha AjiH - AntarArAtibhiH saha yuddham, tadevAnusandhAyoparata iti yogH| yadvA kAyabhedamuddizyoparata iti yogaH, AI-ityatra sambodhanArtho'vyayaH, vAkyAlaGkArArtho vaa| anyathA vA bahuzrutAbhimatArtha uuhyH| AsamantAd yatiH AyatiH - bhavahetukriyAtyAgalakSaNabhAvasaMvarAtmaka AtmapariNAmaH, so'yamiti tamudAharet - anantaranirdiSTaM mAtaGgazrAddhaM vypdeshyet| sambhAvyate'tra Ayatitta - iti pAThaH, AtmatRptamudAharet viSayavAJchAviratatayA kRtakRtyaM vyapadezayet, yathoktaM parairapi - yastvAtmaratireva syAdAtmatRptazca maanvH| Atmanyeva ca santuSTastasya kAryaM na vidyata - iti| kIdRzamityAha- devAnAm vaimAnikAdinikAyAnAm, dAnavAnAM ca - bhavanapatInAm, ete ca sadRza eva grAhyAH, anyathA vakSyamANena saanggtyaanupptteH| teSAmanumatam - tadabhilaSitakriyAzAlitayA tadabhISTam, siddhisAdhakatayA'bhimataM vaa| etenA'sya bAhyAcAramAtratA parihRtA, ArSopaniSad - vibudhdRshaamaavybhicaarsmbhvaat| tenedaM khalu bhoH ! lokambhuvanam, tameva vizeSayati - sanarAmaram - mAmartyasahitam, vazIkRtameva - vijitatayA svAdhInIkRtameva, ityahaM manye, savvamappe jie jiaM - ityAgamAt / / ___ tamahaM bravImi trilokIjayitayA, atizayoktiriyamiti cet ? na, api tvalpoktiH, yataH- trailokyametad bahubhirjitaM yairmanojaye te'pi yato na shktaaH| manojayasyAtra puro hi tasmAt, tRNaM trilokIvijayaM vadanti / / tIrthakaraprabhRtaya iti shessH| kenaivamuktamityAha- vyaktaH - vayaHzrutAbhyAM pariNataH, sa cAsau valkalacIrI vyaktavalkalacIrI, tenaarhtrssinnoditm| ttirayaM iti pAThe triratamityarthaH, tamahaM jJAnAditritayArAdhanArataM bravImIti yogH| ko'yaM valkalacIrIti cet ? atrAyaM sampradAyaH - potaNapure Nagare somacando rAyA; tassa dhAriNI devI, sA kadAi tassa raNNo oloyaNagatassa kese raeti, palitaM daLUNaM bhaNati- sAmi ! dUto Agato tti, raNNo diTThI vitAriyA Na ya passati apugvajaNaM, tato bhaNati- devi ! divvaM te cakkhu tIe paliyaM daMsitaM dhammadUto eso tti, taM ca daLUNa dummaNasito raayaa| taM nAUNa devI bhaNatilajjaha vuDDabhAveNa nivArijjahI jaNo, tato bhaNati devi ! - na evaM, kumAro bAlo asamattho payAyalaNe iti me maNNu jAtaM putvapurisANuciNNeNa maggeNa na gato'haM ti vicAro pasannacaMdaM tuma 1. uttarAdhyayane / / 9-36 / / 2. na cAyamapi doSa iti vAcyam, zAkhAcandranyAyena pratipAdyAnurodhena pratipAdane doSavirahAt / 3. hRdayapradIpe / / 28 / / 4. AvazyakacUrNI / / 1.dha- mAtaGga iti lalitavistaragranthatRtIyaparivartAnusAreNa kasyacit pratyekabuddhasya nAma / asya ca tvayuddhakSetraM riJcatastejodhAtuM ca samApadyolkaiva parinirvANasyehAdhyayanasya gadhe ca padye cAnullekhitvAn mAtaGgo gaja evetyaparihAryA vyAkhyA / gajo maraNArtha gahanaM vanaM yAtIti prsiddhm| mAtaGgavadAcaran zrAddho mAtaGgazrAddhaH / gajo yathA tamasi gahana uparato mRtastathA zrAddho'pi kAyabhedAya-maraNAryakAkaveva prAyopagamaM gacchati / (cintyA ceyaM vyAkhyA / ) 2. bhagavadgItAyAm / / 3-17 / / a.1.||
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni sArakkhamANI acchasu tti devI necchai, tato nicchiyAgamaNe puttassa rajjaM dAUNa dhAtidevisahito disA pekkhiyatAvasattAe dikkhito, cirasuNNe Asamapade Thito / devIe puvvAhUto gabbho parivaGkSati / pasaNNacaMdassa ya cArapurisehiM nivedito / puNNasamae sUtA kumAraM vakkalesu Thavito tti vakkalacIri tti / devI visUiyArogeNa matA, dhAIe vaNamahisIduddheNa ya kumAro vaDDAvijjati / dhAtI vi thoveNa kAle kAlagatA kiDhiNeNa vahati risI vakkalacIriM, parivaDDhito ya lihiUNa daMsito cittakArehiM pasannacaMdassa / teNa siNeheNa gaNikAdAriyAo rUvassiNI khaMDamayavivihaphalehiM NaM labhehi tti| pacchA vi tAo NaM phalehiM madhurehiM ya vayaNehi ya sukumAlapINuNNatathaNasaMpIlasohihi ya lobheti, so katamasamavAto gamaNe jAva atigato sabhaMDagaM saMThavetuM tAva rukkhArUDhehiM cArapurisehiM tAsiM saNNA diNNA risI Agato tti tAo uttamavakkaMtAo so tAsiM bodhimaNusajjamANo tAo apassamANa aNato gato, so aDavIe paribhamaMto rahagataM purisaM daTThUNa 'tAta ! abhivAdayAmi' tti bhaNaMto rahiNA pucchito, kumAra ! kattha gaMtavvaM ? so bhaNati potaNaM nAma AsamapadaM tassa ya purisassa tattheva ca gaMtavvaM / teNa samayaM vaccamANo radhiNA bhaNitaM tAta tti Alavati tIe bhaNito ko imo uvayAro, radhiNA bhaNitaM suMdari ! itthivirahite NU esa Asamapade vaDDhito Na yANati visesaM, na se kupitavvaM kumAro ya bhaNati kiM ime maggaM vAhijjaMti ? tato rathiNA bhaNitaM kumAra ! ete etammi ceva kajjaMti / taM ettha doso 55 56 ArSopaniSad teNa vi se modagA diNNA / so bhaNati - poyaNAsamavAsIhiM me kumArehiM etArisA ceva phalANi dattapuvvANi tti / vaccaMtANa ya se ekkacoreNa saha juddhaM jAtaM / radhiNA gADhappahAro kato sikkhAguNaparitosio bhaNati - atthi viulaM dhaNaM taM gehasu sUra tti| so bhamaMto gaNiyAghare gato, abhivAdaye deha imeNa mulleNa udayaM ti| gaNiyAe bhaNio-dijjati nivisa tti, tIe kAsavao saddAvio, tato aNicchaMtassa kataM NahaparikammaM / avaNIyavakkalo ya vatthAbharaNavibhUsito gaNiyA dAriyA ya pANiM gAhito havitoya, mA me risivesaM avaNehi tti jaMpamANo tAhiM bhaNitoje udagatthI ihamAgacchaMti tesiM eriso uvayAro kIratti / tAo uvagaNiyAo uvagAyamANIo vadhUvaraM ciTThati / jo ya kumAra vilobhaNanimittaM risiveso jaNo pesito so Agato kaheti raNNo- 'kumAro aDaviM atigato amhehiM risissa bhaeNa tato No saddAvio', tato rAyA visaNNamAnaso bhaNati aho akayaM na ya pitusamIve jAto, na ya ihaM nANajjati, kiM patto hohiti tti ciMtAparo acchati suNati ya mutiMgasaNNo saddAvio / tato rAyA visaNNamAnaso bhaNati aho akayaM dattaM ca sesutipavaDDhamANaM bhaNati - mate dukkhate ko maNNe suhito gaMdhavveNa ramati tti / gaNiyAe ahiteNe jANae kahitaM / sA AgatA pAdapaDitA rAyaM pasannacaMdaM vinnaveti / deva ! nemittasaMdeso dejjo tAvasarUvo taruNo gihamAgacchejjA / tassa me va dAriyaM dejjAsi so uttmpuriso| taM saMsittA viulasokkhabhAgiNI hohitti tti| so ya jahA bhaNio
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - NemittiNA ajja ! me gihmaagto| taM ca saMdesaM pamANaM kAraMtI padattA se mayA dAriyA, tannimittaM ussavo na yANaM kumAraM paNaTuM paccha me avarAha marisihi tti, raNNA saMdiTThA mnnussaa| jehiM Asame TThipuvo kumAro tehiM paragatehi paccabhiyANiuM niveditaM ca piyaM raNNo paramapItimuvagateNa ya vadhUsahito smiivmuvnniio| sarisakularUvA jovvaNaguNANa ya rAyakaNNayANa ya pANiM gAhito, katarajjasaMvibhAgo ya jahAsuhamabhiggairahio ya coradattaM davvaM vikkiNaMto rAyapurisehiM coro ti gahito cAriNA moito psnnnncNdviditN| somacaMdo vi Asame kumAraM apassamANo sogasAgaravigADho pasannacaMdasaMpesitehiM purisehiM nagaragatavakkalacIriM niveditehiM kahiM vi saMThavito puttamaNusaMbharaMto aMdho jAto, risIhiM sANukampehiM kataphalasaMvibhAgo tattheva Asane nivsti| gatesu ya bArasasu vAsesu kumAro addharatte paDibuddho pitaraM ciMtitumAraddho, kiha maNNe nAto mayA NigghiNeNa matANi virahito acchati tti pitudaMsaNasamussugo pasannacaMdasamIvaM gaMtUNa vinnnnveti| deva ! visajjeha maM ukhaThito haM taatss| teNa bhaNito samayaM vaccAmo gatA ya AsamapadaM, niveditaM ca risiNo pasaNNacaMdo paNamati tti calaNovagato ya NeNa pANiNA parAmuTTho putta ! nirAmayo'si tti vakkalacIrI puNo avadAsio cirakAladhariyaM ca sevAhaM tassa umillANi NayaNANi passa te do vi jaNA paramatuTTho pucchati ya savvagataM kaalN| vakkalacIrI vi kumAro atigato udayaM passAmi tAva tAtassa tAvasa-bhaMDayaM aNuvekkhijjamANaM kerisaM jAtaM ti| taM 58 ArSopaniSad - ca uttariyaM teNa paDilehiumAraddhaM jati vi ca pattaM pAyaM kespriyaae| kattha maNNe mayA erisaM karaNaM katapuvvaM ti vidhimaNusaraMtassa tadAvaraNakkhaeNa pujvajAtissaraNaM jaatN| sumaratI ya devamANussabhave ya sAmaNNaM purA kataM saMbharitUNa veraggamamgaM samuttiNNo dhammajhANeNa visayAtIto vi visujjhamANapariNAmo ya bitiyasukkajjhANabhUmimatikkaMto naTThamohAvaraNavigdho kevalI jAto ya parikahito dhammo jiNappaNIto pituNo pasannacaMdassa ya raNo, te do vi laddhasammattA paNatA sirehiM kevaliNo suddhaM bhe daMsito maggo tti vakkalacIrI patteyabuddho gato - iti| tadanena yaduditaM tadAhanArIgaNapAsaMte u appaNo ya abNdhve| purisA jato vi vaccaha tatto vi judhire jnne||6-2|| nArIgaNaM straiNameva sAratayA pazyantIti nArIgaNapazyantaH, tuH - pUrvoktoparatApekSayA vipryaasdyotkH| te AtmanazcApyabAndhavAH - vairibhUtAH, pareSAM tu sutarAM vairiNa iti hRdayam / tadAha- paralokaviruddhAni kurvANaM duurtstyjet| AtmAnaM yo'tisandhatte so'nyasmai syAt kathaM hitaH ? - iti| evambhUtA he puruSAH ! he AtmAnaH ! yUyaM yato'pi, paJcamI saptamyarthe, tatazca yatrApItyarthaH, vrajatha stryAdiviSayopabhogAkAGkSayA gamanaM kurutha, 1. kha- nArIgaNapAsate u| ka-kha-Dha-Na-tha-ja- nArIgaNa-paseMte u| gha.ca.ta - Na NArIgaNapasatte / jha - Na nArIgaNapasatte / tha - nArIgaNapasaMte su| Ta- NArIgaNapasevaMtu / pa-dha-pha-na- nArIgaNapasete tu / 2. itazcAsyAtmavairitA, paramazatrubhUtAyAM striyAmAsaktaH, no anno eriso arI atthi tti nArIo - ityAgamAt (tnduulvaicaarikprkiirnnke)|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - tato'pi tatrApi yuddhazIlo jnH| ayaM bhAvaH- nAjitendriyasya kA'pi kAryasiddhirastIti vacanAtte yatra tatrApi yAnti tatra naiSAmabhISTaviSayAvAptiH, api tu tadutkatayonmArgapravRttAnAM yuddhazIlajanebhyo duHsahaprahAravedanA ev| upalakSaNametat, tena yatkiJcinnimittAdapi duHkhAdhigama evetyapi jnyeym| tadAha - yAM yAM karoti ceSTAM tayA tayA duHkhamAdatte - iti / ___ yadvA svayamevAbhISTAnavAptestatpratibandhakaiH saha yuddhakaraNasvabhAva itypyrthH| tato'pi prAgvaduHkhameva, tathA cAgamaH - tatthAvi dukkhA Na vimuccai se - iti| tato dviguNitasukhAzatayA yadasau viceSTate tadAha NiraMkuse va mAtaMge, chiNNarassI hae vivaa| NANAvaggahapabbhaTe vividhaM pavate nnre||6-3|| niraGkuzaH, aGkuzasyaivAbhAvAt, bhAve'pi viphalatvAdvA, mAtaGgo gajaH, sa iva upamAntaramAha - chinnA'tyucchRGkhalatvena truTitA razmiH - valgA, azvaniyantraNasAdhanam, yasyAsau chinnarazmiH , hayaH-azvo'pi vA, tadvat nAnAprakArA avagrahAH manovAkkAyaguptilakSaNAH, tebhyaH prabhraSTaH, vividham- viparItaprakAreNa svaatmklyaannprtikuultyetyrthH| prakarSaNAzubhAdhyavasAyaikAyanatAsacivatArUpeNa vartate pApAnuSThAnodyato bhavati, naraH - manuSyaH, uplkssnnaaddevaadishc| upamAntareNa spaSTayati ArSopaniSad - NAvA akaNNadhArA va sAgare vaayunneritaa| caMcalA dhAvate NAvA, sabhAvAo a kovitaa||6-4|| nauH - tarI, na vidyate karNadhAro niyAmako yasyAH sA'karNadhArA, yathA sAgare samudramadhye vAyuNeritA - pavanenAbhrazakalavaditastato vikSiptA, ata eva caJcalA - gatisthAnAbhyAM dvidhA'pi capalA, nauH - potaH, dhAvate - AvartAdau bhraamyti| yadvA'gAdhasAgaratalAbhimukhatayA'dhastAd gatau tvarata ityrthH| kathamevamityAha - yataH svabhAvAt - avArapArAparapArAvasthitepsitapuraprApakatAlakSaNAt, cakAro hetvarthaH, sa ca yojita eva, kopitA - vicAlitA, dRzyata eva carAcare jagati kopitasya prakRtivikAra iti| upamAntaramuktvopanayati mukkaM puSkaM va AgAse NirAdhAre tu se nnre| daDhasuMbaNibaddhe tu, vihare balavaM vihiN||6-5|| muktam- svAdhArAt pracyAvitam, puSpamiva kusumamivAkAze - gagane, tadvan nirAdhAraH sarvathA prbhrsstttvaat| tuH - bhinnapakSadyotakaH, pracyAvyamAnapuSpAdapyadhikataranirAdhAro'yamiti hRdym| saH - stryAdisakto naraH, dRDham, troTayitumazakyatvAt, zumbam - tRNavizeSaniSpannadavarakaH, tena nitarAM baddhastu, kathamapi mocayitumazakyatvAt, viharet - saMsaraNaM kuryAt, balavantaM vidhim1. bRhatkalpe / u.1 / / 2 .mUlastha akAro ya - niSpannaH, iti smbhaavyeymuktiH| 3. jha-ta-ca-Ta- mukkaM / pa-hu-Na-pha-dha-na- sukka / kha-ja-Tha-tha- sukkaM / 4. ka-kha-ja-tha-paDha-Na-pha-Tha-dha-na-Ta- vihNge| gha-ca-cha-jha-ta- vihare / 5. supA supo bhavatIti dvitIyArthe 1. nItIvAkyAmRte / / 2. prazamaratI / / 40 / / 3. uttarAdhyayane / / 32-30 / / 4. jJAnAvagrahaprabhraSTa ityapyarthaH / prthmaa|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 61 daivam, pradIrghabhavabhrAntilakSaNabhavitavyatAmityarthaH / anuvartamAna iti zeSaH, bhavitavyatAyA alngghytvaat| nanvidamanupapannataraM yannibaddhasya viharaNamiti cet ? na, parAdhInatvena yathecchavihAravirahAt, etadevAha suttamettagatiM ceva gaMtukAme vi se jahA / evaM laddhA vi sammaggaM sabhAvAo akovite / / 6-6 / / sUtram - prAguktaM dRDhazumbam, tanmAtrAnadhikagatiryasyAsau sUtramAtragatiH, caiva avadhAraNe, anyathA tannibaddhatvasyaivAnupapattiriti bhaavH| kadAcittannirodhodvignatayA gantukAmo'pi tanmAtrAdhika saJjAtaspRhAvizeSo'pi sa yathA, itarastu mahAmohAdhInatayA bandhanapriyaH sutarAM tanmAtragatirityapizabdArthaH / upanayamAha evaM labdhvA'pi adhigamyApi sanmArgam jinapravacanapIyUSam, svabhAvAt pradIrghabhavasadbhAvamAlinyAtizayagurukarmatAjanitaprakRteH, akovidaH - AtmIyakalyANetaravivekAnabhijJaH / yadvA svabhAvAcca jJAnagarbhavairAgyalakSaNAcca kopitaH - pracyAvitaH stryAdigRddhivikAraM prApita ityarthaH / tatazca kadAcit sArvopadezasudhAprAptAvapi nAsya gRddhiviSavikAravimuktiH, brahmadattacakrivat, yathoditam nAgo jahA paMkajalAvasanno, daTTu thalaM nAbhisamei tIraM / evaM vayaM kAmaguNesu giddhA, na bhikkhuNo maggamaNuvyAmo iti'| tadeSA naariignnprsktjiivvktvytaa| sAmprataM taditaraM varNayati 1. uttarAdhyayane / / 13-30 / / - -- - - 62 jaM tu paraM NavaehiM, aMbare vA vihaMgame / daDhasuttaNibaddhe tti0 siloko / / 6-7 / / yat - vakSyamANanirdeze, tuH pakSAntaradyotakaH, navakAbhyAmaSTAdazavidhabrahmacaryeNa yathAbhihitam dunavavihaM baMbhaceraparisuddhaM - iti / duvayaNe bahuvayaNam - ityanuzAsanAd bhuvcnm| aSTAdazavidhatA ca brahmacaryasyaivam divyAt kAmaratisukhAt trividhaM trividhena viratiriti nvkm| audArikAdapi tathA tad brahmASTAdazavikalpam iti / tadevaMvidhena sarvaprakArazuddhena brahmacaryeNa, param - utkRSTaM brahmacaryasamAdhipadamabhisamprAptaH, ata eva sarvatra niSkAmatayA pratibandhanirmuktaH / atrArtha upamAmAha ambare - AkAze, vihaGgama iva pakSIva, tadvannissaGgatayA viharaNazIla ityAzayaH / tameva vizeSayati- dRDhasUtranibaddhaHahIvegaMtadiTThIe - ityAdyanusAreNAtyantaM jinAjJApratibaddhaH, iti zlokaH, paJcamavRttAnusAreNAtrApi jJAtavyamityayaM nirdezaH sambhAvyate, tato vihared balavantaM vidhim sarvatra vihitakriyAmeva mukhyabhAvamarpayan saMyamacaryAmanupAlayedityarthaH / tanmukhyatA ca tatpakSapAtayogAt, yathoditam - vihisAraM ciya sevai saddhAlU sattimaM aNuTThANaM / davvAidosanihao vi pakkhavAyaM vahai tmmi|| nIruo bhojjarasannU kaMvi avatthaM gao asuhamannaM / bhuMjaMtaMmi rajjai suhabhoyaNalAlaso dhaNiyaM / / iya suddhacaraNarasio 1. Tha-tha-Ta-ja-kha- gavAehiM ka-pa-Dha-Na-pha-dha-na- gvaahie| ga.gha.ca. cha. jha.ta NavaehiM 2. pha-dha-na-pa-ka-Dha-Na Nibaddhe ti kha-ja-Tha-tha-Ta- Nibaddhe tu jha-ta- Nibaddhe tti / 3. pAkSikasUtre 4. prazamaratI / / 177 / / - ArSopaniSad - - -
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - sevaMto davao viruddhNpi| saddhAguNeNa eso na bhAvacaraNaM aikkamai - iti / itthaM ca NANAvaggahasaMbaMdhe dhitimaM pnnihitidie| suttamettargatI ceva tadhA sAdhU nnirNgnne||6-8|| nAnAvagrahAH - manaAdiguptilakSaNAH, jJAnAvagraho vA, tenAviSvagbhAvalakSaNaH sambandho yasyAsau nAnAvagrahasambandhaH, ratnatrayAnvayitAlakSaNAtmapariNAma ityrthH| tathA dhRtiH - vyasanAzanisannipAte'pyavicalitaprakRtibhAvaH, tdvaan| tameva vizeSayati praNihitAni indriyANi yasyAsau praNihitendriyaH - manojJAmanojJaviSayeSu rAgadveSavirahitacittavRttivibhUSitaH, tathA ca pAramarSamsaddesu ya rUvesu ya gaMdhesu rasesu taha phaasesu| na vi rajjai na vi dussai, esA khalu iMdiyappaNihI / / zeSaguNasannipAtamatideSTi - sUtramAtragatiH sarvatra vihitkriyaagtaavitthbhaavsmpnnH| mUkatvenAsya gatiprayojakabhAvAsambhava iti cet ? na, sUtragrahaNenArthasaGgrahaNAt, kthnycittdbhinntvaat| ata evoktam - suttassa maggeNa carija bhikkhU, suttassa attho jaha ANavei - iti / caiva - avdhaarnne| mAtragrahaNenaivoktatvAtpunaruktamiti cet ? na, tenAnyayogavyavacchedaH, anena tvatyantAyogavyavaccheda iti vishessaat| tathA- uktaprakAreNa sAdhuH - kRtsnakarmakSayAtmakasiddhisAdhakaH, 1. dhrmrtne||91-93 / / 2. pa-ka-kha-Na-Ta-pha-Tha-dha-na- NANApaggaha / ta- NANappaggaha / ca- nnaannaa-pggh| ha-tha- nnaannaapyh| ja- nnaannaavggh| 3. jha-ta-ca- gtii| pgii| ka-ha-Na-pha-Tha-dha-na- gatiM / Ta- gti| 4. dazavaikAlikaniyuktau / / 295 / / 5. dazavakAlike / / cUlikA / / 2-11 / / ArSopaniSad - niraGgaNaH - naariignnprsktiprmukhraagvikaarvirhitH| tathAbhidhAnaM sAbhiprAyam, yathA prasaktastathoparato dvAvapi sUtramAtragatI, kintu tdrthbhedpryuktphlbhedbhaajaaviti| uparatiphalaM tvAdAvevoditaM trailokyavazIkAralakSaNam, itaramAha sacchaMdagatipayArA jIvA sNsaarsaagre| kammasaMtANasaMbaddhA hiMDaMti vivihaM bhvN||6-9|| svacchandA - nijamatisamarpitamukhyabhAvatayAvagaNitapravacanopadezA gatiH SaTkAyArambhaprayojikA yA kAcit kriyA, pracArazca - indriyANAmucchRkhalatayA viSayapravRttiH, yeSAM te svacchandagatipracArAH, jIvAH saMsArasAgare, karmasantAnaH saGklezAtizayAnubhAvena sAnubandhA karmaparamparA, tena - sutarAM baddhAH smbddhaaH| kila dvirbaddhamapi subaddhaM bhavati, kiM punaH sAnubandhatayA yAvadanantazo baddhamiti hRdym| hiNDante - parivartante, vividham - janmamaraNAdyAvarta - krodhAdinakracakra - viSayatRSNAvADavAgnyAdyavacchedenAnekaprakAraM bhavam - sNsaarm| saMsArasAgara ityanenaiva gatArthamidamiti cet ? na, abhiprAyAparijJAnAt, tatra jIvAdhikaraNamuktamatra tu hinnddnphlm| tathA'tra jIvA hiNDante, yathA saMsAra eva takriyAphalam, ttstdvRddhibhaavaadityaashyH| punarapyetAdRzaduHkhahetUpadarzanena tadvirAgamApAdayati itthI'Nugiddhe vasae appaNo ya abNdhve| jato vivajjatI purise tatto vi judhire jnne|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ na-RSibhASitAni - - 65 maNNatI mukkamappANaM, paDibaddhe plaayte||6-10|| striyAmanugRddhaH - satatamavimuktatatpratyAsaktibhAvaH, ata eva vazakaH - mohbhuuptipaartntrypraabhuutH| ata AtmanazcApyabAndhavaH - prAgvat / yasmAt viparyeti - AtmakalyANAdviparyAsamupaiti puruSaH-AtmA, tasmAdapi yuddhazIlo jana iti prAgvat / yadvA yatrApi vrajati puruSaH - ityapi smbhaavyte| zeSaM praagvt| viparyAsameva vyAcaSTe - manyate muktamAtmAnam, priyAdarzanamevAstu, kimnyairdrshnaantraiH| prApyate nirvRtiryena sarAgeNApi cetasetyAdivacanataH svaM tatsadRzaM kalpayati, tatazcAbhyAsavazAttatraiva styAdau pratibaddhaH-tadanusyutamAnasaH kalyANanibandhanAd bhayamanubhUya palAyate - tatparAGmukhamabhidhAvati, anvAha- mUDhAtmA yatra vizvastastato nAnyad bhyaaspdm| yato bhItastato nAnyadabhayaM sthAnamAtmanaH - iti / puruSavizvAsAdvacanavizvAsa iti punarapi tatparicayaM prdaayopsNhrti| viyatte bhagavaM vakkalacIri uggatave ti|| vyaktaH-gItArthaH, bhagavAn - jJAnaizvaryAdisamanvitaH, pratyekabuddhAnAmutkarSataH kiJcinnyUnadazapUrvajJAnasya pUrvabhavAdhItasya smRtiviSayIbhavanAt, pratyekabuddhatAyA evAzcaryAvahAbhikhyArUpatvAtta1. dRzyatAm / / 6-2 / / 2.||6-2 / / 3. samAdhitantra / / 29 / / 4. patteyabuddhANaM puvvAhIyaM suyaM niyamA havai, jahaNNeNaM ekkArasa aMgA, ukkoseNaM bhinnadasapucIAvazyakamalayagirIyavRttAkudaraNam / 5. patteyabuddhalAbhA havaMti accherayatbhUyA / / upadezamAlA - 180 / / - ArSopaniSad - tsampatsamanvitatA svymuuhyaaH| valkalacIrI ugratapAH - yadanyena prAkRtena puMsA na zakyate cintayitumapi manasA, evaMvidhApradhRSyatIvratapoyuktaH, iti prstutaadhyynmuktvaan| atropAdeyabhAvApAdanAyaitatpariNatiprApyaphalamAha evaM se siddhe buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi|| evamityAdi praagvt| iti SaSThavalkalacIrinAmAdhyayana aarssopnissd| // atha sptmaadhyaayH|| anantarAdhyAye strIgRddhasya duHkhamuktam, atra tadeva vivecayatisavvaM dukkhAvahaM dukkhaM, dukkhaM suusuyttnnN| dukkhI ca dukkaracariyaM carittA savvadukkhaM khaveti tvsaa| tamhA adINamaNaso dukkhI savvadukkhaM titikkhejjAsi tti kummAputteNa arahatA isiNA buiyN||7-1|| sarvam - pApAnubandhAnuviddhAzeSapApodayAtmakaM duHkhaM duHkhAvaham - svetrduHkhaakrsskm| ___atra pratitiSThati - nanu kimetadduHkhaM nAma ? na ca zItoSNAdiparISahA eva, teSvapi maharSINAM prmaanndsmudbhvdrshnaat| na ca yatkiJcit kaSTamAtram, tata ev| nApyasAtodayaH, pradezodaye'tivyApteH, tasya sukhphlktvaat| nApi vipAkodayaH, mhrssissvtivyaapteH| na ca pIDAsaMvedanam, atIndriyajJAniSvativyApteH, te hyaparasattvapIDAM svIyajJAnasAmarthena saMvidanto'pi na duHkhina iti| na cAhaM duHkhIti jJAnameva duHkham, ekendriyAdiSvavyApteH,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ -67 Re-RSibhASitAni - bhrme'tivyaapteshc| na ca tAdRzayathArthajJAnaM duHkham, uktAvyAptitAdavasthyAditi cet ? atrocyate- duHkhaM sotsuktvm| evaM ca naavyaaptyaadidossaavkaashH| na caikendriyAdiSvavyAptyaparihAraH, tasya cAritramohodayatvena vakSyamANatvAt, tasya ca teSu siddhtvaat| svAsthyAtmakasukhapratipakSabhUtaM hyakAlotsukatvaM paramArthata ArtadhyAnarUpatayA duHkhmeveti| na caivaM sakAlasyAsya sukhatvaprasaGga iti vAcyam, svruupvishessnntvaat| iSTAvAptaye kAlakSepAsahiSNuH khlutsukH| tata autsukyamevAbhISTaphalavirahapizunaH, tadvirahazca kAlAparipAkasya jJApaka iti siddhA'sya svruupvishessnntaa| utsukatAparihArAya pare'pIdamAhuH- kartavyeSvadhikAraste mA phaleSu kadAcana - iti| anautsukyAvahatayA kathaJcididamapi yuktmev| vastutastu tattatkriyAjanitazubhakarmabandhAzubhatannirjaraNalakSaNAnantaraphalasya tattatsamaya eva prAptatvAt, paramparaphalasya tu paramparayaiva prApyatvAnna kiJcidutsukatvena, nApi kriyaavaiphlymiti| atastyAjyaivAkAlaphalalipsA paramAnandAnveSiNA, tadAha - nairapekSyAdanautsukya- manautsukyAcca susthtaa| susthatA ca parAnandastadapekSA kSayenmuniH - iti| duHkhI - anubhUtApekSAvipAkaH, bhavabhrAntijanitakhedAnubhavitRtayA tadudvigna iti yaavt| sa ca duSkaram - ihalokasukhaikapratibaddhAnAM paralokaniSpipAsAnAM kAtarasattvAnAM 68 - ArSopaniSad - duranuSTheyam, caritam - cAritram, caritvA - niraticAratayA paripAlya, sarvaduHkham - anantaroktam, niHzeSacAritramohanIyaM vA, phale hetUpacArAt, yadAgamaH - goyamA ! jaNNaM jIvA carittamohaNijjakammassa udaeNaM hasaMti vA ussuyAyaMti vA - iti / tat kSapayati - prakRtyantarasaGkramitaM pradezodayena nirjarayati / tapasA - zukladhyAnaniHzreNyA ksspkshrennyaarohnnen| yatazcaivaM tasmAt, dInam - kaSTakalpanAmAtrajanitaklIbapariNAmam, manaH-cittam, yasya sa dInamanAH, taditaro'dInamanAH, duHkhI duHkhAtmaka-saMsArasaMyogI, sarvaduHkhaM titikSet-niSaheta, titikSAsAdhye duHkhahAne dainyasyAnupAyatvAt, vipadabhAvasyaiva saMsAra aashcryruuptvaacc| yataH-saMsAravartyapi samudvijate vipadbhyo, yo nAma mUDhamanasAM prathamaH sa nuunm| ambhonidhau nipatitena zarIrabhAjA, saMsRjyatAM kimaparaM salilaM vihAya - iti / tataH svavazatayA titikSaiva bhavasAgarataraNopAyaH, itarathA'titikSitavirahAt / Aha ca- saha kalevara ! khedamacintayan svavazatA hi punastava durlbhaa| ghanataraM ca sahiSyasi jIva he ! paravazo na ca tena guNo'sti te - iti / kenaivamuktamityAha - iti kUrmAputreNa jaghanyAvagAhanayA siddhatvenAgamAdau nirdiSTena, yathA dorayaNipamANataNU jahannaugAhaNAe jo siddho| tamahaM tiguttiguttaM, kummAputtaM namasAmi - iti / 1. vyAkhyAprajJaptau / / 5-4 / / 2. vishessaavshykbhaassye| 3. vasantatilakAvRttam / 4. narakayAtanAnAmapyanantazaH soDhatvAdanAdau saMsAre paravazatayA tu sarvamapi titikssitmevetybhipraayH| 5. dutvilmbitvRttm| 6. RSimaNDalaprakaraNe / / 126 / / 1. yogasAre / / 5-19 / /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 Re-RSibhASitAni tadvRttaM cedam- rAjagRhe nagare mahendrasiMho rAjA, kUrmAdevI raajnyii| tatputro dharmadevaH kuurmaaputraaprnaamaa| sa hi pUrvabhavakRtaceTabandhanocchAlanakarmavazAd dvihastamAtrazarIraH snyjaatH| pUrvabhavAbhyastazubhacAritrAnubhAvena rUpasaubhAgyAdiguNagaNAlaGkRtaM yauvanamabhisamprApto'pi sa viSayaviraktamanA bbhuuv| sakRn munIzvaraguNyamAnazrutaM zRNvato'sya samutpannaM jaatismrnnm| tato bhavavaiguNyaM vibhAvayataH samprAptazukladhyAnasya kSapakazreNimupagatasya dhyAnAnalena ghAtikarmendhanaploSAdAvirbhUtaM kevljnyaanm| evaM ca gRhasthAvasthAyAmeva kevalajJAnyasau matpravrajyayA'vazyaM sutaviyogaduHkhitayoH pitrormaraNaM bhAvIti vijJAya taduparodhenA'sthAd gRha eva bhAvacaraNA'laGkRtaH, uktaM ca - kummAputtasariccho ko putto mAyatAyapayabhatto ? / jo kevalIvi saghare Thio ciraM tynnukNpaae|| kummAputtA anno ko dhanno jo smaaytaayaannN| bohatthaM nANI vi hu ghare Thio'nAyavittIe ? iti / tato'sau kUrmAputrakevalI sakRdavasaraM jJAtvA pratipede drvycrnnmpi| suravihite kanakakamale niSaNNo'sau vitene dharmadezanAm, pratibuddhau pitarAvapi, anyairanekabhavyajanaiH sahitau pratipannau cAritram, samArAdhya ca tad gatau sdgtim| kUrmAputro'pi kevalI suciraM paripAlya kevlipryaaympvrgmvaapeti| arhatetyAdi praagvt| syAdetat, sahAmahe duHkhaM yadi sukhasambhava eva saMsAre na syAt, sa tu pratyakSa eva keSucidupalabhyata iti kathaM na tadarthamAzaMsAmaha iti 1. kummAputtacariye / / 127 / / 2. kummAputtacariye / / 128 / / ArSopaniSad - cet ? atrAha jaNavAdo Na tAejjA atthitaM tv-sNjme| samAdhiM ca virAheti je riTTacariyaM cre||7-2|| tapaH - karmasantApanAnuSThAnamanazanAdi, tatsaMyukte saMyamesAvadyayogAtsamyaguparamaNAtmake'sthitam- avyavasthitam, tadapratipattAramiti yaavt| janAnAM mugdhalokAnAm, dhanyo'yamabhISTabhogopabhogadurlalita ityAdivacanavisarAtmako vAdo janavAdaH, sa na trAyet - asaMyamAdidoSA(rgatau prapatantaM na rksset| ato vadhyamaNDanasthAnIyatayA''pAtasukhamapyanAzaMsanIyameva tt| etenAsya duHkhahetutoktA, tAmeva sukhapratipakSatAbhidhAnena vyatirekeNa vyAcaSTe - samyagAdhIyate vyavasthApyate mokSaM tanmArga vA prati yenAtmA, sa samAdhiH - dharmadhyAnAdikaH, taM ca virAdhyati - zubhanimittasaMyogAjjAyamAnamapi vyaapaadyti| ka ityAha yaH kazcid riSTamiti dezyazabdo-'riSTaparyAyaH, duritamiti tadarthaH, tadyutaM caritaM riSTacaritam, taccaret - aacrnnvissyiikuryaat| yadvA'riSTaH - kAkaH, tccritmrissttcritm| yathA hi kAka upalabdheSvapi pAyasAdibhojyeSu kRmikulAkulakaraGkAdyamedhyAdhame ratiM babhAti, tadvadasAvapi paramAnandapradasamAdhimupekSya viSayaviSTAyAM kITAyata iti vyaktaivAsya vaaysvRtttaa| ato heyaiva viSayAzaMsA, tasyA apyautsukyarUpatayA duHkha 1. ka. kha. ja.jha - atthitaM / ca. ga - atthittaM / gha. cha. ta - acchittaM / 2. ga-radRcAriyaM cre|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni bhUtatvAt, duHkhAvahatvAcca, yataH - sallaM kAmA visaM kAmA kAmA aasiivisovmaa| kAme patthayamANA ya akAmA jaMti duggaI / / tasmAt- chaliyA avaikkhaMtA niravikkhA gayA aviggheNaM tamhA pavayaNasAre nirAvaikkheNa hoavvaM / / na caitattattvapariNatyaiva, api tvasarvabhAvakRtApyautsukyanivRttirguNAyeti darzayati AlasseNAvi je kei ussuattaM Na gcchti| teNAvi se suhI hoi, kiM tu saddhI prkkme|| // 7-3 // yaH kazcidAlasyenApi - kathametAvAnabhiyogo viSayAvAptaye mayA kartavya ityalamanenetyAdilakSaNanirudyamabhAvenApyutsukatvaM na gacchati-viSaya-viSAsvAdAzaMsAM vimuJcati, tenApi vairAgyAhetukaviSayAbhilASavimokSeNApi, saH - alasaH, sukhI viSayaviSavikAraprayuktaduHkhavyathitApekSayA tadunmuktatayA tAvadaMzena svAsthyasampanno bhvti| kintu - kiM punaH, yaH zraddhI - tAvatsukhecchAviSayArthabhoge yAvanmanaHsvAsthyasukhaM na vetti| labdhe manaHsvAsthyasukhaikaleze trailokyarAjye'pi na tasya vAJchA - ityAdisaMvedanAvibhUtAtmikasukhAbhilASalakSaNazraddhAsampannaH parAkramet-viSayatRSNAdinibandhanamohavAhinImAkramya parAjayet / ameyaM nirUpamaM ca tatsAdhyaphalamiti 1. uttarAdhyayane / / 9-53 / / indriyaparAjayazatake / / 27 / / 2. indriyaparAjayazatake / / 29 / / 3. AvazyakasUtre malayagirIyavRttI parAkramaH paraparAjaya iti vyaakhyaa| nizIthacUrNI - vIriyaM ti vA bala tti vA sAmatthaM ti vA parakkamo tti vA thAmo tti vA egtttthaaityuktm| ArSopaniSad - hRdym| tathA ca pAramarSam - ko nijjaraM tulijjA caraNe ya parakkamaMtANaM - iti / atheyamasmAkamiSTApattiryadAlasyamapi sukhAvaham, sAmAnyokteH sarvasaGgrahAt, dharmakarmaNi cAsya svataH siddhatvAditi cet ? na, tAtparyAdvizeSagrahAt, ato dharmanirudyamatAyAstu duHkhahetutaiveti tAmadhikRtyAha AlassaM tu pariNAe jaatii-mrnn-bNdhnnN| uttimaTThavaraggAhI vIriyAto privve||7-4|| Alasyam - pretya hitAvahe pramAdam, tattu parijJAya - jJapratyAkhyAnaparijJAbhyAm, yato jAti:-janma, maraNam - mRtyuH, ta eva bandhanam, tddhetubhaavaat| jAtimaraNabandhanaM cAlasyam, tata ev| jJApakaJcAtra mumukSuNAmAdyaM zikSAvacaH paramagurUditam - assiM ca NaM aDhe No pamAdeyavvaM - iti / ata uttamo'rtho mokSalakSaNo yasmAt sa uttamArtha:- dharmaH, sa ca varaH, apramattatayA paripAlanAt, tadgrAhI- AgamoktavidhinA tdgRhiitaa| na hi grahaNamAtreNArthasiddhirityAha - vIryatvena parivrajet kSamAdyadhyAtmavIryabhAvena bhAvasAraM parivrajyAM paripAlayan vihret| etacca pratyUhaploSamantareNAzakyamityAha kAmaM akAmakAmI attattAe privve| sAvajjaM NiravajjeNaM pariNAe privvejjaasi||7-5|| tti bemi|| 1. maraNasamAdhI / / 136 / / 2. jJAtAdharmakathAGge / / 1-1-30 / /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni kAmAH-zabdAdiviSayAH, tAn kAmayati spRhAtizayaviSayIkurute'sau kAmakAmI, na saH- akaamkaamii| bhogA bhujaGgabhogAbhA, viSaM sAMsArikaM sukhm| zriyaH striyazca tanmUlaM kathamAdriyate budhaH ?|| bhuktojjhitA muhurmohAnmayA sarve'pi pudglaaH| ucchiSTeSviva teSvadya mama vijJasya kA spRhA ?' - ityAdibhAvanAbhAvitAntarAtmatayA nitarAM niSkAma iti hRdym| kAmam - atyantam, tadarthazca yojita ev| so'yamAtmAtmatayA parivrajet - AtmanyevAtmabhAvanayA viharet, itthameva sAdhyasiddheH, anvAhadehAntaragate/jaM dehe'sminnaatmbhaavnaa| bIjaM videhaniSpatterAtmanyevAtmabhAvanA - iti / yadvA''tmatvAya- svruupaadhigmaarthmityrthH| na ca svarUpasya svataH siddhatayA kathaM tadadhigama iti vAcyam, zuddhatvaviziSTatvena tadupapatteH, taduktam- yogyopAdAnabhedena dRSadaH svarNatA matA, dravyAdi-svAdisampattA - vAtmano'pyAtmatA matA - iti / upadezasarvasvamAha- sAvadyam - SaTkAyArambhAdipApasamanvitamanuSThAnam, tanniravadyena- pUrvAparavirodhAdidoSazUnyena pravacanena, niraticAracAritreNa ca, jJapratyAkhyAnobhayarUpayA parijJayA parijJAya parivrajet - privrjyaamnupaalyet| iti yatproktaM tIrthakarAdibhistadahaM brviimi| atyantaduSkaramidamanurUpaphalasaMzaye naivopAdeyaM syAdityAzaGyAha evaM siddhe buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAI No 1. ipTopadeze / / 30 / / 2. samAdhitantre / / 74 / / 3. iSTopadeze / / 2 / / 4. pravacanena vijJAya cAritreNa ca pratyAkhyAyetyAzayaH / 74 - ArSopaniSad - puNaravi iccatthaM havvamAgacchai tti bemi|| evamityAdi praagvt| iti saptame kUrmAputranAmAdhyayana aarssopnissd| // athaassttmaadhyaayH|| anantarAdhyAye duHkhavivekopAya uktaH, atrApyeSa eva prakArAntareNocyate'AraM duguNeNaM, pAraM ekgunnennN|' ketaliputteNa isiNA buit||8-1|| AraH - aktinaH, mukteH pUrvaH, saMsAra ityarthaH, tamupayAti dviguNena, guNazabdo'tra bhAvavAcI, tatazca dvaitenetyrthH| tatraikaH svayamAtmA, itarastu granthaH - aSTavidhakarmAdiH, yathoktam- granthaH karmASTavidhaM mithyaatvaavirtidussttyogaashc| tajjayahetorazaThaM saMyatate yaH sa nirgranthaH - iti / evaM cAtmagranthalakSaNadvaitena saMsAramupayAti, saMsaratyevetyAzayaH, krmaadinirvrtittvaatsNsaarsy| kathaM tarhi tanniSThetyAha- pAraH - bhavasAgaraparatIram, muktiriti yAvat, tathA cArSam - pAraM puNaNuttaraM buhA biMti - iti / tamupayAti, ekaguNena - ekatvena, sarvopAdhizUnyena shuddhaatmsvruupennetyrthH| kimupajJamidamityAha- ketaliputreNa, tameva vizeSayati - RSiNA - anantaroktajJAnAnubhAvena saMsArapArayAyinA, RSati gacchati jJAnena saMsArapAram - RSiH, gatau ki, iti nirukteH| 1. prazamaratI / / 142 / / 2. bRhtklpbhaassye||3-4 / / 3. ka-kha-ja - tetli| gate (ke) tli|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni - uditam - nigditm| saMsArapAraprApakatAmevAsya pramANayatiiya uttamagaMthaveyae mamiyA luppati gacchati sayaM vA / vocchiMda (di)ya kammasaMcayaM, kosArakIDe va jahAr3a baMdhaNaM / / / / 8-2 / / iti anantaroktaH, uttamagranthaH zreSThasiddhAntaH, sarveSAM mokSazAstrANAM tatraiva tAtparyAt / taM vedayati - bhAvanAjJAnaviSayIkuruta ityuttamagranthavedakaH, mamikAm mamedamityAkA cittavRttim, dvitIyArthe prathamA, supAM supo bhavatIti / lupyativinAzayati, vidhyAdau yatnavaditi hi bhAvanAjJAnalakSaNam / tataH - lobhaM saMtosao jiNe ityAdivihitayanasampAdanamantareNa tatsvarUpasyaivAnavasthitiriti / etadeva spaSTataramAcaSTe - gacchati svayaM vA mamikA, utktottamagranthajJAnodayasyaiva tadvilayarUpatvAt, prakAzAndhakAravattayoritaretaraparihAreNa sthitatvAt / - 75 tato'sau karma-jJAnAvaraNIyAdi, tasya saJcayaH anusamayabadhyamAnakarmabhirupacayamupayAtaH samUhaH, taM vyucchittvA - kSapaka zreNyAdikrameNa kSapayitvA kozakArakITa iva jahAti - tyajati bandhanam - krmjaalaatmkmev| upamaucityamubhayatra bandhanasya taddhAnasya ca svakRtatvasAdharmyAt / yata evam tamhA eyaM viyANiya gaMthajAlaM dukkhaM duhAvahaM chiMdiya ThAi saMjame, se hu muNI dukkhA vimuccai / dhuvaM sivaM gaI uver3a iti pATha (pAThAntaram) / / 8-3 / / 1. poDazake / / 11-9 / / dharmavindau / / 6-24 / / 2. dazacaikAlike / / 8-39 / / 3. tad = mamikA / 4. kumbhakAraH- kumbhAra itivadvayaJjanalopAdetadUpaniSpattirmUle / ArSopaniSad tasmAt grantho bAhyAbhyantarabhedena dvividhaH, tajjAla: bhedabhedai-rniSpannaH saGghAtaH, tadAha- so vi ya gaMtho duviho bajjho abbhiMtarao ya bodhavvo / aMto a coddasaviho, dasahA puNa bAhiro gaMtho / khettaM vatyuM dhaNa-dhanna - saMcao mittaNAisaMjogo / jANa sayaNAsaNANi ca dAsIdAsaM ca kuviyaM ca / / kohe mANe mAyA lobha pejjaM taheva doso a| micchattaM ceva araI raI hAsa sogo bhaya dugaMchA - iti / tadeSagranthajAlo duHkham, tddhetubhaavaat| etadevAha duHkhAvaham, saMjogamUlA jIveNa pattA dukkhaparaMparA iti vacanAt / etad vijJAya chittvA ca tadeva zakyacchedam, saMyametRSNAdiniyantraNalakSaNe, tiSThati pratiSThAnaM labhate / sa khalu munirduHkhAdvimucyate, tatkAraNamokSasyaiva nizcayena tnmokssruuptvaat| mA bhUt kasyacit kAraNamuktimAtre pratyaya iti vyavahArato'pi tAmAha - dhruvAm, sAdyanantatvAt, zivAm, ekAntikAtyantikAzivocchedAt, gatim siddhyabhidhAnAm, upaiti - samAnAkAzapradezavarttitayA tatsAmIpyaM gacchati / paryavasitamAha - 76 - - evaM siddhe buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchar3a tti bemi / / evamityAdi prAgvat / ityaSTamaketaliputrAdhyayana ArSopaniSad / / / atha navamAdhyAyaH / / AmreDito'pi siddhyupAyo bhavabhayAdyantareNa duranuSTheya iti 1. bRhatkalpe / / u.1 / / 2. mahApratyAkhyAne / / 17 / /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 77 na-RSibhASitAni - tadeva karmavipAkAdyabhidhAnenotpAdayati 'jAva tAva jammaM tAva tAva kamma, kammuNA khalu bho! payA siyA, samiyaM uvanicijjai avacijjai y|' ii mahaimahAkAsaveNa arahayA isiNA buiyaM / / 9-1 / / yAvattAvajjanma tAvattAvat karma, bIjAGkuravat parasparahetuphalabhAvAt, etacca praaguppaaditmev| atra yAvaditi vaktavye yad - yAvattAvadityAdibhaNanaM tat smypribhaassyaa| karmaNA khalu bhoH ! prakarSeNa - anyathAkartumazakyavipAkodayarUpeNa jAyate iti prajA rogAdivikAralakSaNA syAt, yadAha - yadupAttamanyajanmani zubhamazubhaM vA svkrmprinntyaa| tacchakyamanyathA no kartuM devAsurairapi hi|| anyathA svajanyamajanayato'sattvaprasaGgaH, zuddhanayAbhiprAyeNArthakriyAkAritvalakSaNasattvalakSaNavirahAditi bhaavniiym| ata evAhuH pare'pi - katAnaM kammAnaM vipAko asthi ? haMtA asthi - iti| ___tacca karma samyagitam - samitam - pUrvabaddhakarmaNA bandhanasaGghAtabhAvaM prAptam, upanicIyate, jaM jaM samayaM jIvo Avisai jeNa jeNa bhaavenn| so taMmi taMmi samaye suhAsuhaM baMdhae kammaM - itinItyA pratisamayaM badhyamAnakarmaNA pUrvabaddhasyAtyantamupacayo bhavati, jaghanyato'pyanantakarmapradezAnAM grhnnaaditybhipraayH| apacIyate caM, nijjarei ya saMtataM - iti vkssymaanntvaat| 1. gha-ca-ta- jAva jAva / ka-kha-ga-ja-jAva tAvaM / jha-jAvatA va jammaM tAvatA va kammaM / 2. upadezamAlAyAm / / 24 / / 3. ka - uvanivajjai avavaijjai ya mahai / khauvamivijjai appaijjai va mhi| ga - uvanivijjai avavadijjai ya mhi| gha 78 - ArSopaniSad - athaivamavasthitapradezatAprasaGgaH, na ceSTApattiH, anantaroktasyAlIkatvApteH, upcyaapcyvirhaat| na ca kAlabhedAttatsadbhAvaH, santatavizeSaNAnupapatteH, tacca vakSyate - saMtataM baMdhae kammaM nijjarei ya saMtataM - iti / na copacArAttau bhaviSyata iti vAcyam, zeSe'pi tdaashngkaa'nivRtterkhilshaastrsyaupcaariktaaprsnggaaditi| maivm| palle mahai mahalle- ityAdyAgamoditanItyA'viratAderbahubandhAlpanirjarAdinopacayAdeH sUpapannatvAt, tathA cArSam - palle mahaimahalle kuMbhaM pakkhivai sodhae naaliN| assaMjae avirae bahu baMdhai nijjare thovN|| palle mahaimahalle kuMbha sodhei pakkhive naaliN| je saMjae pamatte bahu nijjare baMdhaI thovaM - iti / kimetadAptoditamanyathA vetyAha - iti mhtimhaakaashypenaarhtrssinnoditm| mahaimahalle itivadatimahattvavivakSAyAM prastutAbhidhAnaM drssttvym| kammuNA khalu bho ! appahINeNaM puNaravi Agacchai hatthaccheyaNANi pAyaccheyaNANi evaM kaNNa0 nakka0 udda0 jibbha0 sIsa0 daMDaNANi muMDaNANi, udiNNeNa jIvo koTTaNANi piTTaNANi tajjaNANi tAlaNANi vahaNAI baMdhaNAI parikilesaNAiM aMdubaMdhaNAI niyalabaMdhaNANi jAvajIvabaMdhaNANi niyalajuyalauvanicijjai avacijjai ya mahai / jha - uvanicijjai avacijjai ya / iha mahai / ta - uvanivijjai avicijjai y| mhi| ca - uvaniccijjai avacijjai ya, iha / 1. RSibhASite / / 9-13 / / 2. zrAvakaprajJaptau / / 35-37 / / dharmasaGgrahaNyAm / / 756758 / /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 RSibhASitAni saMkoDa moDaNAI hiyayuppADaNAI dasaNuppADaNAI ullaMbaNAI olaMbaNAI ghaMsaNAI gholaNAI pIlaNAI sIhapucchaNAI kaDaggi- dAhaNAI bhattapANa-nirohaNAI dogaccAI dobhattAI domaNassAI bhAumaraNAI bhaiNimaraNAI puttamaraNAI dhUyamaraNAI bhajjamaraNAI aNNANi ya sayaNa-mitta-baMdhuvaggamaraNAI, tesiM ca NaM dogaccAI dobhattAI domaNassAI appiyasaMvAsAI piyavippaogAI hIlaNAI khisaNAI garahaNAI pavvahaNAI paribhavaNAI AgaDDaNAI, aNNayarAI ca dukkhadomaNassAI paccaNubhavamANe aNAiyaM aNavadaggaM dIhamaddhaM cAuraMtasaMsArasAgaraM aNupariyaTTati / / 9-2 / / upacayaphalamAha - karmaNA khalu bhoH ! aprahINena bahubandhastokanirjarAbhyAsenAtyantikopacayasamanvitena punarapi sAnubandhakarmAnubhAvAdabhIkSNamapi Agacchati samantAtprApnoti, kimityAha- hastachedanAni, paunaHpunyena bhAvAd bahuvacanam, evamagre'pi drssttvym| pAda0 karNa0 nakka iti dezyazabdo nAsAparyAyaH, tato nAsikAchedanAnItyarthaH, evamoSThachedanAni, jihvAchedanAni zIrSachedanAni daNDanAni - vyApAdanAni pIDanAni vA vadhAdirUpanigrahANi vA, tathA muNDanAnizirolocanAni, upalakSaNametat, tenAzeSaromotpATanamapi draSTavyam, kliSTakarmaNAM tathaiva sAphalyAt / etadeva prapaJcayati - karmaNo1. AcArAGge / / 1-5-3 / / 2 AcArAGge / / 2-1-1-1 / / sUtrakRtAGge / / 1-51 / / 3 sthAnAGge / / 3-3 / / 4 sthAnAGge / / 2-1 / / 79 - ArSopaniSad dIrNena prakRtyA karaNavizeSeNa vodayaM prAptena jIva:tatkarmakartA, anyathA kRtanAzAdidoSAnuSaGgAt, uktaM ca - kartA yaH karmaNAM bhoktA tatphalAnAM sa eva tu iti / udayaphalamevAha kuTTanAni - cUrNanAni, pratyanubhavan saMsArasAgaramanuparivartata ityagre yogaH / tathA piTTanAni - vastrAderiva mudgarAdinA hananAni, tarjanam - ziro'GgulyAdisphoraNato jJAsyasi re jAlma ! ityAdibhaNanam, tAni / tADanam - Ahananam, tAni / vyathanAni vyasanAni vA, yadvA vadhanam - ghAtaH, tAni / bhAravahanAni vA / bandhanAni rajjUnigaDAdinA saMyamanAni, pariklezanAnimahAmAnasAyAsAH, andyate badhyate'nenetyandU - zRGkhalA tayA bandhanAni - niyantraNAni evaM nigaDabandhanAni yAvajjIvam prANadhAraNaM yAvad bandhanAni yAvajjIvabandhanAni, nigaDayugalairhastapAdAdinyastaiH saGkoTanam - suduHsaho gAtrasaGkocaH, moTanam dAruNaM gAtrabhaJjanam, tAni / hRdayasyotpATanam tIkSNazastreNotkIrya zarIrAdapanayanam, tAni / evaM dazanAnAM dantAnAmutpATanAni, sandaMzakAdibhiH / ullambanam - vRkSazAkhAdAvudbandhanarUpo maraNAntaH zArIradaNDaH, tAni / avalambanam - rajjvA baddhvA gartAdAvavatAraNam, kutsitamAreNa mAraNaM vA, tAni / gharSaNam - hastAbhyAM candanasyevaM peSaNaM mahAvyathAvaham, tAni / 80 - 1. svarUpasambodhane / 2. praznavyAkaraNavRttI 119a. / / 3 aupapAtikavRttau / 4. uttarAdhyayanavRhadvRttI / / 12-67 / / 5 yathA zrIsupArzvanAthacarite ajao chajjIvakAyavahaNammi / / 522 / / 6. AvazyakavRttau / / a.4|| 7. vyAkhyAprajJaptI / / 9-33 / / 8. samavAyAGgavRttau / 9. aupapAtikavRttI 10. dazAzrutaskandhavRttI 11. AvazyakavRttau /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 Re-RSibhASitAni - - 81 gholanam- aGguSThakAGguligRhIta-cAlyamAnayUkAyA iva mardanam, taani| pIlanAni, ikSvAderiva yntre| siMhapucchanAni - mehntrottnaani| kaTAgnidAhanam- kaTAnta-rveSTayitvA'gninA pradIpanam, taani| bhaktapAnanirodhanAni daurgatyAni, durbhaktam - kutsitamannam, tadbhAvo daurbhaktam, tAni, durmanasa udvegasya bhAvaHdaurmanasyam, tAni, bhrAtRmaraNAni, bhaginImaraNAni, putramaraNAni, duhitRmaraNAni, bhAryAmaraNAni, anyAni ca svajanamitrabandhuvargamaraNAni, etAni ca priyaviprayogarUpatayA duHsahaduHkhAni, uktaM ca - ruditaM yacca saMsAre bandhUnAM vipryogtH| teSAM netrAzrubindUnAM samudro'pi na bhAjanam - iti / teSAM priyatayaiva taduHkhAnyapi bADhaM duHkhayantItyAha- teSAM ca bhrAtrAdInAM daurgatyAni, daurbhaktAni, daurmanasyAni, apriyasaMvAsAni, priyaviprayogAni, hIlanAni- avamAnAni, khiMsanAni - jAtyAyudghaTanAni, garhaNAni - doSodbhAvanAdibhirnindanAni, pravyathanAni - prakRSTakaSTAni, paribhavanAni - tiraskArANi, AkarSaNAni - nyakkArapurassaraM sbhaadimdhyaannisskaasnaani| duHkhamUlaM cAtra priyatvena sambandhaH, anvAha-sambandhAn kurute janturyAvanta AtmanaH priyaan| tAvanto jAyante tasya hRdaye zokazaGkavaH - iti| anyatarANi ca duHkhadaurmanasyAni pratyanubhavan, anAdikamanavadanaM dIrghAdhvaM cAturantasaMsArasAgaramanuparivartata iti prAgvat / apacayaphalamAha - ArSopaniSad - kammuNA pahINeNa khalu bho ! jIvo no Agacchihiti hatthaccheyaNANi0 tAI ceva bhANiyavvAI jAva saMsArakaMtAraM viIvaittA sivamayalamaruyamakkhayamavvAbAhamapuNarAvattaM sAsayaM ThANamabbhuvagaye ciTThati // 9-3 / / karmaNA prahINena - prakarSeNa kSayamupagatena khalu bhoH ! jIvo na AgamiSyati - naiva prApsyati, kimityAhahastachedanAni, tAni caiva bhaNitavyAnyanantaroktAni, duHkhabIjasya dagdhatvAt, yAvat saMsArakAntAram - bhavATavIM vyatikramya zivamityAdi praagvt| uktameva samAsata Aha kammamUlamanivvANaM, saMsAre svvdehinnN| kammamUlAI dukkhAI, kammamUlaM ca jmmnnN||9-4|| vyaakhyaatpraayaa| ataHsaMsArasaMtaImUlaM puNNaM pAvaM purekddN| puNNa-pAvanirohAya sammaM sNprivve||9-5|| saMsArasantatiH - bhavaparamparA, tasyA mUlam - udbhavanibandhanam, puNyaM pApaM ca, te ca kadAcitsahaje bhaviSyata ityArekAnirAsAyAha purA yAvadasaGkhyeyakAlapUrvam, kRtam - nikAcanAdibhirjIvapradezaiH kSIranIravade-kAyanabhAvaM praapitm| evaM ca zubhAzubhakarmAtmake puNyapApa eva muktipratibandhakabhUta iti pryvsitm| 1. tha-da- gayA citttthti| 2. dRzyatAM RSibhASite / / 2-7 / / 1. vizeSAvazyakabhASyabRhadvRttI / 2. aupapAtikavRttau / 3. dazAzrutaskandhavRttI ||a.6 / / 4. mUlazuddhiprakaraNe / 5. dRzyatAM RSibhASite / / 3-1 / /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 - Re-RSibhASitAni - - 83 nanu pApaM tu tathAbhUtamanumanyAmahe, taddheyatve'vigAnAt, puNyaM tu sarvatantrasiddhAntenopAdeyamiti kathamasya tattvam ? atha ca tattvaM kathamupAdeyateti cet ? atrocyate, kAJcananigaDopamatvAt puNyasya muktibAdhakataiva, uktaM ca - zuddhA yogA re yadapi yadAtmanAM sravanti shubhkrmaanni| kAJcananigaDA~stAnapi jAnIyAddhatanirvRttizarmANi - iti / tathApyupAdeyatA na sAmAnyataH, kintu puNyAnubandhaviziSTasyaiva, pAramparyeNa tasyaivobhayakSayAvahatayA muktibIjatvAt, paramparakAraNAnabhyupagame tvA zaileSyAstatprasaGga iti nipuNaM nibhaalniiym| ata evAhurAcAryAH - zubhAnubandhyataH puNyaM kartavyaM sarvadA nraiH| yatprabhAvAdapAtinyo jAyante sarvasampadaH - iti| cakravartyAdisampatsampAdanapurassaramasya siddhisampatsampAdakatvAt, atastadupAdeyatA'pyubhayavilayAyeti mukhyaprayojanamevAha- puNyapApanirodhAya zubhAzubhakarmakSayAya, mumukSUNAM tatraiva prayojanabhAvAt, prAhuzca - puNyApuNyakSayAnmuktiriti zAstravyavasthiteH / samyak - AgamoditanItyA, anyathA samyaktvAsambhavAt, samparivrajet - vItarAgasaMyamabaddhalakSyatayA privrjyaamnupaalyet| bhavasantatihetutAmeva spaSTayati puNNa-pAvassa AyANe paribhoge yAvi dehinnN| saMtaI bhogapAuggaM puNNaM pAvaM sayaM kddN||9-6|| puNyapApayoH, vacanavyatyayaH prAkRtatvAt, AdAne svAva1. muktipratibandhakatvam / 2. zAntasudhArase / / 7-7 / / 3. apTakaprakaraNe / / 24-5 / / 4. assttkprkrnne||7-3|| ArSopaniSad - gAhanAvagADhakArmaNapudgalAnAmAtmani karmatayA pariNamane, paribhoge cApi - tadvipAkavedane cApi, dehinAM - jIvAnAM santatiHbhavaparamparA, karmabandhodayAnAmevAnyo'nyaprayojakAnAM sNsrnnbiijtvaat| yataH svayaM kRtaM puNyaM pApaM ca bhogaprAyogyam, Atmana eva pribhogvissym| sa ca svarUpayogyatayA kadAciniSphalamapi syAdityArekAnirAsAya prAyogyamityuktam, avazyaM phalAvahamiti bhAvaH, kaDANa kammANa na mokkhu atthi - ityAgamAt / kiM tarhi kartavyamityAha saMvaro nijjarA ceva punnnn-paavvinnaasnnN| saMvaraM nijjaraM ceva savvahA smmmaayre||9-7|| saMvaraH - jIvadroNyAmAzravatkarmajalAnAmindriyachidrANAM samityAdinA nirodhanam, yadvA'sau dravyabhAvAbhyAM dvividhaH, dravyasaMvaraH karmapudgalAdAnocchedalakSaNaH, bhAvasaMvaraH bhavahetukriyAtyAgarUpaH / nirjarA ca, sA'pi dvividhA, dravyanirjarA - karmaNAM zATaH, bhAvanirjarA- karmanirjaraNaprayojakAtmapariNAmaH / etadyugalameva puNyapApavinAzanam, navAdAnanirodha - prAktananirgamAbhyAmeva malazuddhirityasya loke'pi siddhtvaat| tasmAt saMvaraM nirjarAM caiva, etenaashrvvyvcchedH| sarvathA - saMyamAdisAmagryeNa, yathoktam - yena yena hyupAyena rudhyate yo ya aashrvH| tasya tasya nirodhAya sa sa yojyo mniissibhiH|| kSamayA mRdubhAvena Rjutvenaapyniihyaa| krodhaM mAnaM tathA mAyAM lobhaM 1. uttarAdhyayane / / 13-10 / / 2. yogazAstre ||4-80 // 3. adhyAtmasAre / / 18-156 / /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 Re-RSibhASitAni - - 85 rundhyaadythaakrmm|| asaMyamakRtotsekAn viSayAn visssnnibhaan| nirAkuryAdakhaNDena saMyamena mhaamtiH|| tisRbhirguptibhiryogAn pramAda caaprmaadtH| sAvadyayogahAnenAviratiM cApi saadhyet|| saddarzanena mithyAtvaM zubhasthairyeNa cetsH| vijayetAtaraudre ca saMvarArthaM kRtodyamaH - iti / evaM nirjaropAyA api draSTavyA yathA - anazanamaunodarya vRtteH sakSepaNaM tthaa| rasatyAgastanuklezo lInateti bhistpH|| prAyazcittaM vaiyAvRttyaM svAdhyAyo vinayo'pi c| vyutsargo'tha zubhaM dhyAnaM SoDhetyAbhyantaraM tpH|| dIpyamAne tapovahnau bAhye cAbhyantare'pi c| yamI jarati karmANi durjarANyapi tatkSaNAt - iti / samyagAcaret - vipakSalezaparimuktatayA tadupAyAdRto bhavet, anythaa'paayaanpaayaat| tadAhuH sUrayaH - saMvaracchidraM hi girizikharAt pAtAlatalapAtaH - iti / Azravanirodha eva saMvara ityAzravahetUnevAcaSTe micchattaM aniyattI ya pamAo yAvi nneghaa| kasAyA ceva jogA ya kammAdANassa kaarnnN||9-8|| mithyAtvam - AbhigrAhikAdibhedaiH paJcadhA, anivRttizca paJcAzravapaJcendriyamano'nigrahairdvAdazadhA, pramAdazcApyanekadhA, mdyaadibhedaiH| kaSAyAzcaiva krodhAdayaH, yogAzca manovAkkAyAtmakAH, karmAdAnasya - Azravasya kAraNam - nibndhnm| tadAha vAcakamukhyaH - mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH - iti| bandhAnantaraprakriyAmAha ArSopaniSad - jahA aMDe jahA bIe tahA kammaM sriirinnN| saMtANe ceva bhoge ya naannaavnnttmcchi||9-9|| yathA'NDaM zvetAdipratiniyatavarNamapi svanihitazaktyanusAreNa vividhavarNaM pArApatAdilakSaNaM vizeSaM jnyti| yathA bIjamapyuktavidhayA'nekavarNaM sahakArAdivizeSaM jnyti| tathaiva zarIriNAm - saMsArijIvAnAm, karma santAne bIjasyAGkurAdisantAnavat saGkramAdikaraNaparamparAyAm, caiva - samuccaye, bhoge ca - tadvipAkavedanAtmake nAnAvarNatvamAsyati - nArakAdiparyAyahetutAM pratipadyate, saGkramAdinA nAnAprakArabhoganibandhanavaicitryamadhigacchatIti bhAvaH, yathA dAnAnutApAnmammaNazreSThinastajjanitapuNyasya pApAnubandhitA, prAptasampadupabhogavaJcanA c| ___ yadvA kArmaNavargaNApudgalAnAM samAnatve'pi tattadyogaprayuktabandhAdivaicitryataH karmatayA pariNatAnAM teSAM vaicitryamityarthaH / vaicitryamevAha nivvattI vIriyaM ceva saMkappe ya anneghaa| nANAvaNNaviyakkassa dArameyaM hi kmmunno||9-10|| nirvRttiH - jJAnAvaraNaprakRtyAdivizeSaviziSTatayA niSpattiH, vIryam - anubhAgopahitaM phalajananasAmarthyam, caiva - samuccaye, saGkalpazca, saGklezAdiprayuktasAnubandhabhAvaH, hetau phlopcaaraat| evamanekadhA pravacanapratipAditaprabhUtaprakAraiH, nAnA - bahuvidhAH, varNAH paryAyavizeSAH, ta eva vitarkAH - vikalpA yasya tat nAnAvarNavitarkam, tasya karmaNa etaddhi dvAram - 1.yogazAstre / / 4-81-85 / / 2.yogazAstre / / 4-89-91 / / 3.yogazatakavRttI / / 35 / /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ * RSibhASitAni aashrv-lkssnnm| pratipakSajJApanAnantaraM prastutamavagamayatiesa eva vivaNNAso, saMvuDo saMvuDo puNo / kamaso saMvaro neo desa savvavikaNpio / / 9-11 / / eSa eva - karmadvAralakSaNAzrava eva saMvRtaH san vipannAza:bhavodbhavaduHkhasandohavinAzaH, taddhetutayA / Azravasyaiva muktihetutApratItiprasaGga iti cet ? anupAsitagurostathaiva, itarasya tu saMvRtatvaviziSTAzravadvArasya saMvare paryavasitatayA tatraiva siddhisAdhanatApratyaya ityadoSaH / 87 saMvRtaH-prANAtipAtAdyAzravasaMvaropeta Atmaiva punaH kramazaH vakSyamANavidhayA saMvaro jJeyaH saMvRtasaMvarayoH kathaJcidabhinnatvAt, itarathA tasyeti vyapadezAnupapatteratiprasaGgAcceti suukssmmiikssnniiym| kathaM jJeya ityAha- dezasarvavikalpAbhyAM vikalpitaH, tatra dezasaMvara: - tattadakaraNaniyamaprayuktotkRSTasthityAdibandhanirodhaH / sarvasaMvarastu zaileSIsamayabhAvI sarvathA sarvakarmAdAnanirodhAtmakaH / tadeSa saMvaraH, nirjarAmAha sopAyANA nirAdANA vipAkeyarasaMjuyA / uvakkameNa tavasA nijjarA jAyae sayA / / 9-12 / / sopAdAnA upAdAnasahitA / idamuktaM bhavati - nirjarAyA nimittakAraNaM tapaH, upAdAnakAraNaM tu tapolakSaNakSAyopazamikabhAvapariNata Atmaiva, na hi nimittazate satyapi nirupAdAnA 1. sambandhAbhAvAt / 2. cedantareNApi sambandhaM tasya saMvara iti vyapadizyate tarhyanyasyApi so'stu, avizeSAditi / 3. yogabindI / / 415-6-7 / / ArSopaniSad kAryasiddhiriti sopAdAnetyuktam / mA bhUt kasyacidanenApi karmAdAnapratyaya ityAha- nirgatamAdAnaM karmagrahaNalakSaNaM yasyAH sA nirAdAnA, karmanirjaraNasyaiva nirjarArthatvAt, tAmeva vizeSayati vipAkaH - anubhAgaH, itara pradeza, tAbhyAM saMyuktA yathAyogaM smnvitaa| ayaM bhAvaH, dvividhaM hi karma, pradezakarmAnubhAgakarma ca / tatra pradezakarmodayalakSaNA nirjarA tatkarmajanyavikArajananAsamarthA, anubhAgakarmodayarUpA tvavazyaM saphaleti / 88 upakrama :- dUrasthasya sato vastunastaistaiH prakAraiH samIpAnayanam, tena, yaduktam, upakramaNamupakrAntirdUrasthanikaTakriyA - iti / yazcireNa karmakSayo'bhaviSyadasau karmasthityapavartanadvAreNopacArata: kilopakramyArvAgAnIta ityasau karmopakramakAla ucyte| sa cAtra taponimittako'bhipreta ityAha tapasA, tapaH prayuktenopakrameNa nirjarA jAyata iti yogaH / sadA - anizam, santatataponiratAnAmiti zeSaH / tadAha- savva gaINamevaM pariNAmavasAduvakkame hojjA / pAyamanikAiyANaM tavasA u nikAiyANaM pi iti / nanvevaM pUrvAparavirodhaH, veyaNA tu NikAyate - ityasya vakSyamANatvAditi cet ? na tasya sAmAnyAbhidhAnatvAt, prastutasya ca zukladhyAnAtmakatapoviSayatvAditi bhinnApekSatayA virodhavirahAt / tathA ca tAdRzatapasA nikAcitAnyapi karmANyupakramyanta eva / yadi punaryathAbaddhaM - 1. vyAkhyAprajJaptI / 2. uttarAdhyayanavRhadvRttI / 3. vizeSAvazyakabhASye / / 2046 / / 4. RSibhASite / / 9-15 / /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 Re-RSibhASitAni - tathaivAnupakrAntaM sarvamapi karma vedyeta tadA muktigamanaM kasyApi na syAt, tadbhavasiddhikAnAmapi niyamena sattAyAmantaHsAgaropamakoTikoTisthitikasya karmaNaH sdbhaavaadityaalocniiym| atrAha- nanu yadyaprAptakAlamapi bahukAlavedyaM karmetthamupakramyate, idAnImapi kSiprameva vedyate, tIkRtAgamakRtanAzI mokSAnAzvAsAdayo doSAH praaptaaH| tathAhi - yadIdAnImevopakramakRtAlpasthityAdirUpaM karma vedyate ttpuurvmkRtmevopgtmitykRtaabhyaagmH| yattu pUrvaM dIrghasthityAdirUpatayA kRtaM baddhaM tasyApavartanAkaraNenopakrameNa nAzitatvAt kRtanAzaH, tato mokSe'pyevamanAzvAsaH, siddhAnAmapyevamakRtakarmAbhyAgamena prtipaatprsnggaacceti| ___atrocyate - dIrghakAlikasyApi karmaNo dIrghasthityAdirUpatayA baddhasyApyupakrameNa na nAzaH kriyate, api tu zIghrameva sarvasyApi tasyAdhyavasAyavizeSAdanubhavaH kriyte| yadi hi tad bahukAle vedyaM karmAveditameva nazyedyathAlpasthityAdiviziSTaM vedyate tattato'nyadeva bhavet, tadA kRtanAzAkRtAbhyAgamau bhvetaam| yadA tu tadeva dIrghakAlavedyamadhyavasAyavizeSAdupakramya svalpenaiva kAlena vedyate tadA kutaH kRtanAzAdidoSAvakAzaH ? yathAhi bahukAlabhogayogyasyAhArasya dhAnyamUSakadasyukAderagnirogiNo bhasmakavAtavyAdhimato svalpakAlenaiva bhogo bhavati, na ca tatra kRtanAzaH, nApyakRtAbhyAgama iti, evamihApi bhaavniiym| nanu yad baddhaM tadyadi svalpakAlenaiva sarvamapi vedyate tarhi ArSopaniSad - prasannacandrAdibhiH saptamanarakapRthvIprAyogyamasAtavedanIyAdikaM karma baddhaM zrUyate, tadyadi sarvamapi tairveditam, tarhi saptamanarakapRthvIsambhaviduHkhodayaprasaGgaH, atha na sarvamapi veditam, tarhi kathaM na kRtanAzAdidoSA iti cet ? na, dvividhaM hi karmetyAdipUrvoktena codyaanvkaashaat| pradezApekSayaiva tasya sarvasyApi zIghramanubhavanamucyate, anubhAgavedanaM tu na bhavatyapIti bhaavH| tathA cArSam- savvaM ca paesatayA bhujjai kammamaNubhAvao bhiyN| teNAvassANubhave ke kayanAsAdayo tassa - iti / tadeSopakramavaktavyatA, sAmAnyatastvAha saMtataM baMdhae kamma, nijjarei ya sNttN| saMsAragoyaro jIvo, viseso u tavo mo||9-13|| santatam- nirantaram, badhAti karma - jaM jaM samaye jIvo ityAdhukteH, nirjarayati ca, karmaiva, santatam, dezakarmamocanAyAH prAyazaH sarveSAmevAsumatAM pratikSaNamupajAyamAnatvAt / prAyazazca muktajIva-vyavacchedArthamityAha - saMsAraH - janmAntare saMsaraNam, sa gocaraH viSayo yasyAsau saMsAragocaro jIvaH - sazarIra aatmaa| vizeSastu, santatabandhanirjarApekSayA, tapo mataH - antarmuhUrtamAtreNAzeSakarmakSayasAmarthyasamanvitatayA'bhimataH, tIrthakaragaNadharAdInAmiti shessH| nanu bandhanirjarAmAtrasakriyeNAlaM karmaNA cintiteneti cet ? na, acintyakAryasampAdanavIryayuktatvAdityAha1. vizeSAvazyakabhASye / / 2049 / / 2. upadezamAlAyAm / / 24 / / 3. sUtrakRtAGgavRttau / pR.236 / /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - aMkurA khaMdhakhaMdhIyo jahA bhavai viiruho| kammaM tahA tu jIvANaM sArA sArataraM tthitN||9-14|| yathA'GkurAt - prarohAt, balizalatAdikrameNa, skandatIti skandhaH - prakANDaH, kaskayornAmnIti skabhAgasya khH| sa eva zAkhAprazAkhAdyupetatvena skandhaskandhiko vIrudhaH - vRkSaH, bhvti| tathA tu - tathaiva jIvAnAM karma, sAraH - svayaM laghurapi mahadvikArajananapratyalo'GkurAdiH, tasmAdapi sArataram, samadhikasAratvayutaM sthitam - tadrUpeNa vyavasthitam, atyantasUkSmatayA carmacakSuSAmagocaratve'pi vizvavaicitryabIjatvAditi tadeva cintayati uvakkamo ya ukkero saMchobho khavaNaM tthaa| baddha-puTTha-nidhattANaM veyaNA tu nnikaayite||9-15|| upakramaH - pUrvoktaH, ca: - vakSyamANasamuccaye, utkeraH - sthityAdhudvartanam, saGkSobhaH - samyak kSubdhIkaraNam, shubhaashubhaadhyvsaayprkrssnnaashubhshubhkrmrsvighaatnmityrthH| tathA kSapaNam- prakRtyantarasaGkramitasya karmaNaH pradezodayena nirjrnnm| tadetat sarvaM baddha-spRSTa-nidhattAnAM karmaNAM smbhvti| tatra spRSTam- jIvena saha saMyogamAtramApannam, baddham - jIvapradezairAtmIkRtam, nidhattam - udvartanApavartanavarjitAzeSakaraNAyogyatayA vihitm| nikAcite - sarvakaraNAyogyatayA vihite karmaNi sati vedanA tu - vipAkodaya eva, bhavatIti zeSaH, etccoktaashymev| yata evaM tasmAt - ArSopaniSad - ukkaDaMtaM jadhA toyaM, sArijjaMtaM jadhA jlN| saMkhavijjA NidANe vA, pAvaM kammaM udiirtii||9-16|| yathA utkRSyamANaM toyam, kUpaprabhRteH, yathA ca sAryamANaM jalam, avaTAdArAmAdau, saGkSapayet, santatotsAraNena mAlikAdiH, tathA pUrvakRtakarmANyapi samyak - sattapasA kSapayet - kssygocriikuryaat| tathA cAgamaH - jahA mahAtalAgassa sanniruddhe jlaagme| ussiMcaNAe tavaNAe kameNaM sosaNA bhve|| evaM tu saMjayassAvi paavkmmniraasve| bhavakoDisaMciaM kammaM tavasA nijjarijjai -iti / atha vaitadanabhISTam, nidAne sukhaspRhAlakSaNe manaso'nugatatvAt, tadA pApaM karmodIryate - prAptakAlatayodayaM prApnotyeva, apratihatapApodayasya cakrizakrAdibhirapyanyathAkartumazakyatayA sukhspRhaamaatrnivrtytvaasmbhvaat| tato'vazyaM pApapratighAte yatitavyamiti prakArAntareNAha appA ThitI sarIrANaM, bahuM pAvaM ca dukkddN| puvvaM bajjhijjate pAvaM, teNa dukkhaM tavo myN||9-17|| alpA, utkarSato'pi saGkhyAtavarSapramANatvAt, sthitiH sajIvatayAvasthAnam, zarIrANAm - krmbhuumijmnujsmbndhyaudaarikdehaanaam| bahu - prabhUtam, pApaM ca - azubhakarma, duSkRtam - dussttaadhyvsaayvihitm| bahutvaM caasyaasngkhykaalaadnusmybdhymaantyaatishyenopcittvaat| 1. uttarAdhyayane / / 30/5-6 / / 1. praakRtvyaakrnne|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 Re-RSibhASitAni - nanvidaM vyAhatam, yadalpasthitau bahupApamityAzaGkAyAmAhapUrvam - vartamAnabhavAt prAgapi, badhyate - pradIrghabhavasadbhAvamAlinyAtizayAdisAmagryApAditamithyAtvAdihetubhirbadhyata eva, pApam - azubhaM krm| tena - prabhUtapApasadbhAvena, tatkSapaNaprayojanaM duHkham - saugatAdibhirduHkhAtmakatayAbhyupagatamapi, tapaH - anazanAdyanuSThAnam, matam - sarvajJaiH krtvytyaa'bhimtm| uktanItyA pApavinAzakatvAt, paramArthato duHkhAtmakatAvirahAcca, tadAhurAcAryAH-duHkhAtmakaM tapaH kecinmanyante tanna yuktimt| karmodayasvarUpatvAd bliivrdaadiduHkhvt|| sarva eva ca duHkhyevaM tapasvI smprsjyte| viziSTastadvizeSeNa sudhanena dhanI ythaa|| mahAtapasvinazcaivaM tvannItyA naarkaadyH| shmsaukhyprdhaantvaadyoginstvtpsvinH|| yuktyAgamabahirbhUtamatastyAjyamidaM budhaiH| azastadhyAnajananAt prAya aatmaapkaarkm|| manaindriyayogAnAmahAnizcoditA jinaiH| yato'tra tatkathaM tvasya yuktA syAhuHkharUpatA ? / / yA'pi cAnazanAdibhyaH kAyapIDA manAk kvcit| vyAdhikriyAsamA sA'pi neSTasiddhyAtra baadhnii|| dRSTA ceSTArthasaMsiddhau kAyapIDA hyduHkhdaa| ratnAdivaNigAdInAM tadvadatrApi bhaavytaam|| viziSTajJAnasaMvega- shmsaarmtstpH| ArSopaniSad - kSAyopazamikaM jJeya - mavyAbAdhasukhAtmakam - iti / syAdetat, kRSyAdikriyA saphaletaratayobhayathApyupalabhyate, cedatrApi tathA, tadobhayabhraMza iti cet ? na, sattapasaH phlaavybhicaaritvaat| etadeva gamayati khijjaMte pAvakammANi juttajogassa dhiimto| desakammakkhayabbhUtA jAyaMte riddhiyo bhuu||9-18|| yuktAH - svabhyastAH, yogAH karmanirjaraNaprayojakAstaponuSThAnalakSaNA yena sa yuktayogaH, tsy| dhI: - sarvaM hi tapasA sAdhyaM, tapo hi duratikramam- ityAdipravacanazravaNAvirbhUtastaponuSThAnAbhilASAtizayaH, tatsampannaH - dhImAn - tsy| pUrvoktavizeSaNahetuzcAyam, yatastAdRzAbhilASAtizayazAlI, ata eva yuktayoga iti| tasya kimityAha - pApakarmANi - pUrvasaJcitAzubhakarmANi, kSIyante - vilayamupayAntyeva, sadupAya - smprvRttsyopeypraaptiniymaat| tatkSayo'pi kramAdupajAyata iti sarvakSayAt prAg yad bhavati tadAha - dezakarmakSayabhUtAH - jJAnAvaraNAdikarmakSayopazamavizeSasAmarthyAvirbhUtAH, jAyanteyogisambandhitayodbhavanti, RddhayaH - AmauSadhyAdilakSaNAH, baDhyaH - vakSyamANavidhayA prbhuutprkaaraaH| ___ tadAhurvAcakAH - saMyamAnupAlanavizuddhisthAnavizeSANAmuttarottarapratipattyA ghaTamAno'tyantaprahINAtaraudradhyAno dharmadhyAnavijayAdavAptasamAdhibalaH zukladhyAnayozca pRthaktvaikatvavitarka 1. aSTakaprakaraNe / / 11 / /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ na-RSibhASitAni - yoranyatarasmin vartamAno nAnAvidhAnRddhivizeSAn praapnoti| tadyathA AmISadhitvaM vipuDauSadhitvaM sarvauSadhitvaM zApAnugrahasAmarthyajananImabhivyAhArasiddhimIzitvaM vazitvamavadhijJAnaM zArIravikaraNAGgaprAptitAmaNimAnaM laghimAnaM mhimaanmnnutvm| aNimA-visacchidramapi prvishyaa''siit| laghutvaM nAma ladhimAvAyorapi laghutaraH syaat| mahattvaM mahimA - merorapi mahattaraM zarIraM vikurviit| prAptirbhUmiSTho'mulyagreNa meruzikhara - bhAskarAdInapi spRshet| prAkAmyamapsu bhUmAviva gacchet, bhUmAvapsviva nimajjedunmajjecca - iti / pareSAmapyetadabhimatam, yathoditam - aNimA mahimA caiva ladhimA garimA tthaa| prAptiH prAkAzyamIzitvaM vazitvaM cASTasiddhayaH iti / nanu duSpratyeyA imA RddhayaH, parISahAdikadarthyamAnAnAM zramaNAnAM darzanAditi cet ? atrAha vijjosahiNivANesu vatthu-sikkhAgatIsu y| tavasaMyamapayutte ya vimadde hoti pcco||9-19|| vidyAH-cAraNatvAdivibhUtiyonayaH, auSadhyaH-AmarSAdayaH, teSAM nipAnA iva nipAnAH, tadadhigamanibandhanasamAdhaya iti hRdayam, tessu| tathA vastuzikSA - vidyApravAdAdipUrvagataprakaraNaprakarasvAdhyAyaH, tasyA gatiH-tadadhigataM jJAnam, tAsu ca pratyayo ArSopaniSad - bhavatItyagre yogH| _kathamityAha- tapaHsaMyamau - aNimAdilabdhayaH, hetau phalopacArAt, tAbhyAM prayukte tatsAmarthyAdvihite vimarde - cakravarttisainyacUrNanAdilakSaNe sti| yathoktam - laddhipulAo puNa jassa deviMdariddhisarisA riddhi, so saMghAiANa kajje samuppaNNe cakkavaTTi pi sabalavAhaNaM cunneuM samattho - iti / evaM kadAcitpuSTAlambane labdhyupajIvane sati pratyayaH - zramaNarddhipratItirbhavati, parISahapriyatayA maharSINAM teSu tadanupayuJjanAt, tapriyatvaM ca mokSetarAkAGkSAvirahitatvAt, tadAhuHlabdhinAmupayogaM te jagRhurna kdaacn| mumukSavo nirAkAGkSA vastUSUpasthiteSvapi - iti / itazca tadanupayuJjanam, samAdhiparipanthitvAt, tathAhuH pare'pi-te samAdhAvupasargAH - iti / na cAnupayogAttadabhAva iti bhaavniiym| syAdetat, parISahAdipriyatA tapodhanAnAM karmakSayAya, karma ca zubhAzubhobhayavidhamityeSa vAnarAGgarakSakavihitamakSikAnRpobhayavighAtanyAyApAta iti cet ? na, yataH dukkhaM khaveti juttappA pAvaM mIse vi bNdhnne| jadhA mIse vi gAhammi visapuSphANa chddddnnN||9-20|| duHkham- nArakAdiyAtanArUpaM kaSTam, kSapayati-asambhavadutthAnatayA parAkaroti, yuktaH - tapoyogAnusyuta AtmA yasya sa 1. tattvArthabhASye / / 10-7 / / 2. mAnasollAse / / 10-8 / / 3. vastu - pUrvAntargatAdhyayanasthAnIyagranthavizeSaH - nandIsUtravRttI / 1. gurutattvavinizcaye / / 4-8 / / vRttAvuddharaNam / 2. trissssttishlaakaapurusscrite| 3. pAtaJjalayogasUtre / /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - yuktAtmA, kathamityAha- yataH pApam- duHkhanibandhanamazubhaM karma ksspyti| tatazca nAkAraNaM bhavet kAryamitinItyA duHkhaanutthaanm| mizre'pi zubhAzubhobhayalakSaNe'pi bandhane - karmAtmake vidyamAne sti| atraivArthe nidarzanamAha- yathA mizre'pi grAhe - mAlikAdinAnAbhogAdinA kRte viSakusumamizritasumanaHsaGgrahe sati viSapuSpAnAM chardanam - tyAgo vidhIyate, iti na kinycidnuppnnm| na caivaM puNyakSayAsambhavAnmuktyanupapattiriti vAcyam, dshaavishessaapeksstvaat| samudghAtAdau puNyasyApi ksspnngocriikrnnaaditi| tasmAt pApapratighAte'bhiyogo vidheya evetyupadeSTi sammattaM ca dayaM ceva sammamAsajja dullhN|| Na ppamAejja medhAvI, mammagAhaM jhaario||9-21|| samyaktvam - mithyAtvamohopazamAdyAvibhUtAtmapariNAmavizeSaH, samyagdarzanamityarthaH, etena sajjJAnagrahaH, shbhaavitvaat| tacca dayA - pRthivyAdyArambhavarjanavyaktIbhavaMzcAritramohakSayopazamAvirbhUta AtmapariNAmavizeSaH, cAritramityarthaH, tAm, caiva samuccaye, tadarthazca yojita ev| samyagAsAdya - paramArthataH pratipadya, kIdRzamityAha durlabham, manuSyatvAdilabdhInAmuttarottaraduSprApyatvAt, tathA cAgamaH - dullabhe khalu mANuse bhave cirakAleNa vi svvpaanninnN| gADhA ya vivAga kammuNo samayaM goyama ! mA pmaaye|| labhrUNa vi mANusattaNaM AyariyattaM puNarAvi dullhN| bahave 98 ArSopaniSad - dasuyA milakkhuyA samayaM goyama ! mA pmaaye|| labhrUNa vi AyariyattaNaM ahINapaMcidiyatA hu dullhaa| vigaliMdiyatA hu dIsaI samayaM goyama ! mA pmaaye|| ahINapaMcediyattaM pi se labhe uttamadhammasuI hu dullhaa| kutitthinisevae jaNe samayaM goyama ! mA pmaaye|| labhrUNa pi uttamaM suI saddahaNA puNarAvi dullhaa| micchattanisevae jaNe, samayaM goyama ! mA pmaaye|| dhamma pi hu saddahatayA dullabhayA kAeNa phAsayA iha kAmaguNesu mucchiyA samayaM goyama ! mA pamAyae - iti / yata evaM tasmAt na pramAdyeta - pratipannaguNasthAnasthairyottaraguNAbhilASAdividhau naiva pramAdaM kuryAt, medhAvI - bhavasayasahassadulahe jaaijraamrnnsaagruttaare| jiNavayaNami guNAyara ! khaNamavi mA kAhisi pamAyaM - ityaadiprvcnpripuutprekssaasmpnnH| apramAdAtizaye nidarzanamAha- yathA'rikaH-zatruH, svArthe kaH, yudhyamAnaH san kathaJcit pratipakSasya marmagrAham - marmaNAmevAtiduHsahaM durmokSaM ca grahaNaM yathA syAttathA gRhItvA''sannavijayatayA naiva pramAdyati, anyathA jyetrvytyyaaptteH| evaM samyaktvAderapi moharipormarmagrAhanibhatayA tatkSayamabhivAJchatA tadAsAdya naiveSadapi pramattena bhaavymityaashyH| apramAdaphalamAha Neha-vattikkhae dIvo jahA cayati sNtti| AyANabaMdharohammi taha'ppA bhvsNtii||9-22|| yathA snehaH-tailam, vartiH - 'vATa' - iti lokaprasiddha 1. uttarAdhyayane / / 10/4, 16-20 / / 2. upadezamAlAyAm / 123 / /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - dIpakAGgam, tayoH kSaye - niHzeSatayA dIpaka upayuktatayA samAptabhAve sati dIpakaH santatim - pratikSaNamaparAparasnehapudgalanirmitAparAparajyotiSAM paramparAM tyajati, snehAdikSaye tannirvANaniyamAt, tathA''tmA - jIvo'pi, AdIyante'nena jAtimaraNAnItyAdAnam - karma, kammaM ca jAimaraNassa mUlaM - ityAgamA / tasya bandhaH-kSIranIravajjIvapradezairAtmIkaraNam, tasya rodhaH - niruddhabhAvaH, karmabandhaviccheda ityarthaH, tasmin sati bhavasantatim - janmaparamparAm, tyjtiitynuvrtte| bandhanirodha iSadmasvAkSarapaJcakodgIraNamAtratulyakAlIyAM zaileSyavasthAyAM sattAgatAzeSakarmakSapaNenAtmanaH siddhisaudhasamadhyAsInatAbhAvena bhvsnttityaagaat| etena - dIpo yathA nivRttimabhyupeto, naivAvaniM gacchati naantrikssm| dizaM na kAJcidvidizaM na kAJcit, snehakSayAt kevalameti shaantim|| jIvastathA nivRttimabhyupeto naivAvaniM gacchati naantrikssm| dizaM na kAJcid vidizaM na kAJcit snehakSayAt kevalameti zAntim - iti dIpakodAharaNenAtmasantatyucchedasamarthanasyAtrAvatAro niruddhH| bhavasantatyA eva tyaagaabhidhaayktvenaitsyaatmsnttivicchedprtvaasmbhvaat| atra nidarzanamAha dosAdANe Niruddhammi sammaM stthaannusaarinnaa| puvAutte ya vijjAe khayaM vAhI nniycchtii||9-23|| dUSayati zarIraM pittAdiprakopApAdaneneti doSaH - apathyA1. uttarAdhyayane / / 32-7 / / 2. saudaranande / / 16-28/29 / / - ArSopaniSad - hArAdi, tadAdAnam - rogikRtatadgrahaNam, tasmin niruddhe rogasthitiparipAkAdihetunA pratibaddhe sati, samyak kAle mAtrayA pathyAhArauSadhasevanaM yathA syAttathA, zAstrAnusAriNA - cikitsAgranthAbhihitena vidhinA, pUrvam - tAdRzavidhiprayogAdaktinakAle, Ayukte - ajJAnAdinA'pathyasevanajanita AsamantAdvayApte doSavikAre, vidhyAte - pathyasevanAdinA vilayamupagate, vyAdhiH - rogavizeSaH, kSayaM niyacchati-niHzeSatayA nivrtte| nanvastvapathyasevanaM mA'stu vyAdhirityetannidarzana evAsmAkamapratipattirityadRSTAnta eSa, pratibandhapratipatterAspadaM dRSTAnta - iti tallakSaNavirahAt, ata eva durnaya upanaya iti cet ? na, tasya vyAdhijanakatvaniyamAt, vyabhicArapadApanne tu puruSAdyapekSayA'pathyatvameva neti suvyavasthito niymH| etadeva dIpakAlaGkAreNAha majjaM dosA, visaM vaNhI, gahAveso aNaM arii| dhaNaM dhammaM ca jIvANaM, viNNeyaM dhuvameva tN||9-24|| madyam, doSA:-apathyasevanAdilakSaNAH, viSam, vahniH , grahAvezo bhUtAdikRtaH, RNam, ariH - ripuH, dhanam, dharmazca punnyjnkaanusstthaanm| tat - anantaroktaM sarvamapi jIvAnAM dhruvameva - niyamAt svajanyaphalApAdakaM vijJeyam - avgntvym| 1. rogasthityanusAreNa pravRttI rogiNo yathetinItyA / 2. pramANanayatattvAloke / / 3-43 / / atrAnumAnaprayogaH svayamUhyaH / 3. yena dharmavizeSasAdRzyena prastutAprastutAnekaviSayavarNanA kriyate sa diipkaalngkaarH| dRzyatAmasmatkRtaM chndo'lngkaarniruupnnm| 4. na ca liGgavyavatyayaH, prAkRte dharmapadasyobhayaliGgatvAt /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - -101 tathAhi madyAdvivekavinAzAdayaH, doSAdvyAdhiH, viSAnmaraNAntA vipat, vahnaH paritApAdayaH, grahAvezAdviceSTitAni, RNAn nirantaraM vardhamAnAdRddhikSayAdayaH, arisakAzAcchArIranigrahAdayaH, dhanAt - kreyakrayaNAdayaH, dharmAcca sarvArthasiddhayo bhavantyeveti svajanyaphalasampAdakataiva srvessaam| sarvatra sAmagrIsamavadhAnapratibandhakAbhAvasahakRtAnAmevaiSAM kAryajanakatvavivakSaNAd vyabhicAro nirstvyH| tadevaM doSAdAnanirodhe pUrvAyuktavikAravilaye ca sacchAstraprayukte'vazyaM vyAdhikSaya iti nidarzanaM saMsAdhya prastute yojayati kammAyANe'varuddhammi sammaM mggaannusaarinnaa| puvAutte ya NijjiNNe khayaM dukkhaM nniycchtii|| // 9-25 // karmAdAne - AzravadvAre, avaruddha - saMvRte sati, samyak bhAvasAram, mArgaH-AgamanItiH saMvijJabahujanAcaritaM vA, yadAhamaggo AgamaNII ahavA saMviggabahujaNAiNNaM - iti / tadanusAriNA vidhinA, etacca dehalIdIpanyAyena pUrvAparobhayatra smbdhyte| pUrvAyukte ca - janmajanmAntarasaJcite ca karmaNi nirjIrNe - tattannirjaropAyaprayogeNAtmapradezAt parizATite, duHkham saMsAraH, dukkharUve - ityArSAt / kSayaM niyacchati - ekAntikAtyantikatayA vilymupyaati| etadeva dRSTAntena sphuTIkaroti 102 - ArSopaniSad - puriso rahamArUDho joggAe sttsNjuto| vipakkhaM NihaNaM Nei, sammaddiTTI tahA annN||9-26|| puruSaH - pauruSAtizayAlaGkRtaH zUraH, tameva vizeSayati - rathamArUDhaH prastAvAt sAGgrAmikasyandanaM yuddhodyatatayA'dhyArUDhaH san yogyayA - pratipakSanigrahapratyalamAtrayetyAzayaH, sattvena samyag yukta:-asambhavadviyogatayA sahitaH, vipakSam - svArAtim, nidhanam - samApanam, nayati - prApayatyeva, uktavizeSaNaviziSTasya sukrprtipksspraajytvaat| upanayamAha - tathA samyagdRSTiH- ratnatrayIvIryAtizayasampannaH, jaM samma ti pAsahA taM moNaM ti pAsahA - ityAgamAt, pUrvadvayalAbha: punaruttaralAbhe bhavati siddhaH - ityArSAcca smygdrshnaadrltryiiviiryaakssepH| aNam - karma kssaayaadi| yadvA samyagdRSTiriti yathAzrutArthaH, aNam - anantAnubandhikaSAyaH, saddaSTestadudayanirodhakatayA krmshaastrsiddhtvaat| nidarzanAntaramAha vanhimAruyasaMyogA jahA hemaM visujjhtii| sammatta-nANasaMjutte tahA pAvaM visujjhtii||9-27|| vahnimArutasaMyogAt - agnipavanayoH samyag yogena, yathA hema - suvarNam, vizudhyati- atyantaM mlklngkvimuktiibhvti| tathA samyaktvam - cAritram, samyaktvameva tanmaunaM maunaM 1. aacaaraangge| 2. prazamaratau / / 231 / / 3. AcArAGge, uttarAdhyayane / |a.1 / / 4. vizeSAvazyakabhASye / / 1287 / / 5. karmastave / / 5 / / 1. karmAdAnaprakriyAtadvIjamithyAtvAdezca prAg nirvarNitatayA tamupekSya sAmAnyato'tra vyaakhyetyvdheym| 2. dharmaratne / / 8 / / 3. paJcasUtre / 19 / /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni samyaktvameva vA - ityukteH / jJAnaM ca yathArthAvabodhaH, tAbhyAM samyak ubhayatra samapakSapAtatayA yukte - sahita Atmani, pApam - pUrvakRtamazubhaM karma, vizudhyati - zubhaprakRtau saGkramaNena vishuddhiibhvti| yadvA pApam - niHzeSa karma, zubhasyApi muktipratibandhakatayA kathaJcit paapruuptvaat| tdvishudhyti-apgcchti| jJAnakriyayoH karmakSayAvahatvena saMsArottArakatvAt, tathA cArSam - bhavasaMsArasamuI nANI caraNaTThio tarai - iti| AzAmbarA apyAhuH - mokkhamaggaM sammattasaMyama sudhamma - iti / tathoktaM tantrAntare'pi - ubhAbhyAmeva pakSAbhyAM yathA khe pakSiNAM gtiH| tathaiva jJAnakarmabhyAM prApyate brahma zAzvatam - iti / dRSTAntAntareNa sphuTayati jahA AtavasaMtattaM vatthaM sujjhai vaarinnaa| sammattasaMjuto appA, tahA jhANeNa sujjhtii||9-28|| yathA''tapaH sUryAdyabhitApaH, tena santaptam - sutarAmuSNIbhUtam, etenAsya zuSkIbhavanaprayuktamalApanoda uditH| vastraM vAriNA kSArAdimizritajalena zudhyati - zeSAzeSamalApagamena shuciibhvti| tathA samyaktvam - saddarzanam, sahabhAvitayA sajjJAnaM c| tAbhyAM saMyukta AtmA dhyAnena zukladhyAnalakSaNAbhyantaratapovizeSeNa, etena cAritrayuktatA vyaakhyaataa| zudhyati - niHzeSakarmakalaGkarahito bhvti| 104 - ArSopaniSad - ___ athAyamarthavAdaH, paramArthato vizodhivirahAt, asambhavAt, anAditayA'nidhanatvAt, AkAzavaditi cet ? na, sprtipksstvaat| kathamiti cet ? atrAha kaMcaNassa jahA dhAUjogeNaM muccae mlN| aNAIe vi saMtANe tavAo kmmsNkrN||9-29|| yathA kAJcanasya - suvarNasya dhAtuyogena dAhAdiprakriyAsamparkeNa malaH - mRttikAdivijAtIyalakSaNaH kacavaraH, mucyate- pRthagbhAvaM bhajate yathoktam - dAhAdibhyaH samalamamalaM syAt suvarNaM suvarNam - iti / sa ca kathaJcidanAdirapi viyujyate, evamanAdike'pi santAne - jIvakarmasaMyogaparamparAtmake sati, tapasaH sakAzAt karmaiva saGkaraH-azucipUJjaH karmasaGkaraH, AtmamAlinyahetutvAt, tam, AtmA vimuJcatIti gmyte| tathA cAgamaH - sajjhAyasajjhANarayassa tAiNo apAvabhAvassa tave ryss| visujjhaI jaM se malaM purekaDaM samIriyaM ruppamalaM va joiNA - iti / kiJcaiSa sarvatantrasiddhAntaH, tavasA u nijjarA iha haMdi pasiddhA u savvavAINaM - ityukteH / tasmAd vastrakAJcanAdizuddhivadAtmazuddhirapi tpolkssnnopaayenaabhyupeyaa| athaivaM karmasaMyogasyApi sAditA prApnoti, vstrmlsNyogvt| muktyanantaraM ca punarapi karmabandhaprasaGgaH, shuddhvstrmlsNyogvt| kAJcanadRSTAntamapi viSamam, pudgalaparAvartaNobhayorapyanAditA1. malapadaM prAkRta ubhayaliGgam / 2. lokatattvanirNaye / / 17 / / 3. dazavaikAlike / / 863 / / 4. paJcaliGgiprakaraNe / / 12 / / 1. jnyaansaare||13-1|| 2. candravedhyake / / 73 / / 3. bodhaprAbhRte / / 14 / / 4. haaritsmRtau|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni 105 viraheNa saMyogasyApi tttaa'smbhvaat| pudgalaparAvarteNaiva punarapi malasaMyogasambhavAdaniSTasAdhanamapi devAnAMpriyasyeti cet ? atrAha vasthAdiesu sujjhesu saMtANe gahaNe thaa| diTuMte desadhammittaM, sammameyaM vibhaave||9-30|| vastrAdikeSu, AdinA kAJcanAdigrahaH, zodhyeSu - zodhanIyatayA dRSTAntatvenokteSu, santAne - pudgalaparAvartaparamparAyAm, tathA grahaNe punarapi malAdAnalakSaNe sati, yadviparyayApAdanaM kriyate, tatraitat samyak mAdhyasthyasampannatayA, abhinivezasya tattvapratipattiM prati paripanthibhUtatvAt, vibhAvayet - yuktipurassaraM cintyet| kimityAha- dRSTAnte dezadharmitvaM bhvti| na hi dRSTAnte sarvasAdRzyaM smbhvti| yathA- etanmukhamAlAdapradaM candravadityatrAhlAdadAyakatAlakSaNAmukadharmApekSayaiva candrasya dRSTAntatvenopanyAsaH, sarvasAdRzyaM tvasambhavi, kalaGkAdyApAdanAdaniSTaM c| na ca tadvirahe'sya dRSTAntatvAyogaH, tnmaatrocchedprsnggaat| evaM prakRte'pi yojym| itthaM caikAntikAtyantikakarmaviyogaH pratipattavyaH, tatprakriyAmAha AvajjatI samugghAto jogANaM ca nirNbhnnN| aniyaTTI eva selesI, siddhI kammakkhao thaa|| // 9-31 // 1. ka - diTThate desa-dhammittaM / kha- diTuMto desadhammattaM / ga-gha-cha-jha-ta- didrutaM desdhmmittN| ca- diTuM taM desadhammittaM / ja- didvaite desadhammattaM / 2. sarvasAdRzyasya svasminneva sambhavAt sarvasAdRzyavata eva dRSTAntatvamityAgrahe na kasyacidapi dRSTAntatvaM sthAditi dRSTAntamAtrocchedaH prsjyetetyaashyH| - ArSopaniSad - AvarjatiH - Avarjanam - upayogo vyApAro vA, kevalisamudghAtagantumanasA kevalinA kartavyamAvarjIkaraNamadhikRtya, samudghAtakaraNArthamAdau kevalina upayogo mayA'dhunedaM kartavyamityevaMrUpaH, udayAvalikAyAM karmaprakSeparUpo vyApAro vaa''vrjnmucyte| yadvA''varjanam - abhimukhIkaraNam, yathA loke dRSTamAvarjito mnussyo'bhimukhiikRtH| prastute siddhaparyAyapariNAmAbhimukhIkaraNaM yttdaavrjitkrnnm| yena kAraNena pariNata AtmA niyamAt siddhatatparyAyapariNAmAbhimukho bhvtiityrthH| AvarjIkaraNamasaGkhyasamayamAntauhUrtikaM bhavati / tathA samudghAtaH - vedanAdibhiH sahaikIbhAvena prAbalyatayA karmanirjaraNam / sa cAtra prastAvAt kevalisamuddhAto gRhyte| tadvaktavyatA caivaM siddhAnte'bhihitA - kamhA NaM bhaMte ! kevalI samugghAyaM gacchai ? goyamA ! kevalissa cattAri kammassa aMtA akkhINA aveditA anijjinnA bhavaMti, taM jahA- vedaNijje Aue nAme gotte, savvabahue se vedaNijje kamme havai, savvatthove se Aue kamme havai, visamaM samaM karei baMdhaNehiM Thiihi ya visamasamIkaraNayAe baMdhaNehiM ThitIhi ya, evaM khalu kevalI samohaNati, evaM khalu samugghAyaM gacchati -ityaadi| samAsato yathAyasya punaH kevalinaH karma bhvtyaayusso'tirikttrm| sa samudghAtaM 1. vizeSAvazyakabhASyavRttI / 2. prajJApanAyAm / / 5.36. sU. 346 / / 3. prajJApanAvRttI / 4. prajJApanAyAm / / 36-345 / /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ -107 Re-RSibhASitAni - bhagavAnatha gacchati ttsmiikrtum|| daNDaM prathame samaye kapATamatha cottare tathA smye| manthAnamatha tRtIye lokavyApI caturthe tu|| saMharati paJcame tvantarANi manthAnamatha punaH sssstthe| saptamake tu kapATa saMharati tato'STame dnnddm|| audArikaprayoktA prthmaassttmsmyyorsaavissttH| mizraudArikayoktA sptm-sssstth-dvitiiyessu|| kArmaNazarIrayogI caturthake paJcame tRtIye c| samayatraye'pi tasmin bhavatyanAhArako niyamAt - iti / yogAnAM ca nirundhanam - yogatrayanirodhaH, na nivartate - na vyAvartata ityevaMzIlamanivarti, pravardhamAnatarapariNAmAnmuktimasampAdyAvyAvartanazIlaH sUkSmakriyA'nivarttilakSaNaH zukladhyAnasya tRtIyabhedaH, tadeva karoti, krmpraapttvaat| tathA zailezI merugirivdtinishclaavsthaa''tmprdeshspndnleshvirhaat| siddhiH zuddhasvarUpAdhigamalakSaNopeyaprAptiH, yataH karmakSayaH kRtsnakarmaparizATaH, tathA - sammattasaMjuto appA tahA jhANeNa sujjhatI - ityaadhuktprkaarenn| tadidamuditam - sa samudghAtanivRtto'tha manovAkkAyayogavAn bhgvaan| yatiyogyayogayoktA yoganirodhaM munirupaiti|| paJcendriyo'tha saJjI yaH paryApto jaghanyayogI syaat| niruNaddhi manoyogaM, tto'pysngkhyaatgunnhiinm|| dvIndriyasAdhAraNayorvAgucchvAsAvadho jayati tdvt| panakasya kAyayoga jghnypryaaptksyaadhH|| 108 - ArSopaniSad - sUkSmakriyamapratipAti kAyayogopagastato dhyaatvaa| vigatakriyamanivartitvamuttaraM dhyAyati prenn|| caramabhave saMsthAnaM yAdRgyasyocchyapramANaM c| tasmAt tribhaaghiinaavgaahsNsthaanprinnaahH|| so'tha mnovaagucchvaaskaayyogkriyaarthvinivRttH| aparimitanirjarAtmA sNsaarmhaarnnvottiirnnH|| iissdmsvaakssrpnyckodgiirnnmaatrtulykaaliiyaam| saMyamavIryAptabalaH zailezImeti gtleshyH|| pUrvaracitaM ca tasyAM samayazreNyAmatha prkRtishessm| samaye samaye ksspytysngkhygunnmuttrottrtH|| carame samaye saGkhyAtItAn vinihatya crmkrmaaNshaan| kSapayati yugapat kRtsnaM vedyaayurnaamgotrgnnm|| sarvagatiyogyasaMsAramUlakaraNAni srvbhaaviini| audArikataijasakArmaNAni sarvAtmanA tyktvaa|| dehatrayanirmuktaH praapyrjushrenniviitimsprshaam| samayenaikenAvigraheNa gtvordhvgtimprtighH|| siddhakSetre vimale jnmjraamrnnrognirmuktH| lokAgragataH sidhyati sAkAreNopayogena - iti / evaM caNAvA va vArimajjhammi khINalevo annaaulo| rogI vA rogaNimmukko siddho bhavati nniiro||9-32|| 1. prazamaratau / / 277-288 / / 1. prazamarato / / 272-276 / /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - __ nauryathA vArimadhye, tadvat kSINalepaH, jalasthAnIyakarmaNaH svaantrlepvirhaat| bAhyasaMyogAnumatyApattiriti cet ? seyamiSTApattiH, siddhAnAM samAnAkAzapradezAvagADhakArmaNapudgalAdinA saha kathaJcit sNyogmaatrsyesstttvaat| tathA'nAkulaH naupakSe prazAntajalAnubhAvena spandanavirahAt, siddhapakSe viklpaadyaakultaakssyaat| yadvA yathA naurvArimadhye'nAkulA tiSThati, nimajjanabhayAbhAvAt, tathA kSINalepo'pyanAkula eva siddhigatau tiSThati, punraagtigndhsyaapybhaavaaditi| upamAntaramAha- rogIva roganirmuktaH, tathAhurAcAryAH - kSINavyAdhiryathA loke vyAdhimukta iti sthitH| bhavarogyeva tu tathA muktastantreSu tatkSayAt - iti / siddho bhavati niirjaaH| sa ca lokAgragataH sidhyatItyuktaM tatra muktayogasyAsya gatirapi kathamityAha puvvajogA asaMgattA, kAo vAyA maNo i vaa| egato AgatI ceva kammAbhAvA Na vijjtii||9-33|| pUrvayogAt - kulAlacakre dolAyAmiSau cApi ythekssyte| pUrvaprayogAt karmeha tathA siddhagatiH smRtA - ityaa!ktriityordhvgtipryojkpraakkaaliinpryogvishessaat| hetvantaramAhaasaGgatvAt mRllepasaGganirmokSAdyathA dRssttaapsvlaabunH| karmasaGgavinirmokSAt siddhasyApi tatheSyate - itysnggbhaavaadpyurdhvgtiH| upalakSaNametat, tenAnyamapyurdhvagatinidarzanamUhyam, yathA 1. yogdRssttismuccye| / 206 / / 2. tattvArthabhASyasambandhakArikAyAm / / 2-10 / / 110 - ArSopaniSad - - eraNDayantrapeDAsu bandhacchedAdyathA gtiH| karmabandhanavicchedAt siddhasyApi tthessyte| urdhvagauravadharmANo jIvA iti jinottmaiH| adhogauravadharmANaH pudgalA iti coditm|| yathAdhastiryagUz2a ca lossttvaayvgniviityH| svabhAvataH pravartante tathordhvaM gatirAtmanAm - iti| etena tatraivAvasthAnAdhastiryagatilokAntaparastAdgamanAdyabhAvo'pi yathAgamamabhyUhyaH, yathoktam tyaktvA zarIrabandhanamihaiva karmASTakakSayaM kRtvaa| na sa tisstthtynibndhaadnaashryaadpryogaacc|| nAdho gauravavigamAdazakyabhAvAcca gacchati vimuktH| lokAntAdapi na paraM plavaka ivopgrhaabhaavaat|| yogaprayogayozcAbhAvAttiryag na tasya gtirsti| siddhasyordhvaM muktasyAlokAntAd gatirbhavati - iti / syAdetat, rogIva roganirmukta iti siddhopamA'bhihitA, evaM ca rogasya punarunmajjanadarzanAdasyApi tathAprasaGga iti cet ? na, sarvasAdRzyA''graha upmaamaatrocchedprsnggaat| punarunmajjane tAvadasya karmaviraha eva bAdhaka ityAha- kAya:-zarIram, vAcA-vANI, manaH-cittaM vA, iH - vAkyAlaGkAre, tathA ekataH - sarvadvandvavinirmuktabhAvata Agati:-rogazokAdidvandveSu pratyAgamanam, caiva - samuccaye, tadetat sarvamapi karmAbhAvAt karmaNa ekAntikAtyantikavirahAt, na vidyate siddhasya kadApi naiva bhavati, tathA ca pAramarSam - dagdhe bIje yathAtyantaM prAdurbhavati naangkurH| karmabIje 1. tattvArthabhASyakArikAyAm / / 2/12-14 / / 2. prazamaratI / / 291-293 / /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ na-RSibhASitAni - -111 tathA dagdhe nArohati bhavAGkuraH - iti / nanu bhavatu pUrvabaddhakarmAtyantikakSayaH, navInakarmAnubhAvena punarAgatirbhaviSyatIti cet ? na, kasmAnnetyAha paraM NavaggahAbhAvA suhI aavrnnkkhyaa| athilakkhaNasabbhAvA nicco so paramo dhuvN||9-34|| param - siddhAvasthAvAptyanantaram, navam - nUtanaM karma, tadgrahAbhAvAt, krmaadaanhetumithyaatvaadivirhaat| evaM ca mUlaM nAsti kutaH zAkheti nItyA krmbndhaabhaavH| syAdetat, mA bhUtsiddhasya navakarmabandhaH punarAgatizca, annAdibhogAbhAvAdasya sukhamapi netyaniSTopadezo'yamasmAkamiti cet ? na, annAdibhogo hi bubhukSAdinivRttiprayojanaH, tannivRttirapi svaasthysmpaadnaayetytraavigaanm| svAsthyaM tu siddhAnAM sarvadaiveti nirarthaka evaiSAmannAdibhogaH, nIruja aussdhbhogvt| ratAdyapyeSAM mohAbhAvAdakiJcitkaram, kaNDvAdyabhAve knndduuynaadivt| nanu tathApi kiMhetukamasya sukhaM syAditi cet ? atrAhasukhI - nirupamasukhasampannaH, AvaraNakSayAt - avyaabaadhsukhlkssnnaatmsvbhaavaavaarkvedniiykmaikaantikaatyntikkssyaat| tatazca nirupAdhikasukhAvirbhAvaH, yathoditam - navi asthi mANusANaM taM sokkhaM neva svvdevaannN| jaM siddhANaM sukkhaM avvAbAhaM uvgyaannN|| suragaNasuhaM samattaM savvaddhApiMDiaM annNtgunnN| na ya pAvai muttisuhaM NaMtAhivi vggvgguuhiN|| siddhassa suho rAsI savvaddhApiMDio jai 1. tattvArthabhASyasambandhakArikAyAm / / 2-8 / / 112 ArSopaniSad - hvijj| so'NaMtavaggabhaio savvAgAse na maaijjaa|| jai nAma koi miccho nagaraguNe bahuvihe viaannto| na caei parikaheuM uvamAe tahiM asNtiie|| ia siddhANaM sukkhaM aNovamaM natthi tassa ovamma / kiMci viseseNitto sArikkhamiNaM suNaha vucchN|| jaha savvakAmaguNiaM puriso bhottUNa bhoaNaM koii| taNhAchuhAvimukko acchijja jahA amiatitto|| ia savvakAlatittA aulaM nivvANamuvagayA siddhaa| sAsayamavvAbAhaM ciTuMti suhI suhaM pttaa|| nicchinnasavvadukkhA jAijarAmaraNabaMdhaNavimukkA avvAbAhaM sukkhaM aNuhuMtI sAsayaM siddhA - iti / ___atha muktisukhasAdhanamasmAkaM pratyAgamabAdhitam, azarIraM vAva santaM na priyApriye spRzata iti zrutermuktau sukhaduHkhobhayavirahAt / itazca tadbAdhaH, vivekahAnasyAzakyatayA'niSTahAnAya ghaTamAnasyeSTasyApi hAnAditi / ___ maivm| yataH sukhaduHkhobhayAbhAvaH siddho'pi na sukhasattAM nirAkartuM pratyalaH, ekavatyapi dvitvaavcchinnaabhaavprtyyaat| avazyametadevamabhyupagantavyam, anyathA zrutyantarabAdhaprasaGgAt, yathoditam - nityA''nandaH, Ananda AtmA, Anandaghanamavyayam , AnandatvaM sadA mama, AnandatvAnna me duHkham ityaadi| etena vivekahAnasyAzakyatvamapi nirastam, AvaraNakSayenaiva 1. AvazvakaniyuktI / / 980-986, 988 / / 2. chAndogyopaniSadi / / 8-12-1 / / 3. nyAyasUtrabhASyam / / 1-1-22 / / 4. zarabhopaniSadi / / 20 / / 5. taittirIyopaniSadi / / 25 / / 6. adhyAtmopaniSadi / / 61 / / 7. varAhopaniSadi / / 3-10 / / 8. AtmaprabodhopaniSadi / / 30 / /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re- RSibhASitAni nirupaadhisukhopptteH| anyathA tu muktau prekSAvatpravRttyanupapattiriti suukssmmiikssnniiym| syAdetat, sati hi dharmiNi dharmAzcintyante iti nirarthikeyaM sukhAdidharmacintA, AtmalakSaNadharmiNa eva muktAvucchedAt, taducchedasyaiva muktipadArthatvAt, tadavadAma - yathA nirvANakAle tu dIpo dagdhvA layaM vrjet| tathA sarvANi karmANi yogI dagdhvA layaM vrajet - iti cet ? na, kathamityatrAha- astilkssnnsdbhaavaat| ayaM bhAvaH, mukteH pUrvaM tadastitvAbhyupagamenaiva tatraikAlikAstitvasyApyabhyupagatatvAt, nAbhAvo vidyate sataH - itinyaayaat| tatazca muktyavasthAyAmapyavazyaM tatsadbhAvaH sviikrtvyH| yataH so'stItilakSaNasya vidyamAnatvena nAsyAbhAva ApAdayituM zakyata iti| pUrvatanaparyAyanAzottaratadutpAdastu syAdeva, naitAvatA'nvayidravyasyAtmana uccheda ityalajhyA syaadvaadmudraa| tadidamuktam - muktaH sannAbhAvaH svAlakSaNyAt svato'rthasiddhezca / bhAvAntarasaGkrAnteH sarvajJAjJopadezAcca iti / / ____etenAgrimacittAnutpAdalakSaNA muktirapi prtyaakhyaataa| mukterapuruSArthatvApattezceti dik| itthaM ca saH - siddhAtmA, nityaH sarvadA'vasthitasiddhasvabhAvatayA zAzvataH, tathA paramaH - aavirbhuutaanntgunnaatmkaatmsvruuptyotkRssttH| tadetadanantaroktaM dhruvam - sunizcitam, 114 - ArSopaniSad - aagmoppttisiddhtvaaditi| vastutastu sarvajIvAnAmapi zazvattA, tadbhAvAvyayalakSaNanityatAlakSaNayuktatvAt, na caivameSAM manuSyAdibhAvAnucchedaprasaGgaH, paryAyArthatayA'nityatvAt, etadevAcaSTe davvato khittato ceva kAlato bhAvato thaa| NiccANiccaM tu viNNeyaM saMsAre svvdehinnN||9-35|| dravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvatazca, caiva - tathAsamuccayArthoM, dravyAdisarvApekSayeti samAsArthaH, kimityAhanityAnityam- bhAvapradhAnatvAnirdezasya zAzvatAzAzvatatvam, tuHavadhAraNArthaH, utpAda-vyayadhrauvyayuktaM saditivastulakSaNAttaditarasyAvastutvameveti bhaavH| na ca sarvadehinAmiti vakSyamANAjjIvetarANAmavastutvAbhidhAnaprasaGgaH, tathA ca puruSa evedaM sarvamityabhyupagamena vedAntamatapraveza iti vAcyam, upalakSaNAt shessvstugrhnnaat| vijJeyam- syAdvAdasudhApariNatinA jJAtavyam, ekAntavAdaviSavikRtamatInAM tdvgmaasmbhvaat| saMsAre - satatamapi saMsaraNaikalakSaNe, sarvadehinAm niHshessjiivaanaam| na ca muktajIvAnAmavastutvaprasaGga iti vAcyam, kathaJcitteSAmapi saMsaraNopapatteH, prtikssnnmpraaprpryaaysNsRtisdbhaavaat| saMvAdI cAtra siddhAntaH - jIvA NaM bhaMte ! kiM sAsayA asAsayA ? goyamA ! jIvA siya sAsayA siya asaasyaa| se keNadveNa bhaMte evaM vuccai - jIvA siya sAsayA siya asAsayA ? 1. Rgvede / / 10.10.2 / / 1. kSurikopaniSadi / / 21 / / 2. prazamaratI / / 290 / / 3. ka-kha-ja- prmaa| ga-gha-cacha-jha-ta - prmo|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - goyamA ! davaTThayAe sAsayA bhAvaTThayAe asAsayA - iti / __itazca jIvAnAM nityatvAdisiddhiH, sukhAdiyogAt, tathAhuH sUrayaH - pariNAmI khalu jIvo suhAdijogato hoi nneynvo| NegaMtaNiccapakkhe aNiccapakkhe ya so jutto - iti / itazca tannizcayaH, tathApratIteH, yathoktam- anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm - iti / tathApratItizca-yo'haM bAlo'bhavam, sa evAhaM yuvaa| nAhaM bAlaH, ahaM yuvaa| iti srvaanubhvsiddhaa| anyathA tu vajralepAyamAnAH kRtnaashaadidossaaH| dattagrahaH, adhigatasmRtiH, ktvApratyayaH, ityAdInAmapi sarvathAnupapattiriti nipuNaM nibhaalniiym| nanu caikasminneva vastuni kathaM nityAnityatvobhayadharmasambhava iti cet ? yathaivekasminneva devadatte pitRtvaputratvabhrAtRtvAdyanekadharmasambhava iti gRhaann| etadanabhyupagame tu jagadvyavahArAnupapattireva, uktaM ca - jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA na nivvddi| tassa bhuvaNekkaguruNo namo aNegaMtavAyassa - iti / sa eSa jinapravacanAbhihitArtho nayavAdagahanalIna ityAha gaMbhIraM savvaobhaI svvbhaavvibhaavnnN| dhaNNA jiNAhitaM maggaM sammaM vedeti bhaavo||9-36|| gambhIram - tucchamatyagamyatayA'gAdhAbhiprAyam, yathoktam - 1. vyAkhyAprajJaptau / / 7-2-274 / / atra saMsAritvAdivizeSaNamantareNa sAmAnyata eva jIvAnuddizyAbhidhAnAnmuktajIvAnAmapi nityatvAdhubhavatA'bhihiteti bhAvanIyam / 2. dharmasaGgrahaNyAm / / 194 / / 3. nyAyAvatAre / / 29 / / 4. sanmatitakeM / / 3-69 / / prakSipteyamiti prvaadH| ArSopaniSad - gaMbhIraM jiNavayaNaM dumvinneymniunnbuddhiie| to majjhatthIhi ima vibhAvaNIyaM payatteNa - iti / tameva vizeSayati - sarvatobhadramsarvaprakArAdvicAryamANaM kalyANanibandhanam, uktaM ca - dUre karaNaM dUrammi sAhaNaM taha pabhAvaNA duure| jiNadhammasaddahANaM pi tikkhadukkhAI niTThavai - iti / tameva vizeSayati - sarvabhAvavibhAvanam - kRtsndrvy-pryaaynipunncintncturm| kamityAha jinAkhyAtaM mArgam - sarvajJapratipAditaM siddhisaJcaram, jinapravacanArthamiti hRdayam, dhanyAH - dharmadhanalabdhAra eva, samyag - tameva saccaM nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM - iti zraddhAnasamanvitatayA, vedayanti - tadabhihitatattvapariNatimanubhavanti, bhAvataH - bhaavnaajnyaanaanubhaavaat| anyathA tvabhavyasyApi bhavati navapUrvazrutAdhigamaH, aphalazcAsAviti bhaavniiym| itthaM ca bhAvanAnugatameva jJAnaM tattvato jnyaanm| na hi zrutamayyA prajJayA bhAvanAdRSTajJAtaM jJAtaM naam| uparAgamAtratvAt, dRssttvdpaayebhyo'nivRtteH| bhAvanAjJAnamUle hi hitAhitayoH prvRttinivRttii| tsmaadbhaavnaadRssttjnyaataadvipryyaayogH| tatazca nisargata eva sarvathA doSoparatisiddhiriti pryvsitmaah|| evaM se siddhe buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchai tti bemi|| evamityAdi praagvt| iti navamamahAkAzyapAdhyayana aarssopnissd| 1. puSpamAlAyAm / / 254 / / 2. paSTizatake / / 127 / / 3. dharmabindau / / 6/3038 / /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 Re-RSibhASitAni // atha dazamAdhyayanam / / anantarAdhyayane jinavacanasamparibhAvanAphalatvena siddhigatirabhihitA, atra tu tannidarzanamucyata ityevaMsambandhenAyAtasyAsyAdhyayanasyeyaM pUrvavaktavyatA - tetalIpure kanakaratho rAjA, padmAvatI rAjJI, tetliputro'maatyH| sa pravrajitukAmAM svapatnI poTTilAM 'devabhUyaM gatayA tvayA'haM pratibodhyaH' - ityaGgIkAraNapUrvakaM vissrj| sApyadhItyaikAdazAGgAni paripAlyAnalpavatsarazrAmaNyaparyAya mAsikAnazanenopapannA surloke| itazca maraNamupagato raajaa| abhiSiktastatsthAne tatputraH knkdhvjH| sa ca pUrvopakAritvena bahumene tetliputrm| tatastetaliputro'mAtyo rAjakRtaiH sanmAnasatkArAbhyutthAnaparyupAsanabhogopanimantraNairatyantasukhitaH san na sambubodha poTTiladevenAbhIkSNaM prtibodhymaano'pi| tataH sa poTTiladevo'sya rAjamAnyatAmanapAkRtya pratibodhasambhavamapazyan rAjAnaM tetliputraadviprinnaamyaanyckaar| tato'vajJAparAn nRpa-Izvara-bAhyAbhyantaraparSajjanAnavalokyAzaGkaya ca sarvato'pAyAn prayate'sau martuM viSAdiprayogaH, viphalIbhUtAzca te prayogA divyaanubhaaven| tato'tiviSamAvasthAmupayAtastetaliputra idaM nijagAda "ko kaM ThAvei ? Na'NNattha sagAI kammAIM imaaiN| saddheyaM khalu bho ! samaNA vadaMtI, saddheyaM khalu mAhaNA0, ArSopaniSad - ahamego'saddheyaM vdissaami|" tetaliputteNa arahatA isiNA buiyN| kaH kaM sthApayati ?, sukhe duHkhe vA, nAnyatra svakAni karmANImAni, buddhisthAni, nimittamAtratvAdanyeSAm, yaduktam - savvo puvakayANaM kammANaM pAvae phlvivaagN| avarAhesu guNesu ya nimittamettaM paro hoi - iti / kintvidamatyAzcaryAvahaM ma upasthitamityAha- zraddheyam - supratyeyam, khalu bhoH ! zramaNA vadanti, AtmaparalokapuNyapApAdikamarthajAtam, atIndriyasyApi tasya pramANAbAdhitatvena shrddhaangocrtvaat| evaM zraddheyaM khalu brAhmaNA vdnti| ahaM punareko'zraddheyaM vadiSyAmi, putrAdiparivArayuktasyAtyarthaM rAjasammatasya cAputrAditvamarAjasammatatvaM ca viSapAzakajalAgnibhirahiMsyatvaM cAtmanaH pratipAdayato mama vacanasya yuktibAdhitatvena jnprtiitervissytvenaashrddheytvaaditi| evaM tetliputrennaarhtrssinnoditm| ime ca vizeSaNe'nAgatanayApekSayA, kevalotpattpanantaraM vA dezanAyAM svacaritAnuvAdaM kurvantamapekSyokta iti smbhaavyte| azraddheyaM vadiSyAmIti pratijJAtaM nirvAhayati saparijaNaM ti NAma mamaM 'aparijaNo'tti ko me taM saddahissatI ? saputtaM pi NAma mamaM aputte'tti ko me taM saddahissatI ? evaM samittaM pi NAma mamaM0?, savittaM pi NAma mamaM0 ?, sapariggahaM pi NAma mamaM ?, 'dANa 1. vistarArtho jJAtAdharmakathAyAm / / 1-14 / / 2. devasya bhAvaH, bhU + kyap / 1. sambodhasaptatikAyAm / / 120 / /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni mANa-sakkArovayAra-saMgahite tetaliputtassa sayaNaparijaNe virAgaM gate'tti ko me taM saddahissatI ? saparijanam - saparivAram, iti nAma khede, mAM aparijana' iti ko me tat zraddhAsyati ? atra parijanasadbhAvamapekSya saparijanatvam, parAGmukhatayA ca tato'pekSitaphalavirahAdaparijanatvamiti jnyeym| evaM saputramapi nAma mAM 'aputra' iti ko me tat zraddhAsyati ? evaM mitra-vitta-parigrahairabhilApaH sugmH| parigrahaH - daaraaH| dAnam- utsavAdAvabhISTA''bhUSaNAdivitaraNam, mAnaH - bhAvasAramAtmIyatayA mananam, satkAraH - vastramAlyAdipradAnam, upacAraH - vyasanAdau prtyvekssnnprtitrpnnaadilkssnnH| ebhirdAnAdibhiH saGgrahItaH samyak svanizrAyAM rakSitaH, tetaliputrasya svajanaiH sahitaH parijanaH svajanaparijanaH, virAgaM gataH - tetaliputraviSayanirvedamApannaH, iti ko me tat zraddhAsyati ? atrAntare'sya samutpanno vikalpaH, nUnamabhIkSNaM manniSphalapratibodhanakupitayA poTTiladevatayA vihitamidamityAha 'jAti-kula-rUva-viNaovayArasAliNI poTTilA mUsikAradhUtA micchaM vippaDivannA' ko me taM saddahissati ? jAti:-mAtRsatkA, kulam, pitRsatkam, rUpam- zarIrasaundaryam, etaccAkRtau guNA vasantIti mithyAvipratipatti1. kha-ja- sammattaM pi NAma sadAraM pi nnaagmsN| 2. ca- dANamANasakkArovayArasaMgahite tti ko me taM sahahissati ? / 3. ka-kha-ga-ca-ja-tetaliputtassa / gha-jha-ta- tetaliputte ssynn| 4. sthaanaangge||4-2|| 120 ArSopaniSad - bAdhakatayoktam, vinayopacAraH - bhartRpAdaprakSAlanAdikaH, ebhiviziSTaiH zAlinI - zobhAyamAnA'pi poTTilA mUSikAraduhitA - kalAdasutA, mithyA vipratipannA - nirdoSe'pi mayi virodhibhaavmaapnnaa| iti ko me tat - anantaroktaM zraddhAsyati ? Apadgato hi puruSaH svakIyavijJAnAdivaiphalyamanupazyanadhikataraM zocate, ityanyA'pyasya cintA saJjAtA - yathA santu tAvatparijanAdevipratipattayaH, madvijJAnameva zocayAmi, yattadbhAve'pyetAdRzaM vyasanaM prApta ityAha 'kAlakkamaNItisatthavisArade tetaliputte visAda gate' tti ko me taM saddahissati ? kAlakrameNa purANaparamparayA''yAtAni nItizAstrANi sAmAdinItipratipAdakagranthAH, teSu vizAradaH, avandhyatatprayogapaTuprajJatayA kovidH| yathoktam- teyaliputte NAmaM amacce sAmadaMDabheyaupappayANanIisupauttanaya vihaNNU - iti / so'yaM tetaliputro viSAdaM gataH - suduHsahamanaHsantApamanuprAptaH, iti ko me tat zraddhAsyati ? idaM punarazraddheyataramityAhatetaliputteNa amacceNaM gihaM pavisittA tAlapuDake vise khAtite tti se vi ya se vise paDihate' tti ko me taM sahahissati ?, tetaliputteNaM amacceNaM mahatimahAlayaM rukkhaM duruhittA pAse chiNNe 'tahA vi Na mae' tti ko me taM saddahissati ?, tetaliputteNa mahatimahAlayaM 1. jnyaataadhrmkthaangge||1-14||
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ * RSibhASitAni pAsANaM gIvAe baMdhittA atthAhAe pukkhariNIe appA pakkhitte 'tattha vi ya NaM thAhe laddhe' ko me taM saddahissati ?, tetaliputteNa mahatimahAlayaM kaTTharAsiM palIvettA appA pakkhitte 'se vi ya se agaNikAe vijjhAe' ko me taM saddahissati ? tetaliputreNAmAtyena gRhaM pravizya tAlapuTakaM viSaM pratibaddhasAmarthya khaaditm| tasyApi ca tadviSaM pratihatam saJjAtam, iti ko me tat zraddhAsyati ? tathA tetaliputreNAmAtyena, mahAMzcAsAvatimahAlayazceti mahAtimahAlaya:, yadvA laya ityasya svArthikatvAn mahAtimahAn ityarthaH / taM vRkSamAruhya pAzazchinna:, tathA'pi na mRtaH, iti ko me tat zraddhAsyati ? atrAnuktamapi grIvAyAM pAzabandhanAdi jJAtavyam / yathoktam - tate NaM se tetaliputte jeNeva asogavaNiyA teNeva uvAgacchati, uvAgacchittA pAsagaM gIvAe baMdhati, baMdhittA rukkhaM duruhati, duruhittA pAsaM rukkhe baMdhati, baMdhittA appANaM muyati, tattha vi ya se rajjU chinnA - iti / atra yadyapi chinnaH - ityanenaivAmaraNA''kSepaH, ata evAnyatrarajjUchinnA ko medaM saddahissati - ityevoktam, tathApi yat - tathApi na mRtaH - ityuktaM tanmahAtimahato vRkSAt patanasyApi mRtyuhetutvAditi smbhaavyte| - 121 1. etena nAgarajanaprayuktavipapratighAtopAyo'poditaH / 2 vipapadaM prAkRta ubhayaliGgam / 3. jJAtAdharmakathAGge / / 1-14 / / 4. jJAtA0 / / 1-14 / / ArSopaniSad tadanantaraM tetaliputreNa mahAtimahAntaM pASANaM grIvAyAM baddhvA'stAghAyAm - gabhIrAyAm, puSkariNyAm - laghusarasyAm, AtmA-nijazarIram, prakSiptaH, maraNAzayA tatra sazilaM nimajjanaM kRtamityAzayaH / tatrApi ca stAgho labdhaH / puSkariNyacintyarItyA kSaNAdeva tathA'pAstagAmbhIryA'bhUt, yathAhaM pUrNatayA nimagno'pi bhaavH| tat ko me zraddhAsyati ? tatastetaliputreNa mahAtimahAntaM kASTharAziM pradIpyA''tmA - svakAyaH, prakSiptaH, tnmdhye| tasyApi ca so'gnikAyo analacayaH, vidhyAtaH, iti ko me tat zraddhAsyati ? | 122 - evamapUritamaraNAzamatyantaM nirvedApannaM tetaliputraM vijJAya poTTilo devastatpratibodhAya poTTilArUpaM vikurvati tae NaM sA puTTilA mUsiyAradhUtA paMcavaNNAI sakhikhiNitA vatthAI pavara parihitA aMtalikkhapaDivaNNA evaM vayAsI Auso ! tetaliputtA ! ehi tA AyANAhi purao vicchiNNe girisiharakaMdarappavAte; piTThao kaMpemANe vva meiNitalaM, sAkaDDhate va pAyave, NipphoDemANe vva aMbaratalaM, savvatamorAsi vva piMDite, paccakkhamiva sayaM kartate, bhImaravaM kareMte mahAvAraNe samuTThie; ubhao pAsaM cakkhuNivAe supayaMDadhaNujaMtaviSpamukkA puMkhamettAvasesA dharaNippavesiNo sarA NipataMti, huyavahajAlAsahassasaMkulaM samaMtato palittaM dhagadhageti savvAraNaM,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - -123 acireNa ya bAlasUraguMjaddhapuMjaNikarapakAsaM jhiyAi iMgAlabhUtaM gihaM, Auso ! tetaliputtA ! katto vayAmo? tataH sA poTTilA mUSikAraduhitA paJcavarNAni, kiGkiNI - kSudraghaNTikA, tAbhiH sahitAni sakiGkiNikAni pravaravastrANi paridhAyAntarikSapratipannA - AkAzagartA , evamavAdIt - AyuSmAn ! tetaliputra ! ehi tAvad AjAnIhi - vakSyamANarItyA sarvato bhymityvbudhysv| yat purato vistIrNo girizikharakandaraprapAtaH, pRSThataH kampamAnamiva medinItalam, saGkRSyamANa iva pAdapaH, nisphoTayannivAmba- ratalam, sarvatamorAziriva piNDitaH, pratyakSamiva svayaM kRtAnto bhImaravam - bhayaGkaragarjanAm, kurvan mahAvAraNa:bRhatkAyo gajaH smutthitH| ubhayataH pArthaM cakSurnipAte - yatra yatrApi dRSTiprasaraH sambhavati tatra tatra, supracaNDadhanuryantravipramuktAH puGkhamAtrAvazeSA dharaNIpravezinaH zarA nipatanti / hutavahajvAlAsahasrasaGkulaM samantataH pradIptaM dhagadhaga iti zabdAyate srvaarnnym| acireNa ca bAlasUraguJjArddhapUjanikaraprakAzaM aGgArabhUtaM gRhaM mAyate- anupazAntadAhaM varttate, 1. upAsakadazAGge / a.2 / / 2. prapAtaH - garttaH 3. yamaH 4. guNavinyAsasthAnaM krtriityprnaam| 5. purkhetyAdinA vegprkrsso'bhihitH| 6. agniH| 7. sUryaH, sa ca bAlatvokteH prAtaHkAlIno jJeyaH, sa hi raktavarNo bhvtiiti| 8. caNoThI - iti loke prasiddhA, tadardhaM raktavarNa bhavati / 9. tadvadatIva dIpto raktavarNaH prakAzo yasya sH| 124 - ArSopaniSad - athavA dhyAyatIva dhyAyati, agneravidhyAnena jaagrtiivetyrthH| evaM sarvasyApi bhayAnakatvAt sthAnAntarasya cAbhAvAdAyuSmaMstetaliputra ! kva vrajAvaH ? vyAdhavRndA''vRtakAndizIkazUkaradazAmupagato'si tvamiti bhaavH| tadetat sarvamatibhayAvahaM divyAnubhAvena dRSTvA tetaliputraH smbuddhH| tato yadabhavattadAhatate NaM se tetaliputte amacce poTTilaM mUsiyAradhUtaM evaM vayAsI poTTile ! ehi tA AyANAhi, bhIyassa khalu bho ! pavvajjA, abhiuttassa savahaNakiccaM, mAtissa rahassakiccaM, ukkaMThiyassa desagamaNakiccaM, chuhiyassa bhoyaNakiccaM, pivAsiyassa pANakiccaM, paraM abhiuMjiukAmassa sasthakiccaM, khaMtassa daMtassa guttassa jitiMdiyassa etto te ekkamavi Na bhavai / evaM se siddha buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchai tti bemi|| tataH sa tetaliputro'mAtyaH poTTilAM mUSikAraduhitaramevamavAdIt - poTTile ! ehi tAvadAjAnIhi, bhItasya khalu bhoH ! pravrajyA, zaraNaM bhavatIti gmyte| atrodAharaNAnyAhayathA'bhiyuktasya - sampAditadUSaNasya zapathanakRtyam pratyayakaraNaM dUSaNApohena pratItyutpAdanamiti yaavt| mAyinaH - vaJcakasya rahasyakRtyam - Atmano guptatvakaraNaM zaraNamiti sarvatra gmniiym| utkaNThitasya-svajanadarzanotsukasya, dezagamanakRtyam svadezaM prati gmnkrnnm| bubhukSitasya bhojnkRtym| pipAsitasya pAna
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - 125 kRtym| paramabhiyoktukAmasya - abhibhavitukAmasya, zastrakRtyam'- kuntAdiprayogakaraNam, zAstrakRtyaM vA - dnnddniityaadiprtipaadkshaastraabhihitoktipryogkrnnm| ___atha kathaM bhItasya pravrajyA zaraNaM bhavatItyatrAha - kSAntasya, krodhAdinigraheNa, dAntasya, indriyanoindriyadamena, guptasya - kUrmavatsalInasya, jitendriyasya- viSayeSu rAgAdiniroddhaH, tava, etebhyo'nantaroktebhyaH prapAtAdibhyo bhayebhya ekamapi bhayaM na bhvti| pravrajitasya sAmAyikapariNatyA zarIrAdiSu nirabhiSvaGgatvAn maraNAdibhayAbhAvAt, acirAdeva mrnnaadervimuktibhaavaacc| etadevAha- evam - kSAntyAdyanupAlanena, sa siddha ityAdi praagvt| atreyaM pazcAdvaktavyatA - evaM devenAmAtyaH svavAcA bhItasya pravrajyA zreyasItyabhyupagamaM kArayitvaivamuktaH - bhItasya pravrajyA zaraNamiti yadi pratijJAyate tadA suSThu te matam, bhayAbhibhUtastvamidAnImasItyetadarthamAjAnIhi- anuSThAnadvAreNAvabudhyasva pravrajyAM vidhehIti yaavt| evaM punaH punaruktvA sa devaH prtigtH| tatastetaliputrasya zubhena pariNAmena samutpannaM jaatismrnnm| jJAtaM cAnena yathA'hamihaiva jambUdvIpe mahAvidehakSetre puSkalAvatIvijaye puNDarIkiNIrAjadhAnyAM mahApadmo raajaa'bhvm| tataH pravajya sthavirabhagavadantike, adhItya caturdazapUrvANi, pratipAlyAnalpavatsarANi zrAmaNyaparyAyam, mAsikasaMlekhanayopapanno mahAzukre klpe| tatazcyutvA'tra tetaliputraH snyjaatH| 1. atra SaSThAGge sahAvakiccaM iti pAThaH / tadvRttiH sahAyakRtyam-mitrAdikRtaM sahAyakarma / 126 - - ArSopaniSad - ___ tasmAt pUrvabhavAcIrNamahAvratAGgIkAra eva mama zreyAnityevaM samprekSya svayameva mahAvratAni pratipadya pramadavanodyAne'nucintayato'sya pUrvAdhItAni caturdazapUrvANi svayameva smRtau smupsthitaani| tato'sya tetaliputrAnagArasya zubhadhyAnAnalaparipluSTaghAtikarmaNaH samutpanne kevljnyaandrshne| yathAsannihitairdevairdivyamahotsavaH kRtH| itazcaitadvyatikaro'jJAyi raajnyaa| cintitaM cAnena - evaM khalu mayA'vajJAtastetaliputraH pravrajitaH, tasmAdahaM taM namasyAmi, bhUyo bhUyaH kssaamyaamiiti| tato'sau cAturaGgIsenAparivRtastetaliputrakevalipAdAnte smaagtH| namaskRto'nena kevalI, punaH punaH kssaamitshc| kevalinA'pi bhagavatA dharmakathA kRtaa| pratibuddho rAjA, jAtazca shrmnnopaaskH| kevalyapi bhagavAn prabhUtasaMvatsarANi paripAlya kevaliparyAyaM siddhH| atraivamupanayaH jAva na dukkhaM pattA mANabbhaMsaM ca pANiNo paayN| tAva na dhammaM geNhaMti bhAvao teyliisuovv|| iti dazame tetaliputranAmAdhyayana aarssopnissd| // athaikaadshmaadhyaayH|| tadevaM pratyekabuddhasyApi caramazarIriNaH kevalaM munibhAvopAdAnAnantarameva saJjAtamiti tatraiva ytitvym| tadyatnazca tadvijJAnaM vinA durghaTa iti tadeva prastauti "siTThayaNe vva ANaccA amuNI, saMkhAe aNaccA ese taatite|" maMkhaliputteNa arahatA isiNA buiyaM / / 11-1 / / 1. asya sakSepavaktavyatA (zrIRSimaNDalaprakaraNe) - pukkhalavaIi puMDarigiNIi rAyA ahesi mahApaumo / caudasapubbI saMlehaNAi patto mahAsukke / / tatto teyaliputto vayaNeNa puTTilAi jaaisro| kevalanANI bhAsai teyalinAmaM suajjhayaNaM / / 74-75 / /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - -127 ziSTajana:-munitayA siddhajanebhyo'vaziSTajanaH, munibhinnajana ityarthaH, sa ivA''jJAya - A - maryAdayA-idaM sundaramidaM netilakSaNayA, jJAtvA - viSayAnanubhUya amuniH - pudglessvprvRttilkssnnmaunbhaavvnycitH| kathaM tarhi munirityAha- saGkhyAya - dehAtmavivekabuddhyA'vabuddhya, ajJAya - viSayazUnyatAmupagamya, muniH - pAramArthikamaunabhAvasampanno bhvti| anvAha rAgadveSakSayAdeti jJAnI vissyshuunytaam| chidyate bhidyate vA'yaM hanyate vA na jAtucit / / bruvannapi hi na brUte gacchannapi na gcchti| sthirIkRtAtmatattvastu pazyannapi na pshyti|| kimidaM kIdRzaM kasya kasmAt kvetyvishessyn| svadehamapi nAvaiti yogI yogpraaynnH|| tadA ca paramaikAgryAd bahirartheSu stsvpi| anyanna kiJcanAbhAti svamevAtmani pazyataH - iti / pudgalasambandhitayA jJAne, svkiiytyaa'jnyaane'pyetduppnnm| yathAbhihitam - na me mRtyu kuto bhItirna me vyAdhiH kuto vythaa| 1. ca - sidrAyaNe bva ANaccA amuNI saMkhAe aNaccA ese tAtite / jha - siTThayaNe bba ANaccA amuNI, saMkhAe aNaccA ese tAtite / da - sahi aNe vca ANacca munnii| ta - siTThayaNe vva ANAccA amuNI saMkhAe ya gaccA ese tAtite / tha - siddhi ANa vya munnii| ga - sahia Neva ANacca muNI saMkhAe aNaccAe se tAtite / gha- saMkhAe ya gaccA ese tAtite / ka - saMkhAe ANaccAe se tAtite / ja - siTThiANaccA puNI saMkhAe aNaccAe se ttAtite / kha - siTThi ANacca puNI saMtAkhAe aNaccAe se taatite| 2. adhyAtmasAre / / 15-47 / / 3. iSTopadeze / / 41-42 / / 4. tattvAnuzAsane / 172 / / 128 ArSopaniSad - nAhaM bAlo na vRddho'haM na yuvaitAni pudgale - iti / eSa tAyikaH-trAtA, svpryoH| etacca vivakSAntaram, tena naagrimgrnthvirodhH| kenaivamuditamityAha- mngkhliputrennaarhtrssinnoditm| eSa ca tadbhavasiddhigAmI pratyekabuddho'vasAtavyaH, na tu zrIvIrajinapradveSI gozAlakaH, tsyaanntsNsaaritvaat| munezcAnekaparyAyAntarANi, yathA - tinne tAI davie vaI a daMta virae a - ityAdi / tatra tAyiparyAyaM vivecayati se ejati veyati khubmati ghaTTati phaMdati calati udIreti, taM taM bhAvaM pariNamati, Na se tAtI // 11-2 // saH - yaH kazcijjIvaH, ejate- kampate, ez2a kampane - iti vacanAt , vyejate - vividhaM kampate, kSubhyati - pRthivIM pravizati, kSobhayati vA pRthivIm, ghaTTayati sarvadikSu calati, padArthAntaraM vA spRzati, spandate - kiJciccalati, spadi kiJciccalane - iti vacanAt, calati - sthAnAntaraM gacchati, udIrayati - prAbalyena prerayati, padArthAntaraM vA prtipaadyti| zeSakriyAsaGgrahArthamAha - taM taM bhAvaM pariNamati - utkSepaNApakSepaNAkuJcanaprasAraNAdikaM pariNAma yaatiityrthH| evamejanAdipariNatamuddizya vidheyamAha- na sa tAyI - trAtA, SaTkAyahiMsAyAH pUrNatayA viratatvena tadrakSaka ityrthH| evamasya muneH 1. iSTopadeze / / 29 / / 2. dazavakAlikaniyuktau / / 345 / / 3. vyAkhyAprajJaptivRttau / 4. pANinIya - dhAtupAThe / / 234 / /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re- RSibhASitAni -129 paryAyAntaratvasyaivAnupapattiriti cet ? zuddhanayAbhiprAyeNa tathaiva, uktarItyA sarvopAdhizuddhatAyitvAbhAve tdvypdeshsyesstttvaat| nanvevaM zailezyA arvAk kasyApi tAyitvAsambhava iti cet ? ko vA kimAha ? zuddhanayetyAdi tdevaavrttte| ata evaijanAdikriyANAmaSTavidhAdyanyatarabandhavyApyatvamAgama uditam, yathA - jAva NaM esa jIve sayA samiaM eai veyai jAva taM taM bhAvaM pariNamai tAva NaM aTThavihabaMdhae vA sattavihabaMdhae vA chabiha-baMdhae vA no NaM abaMdhae - iti| na cAsau bandho nirhetuka ityejanAdInAmeva taddhetutA pratipattavyA, tebhya ArambhAdisambhavAt, saMvAdI cAtra siddhAntaH - jAvaM ca NaM se jIve sayA samiyaM jAva pariNamai tAvaM ca NaM se jIve AraMbhai sAraMbhai samAraMbhai, AraMbhe vaTTai sAraMbhe vaTTai samAraMbhe vaTTai, AraMbhamANe sAraMbhamANe samAraMbhamANe, AraMbhe vaTTamANe sAraMbhe vaTTamANe samAraMbhe vaTTamANe bahUNaM pANANaM bhUyANaM jIvANaM sattANaM dukkhAvaNayAe soAvaNayAe jUrAvaNayAe tippAvaNayAe piTTAvaNayAe kilAmaNayAe uddAvaNayAe pariyAvaNayAe vaTTai - iti| itthaM ca vyakta evAsya taayitvvirhH| kastarhi tAyItyAha sa No ejati No veyai No khubbhai No ghaTTai No phaMdati No calati No udIreti, No taM taM bhAvaM pariNamati se tAtI / / 11-3 / / sa pUrvokta evAvasthAntare, anyo vA kazcit, na ejate, yAvanna taM taM bhAvaM pariNamati, sa tAyI sarvopAdhizuddhatayA 1. vyAkhyAprajJaptau / / ArSopaniSad - SaDjIvanikAyatrAtA niruddhayogatrayo'yogI bhgvaan| yathAhuH pare'pi - pAragU sabbadhammAnaM buddho tAdI pavuccati - iti / etadeva samavyAptipradarzanArthamAhatAtINaM ca khalu Nasthi ejaNA veyaNA khobhaNA ghaTTaNA phaMdaNA calaNA udIraNA, taM taM bhAvaM prinnaame||11-4|| sugmm| tadasya tAyinastrANaviSayaM vivecayannAhatAtI khalu appANaM ca paraM ca cAuraMtAo saMsArakaMtArAo tAtIti tAI // 11-5 / / tAyI khalu AtmAnaM ca paraM ca cAturantAtnarakAdigatyapekSayA caturvibhAgAt, saMsAra eva kAntAraH saMsArakAntAraH, kSudhAtRSAdyanekaduHkhasandohakAraNatAsAdharmyAt, tasmAt trAyata iti tAyI - ythaanvrthsvkaarykrtetybhipraayH| paranistAraNaM durghaTamiti cet ? na, vyaakhyaantraashrynnaat| atra tAyaH sudRSTamArgoktistadvAn tAyI, suparijJAtadezanayA vineyapAlayitetyarthaH / etenAsya jJAnasampannatoktA, upalakSaNaM caitadanyaguNAnAm, tathA ca vyaktaiva svaparanistArakatA, yadAha- jJAnI kriyAparaH zAnto bhAvitAtmA jitendriyH| svayaM tIrNo bhavAmbhodheH parA~stArayituM kSamaH - iti / prakaraNAgatatAyinyeva samanvayaH kartavya iti cet ? so'pyatItanayApekSayA nAsukara iti srvmvdaatm| 1. majjhimanikAye / / 2.5.1.294 / / 2. dvAtriMzadvAtriMzikAsvopajJavRttI / / 27-20 / / 3. jJAnasAre / / 9-1 / /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - tAyinaH svaparatrANakAritvamiti nidarzanaiH sphuTayatiasammUDho u jo NetA mggdosprkkmo| gamaNijjaM gatiM NAuM jaNaM pAveti gaaminnN||11-6|| sammUDhaH - jAtyandhatvAdidoSairmArgaviSaye'tyantamajJaH, nAsauasammUDhaH, tuH - sammUDhabhinnapakSaniyamArthaH, yo netA sanmArganayanakartA, mArgadoSAH - adhvanI pAyAH stenazvApadAdinimittakAH, tAn paraH prakarSo yathA syAttathA''kramate'bhibhavatIti maargdosspraakrmH| sa gamanIyAm - abhISTanagaragamanaprAyogyAM gatim - javam, jJAtvA - svaanubhvaadervgmy| idamuktaM bhavati - na hi sammohAbhAvApAyanirAsAbhyAmeva sanmArgajJatA kintu yogygtijnyaanenaapi| itthamevAkalpitavikAlAdinA mArgamadhya eva kAntArAdau maraNAdyapAyasambhavasya nirAkartuM shkytvaat| aadinonmaarggmnaadigrhH| na hi paTurapi mArgajJo'ndhakAranicite vane sanmArganayanapratyala iti| atastajjJo netA gAminaM janamabhISTapurAdiprasthitasvAzritalokam, prApayati, gantavyanagarAdi, uktavizeSaNaviziSTanetari sati praaystdpraaptysmbhvaat| nidarzanAntaramAhasiTThakammo tu jo vejjo satthakamme ya koviyo| moyaNijjAto so vIro rogA moteti rogiNaM / 11-7 / / ziSTam - tRtIyauSadhavadekAntahitAvaham, karmacikitsApravRttiryasyAsau - ziSTakarmA, tuH- taditaravyavaccheda1. tAtsthyAt tdvypdeshH| 132 ArSopaniSad - kAvadhAraNArthaH, yo vaidyaH - bhissk| tameva vizeSayati - zAstrakarmaNi carakAyurvedAdigranthapratipAditacikitsAkriyAyAm, zastrakarmaNi vA - azuddharaktAdyapanayanaprayojanachedaprabhRtikriyAyAma, kovidaH - nipunnmtiH| saH, vizeSeNa - niHzeSatayApagamApunarutthAnarUpeNa rogasyerayitA- apanetA vIraH, rogiNamjvarAdinA vyAdhitam, mocanIyAt - viyuktIkaraNAst pratikriyAprAyogyAditi yAvat, rogAt - AtaGkAt mocayati - muktaM karoti, rogApahAreNa nIrujIkuruta ityrthH| udAharaNAntaramAha saMjoe jo vihANaM tu davvANaM gunnlaaghve| so u saMjogaNiphaNNaM saccaM kuNai kAriyaM / / 11-8 / / yaH - vaidyaprabhRtiH, dravyANAm - haritakyAdivastUnAm, vidhAnam - rogApanayanAdiprayojakatayA vyavasthApanam, AdinA rsvtii-nisspttyaadigrhH| tuH - avadhAraNArthaH, sa ca pratyapAyAdiphalatayA tditrvyvcchedaarthH| guNasya - pATavAdilakSaNasya, lAghavam - zIghrameva bhavanam, guNalAghavam, tasmin saMyojayati - grahaNayogyamAtrAkAlAdinirdezenoktavidhAnameva zIghraphalatA praapytiityrthH| sa tu - sa eva, dravyANAM samyak IpsitasiddhiryathA syAttathA yogaH - melakaH sNyogH| tena niSpannam - nirvartitam, kAryam - cikitsAdilakSaNam, satyaM karoti - satyApayati, sdupaaysyopeyvybhicaaritaavirhaaditibhaavH| dRSTAntAntaramAha
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ -133 Re-RSibhASitAni vijjopayAraviNNAtA jo dhImaM sttsNjuto| so vijjaM sAhaittANaM kajjaM kuNai takkhaNaM / / 11-9 / / vidyA - rohiNyAdidevatAdhiSThitA tatsAdhanopAyabhUtA vicitravidhinA paThanIyA padapaGktiH / tasyA upacAraH-tatsAdhanapraguNavyApAraH, tasya vijJAtA sAmagryeNa vettA, yo dhImAn - sthitaprajJaH, itarasya rAgAdinA layavilayaprasaGgAt, tathA caikAgryatAtyAgenAvajJAtA vidyA pratyuta prtypaayphlaa| na cAyaM doSaH sthitaprajJasya, tattvAdeva, tathA coditam - yaH sarvatrAnabhisnehastattatprApya shubhaashubhm| nAbhinandati na dveSTi, tasya prajJA pratiSThitA iti / na cedRzasya vidyAsAdhanaprayojanameva na sambhavatIti vAcyam, anIdRzasyApi vidyAsAdhanasamayAvacchedena tattvavivakSaNAt, IdRzasyApi prshstpryojnaatttsaadhne'saamnyjsyvirhaacc| sattvam - vyasanAzanisannipAte'pyavicalitaprakRtibhAvaH, tena samyak - tAdAtmyapariNatyA yuktaH - sahitaH, itarasya bibhISikAvyutthitasya siddhysmbhvaat| saH - uktavizeSaNaviziSTo vidyAsAdhakaH, vidyAM sAdhayitvA - vidyAsiddhimupagamya, etenAsya vighnajayena pAragAmitA jnyaapitaa| kAryam - sAdhitavidyAsAdhyam, tatkSaNam - sadya eva, samarthasya kaalkssepaayogaat| karoti - nisspaadytyev| tadetAnyudAharaNAni, sAmpratamupanayamAha ArSopaniSad - NivattiM mokkhamaggassa sammaM jo tu vijaannti| rAga-dose NirAkiccA se u siddhiM gmissti|| // 11-10 // yastu mokSamArgasya - mukteranantarahetoH, nivRttim - sarvoparatilakSaNaM svarUpam, samyak bhAvasAram, vijAnAti - upAdeyatayA vetti, sa tu - sa eva, rAgadveSau - abhiSvaGgAprItyAtmakau svaparasambandhinau, nirAkRtya - svasya kSapakazreNikrameNa mUlata unmUlya, parasya saddezanAdinA pratibodhadvAreNApAkRtya, siddhim - kRtsnakarmakSayalakSaNAM gamiSyati - praapyti| etaccANimAdisiddhyAdikrameNa sambhavatItyAha evaM se siddhe buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi|| evamityAdi praagvt| ityekAdazamamaGkhaliputranAmAdhyayana aarssopnissd| / / atha dvaadshmaadhyaayH|| anantarAdhyayane sarvoparatirabhihitA, kintu tadadhigamAya samitiprabhRtiprazastapravRttirAvazyakA, kaNTakanyAyena tasyA evetaroddhAradvAreNa sarvoparatiyonitvAdityatra samitivizeSamabhidhAtukAma Aha "jAva tAva loesaNA tAva tAva vittesaNA, jAva tAva vittesaNA tAva tAva loesnnaa| se loesaNaM ca vittesaNaM ca pariNAe gopaheNaM gacchejjA, No mahApaheNaM gacchejjA" jaNNavakkeNa arahatA 1. sthitaprajJatvAdeva / 2. bhagavadgItAyAm / 3. sthitaprajJatva0 /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni isiNA bujhataM / / 12-1 // yAvattAvallokaiSaNA - iSTeSu zabdAdiSu pravRttiraniSTeSu tu heyabuddhiH / tAvattAvadvittaiSaNA - iSTAniSTapravRttinivRttisAdhanamArgaNA / tanmArgaNayA ca lokaiSaNAvRddhiH, saphalatve'pi tRSNAvRddhihetutvAt, uktaM ca na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavartmeva bhUya evopavarddhate - iti / tataH parasparaprayojakatAM darzayati yAvattAvadvittaiSaNA tAvattAvallokaiSaNeti / atra yAvadityeva vaktavye yad yAvattAvadityAdibhaNanaM tat samayaparibhASayA / evaM ca duruparati lokaiSaNAdiviSacakramityAha - sa ca yaH kazcinmumukSuH, lokaiSaNAM ca vittaiSaNAM ca parijJAya jJapratyAkhyAnaparijJAbhyAm, gopathena gacchet yathA gauzcaratyevamavizeSeNa bhikSArthamaTanaM kuryAt / na naiva, mahApathena gacchet rAjamArgeNaiva caran IzvarazreSThyAdyuccakuleSveva yAyAt, lokaiSaNAdiprasaGgAt, kulamuccAvayaM pAramarSavirAdhanApattezca / iti kenaivamuditamityAha- yaajnyvlkyenaarhtrssinnoditm| avizeSabhikSAcaryAmeva spaSTayati taM jahA tadyathA - sayA 135 1. AcArAGge / / 1-4-1 / / vRttau / 2. manusmRtI / / 2 94 / / 3 tulanA bRhadAraNyakopaniSadi yAjJavalkyavacasA etaM vai tamAtmAnaM viditvA brAhmaNaH putraiSaNAyAzca vittaiSaNAyAzca lokaiSaNAyAzca vyutthAvAtha bhikSAcaryAzvaranti yA hyeva putrepaNA sA vittaiSaNA yA vittapaNA sA lokaiSaNobhe hote epaNe eva bhavataH / / 3-5-1 / / 4 dazavaikAlike / / 5-2-25 / / 136 jahA kavotA ya kaviMjalA ya, gAo caraMtI iha pAtarAsaM / evaM muNI goyariyappaviTThe, No Alave No vi ya saMjalejjA / / 12- 2 / / yathA kapotA: - pArApatAH, kapiJjalA:- cAtakapakSiNaH, gAvaH - dhenavaH, cau- samuccayArthI, carantIha prAtarAzam - praabhaatikbhojnm| tadA prAya eSAM bhojanabhAvAtprAtarabhidhAnam, na tu kAlaniyamArtham / evaM muniH pravacanapratipAditapiNDaiSaNAdividhimantA, gocaryAm - bhikSATanam, praviSTo na Alapet iSadapyAlApaM na kuryAt, niyaTTijja ayaMpiro 'ityaagmmnusmrn| na caivaM doSaparihArAdyanupapattiH, uggamaM se ya pucchijjA kassaTThA keNa vA kaDaM, diMtiyaM paDiyAikkhe na me kappai tArisaM - ityAdyAgamavirodhazceti vAcyam, no Alave- ityanena kathAprabandhAdereva pratiSedhanAt, yathoktam - kahaM ca na pabaMdhijjA - iti / 3 - - ArSopaniSad nApi ca saJjvalet - parISahopasarganipAte sapadi kupyet / etadabhidhAnaM bhikSAcaryAyAM tadudIraNasambhavAt uktaM ca - bAvIsaM parIsahA bhikkhAyariyAe udIrijjaMti iti / kiJcAlAbhamAtreNApi tatsambhavaH, ata evArSam adeMtassa na kuppejjA - iti / atha mA bhUt saJjvalanam, upAyAdAvarjayitvA yAcane tvadoSa iti - 1. dazavaikAlike / / 5-1-23 / / 2. dazavaikAlike / / 5-1-56 / / 3. dazavaikAlike / / 52-15 / / 4. dazavaikAlike / / 5-2-8 / / 5. AvazyakavRttI / 6. dazavaikAlike / // 5 2-28 / /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ -137 Re- RSibhASitAni - cet ? na, mudhAjIvitvakSateH, bhikSobhaTatvApatterityAhapaMcavaNImakasuddhaM jo bhikkhaM esaNAe esejjaa| tassa suladdhA lAbhA haNaNAe visspmukkdosss|| // 12-3 // yo bhikSuH paJcavanIpakazuddhAm - paJcaprakAravanIpakadoSavinirmuktAM bhikSAm, eSaNayA - piNDaiSaNAdhyayanapratipAditavidhinA, eSayet - grahaNaiSaNAviSayIkuryAt, paJcavanIpakAH - shrmnnaadivissyaaH| tadyathA - zramaNe, brAhmaNe, kRpaNe, atithau, zuni c| vanirityayaM dhAturyAcane, vanu yAcane - iti vacanAt, tato vanute - prAyo dAyakasammateSu zramaNAdiSvAtmAnaM bhaktaM darzayitvA piNDaM yAcate iti vanIpakaH, auNAdika iipkprtyyH| atra ca mithyAtvasthirIkaraNAdayo bahudoSA iti tatparihAra uktH| yadAha zrutakevalI-samaNe mAhaNi kivaNe atihI sANe ya hoi pNcme| vaNijAyaNa tti vaNimao pAyappANaM vaNeu tti|| niggaMtha- sakkatAvasa-geruya-AjIva-paMcahA smnnaa| tesiM parivesaNAeM lobheNa vaNijjako appaM / / bhujaMti cittakammaM ThiyA va kAruNiyadANaruiNo vaa| avi kAmagaddahesu vi, na nassai kiM puNa jaIsu ? / / micchattathirIkaraNaM uggamadosA ya tesu vA gcche| caDukAra'dinnadANA paccatthiga mA puNo iNtu|| loyANuggahakArisu bhUmIdevesu bahuphalaM daannN| avi nAma baMbhabaMdhusu kiM puNa chakkammaniraesu ? / / kiviNesu 138 - ArSopaniSad - dummaNesu ya, abaMdhavAyaMkajuMgiyaMgesuM / pUyAhijje loe, dANapaDAgaM harai deNto|| pAeNa dei logo uvagArisu pariciesu jhusie vaa| jo puNa addhAkhinnaM atihiM pUei taM daannN|| avi nAma hojja sulabho goNAINaM taNAi aahaaro| chicchikkArahayANa na hu sulaho hoi sunngaannN|| kelAsabhavaNA ee, AgayA gujjhagA mhiN| caraMti jakkharUveNa, pUyA'pUyA hiyaa'hiyaa|| eeNa majjhabhAvo diTTho loe pnnaamhejjmmi'| ekkekke pubuttA, bhaddagapaMtAiNo dosA - iti / bhadraka AdhAkarmAdidoSAH, prAnte gRhnisskaashnaadidossaaH| upalakSaNametat kAkAdiviSayavanIpakAnAm, uktaM ca- emeva kAgamAI sANagahaNeNa sUiyA hoti| jo vA jammi pasatto, vaNai tahiM puTTha'puTTho vA - iti / ___ syAdetat, paJcavanIpakazuddhAmityevAbhidhAnAccheSadoSAnumatiprasaGga iti cet ? na, shessdossaannaamuplkssnntvenaabhidhaanaat| tathApyasyaivopanyAse ko vizeSaheturiti cet ? kathaJcidatigurudoSatvAdasyeti gRhaann| iha pAtreSvapAtreSu vA sanniyujyamAnaM dAnaM na bhavatyaphalamitivacasA'pAtradAnasya pAtradAnasamatayA prazaMsanenApi samyaktvAticArasambhavaH, kiM punarapAtrANyeva sAkSAt prazaMsataH ? tatra sutarAM mahAn doSo mithyAtvasthirIkaraNAdilakSaNa iti bhaavniiym| Aha ca- dANaM na hoi aphalaM pattamapattesu snnijujjtN| iya vibhaNie vi dosA, pasaMsao kiM puNa apatte ? - iti / 1. karttitahastapAdAdyavayaveSu / 2. adhyuSite - aashrite| 3. praNAmahArya - prnnaamdaanaadinaa''vrjniiye| 4. piNDaniyuktau / / 443, 445-453 / / 5. piNDaniyuktI / / 454 / / 6. piNDaniyuktau / / 455 / / 1. bhojanapradAne kriyamANe sati 2. citrakarmalikhitA iva nizcalA bhujAnA lkssynte| 3. janmAntare'pyadattadAnA AhArAdyartha zvAna ivAtmAnaM darzayantItyavarNavAdo jAyate /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni tasya - zuddhabhikSAgaveSakasya, hananetyAdi prAkRtatvAvyutpattivaicitryAcca hananAdidoSavipramuktasya - svayaM pacanAdikAluSyazUnyasya, lAbhAH - paJcendriyatvamAnuSyasajjJAnAdilakSaNA labdhayaH, sulabdhAH - suprAptAH, saccaraNaprayojakatayA saphalA iti bhaavH| yadvA prAyogyAhAralAbhAH sukhena labdhA bhvntiityrthH| etaccaiSaNAdiyogAnubhAvAt, yathoktam- jogANubhAvao cciya pAyaM Na ya sohaNassa vi alAbho - iti| tadAhuH pare'pi - dvandvairadhRSyatvamabhISTalAbhaH - iti / kintvevaM yogapravRttirapi rAgAdinigrahamantareNa durghaTeti tadupAyamAha paMthANaM rUvasaMbaddhaM phalAvattiM ca ciNte| kohAtINaM vivAkaM ca appaNo ya parassa y||12-4|| rUpasambaddham - snyAdirUpAbhiSvaGgAnubaddham, panthAnam - jIvagamanamArgam, phalApattiM ca - narakAdidurgatilakSaNAm, cintayet - AgamAlambanena bhAvayet, rAgAdinigrahasya tdeksaadhytvaat| tatra rUpasambaddhapanthA yathA - rUvesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliyaM pAvai se vinnaasN| rAgAure se jaha vA payaMge, Aloyalole samuvei mcchN|| je yAvi dosaM samuvei tivvaM, taMsi kkhaNe se u uvei dukkhN| duddatadoseNa saeNa jantU, na kiMci rUvaM avarajjhaI se|| egataratte ruiraMsi rUve, atAlise se kuNai posN| dukkhassa saMpIlamuvei bAle, na lippaI teNa muNI viraage|| 1. yogazatake / / 83 / / 2. yogadRSTisamuccaye / / 161 / / vRttAvRddharaNam / 140 - ArSopaniSad - rUvANugAsANugae ya jIve, carAcare hiMsai Nega ruuve| cittehiM te paritAvei bAle, pIlei attagurU kilitte|| rUvANuvAeNa pariggaheNa, uppAyaNe rkkhnnsnnioge| vae vioge ya kahiM suhaM se, saMbhogakAle ya atittilAbhe ?|| rUve atitte ya pariggahammi, sattovasatto na uvei tuhiN| atuTTidoseNa duhI parassa lobhAvile Ayayai adttN|| taNhAbhibhUyassa adattahAriNo rUve atittassa pariggahe y| mAyAmusaM vaDDai lobhadosA, tatthAvi dukkhA na vimuccai se|| mosassa pacchA ya puratthao ya paogakAle ya duhI durNte| evaM adattANi samAyayaMto rUve atitto duhio annisso|| rUvANurattassa narassa evaM katto suhaM hojja kayAi kiMci ? / tatthovabhoge vi kilesadukkhaM nivvattae jassa kae Na dukkhaM - iti / tadeSa rUpasambaddhapanthAH srvjnydRssttH| phalApatticintanaM yathA- emeva rUvaMmi gao paosaM uvei dukkhoghprNpraao| paduTThacitto ya ciNAi kammaM jaM se puNo hoi duhaM vivAge - iti / ___ uplkssnnmetcchbdaadismbddhsnycraannaam| yadvA rUpampudgaladravyam, guNaguNinoH kathaJcidabhedAt rUpiNaH pudgalA ityuktezca / pudgalapremapariNAmazca durantasaMsAra eva, yathAbhihitam - avidvAn pudgaladravyaM yo'bhinandati tasya tt| na jAtu jantoH sAnnidhyaM caturgatiSu muJcati - iti / evaM nirantaramanucintanena vissyaabhissvnggvilyH| kaSAya1. uttarAdhyayane / / 32/24-32 / / 2. etacca paramparaphalamiti dhyeyam, anantarasya rUpasambaddhamArga evoditatvAt / uttarAdhyayane / / 32-33 / / 3. tattvArthasUtre / / 5-4 / / 4. issttopdeshe||46||
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - -141 vijayopAyamAha- krodhAdInAm, AdinA mAnAdigrahaH, vipAkam - tadudayaphalam, caH - cintyeditysyaanukrsskH| kiMsambandhi krodhAdivipAkamityAha- Atmanazca - svasya, parasya ca - yasmai krudhyati tasya, yasyodIrayati tasya vA, svakrodhodayasAkSiNo vaa| tatra tAvat svasya vipAkaH - prItyAdipraNAzalakSaNaH, tathA ca pAramarSam - koho pIiM paNAsei mANo vinnynaasnno| mAyA mittANi nAsei loho savvaviNAsaNo - iti / eSAmevAnantAnubandhyAdInAM vipAko yathA - sammANusavvaviraI ahakhAyacarittaghAyakarA - iti / pareSAmapyAtmaghAta - prItyAdipraNAza - vaimanasyAdayo dossaaH| evamanizaM paribhAvanena tattaddoSanigrahaH, tato'pi tatpratyayikakarmabandhavicchedaH pUrvabaddhanirjarA ca / paryavasitamAha evaM se siddhe buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi|| evamityAdi praagvt| iti dvAdazamAdhyAya ArSopaniSad / // atha tryodshmaadhyaayH|| anantarAdhyayane'punarAgatigatirabhihitA, atrApi tAmeva prakArAntareNa gamayati___ "kimahaM Nasthi lAvaNNatAe" metajjeNa bhayAliNA 1. dazarvakAlike / / 8-37 / / 2. karmagranthe / / 18 / / 3. uttarAdhyayane / / 29/6472 / / 4. ka- kimahaM Natthi lAvaNatAe metejjeNa tAe metejjenn| kha- kimahaM Natthi lAvaNatAe metejjeNa tAe metajjeNa / ga- kimahaM (tthaM) Natthi lAvaNaM, tAe metejjeNa tAe metejjeNa / gha-ta- kimatthaM Natthi lAvaNNatAe ? metejjeNa / ca- kimatthaM Natthi 142 ArSopaniSad - arahatA isiNA buitaM / / 13-1 // kimahaM nAsmi lAvaNatAyai - lavaNimne-saundaryAya yogyaH - tadadhigamArhaH ? ityAtmanaivAtmAnaM prati prshnH| saundaryaM cAtra bhAvamAlinyaprahANahetukAhiMsAdipariNatilakSaNaM vijnyeym| prazno'yaM tatpakSapAtajJApakatayaiva tdyogytaagmkH| kenaivamuktamityAha - metAryena bhyaalinaarhtrssinnoditm| ahiMsAdipariNatimeva vyanakti No haM khalu ho ! appaNo vimoyaNaTThatAe paraM abhibhavissAmi, mA NaM mA NaM se pare abhibhUyamANe mamaM ceva ahitAe bhvissti||13-2|| no'haM khalu bhoH ! Atmano vimocanam - yatkiJciduHkhAdvimuktiH, tadevArthaH - prayojanam, tasmai- tanniSpattaye, param - SaTkAyAnyatamajIvam, abhibhaviSyAmi-paritApAdi praapyissyaami| duHkhamuktilakSaNeSTasAdhanamAdriyatAmidam, ko'tra doSa ityAha - mA mA sa paraH, abhibhUyamAno mamaivAhitAya bhaviSyati, Nau - vAkyAlaGkAre, mA-vIpsA - bhayaprayuktasambhrame, asakRt sambhrame - ityanuzAsanAt / parAbhibhavazca tatkarturahitAyaiva, jaghanyato'pi dazaguNaphalatvAt, yathoktam - vhmaarnnabbhkkhaanndaannprdhnnvilovnnaainnN| savvajahanno udao dasaguNio ikkasi kayANaM - iti| pradveSAnusAreNa phalAdhikyamapi, yathA - tivvayare u lAvaNNaM tAe ? metejjeNa / ja- kimahaM Natthi lAvaNatAe metejjeNa tAe metejjeNa tAe metejjeNa / jha- kimatthaM patthi lAvaNNatAe metjjenn| da- laavnnnnNtaae|| 1. anuttaropapAtikavRttau / 2. siddhahemazabdAnuzAsane / / 7-4-72 / /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - paose sayaguNio syshsskoddigunno| koDAkoDiguNo vA hujja vivAgo bahutaro vA - iti / nanu ca karmaNa evAhitahetutvam, tatkarturAtmano vA, yadAhaanno na kuNai ahiyaM, hiyaM pi appA karei na hu anno| appakayaM suhadukkhaM bhuMjasi, tA kIsa dINamuho ? - iti / tato'tra parasyAbhibhavahetutAbhidhAnamasaGgatamiti cet ? na, karmahetukatve'pi tadbandhasya parapratyayikatayA kathaJcit tnnimittktvokteaayaanpettvaat| itthameva paroktamapi samAdheyam, yathA - mAM sa bhakSayitA'mutra, yasya maaNsmihaamyhm| etanmAMsasya mAMsatve niruktiM manurabravIt - iti / tatkRtAbhibhavasyaivA''grahe tvanupapattiH, maraNAntopasargeNa zivaGgatebhyaH prtikRtpraaptysmbhvaat| marubhUtyAderanekazaH kamaThAdihatatve'pi tatvAtasya tena kdaapykrnnaacc| nimittamAtratA tu sarvatra sUpapadyata iti| itazca parAbhibhavastyAjya ityAha AtA NAe u savvesiM gihi buuhnntaare| saMsAravAsasaMtANaM kahaM me haMtumicchasi ?||13-3 / / AtmA jJAtastu srvessaam| iha hi sarveSAmapi prANabhAjAM duHkhmpriym| sukhapriyatayA ca svaatmaa'vgtH| tato'nyeSAmapi ttto'numiiyte| uktaM ca- jaha mama na piyaM dukkhaM jANiya emeva svvjiivaannN| na haNai na haNAvei ya samamaNai teNa so samaNo-iti / 1. upadezamAlAyAm / / 177-178 / / 2. vairAgyazatake / / 27 / / 3. manusmRtau / / 555 / / 4. kamaThAdiH 5. marubhUtyAdinA / / 6. sukhpriytaa| 7. dazavakAlikaniyuktI / / 154 / / puSpamAlAyAm - dhammammi Thio sa vineo - iti turyapAdaH / / 11 / / 144 - ArSopaniSad - yadvA''tmA sarveSAM prastutArthapratItyarthaM jJAtam- udaahrnnm| sarvajIvAnAM sukhameva priyamityasya sAdhane dRSTAntamiti bhaavH| liGgavyatyayaH praakRttvaat| idamuktaM bhavati - yathA tvaM sukhapriya evamanye'pi, yathA vA tvaM duHkhadviD evamanye'pi jantavaH, evaM matvA'nyeSAmasAtotpAdanaM na viddhyaaH| itthmevaahitprihaarsmbhvaat| uktaM ca - yatheSTaviSayAH sAtamaniSTA itrttv| anyatrApi viditvaivaM, na kuryAdapriyaM jane - iti| tadeSa pAramarSapratipAditapanthAH, yathAbhihitam - bhUtehiM jANa paDileha sAtaM - iti / ___ atha naitena jJAtena sAdhyasiddhiH, maharSayaH ke'pi sahantyudIryApyugrAtapAdIn yadi nirjarArtham - ityanekAntopalambhAditi cet ? na, tadudIraNasyApi zivasukhaspRhAhetukatayA'nekAntavirahAt, upeyasAdhanatva upAyasya tattvAt , kUpodAharaNena sukhasAdhanatayA kiJcidduHkhAGgIkArasya loke'pi siddhatvAt, lokottare tu vipriitmtyaivopeyaavaapterbhidhaanaacc| tadAha- duHkhAtmakeSu viSayeSu sukhAbhimAnaH, saukhyAtmakeSu viSayeSu ca duHkhbuddhiH| utkIrNavarNapadapaGktirivAnyarUpA sArUpyameti viparItagatiprayogAt / / yadA duHkhaM sukhatvena duHkhatvena sukhaM ydaa| munirvetti tadA tasya mokSalakSmI svayaMvarA - iti / ___ yadvA'gArijIvAnadhikRtyoktajJAtaM draSTavyamityAha- gRhI - gRhasthaH, upalakSaNametanmunibhinnAzeSajIvAnAm, bRMhaNatA - 1. aacaaraangge||1-3-2 / / 112 / / 2. adhyAtmakalpadrume / / 13-44 / / 3. upAyo hi upeyaM sAdhayati, ata upeyecchUnAM upAyo'pi prAptavyatAM bhajate, ata upAyasyApi upeyatvamiti bhaavH| 4. sUtrakRtAGgavRttAvuddharaNam / 5. yogasAre / / 5-30 / /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ - RSibhASitAni -145 saukhyapuSTibhAvaH, tasmin rataH, sukhaikaspRha ityrthH| evameSAM sukhasaspRhANAmabhihanyamAnAnAmekamevAvyaktamapi saMvedanam saMsAravAsaH - saMsAre saMsaraNaM kurvato mamAyaM vAsaH - vartamAnajanmasthitiH, tasya santrANam - tatprayojikA zarIrasusthatA, tadabhighAte vartamAnajanmasthiteH sNshyaarohnnaat| tat kathaM me - akRtAparAdhasya mama hantumicchasi vyApAdayituM vAJchasi ? naivetattava yuktamiti bhaavH| tadetattattvaM save pANA paramAhammiyA - ityAdyAgamAdadhigamya parAbhighAtaviratirvidheyeti taatprym| itazca parAbhighAto na kartavya ityAha saMtassa karaNaM Nasthi, NAsato karaNaM bhve| bahudhA diLaM imaM suThu NAsato bhvsNkro||13-4|| zAntasya - prazamarasAnuviddhatayA hiMsAvimuktasya, karaNam - hiMsApariNAmajanitakarmanikAcanAdi, nAsti - naiva sambhavati, nAkAraNaM bhvetkaarymitinyaayaat| etadeva vyatirekeNAha- nAzayataH - hiMsApariNatatayA vyApAdanAdipravRttasya karaNaM bhvet| tadidaM bahudhA - kAlasaukarikAdyanekajJAtAdibhiH, suSThu - vinizcitaM yathA syAttathA, dRSTam - zAstracakSuSopalabdham, kimityAha - nAzayato bhavasaGkaraH - cturshiitilkssyonijnmvaicitrym| atastadbhIrorabhighAtoparama eva zreyAniti bhaavH| svAbhibhave tu 1. dazavakAlike / / 4-9 / / 2. vRttasyAsyAparo'yamarthaH - ekAntasataH karaNam- kriyAdvAreNa niSpAdanam, nAsti, ekAntAsato'pi karaNaM na bhavet, tadidaM bahudhA suSThu dRSTam, yadasato bhavasaGkara - vividhabhavabhAvavaicitryaM na sambhavati, atastava ghAta evAsambhavI, kevalaM paryAyAntarapariNAmamAtraM syAt, etattu santrANamityanenaiva spaSTIkRtamiti mA bhaiSI 146 ArSopaniSad - yaccintyaM tadAha saMtametaM imaM kamma, daarennetennuvtttthiyN| NimittamettaM paro ettha, majna me tu purekddN||13-5|| sanmAtram - Atmani vidyamAnamAtram, idam - zrutaprajJApratyakSam, karma - asAtavedanIyAdi, etena dvAreNa - vadhAdirUpeNa, upasthitam - vipakvatayA phalamukhabhAvena prinntm| tasmAdatra etadvyatikare paraH - madanyo yaH kazcit, matpratyarthimAnI vA, nimittamAtram, karmaNa eva saakssaatsaadhktvaat| etadevAhamama purAkRtaM tu - prAkkRtaM karmaiva, me - mAM baadhte| yadvA prAkkRtaM kamaiva me -mama duHkhasya krtetyrthH| tadAha vAcakamukhyaH - svakRtakarmaphalAbhyAgamo'yaM mama, nimittamAtraM para iti kSamitavyam - iti| ataH karmalakSaNaduHkhamUlonmUlana eva yatitavyamiti prativastUpamayA''ha mUlaseke phaluppattI, mUlaghAte hataM phlN| phalatthI siMcatI mUlaM, phalaghAtI Na siNctii||13-6|| prAgvat / duHkhAtmakaphalaghAtayatnazcAvyAbAdhasukhAdilakSaNAtmasvarUpAvagamamantareNa durupapanna iti tadeva gamayati luppatI jassa jaM asthi, NAsaMtaM kiMci lupptii| saMtAto luppatI kiMci, NAsaMtaM kiMci lupptii||13-7|| rityaashyH| sadasadekAntavAdI sAGkhyanyAyadarzanayorgranthebhyo vijJeyaH / svamate tu tAveva nizcayavyavahAranayayoH samavatarata ityadhikaM mahAbhASye (vizeSAvazyakabhASye 415426 / / ) 1. tattvArthabhASye / / 9-6 / / 2. dRzyatAM RSibhASite / / 2-6 / / tadanusAreNAtrApi yathAprakaraNamarthaH svymuuhyH|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ -147 148 - Re-RSibhASitAni - yasya - jIvamAtrasya, yat - avyAbAdhasukhajJAnAdi, asti svasvabhAvatayA pariNatamAste, tad lupyati - AvRtya tiraskurute, karmeti gmyte| etadeva vyatirekeNAha - asat- AtmanyavidyamAnam, kiJcidapi na lupyati - naiva tirskurute| sati hi dharmiNi dharmacintetinyAyAttirobhAvalakSaNadharmasya dhrminnmntrennaasmbhvaat| tasmAt sata eva kiJcit - alpabavaMzamAtraM lupyati - tiraskurute, sarvathA''vRterasambhavAt, tathAtve jIvasyAjIvatvaprasaGgAt, yadAha- savvajIvANaMpi a NaM akkharassa aNaMtabhAgo niccugghADio, jai puNa so vi AvarijjA, teNaM jIvo ajIvattaM pAvijjA, suTTha vi mehasamudae hoi pabhA caMdasUrANaM - iti / kintu tadaMzamAtramapi sadeva lupyatItyAha- na - naiva, asatavidyamAnamAtmani, kiJcidapi lupyti| punarabhidhAna etat tAtparyam - karma AtmasvabhAvaM tiraskuruta etadeva jJApayati yad AtmA'nantajJAnasukhAdisvabhAvaH, tallumpanameva tatsattAgamakamiti hRdym| ceccAyaM svabhAvaH, tarhi tadvinAzo'sambhavyeva, Atmano nityatvena tatsvabhAvasyApi tathAtvAt, itarathA tatsvabhAvatvasyaivAnupapatteH, uktaM ca-NiyabhAvaM Navi muMcai parabhAva Neva giNhae keI - iti / anUditaM caitat - yadagrAhyaM na gRhNAti, gRhItaM nApi munycti| jAnAti sarvathA sarvaM, tat svasaMvedyamasmyaham - iti / evaM cAkiJcitkaraprAyatvAt karmaNAM kRtaM zucA, svabhAvAvirbhAva eva yalo vidheyaH, itazca tadakiJcitkarakalpatA, 1. nandIsUtre / / 43 / / 2. niyamasAre / / 97 / / 3. samAdhitantre / / 20 / / ArSopaniSad - teSAmapyAtmakRtatvena nimittamAtratvAt, Atmana eva sukhaduHkhAdikartRtvAt, uktaM ca - appA kattA vikattA ya dukkhANa ya suhANa ya iti / athaivam - na ca duHkhamidaM svayaM kRtaM na parai!bhayajaM na caakRtm| niyataM ca na cAkSarAtmakaM viduSAmityupapAditaM tvayA - iti granthavirodha iti cet ? na, abhiprAyAparijJAnAt, purusskaaraadyekaantnirsnprtvaadsy| ayaM bhAvaH, yadi duHkhamekAntenAtmakRtameva tadA karmAdenimittatAyA apyasambhavaH, tathA ca tadasattvApattiH, anythaasiddheH| yadarthaM hi yat kalpyate tadanyathAsiddhireva tadabhAva iti| na caitadiSTam, syAdvAdasya samudAyavAditvAt / tadAha- kAlo sahAva NiyaI puvakayaM purisa kaarnnegNtaa| micchattaM te ceva u samAsao hoMti sammattaM - iti / etena - kAlaH svabhAvo niyatiryadRcchA bhUtAni yoniH puruSa iti cintym| saMyoga eSAM na tvAtmabhAvAdAtmApyanIzaH sukha-duHkhahetoHityapi vyaakhyaatm| tadetad granthAntaraiH siddhameveti kRtaM prasaGgena, prastutaM prstumH| evaM ca karmAdyekAntasyaiva pratikSepaH, mukhyagauNabhAvastu kathaJcidupapadyata eva, tasmAdAtmakRtaM sukhaduHkhAdi, nimittamAtratA karmaNa ityAha 1. uttarAdhyayane / / 20-37 / / 2. siddhasenI dvAtriMzikA / / 4-24 / / 3. karmAdisamudAyameva hetutayA vadatIti smudaayvaadii| 4. sanmatI / / 3-53 / / 5. zvetAzvataropaniSadi / |a.1|| 6. dRzyatAM saangkhykaarikaamaatthrvRttiH||61||, zAstravArtAsamuccaye / / 2/52-81 / / , sUtrakRtAGgavRttI / |pR.210||
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 149 Re-RSibhASitAni - asthi me teNa deti, nasthi se teNa dei me| jar3a se hojja Na me dejjA, Nasthi se teNa deti me / / // 13-8 // asti mayA prAkkRtaM karma vidyate, me - matsambandhyeva, anyathA kRtnaashaadidossaanussnggaat| tena - anantaroktahetunA, dadAti - svaprakRtyanusAreNa matprati phalapradaM bhvti| vyatirekeNAha tasya - madanyasya kasyacidapi, nAsti anantaroktaM karma na vidyate, matkRtatvena madekasambandhitvAttasya, tena hetunA me - mahyam, phalaM ddaati| punarvyatirekaH - yadi tasya - madbhinnasya sambandhi bhavet, tarhi na mahyaM phalaM dadyAt, kaakAnuyAyitvAt karmaNaH, tathA ca pAramarSam - kattArameva aNujAi kammaM - iti / anUditaM ca - yathA dhenusahasreSu vatso vindati maatrm| tathA pUrvakRtaM karma, kartAramadhigacchati iti / tadAha- ekaH karoti karmANi, ekastatphalamaznute - iti / itthaM ca nAsti tasya madbhinnasya, tena hetunA mahyameva phalaM ddaati| tasmAttannistaraNameva karmakSayasAdhanamityAtmAnaM taddvAreNAnyaM prati copdeshH| etattattvapariNatiphalamAha evaM se siddha buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi|| evamityAdi praagvt| iti trayodazabhayAlinAmAdhyayana aarssopnissd| - ArSopaniSad - // atha cturdsho'dhyaayH|| __ anantaroktAdhyayanaparibhAvanena karmakSayAya prayatato'pi kasyacidviphalAyAsamAtraM syAt, anAdikuvAsanAvazena manovisaMvAdAdityAha "juttaM ajuttajogaM Na pamANa"miti bAhukeNa arahatA isiNA buitN||14-1|| yuktam- yogatayA prasiddhaM yatkiJcidanuSThAnam, na yuktA manovAkkAya- lakSaNasarvayogA yatretyayuktayogam, yadvA ayukto yogaH - mokSayojanasamarthavyApAraH, yatra tat- ayuktayogam, dravyAnuSThAnamityarthaH, tanna pramANam na sarvajJAbhiprAyeNa mokSasAdhakatayA sammatam, pariNAmiyaM pamANaM - ityukteH / uktaM ca- bhAvazuddhiH paraM zaucaM pramANaM sarvakarmasu - iti / kenaivamuktamityAha- iti baahukenaahtrssinnoditm| eSa ca pratyekabuddhatayA dvitIyAGge'pyabhihitaH, yathA - AhaMsu mahApurisA pulviM ttttvodhnnaa| bhoccA sItodagaM siddhA tattha maMde visiidti|| abhuMjiya NamI vedehI rAmAutte ya bhuNjiyaa| bAhue udayaM bhoccA tadhA nArAyaNe risii|| Asile devile ceva dIvAyaNa mhaarisii| pArAsare dagaM bhoccA tadhA bItANi haritANi ya - iti / atra namirAjarSiruttarAdhyayaneSu navamAdhyayane, zeSAzcAtraiva 1. oghaniryuktau / / 560 / / 2. skandapurANe / / 42-62 / / 3. sUtrakRtAGge / / 1-34 / / 1-3 / / 1. uttarAdhyayane / / 13-23 / / 2. itihAse / / 3. padmapurANe / /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - -151 RSibhASitasUtre samullikhitA vakSyante c|essaaN mahApuruSatvAbhidhAnaM rAjarSitayA, svamatena ca yadaibhistApasAditAM santyajya zrAmaNyamaGgIkRtaM tadaiSAM mhaapurusstaa| kutIrthikA hi kasmin bhAve jJAnamutpadyata ityajAnAnAH zItodakAdi bhuktvA namyAdyAH siddhA ityeva bruvte| etadeva sUtre'pi tattha maMde visIdati - ityanena nirdissttm| tathA hi ye'snAna - tapaHsaMyamAdiguNAn dhArayitumasamarthAH, te tadAlambanena zItodakAdisaGgAt saMsAra eva patanti / ___ vastutastu kevalajJAnotpatteH kiJcitkAlAdarvAgapi paJcendriyavadhAdiraudrapariNAmasambhavaH, prsnncndrraajrssivt| na cAsya tatsaGklezena siddhigamanAbhidhAnamaucitImaJcati, tdnaucitye'vigaanaat| evaM zItodakAdibhujAM siddhirityatrApyatItanayApekSayaiva siddhigAminAM tadvyapadezaH saGgatimaGgatIti kRtmticrciten| muktyasAdhakatayA'pramANamanuSThAnamapyAcarantaH kecidAtmAnamutkRSTaM mnynte| tadeSA dvitIyA mandasya bAlateti tAn pratyupadeSTi appaNiyA 3khalu bho ! appANaM samukkasiya Na bhavati baddhaciMdhe NaravatI, appaNiyA khalu bho ! ya appANaM samukkasiya samukkasiya Na bhavati baddhaciMdhe setttthii| evaM ceva aNuyoye jANaha khalu bho ! samaNA ! mAhaNA !, gAme aduvA raNe, aduvA gAme No vi raNe, 152 ArSopaniSad - abhiNissae imaM loyaM paraloyaM paNissae, duhao vi loke aptitttthite| akAmae bAhue mate tti| akAmae carae tavaM, akAmae kAlagae NarakaM ptte||14-2|| AtmanA khalu bhoH ! AtmAnaM bAhyADambareNa samutkRSya unnamya, na bhavati baddhacihnaH- mastakAdau nibaddhamukuTAdirAjacihno narapatiH - raajaa| saamraajyaajnyaishvryaadisaadhytvaannRptitvsy| yathoktam - kiM liMgaviDDarIdhAraNeNa ? kajjammi aTThie tthaanne| rAyA na hoi sayameva, dhArayaM cAmarADove - iti| evaM cAtmanA khalu bhoH ! AtmAnaM samutkRSya samutkRSya na bhavati baddhacihnaH zrIpaTTAdinA'laGkRtaH, zreSThI - mhebhyH| atrAtmazlAghAbaddhacihnatAdimAtreNa narapatirna bhavet, AtmazlAghAdimAtreNa baddhacihnatAdiviziSTo narapatirna bhavedityubhayarItyArthayojanaM krtvym| ___ evameva - uktaprakAreNaiva, anuyoge - prastutArthayojanaviSaye, jAnIta - avagacchata, yathA mukuTamAtrato rAjA na bhavati, tathA vezamAtreNa bhAvamunirapi na bhvtiiti| khalu bhoH ! zramaNAH ! brAhmaNAH! grAme'thavA'raNye, athavA grAme'pi na, araNye'pi n| ayaM bhAvaH- yadi sadanuSThAnapakSapAtAdirUpA pariNAmavizuddhistadA grAme'pi yuktyogtaa'rnnye'pi| vastutaH svarUpavyavasthitatvAdasya, yadAha- grAmo'raNyamiti dvedhA nivAso'nAtma 1. sUtrakRtAGgacUrNI / / 1-3-4 / / 1-5 / / 2. upadezamAlAyAm / / 436 / / 3. ka.kha.gha.jha.ta. - samukkasiya / ga.ca.ja.dha.da. - samukkasiyA /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni drshinaam| dRSTAtmanAM nivAsastu viviktAtmaiva nizcalaH - iti / etadeva prakArAntareNoditam - muktAgraho vinivasan sajane vane vA, muktizriyaM nirUpamAmupayAti bhavyaH - iti / pramANaM cAtra pAramarSam - na muNI'raNNavAseNa - iti / jJAnAdiprayojye munitve'raNyAdinivAso'prayojaka iti hRdym| anUditaM ca - nANeNa ya muNI hoi - iti / ___yadvA grAma iti gRham, tadavayavatvena kathaJcittadabhinnatvAt, upalakSaNAdvA tadgrahaH, tatrApi tapo'raNye'pi ca, yathoktam - vane'pi doSAH prabhavanti rAgiNAM, gRhe'pi pnycendriynigrhstpH| akutsite vartmani yaH pravarttate, nivRttarAgasya gRhaM tapovanam - iti / etadabhidhAnaM mithyAcAranivartanArthaM saMyamasAmagryasampAdanAya ca vijJeyam, na tu sati sAmarthe gRhAvasthAnAyAlambanam, tAdRzAlambanasya pramAdaparyavasitatvena tatra muktisaadhktvaasmbhvaat| evaM ca yadi pariNAmavizuddhireva na, tadobhayatrApi tapoviraha evetyAtmasamutkarSastu sarvathA tyaajyH| sa hi vyakta eva duSpariNAmapizunaH, yadAha - appapasaMsaNakaraNaM tivvakasAyANa liMgANi - iti / tto'ymevobhybhrNshjnyaapkH| tatra yatidharmabhraMzaH, AtmasambhAvanayA tadriktatAyogAt, uktaM ca- suTTha vi ujjamamANaM paMceva kariti rittayaM smnnN| appathuI paraniMdA jibbhovatthA kasAyA ya - iti / gRhidharmabhraMzastu tatraiva 154 - ArSopaniSad - sambhAvyamAnAnAM devgurubhktyaadiyogaanaambhaavaat| upalakSaNametat, tena guNamAtrabhraMzo'pi bodhyaH, yathoktam- appasaMsA purisassa hoi ciMdhaM sunigguNattassa - iti / itazcobhayabhraMzaH, ihalokaparalokabhraSTatvAdityAha- abhinizrayet - viSayatayAzrayIkRtya pshyet| kimityAha- imaM lokam - kuzIlatvAdidoSadUSitatayA pratyakSaM vrtmaanbhvm| tathA prakarSaNa - kandarpAdibhAvanAphalapratipAdakAgamacakSurbalena, nizrayet - viSayatayA''lambya pshyet| kimityAha- paralokam - durgatiduHkhanicitaM pretybhvm| phalitamAha - ubhayato'pi loko'pratiSThitaH sukhAMzamAtravyavasthAnavirahitaH, uktaM ca - ime vi se natthi pare vi loe duhao vi se jhijjai tattha loe - iti / tadeSA vezaviDambino mumukSutAmokSaprasUtA viddmbnaa| ___ atrAha kazcit - ahamubhayalokaniSpipAsaH, yadi bhavamokSayorapi niSkAmataiva zreyasI, tadehalokAdestu kA vaarteti| tadAhamokSe bhave ca sarvatra niHspRho munisattamaH - iti / atra svAnubhavakathanenottarayati - akAmakaH - bhavAdRza ubhayalokaniSpipAsaH, bAhuka ityAtmanirdezaH, mRta iti - akAma-katvaviziSTaparyAyatayA mamAbhAvaH saJjAta ityaashyH| prazasta-kAmAnAM dazAvizeSa upAdeyatvAt, yathoktam - dukkhakhao kammakkhao samAhimaraNaM ca bohilAbho / saMpajjau maha eyaM tuha 1. samAdhitantre / 73 / / 2. issttopdeshe| 51 / / 3. uttarAdhyayane / / 25-29 / / 4. uttarAdhyayane / / 25-30 / / 5. puruSArthasiddhayupAye / / 6. upadezamAlAyAm / 172 / / 1. ArAdhanApatAkAyAm / / 215 / / 2. uttarAdhyayane / / 20-49 / / 3. yogazatake / / 20 / / vRttAvuddhRtam /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ Re-RSibhASitAni - 155 nAha paNAmakaraNeNaM - iti / sarvatra niHspRhatAyAstvabhyAsadazAyAmasambhava iti vizeSaviSayatayA tatsUtraM samAdheyam, etacca tatraiva 'munisattama' ityanena dhvanitamityalaM prpnycen| ____ tato'sau bAhuko'rhatarSirAcaSTe - acaramAvartAdivartitayA yatprAgahamakAmo'bhavam, na sAmpratamahaM tAdRzaH, yato yaH kazcit akAmakaH - nirjarAnabhilASI, tapazcarati, sa satpraNidhAnazUnyatayA sammUrchimasaGkAzo vRthaiva kAyakaSTaM viSahate, satpraNidhAnaM tu sarvatrAvazyakam, uktaM ca - etacceha pravaraM kRSikarmaNi salilavajjJeya - miti / jJApakazcAtrAgamaH - veejja nijjarApehI - iti| ato niSpraNidhAnaH so'kAmakaH, avaza eva kAlagataH bAlamaraNena mRtyumupagataH, yathoktam- bAlANaM akAmaM tu maraNaM asaI bhave - iti / akAmatA ca bhayabhItatvena mRtyUdvignatvAt, uktaM ca - tao se maraNaMtami bAle saMtasai bhyaa| akAmamaraNaM marai dhutte va kaliNA jie - iti / evaM cAsau mRtaH san narakaM prApto bhvti| akAmakasya muktyabhilASAdizUnyatayA saMveganirvedarahitasya prAyaH zrAmaNyavirAdhanAsambhavAt, tadvirAdhanAyAzca narakAdi-hetutvAt, yadAgamaH - saMdhAvaI naraga tirikkhajoNiM moNaM virAhettu asAhurUve - iti / na ca kathaM saMyatasyApi naraka iti vAcyam, durgRhItazastrAdivadvirAdhanasya prtypaayphltvaat| tadAha- durgRhItaM yathA kANDaM hstmevaavkRntti| 156 - ArthopaniSad - zrAmaNyaM duSparAmRSTaM narakAnupakarSati - iti / tathA cArSam - visaM tu pIyaM jaha kAlakUDa haNAi satthaM jaha kugghiiyN| eso vi dhammo visaovavanno haNAi veyAla ivAvivanno - iti / ata evAhurAcAryAH - nAjJAvirAdhanato'nyo'narthaH - iti / ato yuktamuktaM narakaM patte - iti|| yastu viSayasukhaspRhArahitatayA'kAmaH, tamuddizyAhaakAmae pabvaie akAmate carate tvN| akAmae kAlagae siddhiM patte akaame||14-3|| akAmakaH - icchAmadanakAmarahitaH, pravrajitaH - dIkSitaH, akAmakaH - aihikapUjAdyabhIpsAvinirmuktaH, carati tapaH anazanAdivyutsargAntamanuSThAnam, no ihalogaTThayAe tavamahiTThijjA - ityAgamavaco'nusmaran, atrApi sarvatra vissysukhvaanychnauvaihikaadynissedho'vgntvyH| kAmaH - anazanasamaye lokakRtasatkArAdiprasaktasya jIvitAzaMsA, anazanAdiduHkhanirviNNasya maraNAzaMsA ca, tAbhyAM rahitaH - akAmakaH, jIviyaM nAbhikaMkhejjA maraNaM nAvi ptthe| duhao vi na sajjijjA jIvie maraNe tahA - ityAdi - pravacanapariNatisampannatayA niSkAma ityrthH| sa evambhUtaH kAlagataH - nirvANamApanna: san akAmakaH prAptaprAptavyatayA kAmamAtravirahitaH, siddhim - muktigatim, prAptaH - upagato bhvti| taditaramAha1. paJcavastukavRttau / / 2. uttarAdhyayane / / 20-44 / / 3. paJcasUtravRttau / / 3 / / 4. 0arthataponiSedho vaktavya iti cet ? na, savizeSaNe hItyAdinItyA aihikAdyarthalakSaNavizeSaNa eva niSedhasakramAt / 1. prArthanAsUtre / / 4 / / 2. SoDazake / / 14-2 / / 3. uttarAdhyayane / / 2-39 / / 4. uttarAdhyayane / / 5-3 / / 5. uttarAdhyayane / / 5-16 / / 6. uttarAdhyayane / / 20-46 / /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni sakAmae pavvaie, sakAmae carate tavaM sakAmae kAlagate Narage patte / sakAmae carate tavaM, sakAmae kAlagate - siddhiM patte sakAmae / / 14-4 // 157 sakAmakaH - viSayAzaMsAsahitaH, pravrajitaH san sakAmakaH aihikAdyAzaMsAkalaGkitaH, tapaH- zarIrasantApakamanuSThAnam, carati - Asevate / etena karmaNAM tApanAttapaH iti mukhyatapastvamasya nirstm| na caivamanena nirjarAnupapattiprasaGga iti vAcyam, nirjarAbhAve'pi paramArthato'sya bandhAtmakatvAt, niranubandhatvAt, yadAha - siddhyantaraM na sandhatte, yA sA'vazyaM patatyadhaH / tacchaktyA'pyanuviddhaiva, pAto'sau tattvato mataH iti / ajJAnataponirjarAyA niranubandhatA'pyAgamasiddhA, sakRddivyagatimAtraphalatvokteH, taduktam - te NaM bhaMte ! devA paralogassArAhagA ? No iNaTThe samaTThe - iti / - atra tapaH kriyAsAmAnye'pi phalavizeSaH, AzayavizeSAt, anvAha - abhisandheH phalaM bhinnamanuSThAne same'pi hi / paramo'taH sa eveha vArIva kRSikarmaNi - iti / tathA kAmaH - lokasatkArAdimUrcchayA jIvitavAJchA, tadabhAvarogAdinA maraNamanorathazca tadanyatareNa sahitaH sakAmakaH, sa kAlagata: - bAlamaraNena mRtaH san narakAn prAptaH punaH punarnarakAdiduHkhabhAg bhavati, zalyAdinibhatvAt kAmAnAm, uktaM 1. yogabindI / / 234 / / 2 auppaatike| sU. 38 / / 3. yogadRSTisamuccaye / / 118 / / 158 ArSopaniSad ca - sallaM kAmA visaM kAmA, kAmA AsIvisovamA / kAme ya patthemANA akAmA jaMti duggaiM - iti / nirjarAbhilASalakSaNastu kAma eva sAdhyasAdhaka ityAha - sakAmakaH - akAmakAmitayA sakAmaH, akAmazca mokSAbhilASaH, tatra sakalAbhilASanivRtteH, taM kAmayata ityakAmakAmI, svabhAvabhinne niHspRha ityarthaH, yathoktam svabhAvalAbhAt kimapi prAptavyaM nAvaziSyate / ityAtmaizvaryasampanno niHspRho jAyate muniriti / evambhUtastapazcarati / tathA sakAma iva sakAma:, maraNabhayAbhAvAt , kAlagataH parinirvANamupayAtaH san, sakAmakaH - lokAgravyavasthitAM siddhigatiM prati gamanakriyApariNatatvena sakAma iva sakAmaH, sakAmasyaiva loke gamanAdikriyAdarzanAditi bhAvaH / vastutastu sarvathA kRtakRtyatayA niSkAma evAsau / siddhiM - muktigatiM prAptaH - upagato bhavati / tanmuktirapyaNimAdisiddhikrameNa sambhavatItyAha evaM se siddhe buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAI puravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi / / evamityAdi praagvt| iti caturdaze bAhukanAmAdhyayana ArSopaniSad / - 9 uttarAdhyayane / / 9-53 / / 2. jJAnasAre / / 12-1 / / 3 uttarAdhyayane / / 5-3132 / / vRttau /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 RSibhASitAni // atha paJcadazamAdhyAyaH / / anantarAdhyayane sakAmAderduHkhAdyabhihitam, atrApi ta prakArAntareNAcaSTe sAyAdukkheNa abhibhUte dukkhI dukkhaM udIreti, asAtAdukkheNa abhibhUe dukkhI dukkhaM udIreti ? sAtAdukkheNa abhibhUe dukkhI dukkhaM udIreti, No asAtAdukkheNa abhibhUte dukkhI dukkhaM udIreti 159 / / 15-1 / / sAtA - padaikadeze padasamudAyopacArAt sukhaspRhA, saiva duHkham, duHkhaM saUsuyattaNaM ityukteH / anvAha ca - avikkhA aNANaMde - iti / tenAbhibhUtaH kaSTitaH, kimuktaM bhavati duHkhI, sa duHkhamudIrayati - duHkhAvahakAryakaraNenAnuditamasAtavedanIyaM karma udayAvalikAM prApayati / athavA'sAtAduHkham, sukhaspRhAvihInaM duHkhamAtram - asAtavedanIyavipAkodayalakSaNam, tenAbhibhUto yAvadudIrayatIti praznaH / atra pUrvapakSakakSIkAreNottaraH sugamaH / uktarItyA sukhaspRhAyA eva duHkhAvahatvAcca, tadAha- duHkhadviT sukhlipsurmohaandhtvaaddRssttgunndossH| yAM yAM karoti ceSTAM, tayA tayA duHkhamAdatte iti / etadeva prakArAntareNAbhidhatte duHkhAtmakatvAt, sAtAdukkheNa abhibhUtassa dukkhiNo dukkhaM 9. itaH prAyaH sarveSvapyadhyayaneSu sarvAdI siddhi' iti pATho hastAdarzapUpalabhyate / 2. RSibhASite / / 7-1 / / 3 paJcasUtre / / 5 / / 4. prazamaratau / / 40 / / - - - - Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad udIreti, asAtAdukkheNa abhibhUyassa dukkhiNo dukkhaM udIreti ? sAtAdukkheNa abhibhUtassa dukkhaNo dukkhaM udIreti / pucchA ya vAgaraNaM ca / / 15-2 / / sugamaH / navaraM duHkhina svAtmana iti jJeyam / yadvA yaH kazcidapi paripanthyAdiH sukhaspRhAduHkhitasyaiva duHkhamudIrayatItyarthaH, itarasyopasargazatairapi duHkhodIraNasyAsambhavAt, zArIraduHkhabhAve'pi tadanubhavaviraheNa vastuto'duHkhitatvAt, tadAha- na cAsau khidyate yogI bahirduH kheSvacetana iti / duHkhodIraNaviSayamAha 160 saMtaM dukkhI dukkhaM udIreti, asaMtaM dukkhI dukkhaM udIreti ? saMtaM dukkhI dukkhaM udIrei, sAtAdukkheNa abhibhUtassa udIreti, No asaMtaM dukkhI dukkhaM udiirei| madhurAyaNeNa arahatA isiNA buitaM / / 15-3 / / sat - vidyamAnam, prAgbaddhatayA sattAgatamityarthaH / ziSTaM spaSTam / kimupajJamidamityAha- madhurAyaNenArhatarSiNoditamiti / atraitadupadezatAtparyam - sattAgataduHkhakSaya eva tapaH parAkrameNa yatitavyam, ekAntikAtyantikaduHkhavigamasya tadekasAdhyatvAt itarathA tu yadbhavati tadAha dukkheNa khalu bho ! appahINeNaM jIe AgacchaMti hatthaccheyaNAiM pAdaccheyaNAI evaM NavamajjhayaNagamaeNaM 1. iSTopadeze /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ - RSibhASitAni NeyavvaM jAva sAsataM nivvANamabbhuvagatA ciTThati, NavaraM dukkhAbhilAvo / / 15-4 / / prAgvat / navaraM karmasthAne duHkhAbhilApaH kartavyaH / arthatastvabheda eva / itthaM ca - pAvamUlamaNivvANaM, saMsAre savvadehiNaM / 161 pAvamUlANi dukkhANi, pAvamUlaM ca jammaNaM / / 15 - 5 / / saMsAre dukkhamUlaM tu, pAvaM kammaM purekaDaM / pAvakammaNirodhAya sammaM bhikkhu parivvae / / 15-6 / / prAgvat / punarapi prativastUpamayA pratibodhayati - sabhAve sati kaMdassa, dhuvaM vallIya rohaNaM / bIe saMvujjhamANammi, aMkurasseva saMpadA / / 15-7 / / yathA kandasya sadbhAve- vidyamAnatve sati, dhruvamnizcitameva, vallyA : - latAyAH, rohaNam - patrAdyudgamakrameNa vardhanam / yathA vA bIje samuhyamAne'Gkurasyaiva sampat - iti prAgvat / upanayamAha sabhAve sati pAvassa, dhuvaM dukkhaM pasUyate / NA'sato maTTiyApiMDe, NivvattI tu ghaDAdiNaM / / 15 - 8 / / tathaiva pApasya azubhakarmaNaH sadbhAve sati vidyamAnatve sati, dhruvam nizcitameva duHkhaM prasUyate, saddhetAvanvayavyabhicAritvavirahAt / prativastUpamayA vyatirekamAha - 1. RSibhASite / / 9/2-3 / / 2. RSi0 / / 9 / 4, 5 / / karmamAtrasya pAparUpatApi tatraiva spaSTIkRteti pApapadArtho'pi tadanusAreNoH / 3. RSi0 / / 2-4 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof - ArSopaniSad - N mRttikApiNDe'sati ghaTAdInAM nirvRttiH sthAsAdikrameNa niSpattiH, na tu naiva sambhavati, aparathA hetuphalavyavasthAviplavaprasaGgAt, tadAha- nAkAraNaM bhavet kAryaM, nAnyakAraNakAraNam / anyathA na vyavasthA syAt kAryakAraNayoH kvacit - iti / nidarzanAntareNa sphuTIkurute sabhAve sati kaMdassa, jahA vallIya rohaNaM / bIyAto aMkuro ceva, dhuvaM vallIya aMkurA / / 15-9 / / yathA kandasya sadbhAve sati vallyA rohaNamiti prAgvat' / bIjAt, apratibaddhasAmarthyAt sahakArisamavadhAne sati, aGkuraH 162 prarohaH, bhavatyeva / aGkurAccApratibaddhasAmarthyAt sahakArisamavadhAne sati vallI - latA, dhruvam nizcitam bhavatyeva / atropanayo bhAvitArthaH / pratibaddhasAmarthyAttu naiva kAraNAtkAryaprasUtirityAha - pAvaghAte hataM dukkhaM, puSphaghAe jahA phalaM / viddhAe muddhasUIe, kato tAlassa saMbhave ? / / 15-10 / / pApaghAte - karmakSaye kRte sati, duHkham tatphalAtmakam, hatam - vinaSTameva / atrArthe dRSTAntamAha- yathA puSpaghAte kusumavinAze kRte sati tata eva sambhAvyamAnotpattikaM phalaM vinaSTameva, tadutpattisambhAvanocchedAt / nidarzanAntareNAcaSTe mUrdhasUcyAm - garbhasUcyAm, viddhAyAm - vighAtamApannAyAM satyAm, kutastAlasya tADavRkSasya sambhavaH - avasthAnam ? naiva sambhava 1. RSibhASite / / 15-7 / /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 163 ityAzayaH, uktaM ca garbhasUcyAM vinaSTAyAM yathA tAlo vinazyati - iti'| punarapyaprastutAkhyAnena prastutaM gamayatimUlaseke phaluppattI, mUlaghAte hataM phalaM / phalatthI siMcae mUlaM, phalaghAtI na siMcati / / 15- 11 / / prAgvat / punaH punarudAharaNAdyupanyAsaH pApaghAte parAkramAtizayApAdanArthamaduSTaH, upadeze punarukterdoSatvavirahAcca / abhISTavinAzasya mUlamevonmUlyamityatra taatprym| etadanabhijJAnAM viparyAsamAha - - dukkhito dukkhaghAtAya, dukkhAvettA sarIriNo / paDiyAreNa dukkhassa, dukkhamaNNaM NibaMdhaI / / 15-12 / / duHkhitaH - asAtavedanIyavipAkodayena kaSTitaH, duHkhaghAtAya - svIyaduHkhApanayanAya, zarIriNa: - svAnyapRthivyAdijIvAn, duHkhayitvA duHkhino vidhAya duHkhasya - AtmIyakaSTasya, pratikAreNa - uktaprakArayA cikitsayA, anyam - aparam, duHkham - parapIDotpAdanotpAditAsAta vedanIyaM karma, hetau phalopacArAt, nibadhnAti - nikaacnaadinaa''tmiikurute| ata evAgamaH - esa khalu mAre, esa khalu Narae - iti / parapIDotpAdanameva narakAdiduH khanimantraNamiti hRdayam / sAkSi cAtra sArvam - tumaMsi nAma sacceva jaM hatavvaM ti mannasi tumaMsi nAma sacceva jaM ajjAveyavvaM ti mannasi tumaMsi nAma sacceva jaM pariyAveyavvaM ti mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM paridhittavvaM ti 1. tattvArthabhASyakArikAyAm / / 24 / / 2 RSibhASite / / 2-6 / / - Ashopnisad_2.p65 2nd Proof 164 * ArSopaniSad - mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM udaveyavvaM ti mannasi iti / evaM ca dukkhamUlaM purA kiccA, dukkhamAsajja soyatI / gahitammi aNe puvviM, adaittA Na muccai / / 15 - 13 / / purA - prAk, duHkhamUlam - duHkhAgamahetumasAtavedanIyaM karma, mUlaseke kRtvA - ityAdyanabhijJatayA duHkhapratikArayatnenaiva tannibadhya, sa jIvo duHkhamAsAdya - tatkarmavipAkodayena kaSTaM prApya, zocate - hA hA ! kimityatiduHsahamidaM duHkhaM meM samupasthitamityAdi paridevanaM vidhatte / na ca bhRzaM zocayato'pyasya duHkhanivRttirityudAharaNenAha pUrvam prAkkAle, RNe - uddhAre, gRhIte - udaJcite sati, adAya - uttamarNAya savRddhi mUladravyamanarpya, RNamaspheTayitveti yAvat, so'dharmaNo na mucyate naivAnRNI bhavati, sarvasvaM vikrIya, dAsIbhUyApi vA tadRNaM tena spheTayitavyamityabhiprAyaH / atropanayaH sugamaH, taduktaM parairapi nAbhuktaM kSIyate karma, kalpakoTizatairapi / avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubhamiti / anyatrApi - pUrvadehakRtaM sarvamavazyamupabhujyate - iti / saMvAdI cAtra siddhAntaH kaDANa kammANa na mokkhu asthi - iti / etadapi prAguktanItyA'pratibaddhasAmarthyaviSayamavagantavyam, tapaH pratibaddhavIryANAM pradezodayamAtra phltvaat| uktaviparyAsameva spaSTamAcaSTe - - - 1. AcArAGge / / 1-5-5 / / 164 / / 2. brahmavaivartapurANe / / 4-81-55 / / 3. mahAbhArate / / 18-12 / / -
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ nala-RSibhASitAni -165 AhAratthI jahA bAlo, vaNhI sappaM ca gennhtii| tahA mUDho suha'tthI tu, pAvamaNNaM pkuvvtii||15-14|| yathA''hArArthI-bhojanaprayojanaH, bAlaH - zizuH, vahnim - jAjvalyamAnamanalam, sarpaM ca - AzIviSaM ca gRhNAti - matprayojanasAdhakamidamiti matvopAdatte, tathA mUDhaH - pApaghAte hataM duHkhamiti siddhAntAnabhijJaH, sukhArthI - duHkhApanodaprayuktasukhAbhilASI, tuH - Azcarye, anyam - yatphalamidaM duHkhaM tato'nyat, pApam - asAtavedanIyAdi karma, prakarSaNa hiMsAdipariNatilakSaNasaGklezAtizayena kurvati - nikaacnaadikrnnvissyiividhtte| ayamAzayaH - yathA hi bAlaH kSudhAduHkhanivRttyarthaM vahnisopAdAnaM kurvANo dAhadaMzAdiduHkhamevAdatte, tathaiva sukhArthitayA parapIDAdipApaM kurvANo'pi svaprayojanaviparItameva viceSTata ityatra jIvitArthaM kaalkuuttbhkssnnnyaayaapaatH| idaM punarviparItataramityAha pAvaM parassa kuvvaMto, hasatI mohmohito| maccho galaM gasaMto vA, viNighAtaM Na psstii|| // 15-15 // mohaH - sukhaduHkhanidAnAnabhijJatA, tena mohitaH - vinaSTavivekaprajJaH, parasya - svabhinnajIvasya, pApam- pIDotpAdanam, phale hetUpacArAt, kurvANaH - paritApAdinA vidadhan, hasati - antastoSaM haasenaabhivynkti| uktaM ca - yenApatrapate sAdharasAdhastena -ArSopaniSad-50 tuSyati - iti, na cAnubaddhamapAyaM pazyatIti dvitIyA mandasya baaltaa| etadeva prativastUpamayA''ha- vA - yathA, matsyaH - matsaH, galam - mInagrahaNayantram, yatra jhaSapralobhanAya mAMsazakalamAropyate, tad grasan vinighAtam - anantarameva tAluvedhAdihetukaM svasamApanam, na pazyati - pratyutpannaikadarzitayA na mtinetrvissyiikurute| etadevAha paccuppaNNarase giddho, mohmllpnnollito| dittaM pAvati ukkaMthaM, vArimajJa va vaarnnaa(nne)|| // 15-16 / / pratyutpannarase - samprAptamAMsazakalAsvAdodbhUtavartamAnasukhasaMvedane, gRddhaH-sajAtA''saktyatizayaH, tameva vizeSayatimohaH - vedamohanIyalakSaNamuditaM saGkliSTaM karma,sa eva guNasahasranipAtanAn malla iva mallaH, tena praNoditaHahitAnubandhi kArya prati prakarSeNa preritaH, dIptAm - atizayitAm, utkaNThAm - iSTalAbhAya kAlAsahanarUpAmutsukatAm, prApnoti - adhigcchti| atrArtha udAharaNamAha- vAri - hastigrahaNasthAnam, vArI karidharaNaTThANaM - ityukteH / tanmadhye vAraNa iva - hstivt| sa yathA vArigRhIto svamokSAya bhRzamutkaNThAyate, tathA prtyutpnnrsgRddhsttpribhogaayeti| gajo hi tadutkaNThitastathA prayatate, yathA vAriyantrAnubhAvena tadgraho durmokSatAmupayAti, bandhAdiduHkhaM cAsau viSahate, evaM pratyutpannarasA''sakto'pi 1. paaialcchiinaammaalaayaam| Ashopnisad 2.p65 2nd Proof
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ -167 nala-RSibhASitAni - tadupAdAnayatnena svavinighAtameva tnotiityaashyH| kiJca parovaghAtatalliccho, dppmohmludduro| sIho jaro dupANe vA, guNadosaM Na viNdtii||15-17|| paropaghAtaH - pRthivyAdyArambhaH, tasmin talliccha iti dezyazabdastatparapadaparyAyaH, jIvahiMsAtallIna iti samAsArthaH / atrApi hetuH pratyutpannarasagRddhiH, nAnupahatya bhUtAni bhogaH sambhavatIti niityaa| tathA darpaH - ko nu matsukhasamprAptipratyUha ? ityabhimAnarasaH, mohaH zalabhavadAtmaghAtaprayatlo'yaM mameti tattvAnabhijJaH, darpamohAveva malaH - kalmaSam, vivekaprekSAkaluSIkaraNAt, yadvA malate-dhArayati jIvaM bhavAvartta iti malaH, mala dhAraNe, ac| tenoddharaH - smbhaavitaatmoccbhaavH| so'yaM malAvRtacaitanyo guNadoSAn - AtmakalyANatadapAyAtmakAn, na vindati - na cetyte| uktaM cahitAhitavivekAndhAH, khidyante saamprtekssinnH|| jnmmRtyujraavyaadhirogshokaadyupdrutm| vIkSamANA api bhavaM, nodvijnte'timohtH|| kukRtyaM kRtyamAbhAti, kRtyaM caakRtyvtsdaa| duHkhe sukhadhiyAkRSTAH, kcchuuknndduuykaadivt|| yathA kaNDUyaneSveSAM, dhIna kcchuunivrtne| bhogAGgeSu tathaiteSAM, na tdicchaaprikssye|| AtmAnaM pAzayantyete, sadA'sacceSTayA bhRshm| pApadhUlyA jaDA kAryamavicAryaiva tttvtH|| dharmabIjaM paraM prApya, mAnuSyaM krmbhuumissu| na satkarmakRSAvasya, prytnte'lpmedhsH|| baDizAmiSavattucche, kusukhe 168 - ArSopaniSad - daarunnodye| saktAstyajanti sacceSTAM, dhigaho dAruNaM tamaH - iti / atrArthe dRSTAntamAha, vA - yathA jaran - vRddhaH, siMhaH - paJcAnanaH, duSTam - grAhAdipratyapAyavattvena sadoSam, pAnam nadyAdijalapAnasthAnam - duHpAnam, tsmin| yathA hyasAvAjIvanaM samabhyastamRgendratvatayA darpAviSTacitto jarAjarjarIkRtasvazarIramapazyan dhAya'mAlambya sApAye pAnake jalaM piban labdhachidreNa grAhAdinA gRhItaH san daurbalyAtizayena nAtmAnaM mocayitumapi pratyalo bhavati, kiM punaH paraM parAjetum, tatazca vinighaatmaapdyte| itthaM casavaso pAvaM purokiccA, dukkhaM vedeti dummtii| AsattakaMThapAso vA, mukkadhAro duhttttio||15-18|| durmatiH - darpAviSTaduSTabuddhiH svavazaH - svAdhInaH, svarasasahita iti yAvat, purA - prAk, pApam - azubhakRtyam, tatphalamazubhaM karma vaa| kRtvA - vidhAya duHkham - tadvipAkodayena phalitam, vedayati - nisshte| udAharaNamAha- vA - yathA, AsaktaH-atyantaM vilagnatayA''ropito nije kaNThe pAzo yena sa AsaktakaNThapAzaH, muktA - chedanArthaM prayuktA, dhArA nizAtakSuraprAdisatkA yena saH - muktadhAraH, duHkhArttitaH - svnimntritduHkhenaatikssttitH| ___idamuktaM bhavati- yathA kazcidurmatiH svarasenaivollambitamAtmAnaM vidhAyAkSinirgamAdiduHkhabhItaH samutpannakiJcidvedanaH prAgeva kRta1. yogadRSTisamuccaye / / 78-84 / / 2. jha- dhAro (?ho)| 1. uddhRtaM yogadRSTisamuccaye / / 159 / / vRttii| Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 nala-RSibhASitAnisannidhAnasya kSuraprAderiyA kaNThapAze chedaM kRtvA sapadi nipatet, tata ullambanavedanAM patanapIDAM cAnubhavan duHkhArttaH san vilpet| atra yathA svayamevAtmAnamullambya nipAtya ca vedanAdhisahane pratibhagnatAyAM durmatitaiva, tathA prastute'pi drssttvym| itazcAsya durmatitetyAhapAvaM je u pakuvvaMti, jIvA saataannugaaminno| vaDatI pAvakaM tesiM, aNaggAhissa vA annN||15-19|| ye tu, sAtameva - sukhamevopAdeyaM matvA tadanugacchanti tanmArgaNaparA aTanti- iti sAtAnugAmino jIvAH, tadadhigamAya pApam - parapIDotpAdanam, tajjanyamazubhakarma vA, tat prakarSaNa - svasukhamAtrasApekSatayA paraprANiparitApAdilakSaNasaGklezAtizayena, kurvanti - vidadhanti, teSAM pApakam - pApAnubandhitvena kutsitaM pApam, vardhate, kiriyA aditRRgaMtaphalA savvA - iti vcnaat| atra nidarzanamAha- vA - yathA RNagrAhiNa RNaM vardhate, lokprsiddhmett| ata AlocanIyaH prinnaamH| pariNAmasundaraM hi sundaratayA vidAmiSTam, yataH aNubaddhamapassaMtA, pccuppnnnngveskaa| te pacchA dukkhamacchaMti, galucchinnA jhasA jhaa|| // 15-20 // kukarmAnantaraM tatpratyayikakarmavipAkenAvazyaM prApyamANatayA kukarmaNo-'nu-pazcAdbhAge baddhamiva- anubaddham - duHkha1. vizeSAvazyakabhASye / / 1623 / / avazyaM karmalakSaNaphalajananItyarthaH / / - ArSopaniSadmityarthaH, tadapazyantaH, mohAndhatayA tadanirIkSamANAH, tat prati gajanimIlikAmavalambamAnA vaa| ___ atraiva vizeSaNagarbha hetumAha- yataH pratyutpannam - arvAgbhAgavyavasthitatayA puro vartamAnamAtraM niranubandhasukhasAdhanam, tadeva gaveSayanti tatprAptyekabaddhalakSatayA mArgayantIti pratyutpannagaveSakAH, ta evambhUtAH pazcAt vipAkakAle, duHkham - kaSTamAtraM yathA syAttathA, Asate - dAruNAvasthAM gatA avtisstthnte| etadeva nidarzanena spaSTayati - yathA gala:-matsyagrahaNayantram, tenocchinnAH - saMviddhatAlupradezAH, jhaSAH - miinaaH| yathA hi te galayantrAropitamAMsazakalamAtragaveSakatayA tadanubaddhamucchedAdiduHkhasandohamapazyantastAluvedhAdimaraNAntA dussahA vedanA viSahante, tathA'nye'pyetAdRzA itybhipraayH| evaM ca AtA kaDANa kammANaM, AtA bhuMjati jaM phlN| tamhA Atassa aTThAe, pAvamAdAya vjje|| 15-21 / / yat - yasmAt, AtA - iti luptatRtIyAntattvAdAtmanA, kRtAnAm - prAgvihitAnAm, karmaNAm - zubhAzubhAnAm, AtmA svayameva phalam - pariNAmaM bhuJjati - vedyti| tasmAt - anantaroktahetoH, Atmano'rthAya sukhalakSaNa - tatprayojananiSpattaye, pApam - azubhakarma, AdAya-baddhavA'pi varjayet - tapasA ksspyet| anyathA vedanamantareNa muktivirahAt, tathA cArSam - pAvANaM ca khalu bho ! kaDANaM kammANaM pulliM ducciNNANaM 1.hetI yttdytsttH|| abhidhAnacintAmaNI- 1537 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 171 duSpaDikkaMtANaM veyaittA mokkho, natthi aveyaittA, tavasA vA jhosaittA - iti' / AdAyetyabhidhAnAttadvidhAnaprasaGga iti cet ? na, aprApte vidhiriti nyAyAdvarjana eva vidhitAtparyAvagamAt pApabandhasya tu sarvasaMsAriNAM prAgeva siddhatayA prAptatvAt, 'pAvaghAte hataM dukkha'ityAdipUrvAparavacanavimarzena pApAdAne tAtparyAsambhavAcca / tatoprApte pApavarjana eva vidhirbodhyaH / prakArAntareNa pApavarjanamupadeSTi saMte jamme pasUyaMti, vAhi- soga - jarAdao / nAsaMte Dahate vaNhI, tarucchettA Na chiMdati / / 15 - 22 / / janmani sati zarIritayA jIvaparyAyaprAdurbhAve vidyamAna eva, vyAdhiH - rogaH, zokaH - iSTaviyogAdisamudbhUtaH khedaH, jarA- vRddhAvasthA, etA Adau yeSAmAkrozavadhamaraNAdInAM te vyAdhizokajarAdayaH, ete ca duHkhatayA prasiddhAH / tatra vyAdhiduHkhaM, yathA - jIvo vAhivilutto, sapharo iva nijjale taDaphaDa / sayalo vi jaNo picchai, ko sakko veyaNAvigame ? - iti / zoko yathA ramaNIviraheNa vahninA, bahubAppAniladIpitena yt| tridazairdivi duHkhamApyate, ghaTate tatra kathaM sukhasthitiH iti / valisantatamasthizeSitaM, zithilasnAyudhRtaM kalevaram / svayameva pumAn jugupsate, kimu kAntA kamanIyavigrahA ? / / nadIkUlaM bhittvA kuvalayavadutpATya sutarUn, jarA yathA - - - - 1. dazavaikAlike / / 2 / / cU. 1 / / 2. vairAgyazatake / / 20 / / 3 adhyAtmasAre / / 719 / / 4. viyoginIvRttam / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - madonmattAn hatvA karacaraNadantaiH prtigjaan| jarAM prApyAnAya taruNajanavidveSajananIM, sa evAyaM nAgaH sahati kalabhebhyaH paribhavam - iti / 172 tadeSAM sarveSAmapi prasUtirjanmani satyevetyAha- sati janmani prasUyante iti / tasmAdajanmani yatitavyam, uktaM ca - mRtyorbibheSi kiM bAla !, sa ca bhItaM na muJcati / ajAtaM naiva gRhNAti, kuru yanamajanmani iti / jarAdizItasya janmAnukUlavarttitA budhAnAM zocyA, trapAvahA ca svasya tadAha jraamrnndaurgtyvyaadhystaavdaastaam| manye janmaiva dhIrasya, bhUyo bhUyastrapAvaham - iti / - syAdetat, yadyajanmanyapi vyAdhyAdisadbhAvaH syAttadA tadarthAbhiyogavaiphalyam, na ca tatra tatsadbhAve bAdhakamutpazyAma iti cet ? na, astyeva bAdhakamityAzayena nidarzanamevAha- vahniH - agniH, asataH - avidyamAnAn padArthAn, na naiva, dahati ploSati / dRSTAntAntaramAha - tarucchettA vRkSachedako rathakAraprabhRtiH, na chinatti, asataH pAdapAniti gamyate / asato dAhAdikriyAgocaratvAsambhavAt / yata evaM tataH - dukkhaM jarA ya maccU ya, sogo mANAvamANaNA / janmaghAte hatA hoMtI, puNphaghAte jahA phalaM / / 15 - 23 / / duHkham - rogAdilakSaNam, jarA-vArddhakyam, mRtyuH- maraNam, cau samuccaye, zokaH-zocanam, mAnApamAnanA - satkArAdaya AkrozAdayazca ete sarve'pi janmaghAte ekAntikAtyanti 1. zikhariNivRttam / uddhRtamidaM dazavaikAlikacUrNI / / pR.230 / /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ nala-RSibhASitAni - -173 kajanmavinAze kRte sati, hatAH - vinaSTA bhvnti| atrApyudAharaNamAha- yathA puSpaghAte - kusumavinAze kRte sati phalaM hataM bhvti| atastaddhetorevetyAdinyAyAn mUlonmUlana eva ytitvym| aparathA tu vyaktaiva klIbavRttiteti nidarzayati patthareNA''hato kIvo, khiNaM Dasai ptthrN| migAri U saraM pappa, saruppattiM vimggti||15-24|| kenacit prastareNa - zilAzakalena, AhataH - kRtaprahAraH, klIbaH - pratiprahArakAtaro vicArAlaso vA yaH kazcit, pakSivizeSo vA, kSipram - tUrNameva, prastaram - tameva zilAzakalam, dazati - svdntprhaargocriikurute| mRgAristu - siMhastu zaram - svasmin prahArasAdhanaM tIram, prApya - zarIradeze samAsannasthAne vA'dhigamya, zarasyotpattiryasmAttat-zarotpatti, kuta etat tIramAgatamiti tadudbhavasthAnaM tatprayoktAramiti yAvat, vimArgayati - nipunnmnvessyti| zarasya nimittamAtratayA tatrAbhiyogasyAphalatvAt, tdudbhvniraasenaivaapaayniraassmbhvaacc| tadetad dRSTAntam, sAmpratamupanayamAha tahA bAlo duhI vatthu, bAhiraM jiMdatI bhisN| dukkhuppattiviNAsaM tu, migAra vva Na pppti|| // 15-25 // tathA duHkhanimittamAtrAbhiyuktAbhiyogatayA tadutpattivicAra 174 - ArSopaniSad - zUnyatvena bAla iva bAlaH - ajJo jIvaH, duHkhI - yatkiJcinimittena duHkhitaH san bAhyaM vastu duHkhanimittamAtraM daMzamazakAdi, bhRzaM nindati - kathaM mamAkRtAparAdhasyaite mazakAdayaH pIDAmutpAdayantIti dhigastu - ityAdinA tAnatyantaM privdti| tu - kintu, mRgAririva - anantaroktasiMhavat, duHkhasyotpattiryasmAt tat duHkhotpatti - pApakarma, tadvinAzaM tu na prApnoti, alakSitalakSyasya tdvedhaasmbhvaat| tato'vinAzitanimittasya bAlasya yad bhavati tadullekhAlaGkAreNa spaSTayativaNaM vaNhiM kasAe ya, aNaM jaM vA vi duttttitN| AmagaM ca uvvahaMtA, dukkhaM pAvaMti piivrN|| 15-26 / / vraNam - kSatam, vahnim - kRzAnum, kaSAyAn - krodhAdIn, tadudayArjitapApakarmANi vA, ca: samuccaye, RNam - uddhAram, Amakam - rogaM ca, yadvA'nyadapyetAdRzaM duHsthitam - anavasthitatayopekSAdinA vRddhyAdizIlam, tadudvahantaH kimetasyeSanmAtravraNasya cikitsayetyAdi - vimarzenopekSAviSayIkRtyaivameva dhArayantaH, pIvaram-kaSTajananasAmagraMNAtyantamupacitam, duHkhamtattadvipAkopanItAsukham, praapnuvnti| tathAhi vraNamapratikRtatayA'tIva saMvRddhaM hstaadyvyvchedmaavhti| valirupekSito gRhprdiipnaadivinaashmvtaaryti| RNaM kalAvRddhyA'bhivRddhaM sat sarvasvavaJcitatvadAsatvAdikamanarthaM vidhtte| kaSAyA apyanuddhRtAH santo'nantAnubandhitayA pariNamyAnantasaMsArahetavo bhvnti| tasmAt1. jJAtAdharmakathAGge / / 1-9 / / 1. taddhetorevAstu kiM teneti nyaayaat| 2. atrArthe kIva - iti dezyazabda:praznavyAkaraNAge / / 1 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 RSibhASitAni vahI aNassa kammassa, Amakassa vaNassa ya / NissesaM ghAiNaM seyo, chiNNo vi ruhatI dumo / / - / / 15-27 / / vahI - iti luptaSaSThyantatvena vahneH analasya, RNasya, karmaNaH - kaSAyamohanIyAdirUpasya, Amakasya - rogasya, vraNasya ca, tadeSAM sarveSAmapi niHzeSaM yathA syAttathA tadaMzamapyapratikRtamanupekSyeti hRdayam / ghAtanam - AtyantikavinAzanam, zreyaH taddhAtakakalyANanibandhanam / uktaM ca- aNathovaM vaNathovaM aggIthovaM kasAyathovaM ca / na hu bhe vIsasiyavvaM, thevaMpi hu taM bahu hoi irti / vAsanAyAstathA vahane, RNavyAdhidviSAmapi / snehavairaviSANAM ca zeSaH svalpo'pi bAdhate - iti ca / anyathA tUktarItyA vivRddhirevaiSAm, duHkhayonizca seti nidarzanenAha - drumaH vRkSaH, chinno'pi patraprazAkhAzAkhAskandhAdyavacchedena nikarttito'pi rohati - anunmUlitamUlatayA vRddhimaapdyte| ato naivopekSA vidheyetyupadeSTi - 174 bhAsacchaNNo jahA vaNhI, gUDhakoho jahA ripU / pAvakammaM tahA lINaM, dukkhasaMtANasaMkaDaM / / 15 - 28 / / yathA bhasmacchannaH-bhUtyA''vRtaH, vahniH - hutavahaH, yathA vA gUDhakopaH-alIkamadhurabhASaNenAlakSyamANAntarmanyuvizeSaH, ripuH zatruH, yathaitau prazAntatayA pratibhAsamAnAvapi mahadapAyahetutAM pratipadyataH, tathA lInam 1. Avazyakaniryuktau / 120 / / 2. annapUrNopaniSadi / / 5-17 / / - vipAkamaprAptatayA'janitaphalatvena Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - kAryaliGgAbhAvAdalakSyam, pApakarma sattAgatamazubhaM karma, duHkhasantAnasaGkaTam anekazArIramAnasaduHkhasandohAkulam, taddhetubhAvAt / etadeva gamayati pattiMdhaNassa vahissa, uddAmassa visassa ya / 176 - - micchatte yAvi kammarasa, dittA vuDDhI duhAvahA / / 15- 29 / / saptArciSaH, - yathA prAptendhanasya - upanItaidhasaH, vahneH uddAmasya sahasravedhitayA'tyugrasya viSasya kAlakUTAdiprakArasya, caH - samuccaye, tathA mithyAtve - pApapakSapAtAdau rasopacayahetau sati, cApi samuccaye, karmaNaH - jJAnAvaraNIyAdeH, dIptA - vipakSalezenApyakalaGkitatayojjvalA, vRddhiH - phalakAlakSepamantareNaiva mukhabhAvaprApikA sphAtiH, duHkhAvahA duHkhadAtrI bhavati / ataH sukhArthinA'vazyaM tatkSaye yatitavyam, na cAyamazakyopadeza ityAha dhUmahINo ya jo vaNhI, chiNNAdANaM ca jaM aNaM / - - - maMtAhataM visaM jaM ti, dhuvaM taM khayamicchatI / / 15-30 / / yo vahniH - jvalanaH, dhUmahInaH - dhUmahetubhUtendhanarahitaH, caH samuccaye, yacca RNam - paryudaJcanam, chinnAdAnam - savRddhimUladravyapratyarpaNena spheTi -takalAntarayojanam, yacca mantrAhatam - mantrapratibaddhasAmarthyam, viSam veDa:, iti uddezyasamAptau, vidheyamAha dhruvam - nizcitameva tat - anantaroktaM tritayam, kSayamRcchati - vinAzamRcchati / atropanayamAhachiNNAdANaM dhuvaM kammaM, jhijjate taM tahAhataM / AdittarassitattaM va, chiNNAdANaM jahA jalaM / / 15 - 31 / / -
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ nara-RSibhASitAni -177 chinnAdAnam - saMvarAnubhAvena niruddhAzravam, tathA - vakSyamANaprakAreNa, Ahatam - sthityAdighAtamApannam tat - prakaraNAgatam, karma - jJAnAvaraNAdi, dhruvam - nizcitameva, kSIyate guNazreNyAdikrameNAtyantikaM kssymupgcchti| yathA''dityarazmitaptam - sUryAMzubhiruSNIbhUtatayA prArabdhabASpIbhavanam, chinnAdAnam - niruddhajalasaJcayasaJcaram, jalamiva - paaniiyvt| evaM saMvaranirjarAbhyAM karmakSaya iti bhaavitaarthm| upasaMharati tamhA u sabadukkhANaM, kujjA muulvinnaasnnN| vAlaggAhi vva sappassa, visdosvinnaasnnN||15-32|| tasmAttu sarvaduHkhAnAM kuryAnmUlavinAzanam, tnmuulkrmonmuulnen| vyAlagrAhIva yathA''hituNDikaH sarpasya - uragasya viSadoSavinAzanam - viSavikArakSayaM tatprasaranirodhapratighAtAbhyAM kurute| AmeDitamapIdamatiduSkaratayA'nAdikuvAsanA'nubhAvena cAnupAdeyaM syAditi phalajJApanena tat prati protsAhayati evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi|| evamityAdi praagvt| iti paJcadazamamadhurAyaNIyanAmAdhyana aarssopnissd| aarssopnissd|| atha ssoddshaadhyaayH|| anantarAdhyayane duHkhamUlonmUlanopadezo'bhihitaH, taccAvijitendriyANAM durghaTam, ityatra tadvijayopadezamevAcaSTe 'jassa khalu bho ! visayAyArA Na ya parissavaMti iMdiyA vA davehi, se khalu uttame purise' tti soriyAyaNeNa arahatA isiNA buit||16-1|| yasya khalu bho ! viSayAkArAH-viSayavikRtacittapariNAmAH, na ca-naiva parisravanti-vilInIbhUtavirAgalakSaNaprAcyapariNAmatayA syandanti, indriyANi vA hRSIkAni vA spaarshnaadiini| kiMhetunetyAha drAvayanti zilAnibhamapi cittaM svasannidhAneneti dravAH - sparzAdiviSayAH, taiH| uktaM ca - gIyattho vAvi bhaavio| saMtesAhAramAIsu so vi khippaM tu khubbhi|| mayaNanavaNIyavilao, jaha jAyai jlnnsnnihaannmmi| taha ramaNIsannihANe, viddavai maNo muNINaM pi|| tathA cAgamaH-jatukuMbhe jahA uvajjoI, saMvAse vidU visiiejjaa|| jatukuMbhe joiuvagUDhe, Asu'bhitatte nnaasmuvyaai| evitthiyAhiM aNagArA, saMvAseNa NAsamuvayaMti - iti / / ___evaM satyapi yo'parisrAvIndriyaH, tamuddizyAha- sa khalUttamaH - zreSThaH purussH| yadbodgataM tamaH tamastamAdinarakavartisantamasaM yasyetyuttamaH, ucchinnanarakaduHkha ityarthaH, adrutasya kAmodbhavAsambhavAt, kAmAnAmeva narakamUlatvAt, vakSyate ca - sabve ya kAmA NirayANa mUlaM - iti / 1. indriyaparAjavazatake / / 41 / / 2. suutrkRtaangge||1-4-1 / / 27-28 / / 3. RSibhASite / / 45-1 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 179 nara-RSibhASitAni___ kenaivamuditamityAha- soriyaaynnenaarhtrssinnoditm| nanvatiduSkaratayA'zakyaprAyamidam, duHsahA viSayAstAvadityukteH / ataH - taM kahamiti tat kathaM sambhavatIti praznaH, atrottarayati maNuNNesu saddesu soyavisayapattesu No sajjejjA No rajjejjA No gijjhejjA No mujhejjA No vinnighaaymaavjjejjaa| maNNuNNesu saddesu sottavisayapattesu sajjamANe rajjamANe gijjhamANe mujjhamANe AsevamANe viSyavahato pAvakammassa AdANAe bhvti| tamhA maNuNNA'maNuNNesu saddesu soyavisayapattesu No sajjejjA No rajjejjA No gijjhejjA No mujhejjA No AsevamANe vi(ppavahato... bhvejjaa)| evaM rUvesu gaMdhesu rasesu phaasesu| evaM vivarIesu No dUsejjA // 16-2 // manasA sundaratayA jJAyanta iti manojJAH-iSTAH, teSu zabdeSu, zrotre - karNAkhyendriye viSayatayA prApteSu no sajyet-naivAbhilASaM kuryAt, iSacchUteSu spaSTatarazrutaye, no rajyet-naiva rAgaM kuryAt 1. yogasAre / / 4-8 / / 2. ka - gijjhamANe ajjhovamANe vippaNihato pA0 ajjhovANo / ja-kha- gijjamANo sujjamANo asovamANo vippamahato paa0| ga - gijjhamANe sumaNo AsevamANe vippavahato pA0 No sumaNe annnne'vi| gha-jha- gijjhamANe mujjhamANe AsevamANe vippavahato pA0 vi(ppavahato... bhavejjA) ca - gijjhamANe sumaNo AsevamANe vippavahato pA0 No sumaNo apaNe avi| pa- na gijjhamANe asovamANe vippavahato pA0 suNo aNovi / atra sthAne hastapratiSu prAyaH saGkSapeNa Nogi Nomu Noa Novi - iti likhitaM vartate yadavagamaviraheNAnyathA vibhajya pAzcAtyAdarzapu mudritapratiSu ca pAThavaicitryamupalabhyata ityAzake / 180 ArSopaniSad-50 spaSTatayA zruteSvaho sundarA ete - ityAdilakSaNAM priitimupeyaat| no gRdhyet - naiva tdekaadhyvsittyaa'bhissvnggprkrssmupeyaat| no muhyet - naiva tadvazitayA''tmahitAhitAnabhijJo bhvet| kimuktaM bhavati - no - naiva, jJAnavairAgyAtmakAtmapariNAmasya vizeSaNa abhilASAtizayena, nitarAm - sAnubandhadurvipAkatvenAtyantam, ghAtam - hiMsanamApadyeta - upgcchet| uktaniSedhahetumAha- manojJeSu zabdeSu zrotraviSayatayA prApteSu sajyan rajyan gRdhyan muhyan, ata eva tAn AsamantAt - tIvrasaGklezena sevamAnaH - svopabhogaviSayIkurvan, vizeSeNasaGgAdijanitasaGklezena, prakarSataH sAnubandhabhAvataH, vahataH - AtmapradezeSvAzravataH pApakarmaNa AdAnAya bhavati, viSayasaGgAdivikRtAtmaiva paapkrmaadaanheturbhvtiityrthH| tasmAnmanojJAmanojJeSu zabdeSu zrotraviSayatayA prApteSu no sajyedityAdi praagvt| navaramamanojJeSu zabdeSu zrotraviSayaprApteSu saGgAdiniSedhastadveSasyApItararAgavijRmbhitatayA tatprAptau manojJazabdasmRtyAdikRtarAganiSedhaparo jJAtavyaH, puruSAntarApekSayA vA'manojJeSu saGgAdiniSedho'vagantavyaH, yadAha- ekasya viSayo yaH syAt, svAbhiprAyeNa puSTikRt / anyasya dveSyatAmeti, sa eva matibhedataH- iti / svasyaiva vA kAlAntare ruciviparyAsAdermanojJetaraviparyAso draSTavyaH, yathoktamtAnevArthAn dviSatastAnevArthAn prliiymaansy| nizcayato'syAniSTaM na vidyate kiJcidiSTaM vA - iti / 1. adhyAtmasAre / / 9-4 / / 2. prazamaratau / 52 / / Ashopnisad 2.p65 2nd Proof
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 RSibhASitAni evaM manojJarUpAdiSvapi cakSurAdiviSayaprApteSu bhAvanIyamityatideSTi evaM rUpeSu gandheSu raseSu sparzeSu / evaM viparIteSu amanojJeSu zabdAdiSu zrotrAdiviSayaprApteSu, no naiva, dUSayet aho'tikarkazo'yaM svara ityAdinA tAn dUSaNaM dadyAt, yadvA teSu dveSakaraNenAtmapariNAmaM malinIkuryAdityarthaH / syAdetat, sarvo'pi sukhapriyastadupAyAbhimukhatayA viSayAnupAdatta ityaniSTopadezo'yamiti cet ? na sukhapriyatvenaiva tatpratibandhakavigamopadezasya tadiSTatvasambhavAt, eSa ca pAvakammarasa AdANAe ityanenaivAbhihita ityAlocanIyam / vastutastu zivasukhasyaiva paramArthasukhatayA tatprAptyupAyopadezatvenAsyeSTatvameva, viSayasaGgAdereva duHkhAtmasaMsArahetutvAccetyAha dudaMtA iMdiyA paMca, saMsArAe sarIriNaM / = te cceva NiyamiyA saMtA, NejjANAe bhavaMti hi / / / / 16-3 / / durdAntAni - atyucchRMkhalatayA damayitumazakyAni paJcasparzAdIni paJcasaGkhyAni indriyANi hRSIkANi, zarIriNAm jIvAnAm, saMsArAya bhavanti / tAnyeva niyamitAni - viSayebhyaH pratyAhRtya samitiSu niyojitAni santi hi - avazyameva, nirvANAya - mokSAya bhavanti / pramANaM cAtra pAramarSam appA khalu sayayaM rakkhiyavvo, savviMdiehiM - - - 181 1. updeshH| 2. uttarAdhyayanavRttAvayamarthaH / 3 prAkRta ubhayaliGgamindriyapadamiti dhyeyam / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof 182 * ArSopaniSad - N susamAhiehiM / arakkhio jAipahaM uvei, surakkhio savvaduhANa muccai - iti' / atra bIjamAha dudaMte iMdie paMca, rAga-dosaparaMgame / kUrmapakSe kummo viva saaMgAI, sae dehammi sAhare / / 16 -4 // durdAntAni paJcendriyANi rAgadveSayoH parAM kakSAM saGklezAtizayApAdanena gamayantIti rAgadveSaparAGgamAni, etenaiteSAM bhavahetutoktA, bhavabIjAGkurajananA rAgAdyAH - iti vacanAt / tasmAt kUrmma iva - kacchapavat, svAGgAni - mukhapAdalakSaNAni, AtmapakSe viSayapravRttijanitopayogalakSaNAni, svake nije, dehe kUrmapakSe kavacAvacchinnazarIrabhAge, AtmapakSe - Atmanyeva, pArthivazarIrasya tadIyatA'yogAt, atyantaM bhinnatvAt / ata AtmaivAtmazarIram saMharet saMhRtAni kuryAt / yathAbhihitam - pracyAvya viSayebhyo'haM, mAM mayaiva mayi sthitam / bodhAtmAnaM prapanno'smi, paramAnandanirvRtam - iti / yadvendriyANyevAtmapakSe'GgAni kathaJcittadabhinnatvAt, uktaM ca - yadA saMharate cAyaM kUrmo'GgAnIva sarvataH / indriyANIndriyArthebhyastasya prajJA pratiSThitA - iti / na cendriyanAza eva kartavyaH, tata evaikAntikapratyAhArasambhavAditi vAcyam, ekendriyANAmapi tadApatteH, rAgAdihAnasyaiva paramArthapratyAhAratvAcca, uktaM ca - na sakkA rUvamada 1. dazavaikAlike / / cU. 2 / / 2. mahAdevastotre / / 44 / / 3 dRzyatAmadhyAtmasAre / / 1838 / / niyamasAre / / 96 / / 4. samAdhitantre / / 32 / / 5. adhyAtmasAre / / 16-67 / / bhagavadgItAyAm / / 2-58 / / - -
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7- RSibhASitAni 183 cakkhuvisayamAgayaM / rAgadosA u je tattha, te bhikkhU parivajjae - irti / itarathA tu viSayatyAge'pi sakRnniyatasurAyurmAtraphalam, na caitadarthaM prastutopadezAbhiyoga iti bhAvanIyam / tadAha - viSayendriyasaMyogAbhAvAtke ke na saMyatAH / rAgadveSamanoyogAbhAvAdye tu stavImi tAnU - iti / itazcendriyavinAzaH pratikruSTaH, siddhisAdhanatvenopAdeyatvAdi tyAha vahI sarIramAhAraM, jahA joeNa juMjatI / iMdiyANi ya joe ya, tahA joge viyANasu / / 16-5 / / yathA vahniH - tejas, zarIram - kAyaH / AnirvANaM jIvasambaddhau tejaskArmaNazarIrAviti siddhAntaH / tayostejaHzarIranirdezo'yam / / tad AhAram - abhyAhRtabhojanaM yogena - pAkAnukUlasaMyogena, yunakti - svadharmAnubhAvabhAvitaM kurute / tathA indriyANi ca yogAMzca IryAsamityAdIn mokSayojanavyApArAn, yoge vijAnIhi / = - ayamAzayaH cakSurindriyayogAdeveryAsamitisamAcAraH sambhavati / davvao cakkhusA pehe ityukteH / zrotrendriyeNaiva granthimokSAdau karNopayogaprayuktayatanA saGgatimaGgati / ghrANendriyeNaiva kAlagrahaNAdau gandhopayogena zuddhyAdijJAnaM ghaTAkoTimATIkate, iMdiyavisae ya amaNuNNe ityArSAt / rAsanopayogena - - 1. AcArAGge / / 2-3-115 / / 132 / / 2. dRzyatAmIpapAtike / / sU.38 / / 3 adhyAtmakalpadrume / / 14-18 / / 4. uttarAdhyayane / / 24-7 / / 5. AvazyakaniryuktAM / / 1314 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - caiSaNAsamitiyogaH, yathoktam- aha saMkiyaM bhavejjA AsAittANa royae - iti' / spArzanopayogena cAndhatamase dIpAdyantareNaivAvazyaka kAryanirvAhayogaH, evamanyadapi svayamUhyam / indriyANAmahitArthanivRttyA hitArthavyApAra ucitopayogenArAdhanaiva nyAyyA, taduktam- nihayANi hayANi ya, iMdiyANi ghAeha NaM payatteNa / ahiyaTThe nihayAI, hiyakajje pUryANijjAI iti / evamindriyayogenArAdhitayogasya paryavasAnamAha 184 - evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAta No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi / / evamityAdi prAgvat / iti SoDazasoriyAyaNanAmAdhyayana ArSopaniSad / tata // atha saptadazamo'dhyAyaH / / indriyasaMyamanamapi sajjJAnavirahitaM viphalaM syAditi tadartha - - mupadeSTi imA vijjA mahAvijjA, savvavijjANa uttamA / jaM vijjaM sAhaittANaM, savvadukkhANa muccatI / / 17- 1 / / iyam - anantarameva vakSyamANatvena buddhipratyakSA, vidyA - sajjJAnam, mahAvidyA, yataH sarvavidyAnAm laukikAnAM zilpAdijJAnAnAm, uttamA zreSThA / atrApi hetumAha yAM vidyAM sAdhayitvA tatsAdhakaH sarvaduHkhebhyo mucyate / kA sA vidyetyAha - 1. dazavekAlike / / 5-1-77 / / 2. upadezamAlAyAm / / 329 / / -
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ - RSibhASitAni jeNa baMdhaM ca mokkhaM ca, jIvANaM gatirAgatiM / AyAbhAvaM ca jANAti, sA vijjA dukkhamoyaNI / / / / 17-2 / / - 185. bandham - isiNA bur3ataM / kRtsnakarmavimuktim, jIvAnAM viduNA arahatA jJAnAvaraNAdikarmabandham, mokSaM gatim - anAgatabhavam, Agatim atItabhavam, AtmabhAvam sarvopAdhizuddhAtmasvarUpam, cakArAH sarve'pi samuccaye / tadetat sarvaM yena - yadvidyopayogena, jAnAti sA vidyA duHkhamocanI saMsAracArakAnmukterhetuH / yadvA yenetyanirdiSTaviSayamuddizya napuMsakaliGgena jAtyabhidhAnamiti na strIliGgApattiH, yaduktam- jAva NaM na viyANejjA tAva jAi tti Alave - iti / jAtiH sarvasAdhAraNeti tAtparyam / etacca lokavyavahAre'pi siddham, yathocyate kiM te jAtam ? mama jvaro jAto'stIti / tathA cAnuzAsanam anirjJAte'rthe guNasandehe ca napuMsakaliGgaM prayujyate - iti / - itthaM ca sarvaduHkhamuktyavandhyabIjatayA vidyaiva mahAvidyA, taditarANAM tattvasyaivAnupapattezca / yadAha sA vidyA yA vimuktya iti / etenAbhavyamuktiprasaGgodbhAvanaM nirastam / ka evamAhetyAha - vidunArhatarSiNoditam / sajjJAnamAhAtmya eva dRSTAntamAha 1. dazavaikAlike / / 7-21 / / 2 pAtaJjalamahAbhASye / / 1-2-69 / / 3 vidyAtvasya / 4. mahAbhArate / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - sammaM rogapariNANaM, tato tassa vinicchayaM / rogosahapariNNANaM, jogo rogatigicchitaM / / 17-3 / / yathA samyag - tannidAnAdyavagamapurassaram, rogasya - jvarAdeH, parijJAnam - tadavyabhicArilakSaNadarzanena tadavabodhaH, tatastasyaparijJAnasyaiva vinizcayaH carakAdyanekacikitsAzAstravimarzena sampradAyenAnubhavena ca nirNayaH / tatastasya rogasya pratikRtyarthamauSadhaM bheSajam - rogauSadham, tasya parijJAnam - zAstrAdyanubhAvena smygvgmH| tadetajjJAnatritayasya yogaH - kuzalavaidyena kriyamANaH rogApahArAnuguNaH prayogaH, rogacikitsitam rogapratikriyAM vidhatte, rogiNaM nIrujIkuruta eveti yAvat / atropnymaah| samma kammapariNANaM, tato tassa vimokkhaNaM / kammamokkhapariNNANaM, karaNaM ca vimokkhaNaM / / 17 - 4 / / 186 - - - - tathA samyak - gurUpAsanApUrvakam, anyathA samyaktvAyogAt, niHzeSAnuyogAnAM tadadhInatvAt, uktaM ca - gurvAyattA yasmA - cchAstrArambhA bhavanti sarve'pi / tasmAdgurvArAdhanapareNa hitakAGkSiNA bhAvyam - iti'| karmaparijJAnam - karmapravAdAbhidhAt pUrvAt taduddhRtazAstrAdvA karmaNo jJAnAvaraNAdiprakRtyAderavabodhaH / tatastasya karmaNaH, vimokSaNam - kRtsnatayA''tmapradezebhyaH parizaTanam, tat pratyabhilASa iti gamyate / yadvA'tra tato tassa vinicchayaM - iti pAThaH sambhAvyate, tasya - karmaparijJAnasya vinizcayaH - atisUkSmasuyukticintanena nirNayaH, anizcitasyAjJAtaprAyatvAt, tadAha - 1. prazamaratI / / 69 / /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ nala-RSibhASitAni -187 vijjA nicchayasArA - iti| karmaNo mokSaH-AtmasakAzAt - pRthagbhAvaH, yatastat karmamokSam - cAritram, cayarittakaraM carittaM - iti vcnaat| tasya parijJAnam - tatsamyagArAdhanaprayojakAvabodhaH, svayaM gItArthatvAt, tanizritatvAdvA, tRtIyaprakAravirahAt, yadAha - gIyattho ya vihAro, bIyo gIyatthanissito bhnnio| etto taiyavihAro, nANunnAo jiNavarehiM - iti / atrApi mukhyaM parijJAnaM gItArthAnAmeva, agItArthAnAM tu tatpAratantryalakSaNaM gauNamiti dhyeym| tadAha - gItArthapAratantryeNa, jJAnamajJAninAM mtm| vinA cakSuSmadAdhAramandhaH pathi kathaM vrajet - iti / tataH karaNam - parijJAtasya srvthaa'vitthtyaa''crnnm| caH - smuccye| tatazca vimokSaNam - ekAntikAtyantikakarmaviyogaH, jJAnakriyAsamuccayasya mukteravandhyahetutvAt, taduktam - nANeNa ya karaNeNa ya dohi vi dukkhakhayaM hoi - iti / nidarzanAntaramAha mammaM sasallajIvaM ca, purisaM vA mohghaatinnN| salluddharaNajogaM ca, jo jANai sa sllhaa|| 17-5 / / marma - yatra viddho maraNAdivyathAmApnuyAttaccharIradezam, sazalyajIvam - zalyasahitaM sazarIramAtmAnam, caH - samuccaye, puruSaM vA - vaidyAdikam, mohaH - viSakaNTakavedhotthitamUrchA, zalyoddhArAdiviSayAjJatA vA, taM ghAtayati - sacci1. uttarAdhyayane / / 28-33 / / 2. odhaniyuktau / / 121 / / vyavahArabhASye / / 221 / / pravacanasAroddhAre / 770 / / paJcAzake / / 11-32 / / , / / 14-20 / / pnycvstke||1180|| bRhatkalpabhASye / / 688 / / 3. dvAtriMzadvAtriMzikAyAm ( yazo.) ||3- 17 / / 4. maraNavibhaktiprakIrNake / / 147 / / 188 ArSopaniSad - kitsakatvenApanayatIti mohaghAtI, tam, etacca purussvishessnnm| tathA zalyoddharaNayogam - kaNTakAdeH pAdAdisakAzAnniSkAzane pratyalaM vyApAram, caH - samuccaye, yo jAnAti sa zalyahA - zalyoddhAreNa jvarAdijananatacchaktipratihantA bhvti| marmAdijJAtA, kuzalavaidyajJAtA vA zalyoddhArasamartho bhavatIti hRdym| kuzalatvena vaidyaM jAnAtItyataH zraddhAtizayena taduktamaGgIkuruta iti kushlvaidyjnyaataa| etadupanayastu gItArthatanizritavihArokterukta ev| zeSopanayamAha baMdhaNaM moyaNaM ceva, tahA phlprNprN| jIvANa jo vijANAti, kammANaM tu sa kmmhaa|| // 17-6 // jIvAnAM karmaNAM bandhanam - karmabandhanibandhanaM mithyAtvAdi, mocanam - karmanirjarAsAdhanaM baahyaabhyntrtpH| caiva - tathA - smuccye| phalaparamparAm - bandhanamocanayorevAnantaraparamparaphalasantatim, yo vijAnAti - bhAvanAjJAnAnubhAvena saMvetti, sa tu - sa eva, karmahA - kRtsnakarmapratihantA bhvti| bhAvanAjJAnameva sphuTayati sAvajjajogaM NihilaM vidittA, taM ceva samma prijaanniuunnN| tItassa jiMdAe samutthitappA, sAvajjavuttiM tu Na sddhejjaa||17-7|| sAvadyayogam - sapApAnuSThAnam, nikhilam prANAtipAtAdibhedavijJAnasahitam, viditvA-vijJAya, etena jnyprijnyoditaa| Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ nala-RSibhASitAni - -189 tameva - sAvadhayogameva, samyaka trividhaM trividham, uktaM ca - bhAvapaDikkamaNaM puNa tivihaM tiviheNa neyavaM - iti / parijJAya - pratyAkhyAya, etena prtyaakhyaanprijnyaa''veditaa| tato'tItasya prAkkRtasAvadyasya, nindAyAm - parivAde, samyak-bhAvasAram, etena kumbhakAramithyAduSkRtadAnakalpA nindA niSiddhA / utthitaH - abhyudyata AtmA yasya sa utthitaatmaa| tadidamuktam - savvaM sAvajja jogaM paccakkhAmi jAvajjIvAe tivihaM tiviheNaM maNeNaM vAyAe kAeNaM na karemi kAravemi karataM pi annaM na samaNujANAmi tassa bhaMte paDikkamAmi niMdAmi garahAmi appANaM vosirAmi iti / tathA aiyaM nindAmi - ityaadi| so'yaM, kadApi sAvadyavRttim - sapApAnuSThAnavarttitAm, na tu naiva, zraddadhIta - abhilASagocarIkuryAt / tatazca sajjAyajhANovagato jitappA, saMsAravAsaM bahudhA vidittaa| sAvajjavuttIkaraNe'ThitappA, NiravajjavittI u samAharejjA / / 17-8 / / svAdhyAyaH-vAcanApRcchanAdiH, dhyAnam-dharmazuklAtmakam, ta upagataH-tadupayuktatayA bddhsthitiH| jitAtmA - indriyAdivijetA, Atmajaya eva tatsarvavazIkArabhAvAt, tathA cArSam - paMciMdiyANi kohaM mANaM mAyaM taheva lobhaM c| dujjayaM ceva apANaM savvamappe jie jiyaM - iti / ata evAgamaH - jo egaM nAme se bahuM 190 -ArSopaniSad-50 nAme - iti / anvAhuH pare'pi - ekaM ca jeyyamattAnaM, attAnaM damayanti paNDitA iti / yuktametat, nizcayena tasyaiva zaraNAdibhUtatvAt yadAha - appA jiyappA saraNaM gai ya - iti / sa saMsAravAsam - caturazItiyonilakSabhISaNabhavAvarttavarttitAm, bahudhA - kAyasthityAkarSadravyAdipudgalaparAvartAdiprabhUtaprakArairviditvA- zrutAdicakSuSopalabhya, ata eva tabhItaH san taddhetau sAvadyavRttikaraNe'sthitAtmA - avyApRtamanaHprabhRtiyogaH, niravadyA - prANidrohAdipApavirahitA, vRttiH-prANadhAraNakriyA yasya saH niravadyavRttiH, tu sAvadyavRttibhinnapakSadyotakaH, samAharet - saMyamayogAn nirvaahyet| yadvA supAM supo bhavantIti dvitIyArthe prathamA, tataH niravadyavRttiM tu - niravadyAmeva vRttim, samAharet - dhaaryedityrthH| yataH parakIyasavvasAvajjaM jogaM iha ajja duccariyaM NAyare aparisesaM, hiravajje Thitassa No kappati puNaravi sAvajjaM sevitte||17-9|| parakIyam - prANidrohAdyAtmakatayA kathaJcit parasambandhi, sarvasAvadyayogam, iha-niravadyavRttau vartamAnaH, adyaH-sAmpratam, pratipannaguNamanusmaran, aparizeSam - kRtsnam, duzcaritamduSTamanovAkkAyavRttam, naacret| atraiva hetumAha- niravadye 1. aacaaraangge||1-3-4 / / 126 / / 2. dhammapade / / 8-4 / / 3. majjhimanikAye / / 236-4 / / 4. gautmkulke| 5. k-g-gh-c-jh-t-n-p-nnirvjjvitti| kh-j-thnnirvjjvttii| 6. kha-ja-tha- ajjhmgrN| pa-ka- adyamadyaM / ga- ajjhN| n-ajjh| caja-ta-gha- iha ajj| 1. AvazyakaniyuktI / / 1265 / / 2. saamaayiksuutre| 3. pAkSikasUtre / / 4. saddhA nio'bhilAso - caityavandanamahAbhASye / / 417 / / 5. uttarAdhyayane / / 9-36 / / Ashopnisad 2.p65 2nd Proof
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 191 - sevitum, sthitasya - pratipannaniSpApavRtteH, na kalpate-naiva yujyate, punarapi sAvadyaM agnipravezAdapyadhikadAruNatvAtpratipannabhaGgasya, uktaM ca - varamagimmi paveso, varaM visuddheNa kammuNA maraNaM / mA gahIyavayabhaMgo, mA jIyaM khaliyasIlassa - iti / pramANaM cAtra pAramarSam - ubbaMdhiUNa mariyavvaM, no carittaM virAhae iti / itazca pratipannamanupAlanIyam, mahAphalatvAdityAha evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi / / prAgvat / iti saptadazamavidunAmAdhyayana evamityAdi ArSopaniSad / / / athASTAdazamAdhyAyaH / / anantarAdhyayane niravadyavRttirupadiSTA, atrApi sAvadyetaraphalajJApanena saivopadizyate ayate khalu bho jIve vajjaM samAdiyati / se kahametaM ? pANAtivAeNaM jAva pariggaheNaM arati jAva micchAdaMsaNasalleNaM vajjaM samAittA hatthaccheyaNAI pAyaccheyaNAI jAva aNupariyadvaMti NavamuddesagameNaM / je khalu bho ! jIve No vajjaM samAdiyati, se kahametaM ?, varisakaNheNa arahatA isiNA buitaM pANAivAtaveramaNeNaM jAva micchAdaMsaNasallavera1. mahAnizIthe / / 6-8 / / etadapi aSTaguNatapaHprabhRtiprAktanavidhinAnu-pazAntaviSayodayasya vijJeyam, na tu yathAkathaJcit / - - - Ashopnisad_2.p65 2nd Proof 192 ArSopaniSad - vajjaM maNeNaM, soiMdiyatA (tR) NiggaheNaM No samajjiNittA hatyaccheyaNAI pAyaccheyaNAI jAva domaNassAiM vItivatittA sivamacala jAva ciTThati / / 18-1 / / ayataH - yamaniyamavarjitaH, khalu bho ! jIvo'vadyam - pApam, samAdAti- upAdatte, pApakarmaNyapravRtto'pyaviratipratyayikaM karma banAtItyarthaH / sa kathametat ? iti prazne pApAdAnaprakriyAM tatphalaM ca pratipAdayati jIvAH prANAtipAtena yAvat parigraheNa, arati0 yAvan mithyAdarzanazalyenA'vadyaM samAdAya hastachedanAni pAdachedanAni yAvadanuparivartante iti navamoddezakagamena netavyam / yaH khalu bho ! jIvo no'vadyaM samAdAti, sa kathametat ? - kathaM pApAdAnaM niruNaddhi ? etadvarSa kRSNenArhatarSiNoditam prANAtipAtaviramaNena yAvanmithyAdarzanazalyaviramaNena, zrotrendriyanigraheNa yAvat sparzanendriyanigraheNa no'vadyaM samarjya hastachedanAni pAdachedanAni yAvad daurmanasyAni vyativrajya zivamacalaM yAvat tiSThanti / atraiva nidarzanAnyAha - - - sakuNI saMkuppaghAtaM ca, varattaM rajjugaM thaa| vAripattadharo cceva, vibhAgammi vihAvae / / 18-2 / / zakuniH zaGkupraghAtaM ca varatraM rajjUkaM tathA 1. 'tA' iti prAcInaparamparAgatasya paJcasaGkhyAnidarzakasya 'tU' ityakSarAkasya lipivikAraH sambhAvyate / tataH paJcendriyanigraheNetyabhidheyArthaH / 2. RSibhASite / / 92 / / 3. RSibhASite / / 9-3 / /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 193 vAripAtradharazcaiva vibhAge vibhAvayet / pratyekaM pRthag nidarzanAnyetAni saJjJAmAtreNAtidiSTAnIti jJAyate / tadvaktavyatA tu smprdaayvirhaannocyte| tadetadvibhAvanena saMveganirvedaprakarSaprAptyA samprAptatapaHsaMyamaparAkramasya yad bhavati tadAha evaM se siddhe buddhe virate vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi icvatthaM havvamAgacchati tti bemi / / evamityAdi prAgvat / ityaSTAdazamavarSakRSNanAmAdhyayana ArSopaniSad | / / athaikonaviMzatitamAdhyAyaH / / anantarAdhyayane sAvadyaparihAra upadiSTaH / atrApi prakArAntareNa tamevopadizati - savvamiNaM purA''riyamAsi AriyAyaNeNaM arahatA isiNA bujhataM / / 19 - 1 // sarvam - niHzeSam, idam - pratyakSatayA dRzyamAnaM jagat, purA - prAk- suSamasuSamAdyaratraye, ArAdyAtam - niHsRtam, paJcendriyavadhAdipApebhya ityAryam, pRSodarAdiH AsIt abhavat, tadAtanAnAM siMhAdizvApadAnAmapi prakRtibhadrakatvAt / yadvA sarvamidam vartamAnakAla upalabhyamAnaM vedazrutam, prAk avasarpiNyA AdimabhAge, ArAdyAtaM pazuhiMsAdipApebhya Aryam, A - abhavat / zrUyate ca zAstreSu AryavedapraNetA bharatacakrIti, yadAha - AryAn vedAn kRtavAMzca bharata eva tatsvAdhyAyanimittamiti tIrthakRtstutirUpAn zrAvakadharmapratipAda - Ashopnisad_2.p65 2nd Proof 194 * ArSopaniSad - N kAMzca / anAryastu pazcAt sulasA - yAjJavalkyAdibhiH kRtAH iti'| tadAhurvedAntino'pi - dhUrtaiH pravartitaM yajJe, naitadvedeSu kathyate - iti / - ka evamAhetyAha - AryAyanenArhatarSiNoditam / tadevaM sthite yat kartavyaM tadAha - vajjejjaNAriyaM bhAvaM, kammaM ceva aNAriyaM / aNAriyANi ya mittANi, AriyattamuvaTThie / / 19-2 / / - sapApam, bhAvam - paradrohAdiviSayaM manaHpariNAmam, cai - tathA, anAryaM karma - vAcikakAyikaceSTAlakSaNam, anAryANi ca mitrANi, varjayet - pariharet / atra sapApabhAvastandUlamatsanidarzanena mahAvirasAvasAna iti varjyaH / anAryavacanamapi kiM zUlyAmAropitA''sI - ityAdi sAvitrIsutasaMvAdavadatidAruNapariNAma iti tattyAgopadezaH, tathA ca pAramarSam - Na yAvi kiMci pharusaM vadejjA iti / duSTakAyaceSTApi kaTukaphalatayA''gama uditA, yathA ajayaM caramANo u, pANabhUyAI hiNsii| baMdhaI pAvayaM kammaM taM se hoi kaDuyaM phalam - iti / anAryamitrayogo'pi tadvipAkopadarzanena pratikruSTaH, tadAha - vajjejjA adhammamittajogaM / ciMtejjA abhiNavapAvie guNe, aNAibhavasaMgae ya aguNe, udaggasahakArittaM adhammamittANaM, ubhayalogagarahiyattaM asuhajogaparaMparaM ca - iti / - 1. Avazyakaniryuktau / / 366 / / vRttau 2. sUtrakRtAGge / / 1-14-9 / / 3. dazavaikAlike / / 4- 24 / / 4. paJcasUtre / / 2 / /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 RSibhASitAni 195 - nanvekatra viniveze'pi kAcaH kAco maNirmaNiritinItyAM yatra kutrApi yuJjAna Arya Arya evetyanAryavarjanopadezo nirarthakaH, uktaM ca - suciraMpi acchamANo, verulio kAyamaNIpaummIso / novei kAyabhAvaM, pAhaNNaguNeNa niyaeNaM e iti cet ? na, jIvasya bhAvukadravyatvena dRSTAntavaiSamyAt, tathA cArSam - bhAvugaabhAvugANi ya, loe duvihANi hoMti davvANi / verulio tattha maNI, abhAvaga annadavvehiM / / jIvo aNAinihaNo, tabbhAvaNabhAvio ya saMsAre / khiSpaM so bhAvijjai, melaNadosANubhAveNaM / / aMbassa ya niMbassa ya duhaM pi samAgayAI mUlAI saMsaggI viNaTTho, aMbo niMbattaNaM patto / / jaha nAma mahurasalilaM, sAyarasalilaM kameNa saMpattaM / pAvei loNabhAvaM, melaNadosANubhAveNaM / evaM khu sIlavaMto, asIlavaMtehiM mIlio saMto / pAvai guNaparihANaM, melaNadosANubhAveNaM / / khaNamavi na khamaM kAuM, aNAyayaNasevaNaM suvihiyaannN| haMdi samuddamaigayaM, udayaM lavaNattaNamuvei - iti / tasmAdAryatvamupatiSThet AryatvAnuviddhabhAvaikapratipattA bhavet, yadvA vakSyamANAnyAjJAnAdIni pratipadyeta / yataH - je jaNA'NArie NicvaM, kammaM kuvvaMta'NAriyA / aNAriehi ya mittehi, sIdaMti bhavasAgare / / 19-3 // yenAryA janA nityam - saGklezAnivartanenAnizam, anArye - hiMsAdiduSTaviSaye, karma- pApakRtyaM kurvanti / tenAryairmitraistatraiva - 1. triSaSTizalAkApuruSacarite / 2. Avazyakaniryuktau / / 1127 / / 3. Avazyakaniryukto / / 1128-1130, 1133-1135 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof 196 * ArSopaniSad - praNoditAH santaH, bhavasAgare - ajJAnavajramayatale vyasanazailaughadurgamArge tRSNAnilanibhRtapAtAlakalaze kaSAyavelAvRddhivitAne kAmaurvAgnijAjvalyamAne rogazokAdinakracakre saMsArAvArapAre, sIdanti - anantazArIramAnasaduHkhabhAjo bhavanti / cakAraH prmprhetusmuccye| anAryabhAvAdirbhavasAgare sIdanasya sAkSAddhetuH, pAramparyeNa taddheturiti anAryamitrasaMsargastvanAryabhAvAdyApAdanena hRdayam / tasmAt - saMdhijjA AriyaM maggaM, kammaM jaM vA vi AriyaM / AriyANi ya mittANi, AriyattamuvaTTie / / 19-4 / / AryaM mArgam - sarvapApanivRttimayaM zivasaJcaram, yat karma vA'pyAryam - prazastamanovAkkAyapravRttilakSaNam / araNIyAni kalyANakAmairabhigamyAni - AryANi tAni ca mitrANi kalyANamitrANi gurava iti yAvat, yathAha kallANamittANaM iti / sandhayet etadyogaM kuryAt / evaM cAryatvamupatiSThet - sarvAtmanA niravadyatAmaGgIkuryAt / gurUNaM - - nanu prazastayogatraya evAryamitrayogasamAvezAdvyaktaiva punaruktiriti cet ? na, tatritayabIjatayA pradhAnatvena pRthagnirdezasya nyAyAnapetatvena punaruktibhAve'pi doSavirahAt, taduktam - jADyaM dhiyo harati siJcati vAci satyaM, mAnonnataM dizati paapmpaakroti| cetaH prasAdayati dikSu tanoti kIrti, satsaGgatiH kathaya kinna karoti puMsAm / / dUrIkaroti kumatiM vimalIkaroti, 1. paJcasUtre / / 1 / / 2 nItizatake / / 22 / /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 nala-RSibhASitAnicetazcirantanamaghaM culukiikroti| bhUteSu kiJca karuNAM bahulIkaroti, saGgaH satAM kimu na maGgalamAtanoti - iti / tataH sAtatyasAdhyaphalamAha - je jaNA AriyA NiccaM, kammaM kuvvaMti aariyN| AriehiM ya mittehiM, muccaMtI bhvsaagraa||19-5|| ya AryA janA nityamAryaM karma kurvnti| ta ArmitraiH kRtasaMsargA bhavasAgarAn mucyante - apavargAvAptyA tannistIrNA bhvnti| AbaiMkakarmakAriNo'sadakaraNeniyamAnubhAvAd vRttisa GkSayakrameNa siddhiyogaat| atrApyAryamitrANAM muktiprayojakatAbhidhAnaM zravaNAdiparamparAbIjabhUtatvAtteSAm, yadAgamaH - savaNe nANe ya vinnANe paccakkhANe ya sNjme| aNaNhaye tave ceva vodANe akiriyA siddhi - iti / ata evoktamanyatra - AtmazuddhijananI gaGgeva satsaGgatiH - iti / vastutastu nimittamAtratA'nyeSAm, svaguNaireva saMsArasAgaranistArAdityAha AriyaM NANaM sAhU, AriyaM sAhu dNsnnN| AriyaM caraNaM sAhU, tamhA sevaha AriyaM / / 19-6 / / Arya jJAnam - samyagjJAnam, sAdhu - zobhanam, pIyUSAdyatizAyitvAt, tathoktam - pIyUSamasamudrotthaM, rsaaynmnaussdhm| ananyApekSamaizvaryaM, jJAnamAhurmanISiNaH - iti / evamArya darzanam - ArSopaniSadsamyagdarzanam, sAdhu, jaghanyato'pi vaimAnikatvapradatvAt, utkarSatazca muhUrtAntareva kevalajJAnAvahatvAt, muhUrtamAtrasparzasyApi bhvprittiikrnnaacc| yadAha - sammadiTThI jIvo, gacchai niyamA vimaannvaasiisu| jai na vigayasammatto, ahava na baddhAuo pugviM / / jaM sakkai taM kIrai, jaM ca na sakkai tayammi sddhnnaa| saddahamANo jIvo, vaccai ayarAmaraM tthaannN|| aMtomuhuttamittaM pi, phAsiaMhujja jehiM smmttN| tesiM avaDDapuggala-pariaTTo ceva saMsAro - iti / ato'sya sAdhutoktirdiGmAtrameva prmaarthto'nirvcniiyaanubhaavvttvaat| uktaM ca - na bhinnaM nAbhinnaM hyubhayamapi no nApyanubhayaM, na vA zAbdanyAyAd, bhavati bhjnaabhaajnmpi| guNAsInaM lInaM niravadhividhivyaJjanapade, yadetatsamyaktvaM tadanukurute paankrsm|| na kenApyAkhyAtaM na ca paricitaM nApyanumitaM na cArthAdApannaM kvacidupamitaM nApi vibudhaiH| vizuddhaM samyaktvaM na ca hRdi na nAliGgitamapi sphuratyantarjyotirnirupadhisamAdhau samuditam - iti / ___ tathA''yaM caraNam - samyakcAritram, sAdhu, kRtsnakarmakSayAvahatvAt, cayarittakaraM cArittaM hoi AhiyaM - iti / tadavadAmo'nyatra-cAritrariktAghacayasya zasya - samarpaNasyApratimasya vizve - iti / tasmAdAryam - samyagjJAnAdyeva, sevata - sarvasAmarthyeNArAdhayata, mahAphalatvAt, etadevAha - 1. bhAminIvilAse / / 1-119 / / 2. yogabindau / / 415 / / 3. vyAkhyAprajJaptI / / 25 / / 4. suvRttatilake / / 168 / / 5. jJAnasAre / / 5-8 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof 1.2. puSpamAlAyAm / / 102,104 / / 3. dharmasaGgrahe / / adhi.2 / / uddharaNam / 4. uttarAdhyayane / / 28-33 / / 5. bhuvanabhAnavIye / / 1-15 / /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 nara-RSibhASitAni evaM se siddhe buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi|| evamityAdi praagvt| ityekonaviMzatitama AryAyanAdhyayana aarssopnissd| // atha viNshtitmaadhyaayH||| anantarAdhyayane'nAryamitravarjanamuktam, tacca tatsvarUpAnabhijJAnAM duHzakyamiti teSAmeva keSAJcitsvarUpamatrAvedayati - paMca ukkalA pannattA, taM jahA - daMDukkale 1 rajjukale 2 teNukkale 3 desukkale 4 sabukkale 5 / 20-1 / / paJca utkaTAH - mithyAtvamohamadirApAnena mattAH, prajJaptAH, tIrthakarAdibhiriti gmyte| tadyathA - daNDotkaTaH, rajjUtkaTaH stenotkaTaH, dezotkaTaH, sarvotkaTa iti| tatrAdyaM vivecayati - se kiM taM daMDukkale ? daMDukkale nAmaM je NaM daMDadiTuMteNaM Adillamajjha'vasANANaM paNNavaNAe samudayamettAbhidhANAI 'Nasthi sarIrAto paraM jIvo' tti bhavagativoccheyaM vadati, se taM daMDukkale 1 / / 20-2 / / atha kiM taddaNDotkaTaH ? iti praznaH, atrottaraHdaNDotkaTo nAma yaH, NaM - vAkyAlaGkAre, daNDaH - lakuTaH, 1. matte zauNDotkaTakSIvAH / / abhidhAnacintAmaNI - 436 / / 2. uddiSTanirdezarUpatvena vizeSyaliGgAnApattestrAnyatra ca napuMsakaliGgamaduSTamityavadheyam / liGgavyatyayo vA'vagantavyaH, yathA'bhihitaM zrImalayagiricaraNaH - atha kiM tadAcAra iti ? athavA ko'yamAcAra? - iti nandIsUtre / / 46 / / vRttii| - ArSopaniSadtasya dRSTAntena tamudAharaNatayA''lambya, AdimadhyAvasAnAnAM prajJApanayA - yathA hi daNDa AdibhAgo madhyabhAgaH paryantabhAgazca bhavati, etadbhAgatrayAtparaM nAsti daNDasadbhAvaH, evaM jIvasyApyAdi - bAlyAvasthA, madhyam - yuvAvasthA, avasAnam - jarAvastheti bhAgatrayamAtravyavasthitatA vrtte| alpAyuSastu tadAyura-nusAreNaiva bhAgatrayavyavasthitiriti na tenaanuppttiH| tadetadavasthAtrayAt prAk pazcAdvA nAstyeva jIva ityupnyH| etadAlambanena ca samudayamAtrAbhidhAnAni bhUtasamudayamAtra AtmA iti pratipAdanAni kurute, yathA - piba khAda ca jAtazobhane, yadatItaM varagAtri tanna te| na hi bhIru gataM nivartate, samudayamAtramidaM kalevaram - iti / samudaya iti pRthivyAdibhUtasamUhaH, yaduktamatra catvAri bhUtAni bhuumivaarynlaanilaaH| caturthyaH khalu bhUtebhyazcaitanyamupajAyate - iti / evaM ca nAsti zarIrAt param - pRthak, jIvaH - anvayyAtmadravyam, iti uktaprakAreNa bhavagativyucchedaM vadati - paralokino'bhAvAt paralokAbhAva iti pratipAdayati, so'yaM dnnddotkttH| dvitIyamAha - se kiM taM rajjukkale ? rajjukkale NAmaM je NaM rajjudiTuMteNaM samudayamettapaNNavaNAe paMcamahabbhUtakhaMdhamettAbhidhANAI saMsArasaMsativocchedaM vadati, se taM rajjukkale 2 / 20-3 // atha kiM tad rajjUtkaTaH ? ityatrottaraH - rajjUtkaTo nAma 1. paDadarzanasamuccaye / / 82 / / 2. sarvadarzanasaGgrahe / pR.7|| 3. kha-ja-tha-na- bhagavati / 4. bRhaspatisUtre / Ashopnisad 2.p65 2nd Proof
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni yo rajjUdRSTAntena samudayamAtraprajJApanayA paJcamahAbhUtaskandhamAtrAbhidhAnAni kurvan saMsArasaMsRtiH -bhavAd bhavAntare saMsaraNam, tasyA vyucchedaM vadati, yathA hi tantusamudayavyatiriktA rajjUrnaiva vidyate tathA bhUtasamudayabhinna AtmA'pIti bhAvaH / zeSaM prAgvat / navaraM paJcamabhUtamAkAzam / uktaM ca saMti paMcamahabbhUyA, ihmegesimaahiyaa| puDhavI Au teU vA, vAu aagaaspNcmaa| ee paMcamahabbhUyA, tebbho egotti AhiyA / aha tesiM viNAseNaM, viNAso hoi dehiNo - iti / / so'yaM rajjUtkaTaH / tRtIyamAha se kiM taM teNukkale ? teNukkale NAmaM je NaM aNNasatyadiTTaMtagAhehiM sapakkhubbhAvaNANirae "mama teta " miti parakaraNacchedaM vadati, se taM teNukkale - - 201 3 / / 20-4 / / atha kiM tat stenotkaTaH ? stenotkaTo nAma yo'nyazAstradRSTAntagrAhaiH svapakSodbhAvanAnirataH, ayamAzayaH, stena iti cauraH, tattvaM ' ca na parasvAdAnamAtram, dAnadharmavyavacchedaprasaGgAt, kintvadattAdAnam / tadAha- adattAdAnaM steyam iti / evamatrApi stena iti yaH parapakSasiddhAnteSvabhihitAnAM dRSTAntAnAM tadanabhimatArthodbhAvanena tathAgrahaNaM kurute tadananumatAdAnaM kurute, yathA svapakSasya puSTirupajAyate / atra nidarzanam, yathA kazcijjainasiddhAntAt - sthitaH zItAMzuvajjIvaH, prakRtyA bhAvazuddhayA / candrikAvacca vijJAnaM, 1. sUtrakRtAGge / / 1-1-1 / / 78 / / 2. cauratvam / 3. tattvArthasUtre / / 7-10 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - tadAvaraNamabhravaditi' dRSTAntamupAdAya guNaguNibhedaikAntaM svapakSAbhISTaM sAdhayati, yathA candracandrikayorekAntabheda evaM jIvatajjJAnayorapIti / na ca dRSTAnta eva vipratipattiH, candracandrikayorabhedAditi vAcyam, candrikAyAH pudgalarUpatayA pRthagdravyatvasiddheH / tadAha - saMbaMdhayAraujjo apabhAchAyAtavehi ya / vaNNagaMdharasA phAsA, puggalANaM tu lakkhaNaM - iti / tasmAdyathaitayorbhedastathA jIvatajjJAnayorapIti / 202 na cAlocayati tAtparyam, yacchAkhAcandranyAyena pratipAdyAnurodhAnnidarzanamAtrametat / vastutastu tadbhedabhAve'pi jIvatajjJAnayorabheda eva kathaJcinmantavyaH, atastannidarzakenaivoktamanyatra - yacca candraprabhAdyatra, jJAtaM tajjJAtamAtrakam / prabhA pudgalarUpA yattaddharmo nopapadyate - iti / ekAntabhedAbhyupagame tu jIvasyAjIvatvaprasaGgaH, jJAnazUnyatvAvizeSAditi sUkSmamIkSaNIyam, samavAyasya nirastatvAdanyatra / evaM prajJApyamAno'pyasau vadati mama tvetadeva madabhimatArthaviziSTameva dRSTAntamastu, iti pareNa svAbhimatasiddhaye prayuktaM karaNam - sAdhanaM heturiti yAvat parakaraNam, tasya chedaM vadati, asadarthodbhAvanena tatkhaNDanaM tanute, tad hetvaabhaasytiityrthH| so'yaM stenotkaTaH / turyamAha - se kiM taM desukkale ? desukkale NAmaM je NaM " asthi nesa' iti siddhe jIvassa akattAdiehiM gAhehiM 1. yogadRSTisamuccaye / / 183 / / 2. navatattve / 199 / / uttarAdhyayane / / 28-12 / / 3. aSTakaprakaraNe / / 30-6 / / 4. dRzyatAM syAdvAdamaJjaryAm / / saptamavRttavRttiH / / 5. ka-kha-ja-tha- parakaraNacchedaM / jha-ga- parakaruNacchedaM /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 nala-RSibhASitAni - 203 desucchedaM vadati, se taM desukkale 4 / / 20-5 / / atha kiM tat dezotkaTaH ? ityatrAha- dezotkaTo nAma yo'sti nveSa AtmA iti siddhe sati jIvasyAkartRtvAdikaiAhaiH - jIvo'kartA - ityAdilakSaNaiH kadAgrahaiH, dezocchedaM vadati - kartRtvAdyamukadharmamapalapati, prAcyaistvAtmadravyamevApalapitamanena tu taddeza eveti dezocchedavAdyayam, so'yaM deshotkttH| yathoktam - anyastvakartA viguNastu bhoktA - iti / tathA - tasmAdviparyAsAtsiddhaM sAkSitvamasya purusssy| kaivalyaM mAdhyasthyaM draSTutvamakartRbhAvazca - iti / etadabhyupagame kRtanAzAdibahudoSAnuSaGgaH, anubhavasiddhasya kRticaitanyasAmAnAdhikaraNyasyApalApazceti bhaavniiym| AdinA jIvasya srvgttvaikaantnityaanitytvopcaarbhoktRtvbhudehsaadhaarnntvaadidhrmaa''grhpryuktdeshocchedvaadgrhH| eSAmapi yathAgamaM nirAsaH krtvyH| yathA - yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra, kumbhaadivnnissprtipkssmett| tathApi dehAbahirAtmatattva - matattvavAdopahatAH paThanti / / AtmanyekAntanitye syAnna bhogaH sukhduHkhyoH| ekAntAnityarUpe'pi na bhogaH sukhaduHkhayoH - ityaadi| paJcamamAha - se kiM taM sabukkale ? sabukkale NAmaM je NaM savvato savvasaMbhavAbhAvA No taccaM, 'savvato - ArSopaniSadsavvahA savvakAlaM ca Nasthi' tti savvacchedaM vadati, se taM sabukkale 5 / / 20-6 / / atha kiM tat sarvotkaTaH ? sarvotkaTo nAma yaH sarvataH sarvasambhavAbhAvAnno tathyam vAstavika kinycijjgtysti| tasmAt sarvataH sarvathA sarvakAlaM ca nAstIti sarvacchedaM vdti| ayamasyAzayaH - bhAvAnAmutpAdasyaivAbhAvAt srvshuunytaa| utpAdo hi paraiH kalpyamAnaH svato vA parikalpyeta, parato vA, ubhayato vA, anubhayato vA ? sarvataH sarvathA'pyutpAda eva noppdyte| yatkimapi bhAvajAtamasti tena sarveNApi kAryeNa vA bhavitavyam, kAraNena vaa| tatra kArya kAraNena kriyata iti kAraNAyatta eva tasya kAryatvavyapadezaH, na tu kAryasya kAryatvaM svataH siddhaM kimpysti| evaM kAraNamapi kAryaM karotIti kAryAyatta eva tasya kaarnntvvypdeshH| na tu tasya kAraNatvaM svataH siddhaM kimapyasti, taduktam - paTaH kAraNataH siddhaH,siddhaM kaarnnmnytH| siddhiryasya svato nAsti, tadanyajjanayet katham ? - iti / tathA - yo na vidyate svabhAvataH kvacit sa na jAtu parahetumeSyati - iti / tadevaM kAryAdibhAvaH svato na sidhyati, yacca svato'siddhamasya parato'pyasiddhiH, yathA khrvissaannsy| nApyubhayataH, vyastAdubhayatastatsiddherabhAvAt tatsamudAye'pi tadayogAt, sikatAsu tailavat, itaretarAzrayadoSazceti bhaavniiym| nApyanubhayataH, svaparobhayavyatirekeNAnyasya vastuno'sattvena nirhetuktvprsnggaat| ataH - na 1. zUnyatAsaptatau / / 15 / / 2. AryaratnAkarasUtre / 1. SaDdarzanasamuccaye / / 41 / / 2. triguNaviparyAsAdityarthaH / 3. sAGkhyakArikAyAm / / 19 / / 4. anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAm / / 9 / / 5. vItarAgastotre / / 8-2 / / / Ashopnisad 2.p65 2nd Proof
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ nara-RSibhASitAni 205 svato nApi parato, na dvAbhyAM naapyhetutH| utpannA jAtu vidyante, bhAvAH kvacana kecn|| nanvasadetadvikalpajAlam, svata evotpAdasyeSTatvAditi cet ? na, vaiyarthyAt, tadavadAma - tasmAddhi tasya bhavane na guNo'sti kazcij-jAtasya janma punareva ca naiva yuktam- iti / ata eva parato'pyutpAdAsambhava ityuktameva, kiJca paratvaM tu svabhinnAzeSapadArthasArthasAdhAraNamiti tatsarveSAM janakatvaprasaGga evaM syAt, tathAhi - anyat pratItya yadi nAma paro'bhaviSyajjAyeta tarhi bahulaH shikhino'ndhkaarH| sarvasya janma ca bhavet khalu sarvatazca tulyaM paratvamakhile'janake'pi yasmAt - iti| etadanabhyupagamecAvigAnamataH sUktam - savvato savvasaMbhavAbhAvA No taccaM iti / pramANaM cAtrAsmAkamAgamaH - sa cAyaM bIjahetuko'Gkura utpadyamAno na svayaMkRto na parakRto nobhayakRto nApyahetusamutpanno nezvarakAlANuprakRtisvabhAvasambhUtaH - iti / evaM cAnutpAda eva paramArtha iti| itthaM sarvazUnyatAM sAdhayati sarvocchedavAdI, so'yaM sarvotkaTaH / athaivaM prastutasUtra-tRtIyAGgavRttyoranyatarasya vaitathyaprasaGgaH, 1. madhyamakazAstre / / pR.6 / / 2. madhyamakAvatAre / / 6-8 / / 3. RSibhASite / / 206 / / 4. zAlistambasUtre / 5. bnchedikaasuutre| 6. zUnyavAdavistarArtha dRzyatAm - dvAdazAranayacakre dvAdazo'raH, vizeSAvazyakabhASye / / 1692-1996 / / , zAstravArtAsamuccaye / / 6/54-63 / / , zUnyatAsaptatiH, madhyamakazAstram, mAdhyamikakArikA, vigrahavyAvartinI, tattvopaplabasiMhaH - ityaadi| atrottarapakSastu mUle'bhAvAt, granthagauravabhayAccopekSitaH, syAdvAdamaJjarI (17) - prbhRtigrndhebhyo'vseyH| saGkSiptarucibhistu matkRtaM nyAyavizAradabArtikamavalokyam / / pR.189-192 / / - ArSopaniSad - tasyAmanyathAvyAkhyAtatvAdutkaTapaJcakasya, tathAhi - 'ukkala' tti utkaTA utkalA vA, tatra daNDaH - AjJA, aparAdhe daNDanaM vA, sainyaM vA, sa utkaTaH - prakRSTo yasya tena vA utkaTo yaH sa daNDotkaTaH, daNDena votkalati - vRddhiM yAti yaH sa daNDotkalaH, ityevaM sarvatra, navaraM rAjyam - prabhutA, stenAH - caurAH, dezaH - maNDalam, sarvam - etatsamudaya iti / ataH prakaTa eva prastutasUtreNa tadvirodha iti| __maivam, tasyArthAntaratvena samyaktvAt, na hi mArgo mArgAntarasya dUSako bhvtiiti| vastutastu pratisUtramanantArthasadbhAvAnna ko'pi virodhAvakAzaH, yadAha- savvaNaINaM jA hujja vAluyA savvaudahiNaM jaM udyN| itto ya aNaMtaguNo attho ikkassa suttassa - iti / atha dehAtmavAdyeva punarapi svamataM samarthayatiur3e pAyatalA ahe kesaggamasthakA esa AtApajjave kasiNe tayapariyaMte jIve, esa jIve jIvati, etaM taM jIvitaM bhvti| se jahA NAmate daDDesu bIesu Na puNo aMkuruppattI bhavati, evAmeva daDhe sarIre Na puNo sarIruppattI bhvti| tamhA iNameva jIvitaM, Nasthi paraloe, Nasthi sukaDadukkaDANaM kammANaM phalavittivisese, No paccAyaMti jIvA, No phusaMti puNNa-pAvA, aphale kllaann-paave||20-7|| Urdhvam - UrdhvabhAge, pAdatalau - caraNatalau, adhaH - Ashopnisad 2.p65 2nd Proof 1. sthaanaangge||456|| vRttii| 2. sambodhaprakaraNe / / 10-51 / /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 207 kRtsnaH adhobhAge, kezAgramastakAH vAlAgrANi mastakaM ca / eSa AtmaparyAyaH, dehAtmavAde'yameva jIvasya sarvAdyavasthAvizeSaH, garbhAvasthAyAM UrdhvapAdAdhomastakasaMsthAnena saMsthitatvAjjIvasya / nanu - sattAhaM kalalaM hoi, sattAhaM hoi abbuyaM / abbuyA jAyae pesI, pesIo vighaNaM bhave' ityukterdehAtmavAde'pi pUrvatanaparyAyA ghaTata eveti cet ? na taddezamAtratvAdityAha buddhikarmendriyAsthizirAdisahitatayA''dyaH sampUrNaH paryAyo'yameveti / tvakparyantaH - carmAvasAno jIvaH, tataH etenAsya sarvagatatA'pAstA / eSa jIvo jIvati, na tadarvAk kadApi prANadhAraNamabhUditi bhAvaH / kimuktaM bhavati - etadeva tat - jIvasambandhi jIvitaM bhavati, nAnekadhopakalpite paraloke kasyacijjIvanamastItyAzayaH / parastAttadabhAvAt, - - syAdetat, garbhAvasthAyAH prAg jIvanAsambhave'pi maraNAnantaramavazyaM tatsambhavaH, zubhAzubhakRtyAnAM vandhyatvavirahAt, ato'vazyametadanurodhena paraloko'kAmenApyabhyupeya iti cet ? so'yaM devAnAMpriya AmreDitamapi nAvabudhyata iti dRSTAntena sphuTIkriyate sa yathA nAmakaH, bIjeSu dagdheSu satsu na - naiva, punastatsakAzAt, aGkurotpattirbhavati, aGkurajananasAmarthyasyAtyantikatayocchinnatvAt / evameva dagdhe zarIre na punaH zarIrotpattirbhavati / tadavadAma - bhasmIbhUtasya dehasya, punarAgamanaM kutaH ? - iti / 1. tandUlavaicArike / |su. 2 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - tasmAdidameva jIvitam, na zaThopakalpitAtItAnAgatabhavasantatiriti bhAvaH, etadevAha - nAsti paralokaH, paralokina evAbhAvAt / nAsti sukRtaduSkRtAnAm - zubhAzubhAnAm, karmaNAm - manovAkkAyayogAnAM phalavRttivizeSa: dAnena svargaH, hiMsayA narakaH - ityAdiparikalpitapariNAmasya paramArthasadbhAvaH / yataH no - naiva, pratyAyAnti - punarbhava udbhavanti jIvAH, dehavinAzena vinaSTatvAt, tad brUmaH natthi puNe va pAve vA, natthi loe ito'vre| sarIrassa viNAseNaM, viNAso hoi dehiNo iti / ataH pratijAnImaH - taM jIvo taM sarIraM, no anno jIvo annaM sarIraM - iti / ato no spRzanti puNyapApe bhavatparikalpitaprakriyayA zubhAzubhakarmabandha eva na bhavati, yataH aphale kalyANapApake dAnahiMsAdizubhAzubhakRtye niSphale, prlokaabhaavaadevaa'bhimtsvrgaadiphlaabhaavaat| tdetddehaatmvaadivktvym| 208 - - atra pratividhIyate - yattAvadbhUtasamudayamAtrokterAtmanirAkaraNamuktam, tattattvAntarAbhAve siddhe siddhyet, itthameva samudayamAtramidaM kalevaram - ityasya siddhiyogAt / tadabhAvazvAsiddhaH, sukhaduHkhecchAdveSaprayatnasaMskArAdestattvAntaratvenAvasthitatvAt / pRthivyAdibhireva tadabhivyakterna tattvAntaramiti cet ? na, ghaTapradIpAnAM vyaGgyavyaJjakabhAve'pi tattvAntaratvAnapAyAt, pratyakSAdipramANaprasiddhasyAtmanazca tattvAntaratvamanivAryam / 9. sUtrakRtAGge / 19-9-9 / / 12 / / 2 aupapAtike / / 169 / /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ laRSibhASitAni -209 tathAhi - ahamiti pratyayaH sarvajIvAnAM prtyksssiddhH| 'na cAyamavastukaH sandigdhavastuko vA, ashaabdtvaadprtikssepaacc| na ca laiGgikaH, ananusaMhitaliGgasyApi svprtyyaat| na ca smRtiriyam, ananubhUte tdnupptteH| itazcAtmasiddhiH, sukhaadisNvednaat| bhavati hi "sukhyaham" - "duHkhyaham' ityAdipratItiH srvessaam| na cedaM pratyakSaM na yathoditAtmatattvagrAhakam, antarmukhAkAratayA parisphuraNAt, nApyasyetthaM parisphurataH zarIrAdigocarAntaraparikalpanaM nyAyyam, nIrAdipratibhAsino'pyavabhAsasya vizvambharAgocaratvApatteH, aruupaadyaatmktttvpricchedktvaacc| na ca sthUlo'hamityAdyahaMpratyayena dehAlambanena vyabhicAraH, tasyAtyantopakArake bhRtye'hamevAyamiti svAmipratyayavadatyantopakArake zarIra upacArato jAyamAnasyA'rUpAdyAtmakatattvaparicchedakatvAsiddheH, bahiHkAraNanirapekSatve styhngkaaraaspdtvaacc| anyathA tu netrAdibhirahampratyayaprasaGgaH, na cedaM dRSTamiSTaM vaa| uktaM ca - na cAhampratyayAdInAM zarIrasyaiva dhrmtaa| netrAdigrAhyatApatterniyataM gauravAdivat - iti / itthaM cAtmadravyasiddhau prlokpunnypaapaadisiddhirpyvgntvyaa| paralokasiddhAvayaM tarka:- tatraiva vAsare jAtaH, pUrvakeNAtmanA vinaa| azikSitaH kathaM bAlo, mukhamarpayati stane ? iti / tasmAdatrAnAhatamAmuSkikAnubhavahetutvam, na ca tadanubhava aihikazarIrasya, 210 aarssopnissdasmbhvaaditi| ___puNyapApavirahe samAne'pi rasAyanADupayoge yamalakayoH kasyacit kvApi prajJAmedhAdikamiti pratiniyamo na syAt, rasAyanADupayogasya sAdhAraNatvAt, tadAha - dRSTazca saadhviisutyorymyostulyjnmnoH| vizeSo vIryavijJAnavairAgyArogyasampadAm - iti / itazca puNyAdisiddhiH, saMvittivizeSAt, tadAha- raajrngkaadivaicitrympyaatmkRtkrmjm| sukhaduHkhAdisaMvittivizeSo nAnyathA bhavet - iti / na ca nirhetuko'sau, kAryatvAt, ghaTavat, yo'sau hetuH, sa eva karma, dRSTasya vyabhicAraparAstatvAt, taduktamasthi suhadukkhaheU kajjAo biiymNkurssev| so diTTho ceva maI vabhicArAo na taM juttaM / / jo tullasAhaNANaM phale viseso na so viNA heuN| kajjattaNao goyama ! ghaDo bva, heU ya so kammaM - iti / ata evAhuH pare'pi-karmajaM lokavaicitryam - iti / tadevaM sthite dehAtmavAdo'samyaktayA vyavasthitaH, tathA'pi mA bhUttatra pradveSAt samatAvighAta iti tadviSayo mRgyaH, tatrApi kathaJcinnihitasadvacanasya dRSTivAdamUlatvAt, yadAha- tatrApi ca na dveSaH kAryaH, viSayastu yatnato mRgyH| tasyApi na sadvacanaM sarvaM yat pravacanAdanyat - iti / ata Aha tamhA etaM sammaM ti bemi - uDU pAyatalA ahe Ashopnisad 2.p65 2nd Proof 1. nyAyamaJjam / / 5-471 / / 2. adhyAtmasAre / / 13-24 / / 3. vizeSAvazyakabhASye / / 1612-1613 / / 4. abhidharmakope / / 4-1 / / 5. poDazake / / 16-13 / / 1. Atmatattvaviveke / 2. adhyAtmasAre / / 13-17 / / 3. syAdvAdarahasyabRhadvRttau /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 nara-RSibhASitAni 211 kesaggamatthakA esa AyApa(jjave) ka(siNe) tayaparitaMte esa jIve, esa maDe, No etaMtaM (jIvitaM bhvti)| se jahANAmate daDDesu bIesu evAmeva daTTe sriire| tamhA puNNapAva'ggahaNA suha-dukkhasaMbhavAbhAvA sarIradAhe pAvakammAbhAvA sarIraM DahettA No puNo sarIruppattI bhvti||20-8|| tasmAt - vakSyamANApekSAsakAzAt, etat - dehAtmavAdyabhihitam, samyak - samIcInam, iti brviimi| UrdhvamityAdi praagvt| eSa AtmaparyAyaH - trikaalbhaavino'nvyyaatmdrvysyaihikbhvaavsthaavishessH| kRtsna: - sampUrNaH, pradezamAtrasyApi tataH pRthgbhaavaasmbhvaat| tvakparyanta eSa jIvaH, svadehaparimANa ityarthaH, nirguNAvasthAnAsambhavena tadvibhutvAyogAt, uktaM ca- yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra, kumbhAdivanniSpratipakSametat / tathApi dehAbahirAtmatattvamatattvavAdopahatAH paThanti - iti / etenAsyANumAtratApi nirastA, anyatra tdgunnaannubhvprsnggaat| eSa - zarIrAvasthAvizeSaH, mRtaH - parAsuH, niHsRtjiivtvaat| atredaM tvavadheyam - no - naiva, etadantam - zarIramRtiparyavasitam, jIvitam - prANadhAraNaM bhavati, ajIvat - jIvatijIviSyatIti jIvapadArthatvAt, na caivaM muktau zUnyatAprasaGgaH, zvAsocchvAsAdivirahAditi vAcyam, tatrApi jnyaanaadibhaavpraannairjiivnaabhyupgmaat| ___ kadA tarhi dravyaprANAtyantikaviyoga iti cet ? muktya1. anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAm / / 9 / / ArSopaniSad - vasthAyAmiti gRhaann| kathamiti cet ? zarIrasyaivAbhAvAditi nidarzayati-sa yathA nAmako dagdheSu bIjeSu tebhyo'Gkurotpattirna sambhavati, evameva dagdhe zarIre - kArmaNalakSaNe, naiva punaH shriirotpttirbhvti| taduktam - dagdhe bIje yathAtyantaM, prAdurbhavati naangkurH| karmabIje tathA dagdhe, nArohati bhavAGkuraH - iti / tasmAt - ekAntikAtyantikakarmabandhahetuvicchedAt, puNyapApayoragrahaNam, tasmAcca tajjanyayoH sukhaduHkhayoH sambhavaH - janma, tasyAbhAvaH, hetau vilIne na phalasya bhAva itiniityaa| tasmAccharIradAhe - zukladhyAnAnalena kArmaNazarIraploSe kRte sati, pApakarma - muktipratibandhakayatkiJcitkarma, tasyAbhAvAt, zarIram - kArmaNakAyam, dagdhvA - kSapakazreNi-samuddhAtazaileSIkaraNairbhasmasAtkRtya, na - naiva, punaH shriirotpttirbhvtiityuktaarthm| kArmaNazarIrakSayo'pi prAyastatkSayopazamakrameNa sambhavatItyAhaevaM se siddhe buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi|| evamityAdi praagvt| iti viMzatitama utkaTAdhyayana ArSopaniSad / // athaikaviMzatitamo'dhyAyaH / / anantarAdhyayane nAstikapaJcakopanyAsaH kRtH| tairnibhRte jagatyajJAnasAmrAjyamiti svacaritAnuvAdenaivA''ha Ashopnisad_2.p65 2nd Proof 1. tattvArthabhASyasambandhakArikAyAm / / 2-8 / /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 - nala-RSibhASitAni -213 "NAhaM purA kiMci jANAmi, savvalokaMsi" gAhAvatiputteNa taruNeNa arahatA isiNA buitaM // 21-1 // nAhaM prAk - sajjJAnAvAptervAk kiJcijjAnAmi, sarvaloke - niHzeSe paJcAstikAyAtmake bhuvane, iti gAthApatiputreNa trunnenaarhtrssinnoditm| uktahetvAdimAha aNNANamUlakaM khalu bho puvvaM na jANAmi na pAsAmi no'bhisamAvemi no'bhisaMbujjhAmi, nANamUlAkaM khalu bho! iyANiM jANAmi pAsAmi abhisamAvemi abhisNbujjhaami| aNNANamUlayaM khalu mama kAmehiM kiccaM karaNijjaM, NANamUlayaM khalu mama kAmehiM akiccaM akaraNijjaM, aNNANamUlayaM jIvA cAurataM saMsAra jAva pariyaTTayaMti, NANamUlayaM jIvA cAurataM jAva viiyiivyNti| tamhA aNNANaM parivajja NANamUlakaM savvadukkhANaM aMtaM krissaami| savvadukkhANaM aMtaM kiccA sivamacala jAva sAsataM abbhuvagate citttthissaami||21-2|| ajJAnam - mithyAtvAvRtavizeSabodhalakSaNAtmapariNAmaH, tan mUlam - kAraNaM yathA syAt tathA'jJAnamUlakam, khalu bho ahaM pUrvam- sajjJAnadarzanAvApterAk, na jAnAmi, vstuvishesssvruupm| na pazyAmi, ttsaamaanysvruupm| nAbhimukhyena samyagavaimi - avAyasyaivAbhAvena tadvaiziSTyAyogAt, naabhimukhyen| -ArSopaniSad -50 samyag budhyAmi, tata ev| tadetat prAktanakAlavaktavyatA, idAnIMtanImAha - jJAnamUlakamityAdi sugmm| ajJAnamUlakaM khalu mama kAmaiH - zabdAdiguNaiH, kRtyam - prayojanam, karaNIyam - upAyena sAdhanIyamabhavat, ajJAnAnubhAvena manaHsvAsthyasukhAnabhijJasya tadabhilASabhAvAt, uktaM ca - tAvat sukhecchA viSayAdibhoge, yAvanmanaHsvAsthyasukhaM na vetti| labdhe manaHsvAsthyasukhaikaleze, trailokyarAjye'pi na tasya vAJchA - iti / etadevAha - jJAnamUlakaM khalu mama kAmairakRtyam - aprayojanam, ata evAkaraNIyam - asaadhniiym| ajJAnamUlakaM jIvA nArakAdivibhAgena cAturantaM saMsAraM yAvat privrtnte| jJAnamUlakaM jIvAzcAturantaM yaavdvytivrjnti| tasmAdajJAnaM parivarNya - samyaktvapratipattyA tyaktvA, jJAnamUlakaM sarvaduHkhAnAmantaM kariSyAmi, tata eva kRtsnakarmakSayAt, uktaM ca - jJAnameva budhAH prAhuH karmaNAM tApanAttapaH - iti| nanvevam - jJAnenaiva hi saMsAravinAzo naiva karmaNA - ityabhyupagamena paramatapraveza iti cet? na, nANeNa viNA karaNaM na hoI - ityukterjJAnasyApi kriyAjananadvAreNa karmakSayahetutvAbhyupagamAt, na hi dvAreNa dvAriNo'nyathAsiddhiH sambhavatIti noktakSatirnApi kriyaaplaapH| vastutastu jJAnakriyAsamuccaya eva kRtsnakarmakSayaH, pratyeka-hetutoktistu tattannayAbhiprAyeNeti dhyeym| ata evoktam - 1. hRdayapradIpe / / 33 / / 2. dRzyatAM RSibhASite / / 3-1 / / 3. jJAnasAre / / 31-1 / / 4. rudrahRdayopaniSadi / / 35 / / 5. maraNavibhaktiprakIrNake / / 147 / / 2nd Proof
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni -215 nANeNa viNA karaNaM, karaNeNa viNA na tArayaM naannN| bhavasaMsArasamuI, nANI karaNaTThio tarai - iti / anyatrApi - yogahInaM kathaM jJAnaM, mokSadaM bhavati dhruvm| yogo'pi jJAnahInastu, na kSamo mokSakarmaNi - iti / evaM ca jJAnamUlakamityatrApi tatsamuccaya eva bodhyH| pazcAdvaktavyatAmAha - sarvaduHkhAnAmantaM kRtvA zivamacalaM yAvacchAzvatamabhyupagataH sthAsyAmIti praagvt| tatrAvasthAnasyopAyazcAjJAtAjJAnApAyAnAM duranuSTheya iti tAnevAha aNNANaM paramaM dukkhaM, aNNANA jAyate bhyN| aNNANamUlo saMsAro, vividho svvdehinnN||21-3|| ajJAnam - mithyAtvAvRtAtmapariNAmaH, paramam - utkRSTam, duHkham, srvduHkhaatishaayitvaat| uktaM ca - ajJAnasadRzaM duHkhaM nAsti kiJcijjagattraye - iti| ato'jJAnAdeva bhayam - aihikAdisaptavidhasAdhvasAtmakam, jaayte| sarvadehinAm- azeSazarIriNAm, ajJAnamUlo vividhaH - anantajanmAdisaGkulatayA'paryavasitaprakAra: saMsAra:-nArakAdiparyAyeSu saMsaraNam, mithyAtvakSaye'vazyaM tnnistrnnaat| sAdhvasatAmevAjJAnasya nidarzayati - migA bajhaMti pAsehiM, vihaMgA mttvaarnnaa| macchA galehiM sAsaMti, aNNANaM sumahabbhayaM / / 21-4 / / mRgAH - mugdhahariNAH, vihaGgAH - pakSiNaH, mattavAraNA: - madodrekamApannA hstinH| ete yathAsaGkhyaM zabda-rasa1. candravedhyake / / 73 / / 2. yogazikhopaniSadi / / 1-13 / / 3. adhyAtmagItAyAm / / 35 / / 216 - ArSopaniSadsparzamohitamatitayA hitAhitAnabhijJatvAt pAzaiH - bndhngrnthibhirbdhynte| tathA matsyA galaiH - baDizaiH zAsyante zikSyante, AmiSagRddhikRtAparAdhatayA daNDyanta iti yaavt| itthaM cAjJAnaM sutarAM mahad bhayam - sumahadbhayam, bhayAparijJAnasyaiva pratibandhakatayA tanmokSapratyUhatvAt, tadAha - bhayameva yadA na budhyate sa kathaM nAma bhayAdvimokSyate ? - iti / tataH - jammaM jarA ya maccU ya, soko maanno'vmaannnnaa| aNNANamUlaM jIvANaM, saMsArassa ya sNttii||21-5|| janma jarA ca mRtyuzca zoko mAno'pamAnanA, saMsArasya santatizca - caturazItilakSayoniSu saMsaraNaparamparA, etatsarvaM jIvAnAmajJAnamUlam, janmAdeH karmahetukatvAt, tasya cAjJAnanimittakatvAt, yadAha - aNNANamao jIvo kammANaM kArago hodi - iti / tasmAt - aNNANeNa ahaM puvvaM, dIhaM sNsaarsaagrN| jamma-joNibhayAvattaM, sarinto dukkhjaalkN||21-6|| pUrvam - sajjJAnAdhigamAt prAktanakAle, ahamajJAnena - mithyAtvamohAnubhAvena, dIrgham, anantairapi pudgalaparAvattairniSThAvirahAt, janma - niHzeSaduHkhasandohanibandhanotpattiH, yonayaH - samAsatazcaturazItilakSasaGkhyAkAnyutpattisthAnAni, dvayamevaitad bhayam - sarvabhayAtizAyitvAttadAvahatvAcca, tadevAvarttaH payasAM bhramo yatreti- janmayonibhayAvarttam, kamityAha - saMsArasAgaram, 1. siddhasenI dvAtriMzikA / / 4-9 / / 2. samayasAre / / 92 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ laRSibhASitAni - 217 saran - tatrAvirataM bhrAmyan, duHkhajAlakam - duHkhasamUhamavApa, uktaM ca - duHkhaM janma jarA duHkhaM, duHkhaM mRtyuH punaH punH| saMsAramaNDalaM duHkhaM, pacyante yatra jantavaH - iti / ajJAnavijRmbhitAnyeva nidarzayati - dIve pAto payaMgassa, kosiyArissa bNdhnnN| kiMpAkabhakkhaNaM ceva, aNNANassa nnidsnnN|| // 21-7 // pataGgasya - zalabhasya, dIpe pAtaH - svarasena tatra patanam, pariploSeNa maraNaM ca, yathoktam - knkcchedsngkaashshikhaalokvimohitH| rabhasena patan dIpe, zalabho labhate mRtim - iti / anyadAha - kozikAriNaH - kITavizeSasya bandhanamsvaracitatantujAla evAtmanaH sudRDhaM veSTanam, etadapi vipAkavirasamiti naaprsiddhm| caiva - tathA kimpAkam - ApAtamAtramadhuraM vissphlm| tasya bhakSaNam - nirnssttvivekprjnykRtaabhyvhrnnm| tadetatritayamajJAnasya nidarzanam, na hyajJAnamantareNaitAdRzyAtmaghAtinI pravRttiH sambhavati, tadAha - ajJAnaM khalu kaSTaM krodhAdibhyo'pi srvpaapebhyH| arthaM hitamahitaM vA na vetti yenAvRto lokaH - iti / nidarzanAntaramAha bitiyaM jaro dupANatthaM, diTTho annnnaannmohito| saMbhaggagAtalaTThI u, migArI NidhaNaM go||21-8|| 218 - ArSopaniSad - jaran - jarAjIrNazarIraH siMhaH duHpAnam - viSamazilAgrAhAdyapAyadoSairduSTaM kAsArAdijalapAnasthAnam, tatra sthitam - duHpAnastham, dvitIyam - svapratibimbalakSaNamaparaM siMham, dRSTaH antarbhAvitaktavatvarthatayA dRSTavAn, ajJAnam - na matpratibimbamAtrametat, api tvaparo matpratipakSaH siMha ityajJatA, tena mohitaH - snyjaatmohodrekH| ata eva svapratibimbenaiva saha kRtayuddhAbhiyogo viSamazilAsaGghaTTanena pratipakSaprayuktaprahAraM manvAno'dhikataramabhiyukto vArdhakyAbhibhUtavapuSTvena, sutarAM bhagnA-cUrNIbhUtA gAtrameva laSTiH - gAtrayaSTiH, kAryatvasAdharmyAt, yasya saH - sambhagnagAtrayaSTiH, mRgAriH - kaNThIravaH, nidhanam - mRtyum, gataH - praapnot| kiJca - migArI ya bhuyaMgo ya, aNNANeNa vimohitaa| gAhAdasaNivAteNaM, viNAsaM do vi te gtaa||21-9|| mRgArizca - kezarI, bhujaGgazca - sarpaH, dvAvapyetAvajJAnena vimohitau, grAhAH - makarAH, teSAmAsamantAdaMzaH - krakacakalpairdazanaiH praharaNam, teSAM nipAtaH, sahasA''tmani nipatanam, tena dvAvapi tau vinAzaM gtau| idamuktaM bhavati- siMho hi vanarAjatvenAtIva nirbhayaH sarveSAmapyadhRSyo'hamitigarvagarvitaH san - pAnIye tu makarA eva baliSThAH - iti vissmaar| evaM viSadharo'pyugraviSavattvena stabdhaH makaropekSAM viddhe| tatazca svaparabalAnabhijJau dvAvapi tau makarairvinAzaM praapitaaviti| 1. itihAsopaniSadi / / 3-2 / / 2. yogshaastre||4-31|| 3. kozeTo - iti gurjr|| 4. aacaaraangge|| 1-2-2 / / 70 / / vRttAvRddhatam / Ashopnisad 2.p65 2nd Proof
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ nala-RSibhASitAni -219 yadvA grAhaH - siMhakRtaM maraNAntaM sarpagrahaNam, daMzaH - sarpakRtaM siMhasamApanAvahaM dshnm| tAbhyAmubhAvapi sundopasundanyAyena vinAzaM gtaavityrthH| dRSTAntAntaramAha - suppiyaM taNayaM bhaddA, aNNANeNa vimohitaa| mAtA tasseva sogeNa, kuddhA taM ceva khaadti||21-10|| bhadrA mAtA'jJAnena vimohitA satI, supriyam - atIvAbhISTam, supriyasajhaM vA, tanayam - Atmajam, tasyaiva viyogajanitena zokena kruddhA satI tameva mArayitvA taccharIraM khaadti| etaduhAraNaM sukozalamAtRsahadevIjJAtasadRzaM sambhAvyate, tadeva vA naamaantrenn| kimataH prmjnyaanvijRmbhitmityupnyaashRdym| kiJca laukikyapi siddhirajJAnena na prApyate, kiM punarlokottaretyAha viNNAso osahINaM tu, saMjogANaM va joynnN| sAhaNaM vA vi vijjANaM, aNNANeNa Na sijjhatI / / // 21-11 // auSadhInAm - vicitrarasavIryavipAkAnAM vanaspatInAm, vinyAsaH - rogApahArAdiprayojanasAdhakatayA nikSepaH, tuH - lokottrsiddhibhinnpkssdyotkH| tathA rasavatyAdiniSpattaye samyak - siSAdhayiSitasAdhakA yathA syAttathA yujyante - mizrIkriyante, iti saMyogAH - lavaNAdayaH, teSAM yojanam - sAnvarthatAsampAdaka mishrnnm| vidyAnAM vA'pi sAdhanam - tatsiddhisamarthaprakriyA - puurvoktaa| tadetatritayamajJAnena - ucitamAtrAdyanavagamena, na - naiva sidhyati - iti lokasiddham, ajJasya tatpravRttasya prAyaH / 220 - ArSopaniSad -57 pratyapAyakAyaklezAdereva smbhvaat| ata evoktam - savvahA dAruNaM annANaM - iti| ato'jJAnaM parivarNya jJAna eva prayatitavyam, laukikasiddhInAmapi tata eva sambhavAdityAha - viNNAso osahINaM tu, saMjogANa va joynnN| sAhaNaM vA vi vijjANaM, NANajogeNa sijjhtii|| // 21-12 / / praagvt| navaraM jJAnayogena - vinyAsAdau smucitmaatraadyvgmaavaaptyaa| itthamevAsya lokottarasiddhirapItyupanayati - evaM se siddha buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM havvamAgacchati tti bemi|| evamityAdi praagvt| ityekaviMzatitamagAthApatiputrIya-madhyayana aarssopnissd| // atha dvaaviNshtitmaadhyaayH|| anantarAdhyayane'jJavaktavyatA'bhihitA, atra tu tadvipakSabhUtAM buddhavaktavyatAmabhidadhannAha - "parisADI kamme, aparisADiNo buddhA, tamhA khalu aparisADiNo buddhA Novalipati raeNaM pukkharapattaM va vAriNA" dagabhAle(? gaddabhe)Na arahatA isiNA buitaM / / 22-1 // parizATaH - vizaraNam, tadastyasyeti parizATi - avasAdanaprakRti, karma-jJAnAvaraNAdi, utkarSato'pyasaGkhyeyakAlena 1. samarAdityakathAyAm / / navamabhave / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni 221 jIvAt pRthagbhavanasvabhAvatvAt / yadvA kriyate - sampAdyate saJjAtaviSayatRSNairiti karma - sparzAdiviSayavisaraH, sa ca bhidura eva svabhAvataH, aparizATina: - jJAnagarbhavairAgye nizcala - prakRtayaH, buddhAH jJAnAnandAtmakasvabhAvabodhasampannAH / tasmAt khalvaparizATino buddhA nopalipyante rajasA karmaNA, viSayAnupabhogAt, upalepabIjarAgAdivirahAdvA, yathoktam - uvalevo hoi bhogesu, abhogI novalippaI / bhogI bhamai saMsAre, abhogI vippamuccaI / / ullo sukko ya do chUDhA, golayA maTTiyAmayA / do vi AvaDiyA kuDDe, jo ullo so'ttha laggaI / evaM laggaMti dummehA, je narA kAmalAlasA / virattA u na laggaMti, jahA se sukkagolae iti / atrArthe dRSTAntamAha- puSkarapatramiva kamaladalamiva, vAriNA - jalena, yathoktam - pukkharapattaM va mukkatoye iti / bhAvabrAhmaNatAmanuprApta iti tAtparyam, yathoktam - jahA pommaM jale jAyaM, novalippai vaarinnaa| evamalittaM kAmehiM, taM vayaM bUma mAhaNaM iti / - - - - - kimupajJamidamityAha - dagabhAle (gardabhe) naarhtrssinnoditmiti| pratyekabuddhenAnena buddhanidarzanaM lepoparataya upanyastam, lepasya parama-nimittaM ca lalanaiva, yadAgamaH - neyArisaM duttaramatthi loe, jahitthIo bAlamaNoharAo iti / ata eva tannAmApi vikArajananasamartham, tadAha nAmApi strIti saMhalAdi, vikarotyeva 1. uttarAdhyayane / / 25/39-41 / / 2. kalpasUtre / 3. uttarAdhyayane / / 25-27 / / 4. uttarAdhyayane / / 32-17 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof 222 * ArSopaniSad - maansm| kiM punardarzanaM tAsAM vilAsollAlitabhruvaH - iti / tadavadAmAnyatra yaccitramapi cAritracIracauram, tAsu kiM citram ? - iti / atastadviraktipratipattaye puruSamAhAtmyamAha - purisAdIyA dhammA purisappavarA purisajeTThA purisa - kappiyA purisapajjovitA purisasamaNNAgatA purisameva abhiuMjiyANaM ciTThati / se jahANAmate aratI siyA sarIraMsi jAtA sarIraMsi vaDDhiyA sarIrasamaNNAgatA sarIraM ceva abhiuMjiyANa ciTThati, evAmeva dhammA vi purisAdIyA jAva ciTThati / evaM gaMDe vammIke thUbhe rukkhe vaNasaMDe pukkhariNI, NavaraM puDhavIya jAtA bhANiyavvA, udagapukkhale udagaMtavvaM / se jahANAmate agaNikAe siyA araNIya jAte jAva araNaM ceva ahibhUya ciTThati, evameva dhammA vi purisAdIyA, taM ceva / / 22 - 2 / / dharmAH - dAnAdilakSaNAH, zrutacAritrarUpau vA, dezasarvaviratyAtmakau vA, kSAyikakSAyopazamikalakSaNau vA, puruSeNAdiH prArambhaH, yeSAM te puruSAdikAH, tIrthakarapravartitatvAt, AigarANaM - dhammadayANaM - ityukteH| anyatrApi purisAdIyA dhammA - iti / mAhAtmyakhyApanAya dharmAdikArakatoktistrailokyasAratvAddharmasya, uktaM ca dharmazcintAmaNiH zreSTho, dharmaH klyaannmuttmm| hita ekAntato dharmaH, dharma evAmRtaM param - ityAdi / - - 1. sattvopaniSadi / / 15 / / 2 zakrastave / 3. vRhatkalpe ||353 / / 4. dharmavindI ||41 / /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtA na-RSibhASitAni -223 tathA puruSa eva pravaraH - utkRSTo yeSu te puruSapravarAH, prm-purussdeshittvaat| na caivaM strItIrthasyApi sambhavAt strINAmapyutkRSTatA syAditi vAcyam, tasyAzcaryabhUtatvena kadAcideva sambhavAt, sAmAnyavicArasya ca prkRttvaat| tathA puruSa eva jyeSTho yeSu te puruSajyeSThAH, uktahetoH, anvAha ca - dhammo purisappabhavo, purisavaradesio purisjittttho| loe vi pahu puriso, kiM puNa loguttame dhamme - iti / tathA puruSeNaiva kalpitAH - adhikRtAH, puruSakalpitAH, etacca pravrajyAdAnAdiviSayamavagantavyam, tatra striyaamndhikaaraat| evaM puruSeNa - tIrthakareNa, pradyotitAH - prakAzitAH, purussprdyotitaaH| puruSasakAzAt sam - samyak, anu - kevalajJAnotpattyanantaram, AgatAH - samprAptAH, bhavyajanairadhigatA ityarthaH, etenaiSAM kevaliprajJaptatayA praamaannymuktm| ataH puruSamevAbhiyujya - tatsApekSatayA tisstthnti| sa yathA nAmA'ratiH - vyAdhyAdijanitA vyathA syAt, sA zarIre jAtA - utpannA, zarIra eva vRddhA, zarIra eva sutarAmanu - ajIrNAdyanantaramAgatA - prakopaM prAptA, zarIramevAbhiyujya tadAzritatayA tiSThati, tdeksmbndhiniitvaattsyaaH| evameva dharmA api puruSAdikA yaavttisstthnti| evaM gaNDaH, valmIkaH, stUpaH, vRkSaH, vanakhaNDaH, puSkariNI - ityeSAmapi pUrvavadAlApako bodhyH| tatra vizeSamAha- navaraM pRthavyAM jAtA 224 -ArthopaniSadbhaNitavyAH / tatrApavAdamAha- udakapuSkare - jalapUrNe sarasi, udakam - jalam, netavyam - praagvdnusndheym| sa yathA nAmako'gnikAyaH syAt, Rcchati prApayatyagnim - araNiH - nirmanthadAru, R gatau prApaNe ca, tasmin jAtaH, yAvadaraNimevAbhibhUya - tamabhibhAvitaM kRtvA - taM vyApyeti yAvat tiSThati, evameva dharmA api puruSAdikA ityAdi tadeva, pUrvAlApaka uuhyH| ata eva varSazatadIkSitAyA apyAryAyA adyadIkSitaH sAdhuH pUjyaH, tadArSam - varisasayadIkkhiyAe, ajjAe ajjadIkkhio saahu| abhigamaNavaMdaNanamaMsaNeNa viNaeNa so pujjo - iti / itazca puruSaprAdhAnyam, nisargato guNasambhavAspadatvAt, na ca tulyamaparayeti vAcyam, tucchA gAravabahulA ityaagmbaadhaat| atastadaprAdhAnyameva tatkalyANanibandhanam, prAdhAnyaprAptyA dossodrekyogenaanlpaanrthsmbhvaat| ata eva strINAM dRSTivAdAdhyayananiSedhaH, aho ! 'ham, yA dRSTivAdamapi paThAmi - ityaadidrpaadinaa'nrthyogaat|| na caiSa puruSapakSapAta iti vAcyam, laukike'pyasyaiva nyAyasya dRSTatvAt, tathA cAbhihitam - nAtIva striyo vyutpAdanIyAH - iti / yata evaM tataH prAptaprAdhAnyAyAM striyAM vyatipAta eva, yadAha - strI puMvacca prabhavati tadA taddhi gehaM vinaSTam - iti / 1. dharmeSu / 2. upadezamAlAyAm / / 16 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof 1. upadezamAlAyAm / / 15 / / 2. nItivAkyAmRte / / 24-45||
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 nara-RSibhASitAnietatsarvamanusandhAyAha - mattesiM gAdhiNagarANaM, jesiM mahilA pnnaayikaa| te yAvi dhikkiyA purisA, je itthINaM vsNgtaa|| // 22-3 // yeSAM grAmanagarANAM mahilA praNAyikA - zAsikA, teSAM - grAmanagarANAM dhigstu| tAtsthyAt tadvyapadeza iti nyAyAttannivAsijanAnAmayaM nyakkAro bodhyH| tdbiijmaamghttjldhaaraanyaayenobhyvinaashaabhimukhtvaadessaam| apAtrasampadaH paramArthato vipdruuptvaat| tadudayo hi santamapi vivekamapAkRtyAnekAnanan nimantrayati, uktaM ca - jaDA(lA)nAmudaye hanta, vivekaH kIdRzo bhavet - iti / ata eva parairapi yajJAdikarmasu dazavatsarAdadhikavayasAM nArINAmanadhikAra Avedita ityeSAM grAmAdinAyikAtvaM tvatyantaM praakRtm| atastatsthapuruSANAmevAyamupAlambho yaiH strIsvAmikatA svIkRteti sAkSAdevAha - te cApi puruSA dhikkRtAH - nyakkArapAtrANi, ye strINAM vazaM gatAH - tddhiintaamupgtaaH| tadadhInatAyAM sarvaprayojanahAniriti laukikairpybhihitm| siddhAnte'pi strIvazAnAM viDambanoktA, yathA - osiyA vi isthiposesu, purisA itthiveykhednnaa| paNNAsamannitA vege, nArINaM vasaM uvksNti|| avi hatthapAdachedAe, aduvA vddhmNsukkte| avi teyasAbhitAvaNANi, tacchiyakhArasiMcaNAI c| adu kaNNaNAsacchedaM, kaMThacchedaNaM titikkhaMtI - 1. trissssttishlaakaapurusscritre| 226 - aarssopnissditi| ata AtmakalyANamupekSya strIvazIbhUtAnAM puruSANAM tiraskAro'trokto yukta ev| na caivaM puruSapradveSaH, kAmatRSNAM pratyeva nyakkAratAtparyAt, kArUNikAnAM zAstrakArANAmanyathAtAtparyAsambhavAt, anyatra kaNThata eva tathoktatvAt, tadAha - hariharacaurANaNa - caMdasUrakhaMdAiNo je devaa| NArINaM kiMkarataM, kuNaMti dhiddhi visayatiNhA - iti|| ayamapi dhikkAra ucita eva, tadvazavartitAyAmazeSajagadvazavartitAbhAvAt, uktaM ca - kAmajvarAturamate ! tava sarvadAsya, vAmabhruvAM yadi kthnycidvaaptumicchaa| yalaM vinApyakhilajanmaparamparAsu, tajjAtameva bhavato nanu sarvadAsyam - iti / ataH sUktam- te yAvi dhikkiyA purisA je itthINaM vazaMgatA - iti| tadvazatA ca tAsAmApAtamanoramatayaiveti tatsvarUpameva nidarzanairAviSkaroti - gAhAkulA sutivvA va, AvakA mdhurodkaa| phullA va paumiNI rammA, vAlakkaMtA va maalvii|| // 22-4 // grAhaiH - nakrAkhyairdAruNajalajantubhirAkulA - grAhAkulA, ata eva sutarAM tIvrA - sutIvrA - prcnnddetyrthH| Avei 1. sUtrakRtAGge / / 1-4-1 / / 20-22 / / 2. indriyAparAjayazatake / / 55 / / 3. zRGgAravairAgyataraGgiNyAm / / 10 / / 4. ka-na- sutibbA va kA mdhu0| kha- sutivvA v| AvakA mdhu0| ga- sudivvAba, bhAvakA madhu0 / ca.jha.ta.gha- sudivyA va bhAvakA mdhu0| ja-Dha-tha-da-na-pa- sutibbA va AvakA mdhu0| 8- gAhakulA mutibvA va AvakA mdhu0| Tha-dha- gAhAkulA mutivvA va AvakA mdhu0| 5. k-kh-g-j-r-tth-dd-ddh-nn-th-d-dh-n-pmaalgii| gha-ca-cha-jha-ta- maalbii| 6. Avei - naattkiiypraakRtshbdsuucii| Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni udayamettha vAsAiehiM ti AvakA (AyAtyudakamatra varSAdibhirityAvakA) - puSkariNI, tAmeva vizeSayati- madhuramudakaM yasyAM sA madhurodakA, seva / ayaM bhAvaH, yathA hyuktavizeSaNaviziSTA puSkariNyApAtamAtramadhurA, tatsaktasya grAhagaNasakAzAnmaraNAntapratyapAyasambhavAt, evaM strISvapi jJeyam, taduktam - duTThagAhA iva vAvI aNavagAhAo - iti', tadavagAhane pratyapAyadhrauvyAt, tADakaM saspRhaM tasyAH, pazyanmUDhaH pare bhave / naro narakapAlebhyastADaM kaM na sahiSyate iti / - - 227 upamAntaramAha - phullA - vikacitA, ramyA - manojJA, padminIva / sA yathA sUryAstAnantaraM mukulitA bhavati, ataH prAg rucirA'pi pazcAdasundarA syAt evaM caJcalekSaNA'pi vyatikrAntayauvanA'tibIbhatsabhAvaM bhajate, uktaM ca - pINatthaNanamiyaMgI jA puvvaM nayaNamaNaharA Asi / sa cceva jaraghuNajajjara bIbhacchA hoi duppicchA / / jA savvasuMdaraMgI savilAsA paDhamajuvvaNakkaMtA / sacceva jarAjuNNA amaNuNNA hoi loyassa - iti / naganadIsyadopamatvAdyauvanasya tadvyatikrAntirapyacirAdeveti nopamAnavaiSamyam / yadvA yauvanasthaiva tathAsvabhAvato'ramyatAM pratipadyate, kSaNikacittAnubhAvena viraktatvamupagamyAmanojJA bhavatIti hRdayam, yadAha - viSaM viraktA strI - iti / syAdetat, tadanurAgakAle tu sukhasambhava eveti naikAntaheyatA 1. tandUlavaicArike / / 155 / / 2. zRGgAravairAgyataraGgiNyAm / / 14 / / 3. ArAdhanApatAkAyAm / / 620-621 / / 4. yauvanaM naganadIsvadopamam zrAvakAcAre / / 14-1 / / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - pakSmaladRzAmiti cet ? na, kSaNikacittatvAdeva, yaduktam - kSaNaM ruSTAH kSaNaM tuSTAstuSTaruSTAH kSaNe kSaNe / anavasthitacittAnAM, prasAdo'pi bhayaGkaraH iti / ko hi budho vijJAya viSamAdhuryamAsvAdayediti / upamAntaramAha - vyAlAH - dandazUkAH, tairAkrAntA samantAdvyAptA, mAlatIva jAtipuSpagucchavat, avyve'vyvyupcaaraat| yathA hyasya saurabhamArdavAdayo guNA bhujaGgadaMzAdidoSAkrAntatayA heyA eva, tathA prakRte'pi bodhyam, yataH - smarakrIDAvApyAM vadanakamale pakSmaladRzAM, dRDhAsaktiryeSAmadharamadhupAnaM viddhtaam| adUrasthA bandhavyasanaghaTanA klezamahatI, vimugdhAnAM teSAmiha madhukarANAmiva nRNAm iti / vyasanahetutAmevAsyA nidarzayati - 228 - - - hemA guhA sasIhA vA, mAlA vA vajjhakappitA / savisA gaMdhajuttI vA, aMto duTThA va vAhiNI / / 22-5 / / haimI - suvarNaghaTitA, guhA - kandarA, sasiMheva, sA yathA kAJcanAkRSTAnAmapyanabhigamyaiva bhavati / mAleva vadhyakalpitA, purA hi vadhyasthAne netavyAnAnAM caurAdInAM mAlAdimaNDanaM kRtvA nayanti smeti prasiddham, tadyathA maNDanamapyaspRhaNIyameva / saviSA gandhayuktiriva kAlAgarupramukhasugandhidravyANAM yojanamiva gandhaviSabhAvitam, yajjighrato'pi viSAnubhAvena mRtiH saJjAyate, sA yathA sugandhyapyanupabhogyaiva, antarduSTA - uparitanabhAge prazAntatayA 1. zRGgAravairAgyataraGgiNyAm / / 36 / / 2. paridhApitA /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ nala-RSibhASitAni -229 lakSyamANA'pyantarbhAge pracaNDavega-vyAla-makarAdi-doSakalaGkitA, vAhinIva - nadIvat, yathA'trApAtasaundaryachalitAnAM kumArAntA vyathAH, tathA strISvapi bhAvanIyam, tathA cAgamaH - avi yAI tAo pAso va vavasituM je, paMko bva khupiuM je, maccu va mAreuM je, agaNi bva DahiuM je, asi bva chijjiuM je - iti / upamAntaramAha garattA madirA vA vi, jogakaNNA va saalinnii| NArI logammi viNNeyA, jA hojjA sgunnodyaa|| // 22-6 // garaH - kAlAntaraghAti viSam, sa AttaH - paripanthinA mUSakAdinA vA nikSipto yasyAM sA garAttA, vizeSaNaparanipAtaH prAkRtatvAt, madirA - madyam, vA'pi - upmaantre| yogena alpatamAdArabhyAdhikAdhikaviSabhojanena viSabhAvanaprakriyayA bhAvitA kanyA - kumArikA - yogakanyA, viSakanyetyarthaH, tAmeva vizeSayati - zAlinI - rUpalAvaNyAdinA shobhaaymaanaa| sA hi sparzamAtreNApi ghAtayatItyantamaspRhaNIyA, atra nandarAjakanyAjJAtaM prsiddhm| evaM nArI loke vijJeyA - prvcnprinntyaavgntvyaa| yA bhavet svaguNAH - nijasahajadharmA vaJcakatvakuzIlatvacaJcalatvanRzaMsatvAdayaH, teSAmudayaH AvirbhAvo yasyAM sA - svgunnodyaa| ayaM bhAvaH, AvirbhUtasvanaisargikadharmA yA kAcidapi 1. atyantaM kutsitarItyA maraNam - kumaarH| 2. tandUlavaicArike / / 159 / / 3. kaDha- grtaa| kha- grattaa| tha-na-pa-da-ga-ja-Ta-Tha- grttaa| gha-ca-cha- garantA / jha- grNtaa| Na- maratA 4. ka- jA rojj| 5. pariziSTaparvaNi / / 230 ArSopaniSadstrI viSakanyaiveti, tadAha - vIsaMbhanibbharaM pi hu, uvayAraparaM parUDhapaNayaM pi| kayavippiyaM piyaM, jhatti niti nihaNaM hyaasaao|| soyasarI duriyadarI, kavaDakuDI mahiliyA kileskrii| vairaviroyaNaaraNI, dukkhakhaNI sukkhapaDivakkhA - iti / tasmAt - ucchAyaNaM kulANaM tu, davvahINANa laaghvo| patiTThA savvadukkhANaM, NiTThANaM aviyANa y|| // 22-7 / / kulayoH - pitRzvazUrasatkayovaMzayoH, utsAdanam - avacchAdanam , ubhymaalinyhetutvaat| ucchAdanaM vA - vinAzaH, taddhetubhAvAt, yathA''ha - nitambinyaH patiM putraM, pitaraM bhrAtaraM kssnnaat| AropayantyakArye'pi, durvRttAH prANasaMzaye - iti / tathA dravyahInAnAM-nirdhanAnAm, lAghavam - avajJAhetuH, striyo hi svabhAvata eva serSyA utsavAdAvadhikazRGgArA lalanA asahamAnAH, tAbhya eva paribhavaM prAptA vA svapatiM tAdRzazRGgArasampAdanAya nitarAM prerayanti, tataste'kAmenApi yAcanAdyupAye pravRttA atyantaM laaghvmupyaantiiti| __ tathA pratiSThA - avasthAnabhUmiH, sarvaduHkhAnAm - azeSazArIramAnasakaSTAnAm, yadAha - bhavasya bIjaM narakadvAramArgasya diipikaa| zucAM kandaH kalermUlaM, duHkhAnAM khaniraGganA - iti / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof 1. bhaktaparijJAyAm / / 118, 123 / / 2. da-na-ka-kha-ja-Ta-Tha-Dha-tha- aviyANa / ga-dhaca-cha-jha-ta- ajjiyaann| dha-ma- avinnaann| 3. samarAdityakathAyAma / pR.323|| 4. yogazAstre / / 2-86 / / 5. yogazAstre / / 2-87 / /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7- RSibhASitAni avikAnAM ca etacca dravyabhAvobhayaprakAreNa jJeyam, etadeva vyAcaSTe - gehaM verANa gaMbhIraM, viggho saddhammacAriNaM / - 231 rakSitAnAm, niSThAnam - samApanam, duTThAso akhalINaM va, loke sUtA kimaMgaNA / / 22-8 / / yato vairANAm - vidveSANAm, gambhIram - alakSyamANaparyavasAnatayA'gAdham, gRham nivAsaH, tannimittakatvAnmahAyuddhAnAm, tadAha - suvvaMti ya mahila'tthe loe jujjhAI bahupayArAI / bhayajaNaNAI jaNANaM bhAraha - rAmAyaNAI iti / striyaH kalahAdinimittatA tu prAyaH pratigRhaM prasiddhA, etena dravyarakSAniSThA'bhihitA / AbhyantararakSAvinAzamAha - saddharmacAriNAm - zivapurapathikAnAm, vighnaH - pratyUhaH, yadAgamaHmokkhAbhikaMkhissa u mANavassa, saMsArabhIrussa Thiyassa dhamme / neyArisaM duttaramatthi loe, jahitthIo bAlamaNoramAo - iti / tathA duSTAzvaH - avinItaturaGgaH, akulInatvAdduH zikSitatvAdvA, sa iva, akhalinam - mukhayantrarAhityaM yathA syAttathA, etenAsya dviguNitocchRMkhalatoktA, tatsadRzA kimaGganA kutsitavanitA, loke - bhuvane, sUtA vidhAtrA vihitA / tasmAt - - 1. dezyazabdo'yam / 2. uttarAdhyayane / / 32-17 / / 3. ka-DhaNa-da-dha-na- puTThAsogalINaMva / kha- putttthaasosaasoggliinnNv| ca-jha-gha-ga-ta- duTTAso akhalINaM va ja-Tha- puDAsosogalINaM vaTa puTTososogalINaM ca Da puTThIsosogalINaM va tha puTTAsosAsogalINaMva / pa- puTThAsogalINaM ca / 4. yathoktam sa kiMsakhA sAdhu na zAsti yo nRpam iti / 5. svamate ca karma niyatyAdipaJcaka vA vidhAtR / Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - itthI u balavaM jattha, gAmesu Nagaresu vA / aNassayassa hesaM taM, apavvessu ya muMDaNaM / / 22 - 9 / / strI- sImantinI, balavatI - prabhutAkalitA, tuH - Azcarye taccAbalAnAM balokteH, yatra grAmeSu nagareSu vA / anazvakasya - vAjivarjitasyaiva heSaM ghoTakagarjitam, tat - strINAmAdhipatyam, aparvasu ca viziSTAvasaraM vinaiva yatkiJciddineSu muNDanam - bhadrAkaraNam / heSitaM hyazvAnAmeva zobhAM bibharti na tu manujakRtam, evaM muNDanamapyanurUpakSaNeSveva kRtaM gauravAya bhavati, anyathA tu lAghavaikabIjameva syAdityevaM yoSAsvAmitvamapyatyasamaJjasam svaparAbhirvyAbhighAtAyaiva tadi 232 tyAzayaH / ataH - dhattesiM gAmaNagarANaM silogo / / 22 - 10 / / dhigityAdi praagvt| tadetAdRgasamaJjasaM tattadbhayahetutvAparijJAnata iti nidarzanaistajjJAnAvAptiM pratyevotsAhayati - ho bhayaM hutAsAto, visAto maraNaM bhayaM / chedo bhayaM ca satyAto, vAlAto dasaNaM bhayaM / / 22 - 11 / / hutamaznAtIti hutAzaH agniH, tatsakAzAddAhaH dehAdiploSaH, bhayam - sAdhvasam / viSAt kSveDAt, maraNam - mRtiH, tallakSaNaM bhayam - bhItiH / zastrAt - khaDgaprabhRti - praharaNAt, chedaH - zarIrAvayavakarttanam, bhayam - AtaGkaH / caH 1. abhikhyA zobhA / kApyabhikhyA tayorAsId vrajatoH zuddhavezayoH raghuvaMze / / 2. RSibhASite / / 22-3 / / -
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSibhASitAni - 233 samuccaye / vyAlAt - sarpAt dazanam - daMzaH, bhayam - daraH / sarvamapyetanmaraNAntavipattayA prasiddham / upanayati saMkaNIyaM ca jaM vatyuM, appaDIkArameva y| taM vatyuM suTTu jANejjA, juMjjaMte je'nnujoitaa|| / / 22-12 / / yad vastu zaGkanIyam hutAzAdisaGkAzatayA yatsakAzAd bhetavyam, varjanIyaM ca yt| atraiva bIjamAha apratikArameva yat yadApAditavikArasya pratikriyA naiva vidyate, tadvastu suSThu jAnIyAt tadvarjanAnuguNatayA tallakSaNAdIni smygvgcchet| avagamaphalamevAha- yo'nuyojayitA - uktasaJjJAnena kAritAtmayogaH, tena yujyante sarvasampadaH svayaMvarA iva saMsRjyante / saJjJAnasya kurvadrUpatayA kriyAdvAreNa phlaavhtvniymaat| saJjJAnameva spaSTayati - jatthatthI je samAraMbhA, je vA je sANubaMdhiNo / te vatthu suTu jANejjA, yo savvaviNicchaye / / - - - / / 22-13 / / yatra - anuSThAnavizeSe, ye samArambhAH - samyakkriyAbhedAH, santi vidyante / ye vA ye, vIpsA samayaparibhASayA, prAdhAnyapradarzanArthaM vA, sAnubandhinaH - pAramparyeNApi satphalAnAmavandhyabIjabhUtAH, tAni vastuni suSThu jAnIyAt, itareSAM 1. ka Na Neyo svvvinnicche| Dha-na-pa- cchaye kha-ja-Tha-tha-dha- NeyA saccaviNicchaye / Na-Ta- Neya savvaviNicchaye gaTa- Neya savvaviNicchaye gha-jha-ta- Neva svvvinnicchye| caNeya svvvinnicche| Ashopnisad_2.p65 2nd Proof * ArSopaniSad - kathaJcit phaladatve'pi vipAkavirasatvAt / evamitareSAmajJAnameva zreya ityarthAdApannamiti cet ? na pratipakSAvagamamantareNa prastutasaJjJAnasyaivAsambhavAt, heyahAnau tadupayogAccetyAha - jJeyaH sarvavinizcayaH - heyopAdeyAnAM niHzeSAnAM vinirNayaH kartavya iti / vinirNayopAyamAha jesiM jahiM suhuppattI, je vA je sA''NugAmiNo / viNAsI aviNAsI vA, jANejjA kAlaveyavI / / / / 22-14 / / yeSAm - anuSThAnAnAm yatra - dezakAle sukhotpattiH zakyasAdhanam, etenAzakyArambhaH pratikruSTaH, tasyottarakAlamAvazyakaparihANizarIraglAnyAdijanakatvenottarazubhAnubandhAnuvRttyanupapatteH, AjJAzuddhaM prekSApUrvakaM svasAdhyAnuSThAnaM hi suvarNaghaTasadRzam, tadviparItaM ca mRnmayaghaTasadRzam, niranubandhatvAt, ata evoktaM cAritrilakSaNe - jo sakkaM Arabhai - iti / zakyArambhokternAzakyamArabhate, na ca zakye pramAdyatItyubhayArthe tAtparyamityavadheyam / zakyArambhameva prakArAntareNAha - ye vA ye sAnugAminaH uktarItyA suvarNaghaTasannibhatvena kadApi svabhAvAnvayamamuJcantaH, sAnubandhina iti hRdayam, vIpsA prAgvat / etadeva prakArAntareNA''ha vinAzI nazvaraprakRtirayaM yogaH, sakRtphaladAnamAtrAvasAna ityarthaH, avinAzI vA santataM siddhyantarAnusandhAnenAkSayanidhinibho vA / tadetat sarvaM kAlaH 1. upadezarahasye / / 10 / / 234 - -
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ nala-RSibhASitAni -235 kalanaM jJAnamiti yAvat, tasya, vidanti yenArthavizeSAn - vedaH - jJAnAdhigamasAdhanam, tasya vettA- kAlavedavit - adhikRtajJAnopAyajJaH, anIdRzasya tdsmbhvaat| jAnIyAt - sNvittivissyiikuryaat| na ca vartamAnaparyAyamAtrAvagamena tattadvastusajJAnamityAha - sIsacchede dhuvo maccU, mUlacchede hato dumo| mUlaM phalaM ca savvaM ca, jANejA svvvtthusu||22-15|| zIrSacchede - mastakanikarttane kRte sati dhruvaH - nizcitaH, mRtyuH - maraNam, mUlacchede - pAdonmUlane vihite sati drumaH - vRkSaH, hataH - vinaSTa ev| yata eva jIvitArthinA sarvaprayatnena mastakaM saMrakSaNIyam, vRkSapAlanArthibhiH sarvAbhiyogena mUlaM pAlanIyam, ajnyaatopaaysyaayaasmaatrphltvaadbhiyogsy| tasmAt sarvavastuSu - niHzeSapadArthasArtheSu, mUlam - udgamam, phalam - paryavasAnam, caH - samuccaye, sarvam-zakyAvagamamazeSatatparyAyaprakaram, caH - samuccaye, jAnIyAt, itthameva sadupAyapravRttidvAreNa saadhysiddhismbhvaat| etadeva prakRte yojayati - sIsaM jahA sarIrassa, jahA mUlaM dumassa y| savvassa sAdhudhammassa, tahA jhANaM vidhiiyte||22-16|| yathA zarIrasya zIrSam, yathA ca drumasya mUlam, sarvasvamiti gamyate, tathA sarvasya sAdhudharmasya, dhyAnaM sarvasvam, iti vidhIyate - tIrthakarAdibhiH prtipaadyte| etaccAtra prazastacittapariNAmarUpaM 1. vizeSAvazyakabhASye / / 2058 / / 2. dazavakAlike / / 9-4-2 / / cUrNAM / / aarssopnissdgRhyte| evaM ca kadAcitpuSTAlambanenAnAbhogena vA prANAtipAtAdibhAve'pi zrAmaNyatAdavasthyam, uccAliyaMmi pAe, IriyAsamiyassa sNkmtttthaae| vAvajjejja kuliMgI, marijja taM jogmaasjj|| na ya tassa tannimitto, baMdho suhumo vi desio sme| aNavajjo u paogeNa, savvabhAveNa so jmhaa|| jA jayamANassa bhave, virAhaNA suttvihismggss| sA hoi nijjaraphalA, ajjhtthvisohijuttss|| paramarahassamisINaM, smttgnnipiddgjhritsaaraannN| pariNAmiyaM pamANaM, nicchayamavalaMbamANANaM - ityaadhukteH| __ yathAzrutArthA''grahe tu zeSakriyopayoge tadvicchedAcchrAmaNyocchedaprasaGga iti bhAvanIyam, yadvA nirmalabodhasadbhAvarUpaM dhyAnamatra jnyaatvym| tasya sarvadAvasthAnasambhavAt, tadAha - dhyAnaM ca nirmale bodhe, sadaiva hi mhaatmnaam| kSINaprAyamalaM hema, sadA kalyANameva hi - iti| yadvA - jaM thiramajjhavasAe taM jhANaM - iti yathAzruta evArthaH, tathApi na pUrvoktadoSAnuSaGgaH, prAdhAnyena tadvyapadezAt, yadAha - saMvaraviNijjarAo, mukkhassa paho tavo taasiN| jhANaM ca pahANaMgaM, tavassa to mukkhaheU taM - iti / dRSTazcAnyAnapalApe'pi pradhAnAdvyapadezaH, yathA sahasravAhyazibikArUDhe rAjJi rAjA yAtIti vyapadezaH, na cAtra nRsahasragamanApalApa iti| evaM ca mokSasya paramahetau dhyAne shraamnnysrvsvoktiyuktaiv| etadanupAlanena yatparyavasati tadAha - 1. AvazyakaniyuktI / 1748,749,759,760 / / 2. yogadRSTisamuccaye / / 174 / / 2. dhyAnazatake / / 18 / / Ashopnisad 2.p65 2nd Proof
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ -RSibhASitAni -237 evaM se siddha buddhe virae vipAve daMte davie alaMtAtI No puNaravi iccatthaM hvvmaagcchti|| tti bemi|| evamityAdi praagvt| iti dvAviMzatitamagardabhIyanAmAdhyayana aarssopnissd| Ashopnisad_2.p65 2nd Proof