Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
णमोत्थु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स
શ્રી ભુવનભાનુસૂરિ જમશતાબ્દીએ નવલું નજરાણુ - ૧૬
नबनिर्मित - आर्षोपनिषद् - संस्कृतवृत्तिविभूषितानि
श्रीप्रत्येकबुद्धमहर्षिप्रणीतानि
ऋषिभाषितानि
(પ્રથમમાTE) ॐ संशोधनम् - संस्कृतवृत्तिनवसर्जनम् - सम्पादनम् : बैराग्यदेशनादक्ष-आचार्यदेवश्रीमद्विजयहेमचन्द्रसूरीश्वरशिष्य
आचार्यदेवश्रीमद्विजयकल्याणबोधिसूरीश्वराः
મૂળ ગ્રંથ :- શ્રી ઋષિભાષિત (આગમસૂત્ર) ભાગ-૧/૨ મૂળ ગ્રંથકાર :- શ્રી નેમિનાથ ભગવાન શાસનવર્તી ૨૦ પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિઓ, શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન શાસનવર્તી ૧૫ પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિઓ તથા શ્રી મહાવીર સ્વામિ ભગવાન શાસનવર્તી ૧૦ પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિઓ. આમ કુલ ૪૫ પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિઓ” નવનિર્મિત સંસ્કૃત વૃત્તિ :- આર્યોપનિષદ્ - ભાગ-૧/૨ મૂળ ગ્રંથનું ૧૩ હસ્તાદર્શો દ્વારા સંશોધન + સંસ્કૃત વૃત્તિ નવસર્જન + સંપાદન :- પ.પૂ.વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ શ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્ય પ.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય કલ્યાણબોધિસૂરીશ્વરજી મહારાજ વિષય :- અધ્યાત્મ, વૈરાગ્ય, આચાર આદિ. વિશેષતા :- ૧૦ આગમો પર નિર્યુક્તિ રચનાર શ્રુતકેવલી શ્રી ભદ્રબાહુ
સ્વામિએ આ આગમ પર પણ નિયુક્તિ રચી હતી. પખીસૂત્ર, સમવાયાંગસૂત્ર, નંદીસૂત્ર આદિ અનેક શાસ્ત્રોમાં પ્રસ્તુત આગમનો ઉલ્લેખ છે. ૪૫ પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિઓ દ્વારા પ્રણીત એક-એક અધ્યયન દ્વારા ૪૫ અધ્યયનમય આ આગમની રચના થઈ છે. માટે તેના કર્તા કોઈ એક વ્યક્તિ નથી. પણ સંકલનકાર એક વ્યક્તિ સંભવે છે. સુદીર્ઘ પરિશ્રમના નિચોડરૂપ સંશોધન + સર્જન + સંપાદનના ત્રિવેણી સંગમથી આ આગમસૂત્ર સૌપ્રથમવાર પ્રસ્તુતરૂપે પ્રકાશિત થઈ રહ્યું છે. પ્રસ્તુત નવનિર્મિત વૃત્તિ
સિવાય આ આગમસૂત્રની કોઈ પ્રાચીનવૃત્તિ પ્રાપ્ત થતી નથી. • પ્રકાશક : શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ, મુંબઈ • પઠનપાઠનના અધિકારી : ગીતાર્થગુરુ અનુજ્ઞાત શ્રમણ ભગવંત.
પ્રતિ : ૫OO આવૃત્તિ : પ્રથમ, પ્રકાશન વર્ષ-વિ.સં.૨૦૧૬, વી.સં. ૨૫૩૬, ઈ.સ.૨૦૧૦
મૂલ્ય : રૂા.૨૨૫• © શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ,
પ્રસ્તુત ગ્રંથના કોઈ પણ અંશનો ઉપયોગ કરતાં પૂર્વે લેખક અને પ્રકાશકની લેખિત મંજૂરી જરૂરી છે. આ ગ્રંથ જ્ઞાનદ્રવ્યમાંથી પ્રકાશિત થયો હોવાથી ગૃહસ્થોએ તેની માલિકી
કરવી હોય, તો તેનું મૂલ્ય જ્ઞાનખાતામાં અર્પણ કરવું. • મૂદ્રક : શ્રી પાર્શ્વ કોમ્યુટર્સ, અમદાવાદ. ફોન : ૦૭૯-૨૫૪૬૦૨૯૫
ઉત્તરઝચણાઈ દસાઓ ક) વવહારો
ઈભિifસંચાઈ
નિë મહાનિંસીહં...
પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિઓની અદ્ભુત અધ્યાત્મવાણીના રહસ્યો.
• प्रकाशक श्री जिनशासन आराधना ट्रस्ट
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
·
• ऋषिभाषितानि
......અનુમોદના..... અભિનંદન......... ધન્યવાદ........
આ સુકૃત સહયોગી
શ્રી અર્થપ્રાઈડ જૈન સંઘ
સિક્કાનગર, મુંબઈ
તથા
એક સુશ્રાવક જ્ઞાનનિધિ સદ્વ્યયની
ભૂરિ ભૂરિ અનુમોદના
.....અનુમોદના...... અભિનંદન........ધન્યવાદ.........
પ્રાપ્તિ સ્થાન : શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ
શ્રી ચંદ્રકુમારભાઈ જરીવાલા, દુ.નં.૬, બદ્રિકેશ્વર સોસાયટી,
મરીન ડ્રાઈવ ઈ રોડ, મુંબઈ-૨. ફોન : ૨૨૮૧૮૩૯૦, ૨૨૬૨૪૪૭૭
શ્રી ચંદ્રકાંતભાઈ એસ. સંઘવી, ૬ બી, અશોકા કોમ્પ્લેક્ષ, પહેલા ગરનાળા પાસે, પાટણ-૩૮૪૨૬૫. (ઉ.ગુ.), મો. : ૯૯૦૯૪૬૮૫૭૨
શ્રી બાબુભાઈ સ૨ેમલજી બેડાવાળા, સિદ્ધાચલ બંગ્લોઝ, સેન્ટ એન હાઈસ્કૂલ પાસે, હીરા જૈન સોસાયટી, સાબરમતી, અમદાવાદ-૫. મો. : ૯૪૨૬૫ ૮૫૯૦૪,
* સમર્પણન
(શ્રીઋષિભાષિતસૂત્રના સૂત્રકાર ૪૫ પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિઓને)
(૧) દેવનારદ
(૨) વřિયપુત્ર
(૩) અસિત દેવિલ
(૪) અંગર્ષિ
(૫) પુષ્પશાલપુત્ર
(૬) વલ્કલચીરી
(૭) કૂર્માપુત્ર
(૮) કેતલિપુત્ર
(૯) મહાકાશ્યપ
(૧૦) તેતલિપુત્ર
(૧૧) મંખલિપુત્ર
(૧૨) યાજ્ઞવલ્કય
(૧૩) ભયાલિ
(૧૪) બાહુક
(૧૫) મધુરાયણ
(૧૬) શૌર્યાયણ
(૧૭) વિદુ
आर्षोपनिषद्
(૧૮) વરિસકહ્
(૧૯) આર્યાયણ
(૨૦) ... (નામનો ઉલ્લેખ નથી) (૨૧) ગાથાપતિપુત્ર - તરુણ
(૨૨) દગભાલ
(૨૩) રામપુત્ર
(૨૪) હરિગિરિ
(૨૫) અંબડ
(૨૬) માતંગ
(૨૭) વારત્રક
(૨૮) આર્દ્રક
(૨૯) વર્ણમાન
(૩૦) વાયુ-સત્યસંયુક્ત
(૩૧) પાર્શ્વ
(૩૨) પિંગ
(33) અરણિ-મહાશાલપુત્ર
(૩૪) ઋષિગિરિ
(૩૫) ઔદાલક
(૩૬) તારાયણ
(૩૭) શ્રીગિરિ
(૩૮) સ્વાતિપુત્ર
(૩૯) સંજય
(૪૦) દ્વૈપાયન
(૪૧) ઈન્દ્રનાગ (૪૨) સોમ
(૪૩) યમ
(૪૪) વરુણ
(૪૫) વૈશ્રમણ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનિષ -
+ 8dોની અમર વાણી «
* વિમfષતાનિ
હે પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિઓ ! આપની અધ્યાત્મવાણી તો સ્વરૂપસંશુદ્ધ છે. અને વ્યાખ્યા પણ એ વાણીમાં જ ગૂઢરૂપે સમાયેલી છે. હું તો નિમિત્તમાત્ર . આમ છતાં બાળસ્વભાવે આપની જ વસ્તુ આપને જ સમર્પિત કરું છું. બાળકને ક્ષમા કરશો ને ?
ત્વદીય
તુવ્યું
સમર્પયામિ....
- આ. કલ્યાણબોધિસૂરિ
સમસ્ત આગમ સાહિત્યમાં જુદુ તરી આવતું આગમ હોય તો એ છે ઋષિભાષિતસૂત્ર. તેના કેટલાંક વિશિષ્ટ પાસાઓનો વિચાર કરીએ.
સૌ પ્રથમ તો આ સૂત્રના પ્રણેતા કોઈ એક મહર્ષિ નથી, પણ પૂરા ૪૫ મહર્ષિઓએ એક એક અધ્યયનનું પ્રકાશન કરીને ૪૫ અધ્યયનમય એવા આ સૂત્રની રચના કરી છે.
એ મહર્ષિઓ પણ જિનશાસનમાં આશ્ચર્યભૂત ગણાતી એવી પ્રત્યેકબુદ્ધત્વરૂપી સંપત્તિના સ્વામી હતાં. પ્રત્યેકબુદ્ધની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે –
प्रतीत्यैकं किञ्चिद् वृषभादिकमनित्यतादिभावनाकारणं वस्तु बुद्धा યુદ્ધવિન; પરમાર્થffસ પ્રવધુHI; - બાહ્ય વૃષભાદિ પ્રત્યેક નિમિતથી (જેમ કે પૂર્વે બળવાન વૃષભને વૃદ્ધાવસ્થામાં તદ્દન નિર્બળ જોઈને) જેમણે અનિત્યાદિ ભાવનાઓ ભાવી અને બુદ્ધ થયા - પરમાર્થનો બોધ પામ્યા.
આ પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિઓ કોઈના ઉપદેશથી નહીં, પણ બાહ્ય નિમિતથી બોધ પામે છે. બોધ પામ્યા બાદ તેઓ સંસારથી વિરક્ત થઈને સ્વયં પ્રવજ્યાનો અંગીકાર કરે છે. તેમને દેવતા વેષ આપે છે. પ્રત્યેકબુદ્ધમહર્ષિઓને જાતિસ્મરણ દ્વારા પૂર્વભવમાં ભણેલું ભુત અવશ્યપણે ઉપસ્થિત થાય છે. એ શ્રત જઘન્યથી ૧૧ અંગ અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક ચૂન ૧૦ પૂર્વ હોય છે. ક્યારેક પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિ અયેલક પણ હોય છે. તેઓ યરમશરીરી હોય છે - તે જ ભવે કેવળજ્ઞાન પામીને મોક્ષે જાય છે.
ઋષિભાષિતસૂત્રના અધ્યયનોના - પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિઓના નામો પર દષ્ટિપાત કરીએ એટલે હજુ એક વિશિષ્ટતા જણાયા વિના રહેતી
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વૈવિભાષિતાનિ નથી, તે છે પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિઓના જૈનેતર ધર્મોના અનુયાયીપણાને સિદ્ધ કરતાં નામો - જેમ કે પિંગ બ્રાહ્મણ પરિવ્રાજક, ઋષિગિરિ બ્રાહ્મણ પરિવાજક, શ્રીગિરિ બ્રાહ્મણ પરિવાજક, સાતિપુત્ર બુદ્ધ, અંગર્ષિ ભારદ્વાજ, અંબઇ પરિવ્રાજક, આંગિરસ ભારદ્વાજ, યાજ્ઞવક્ય વગેરે નામો સ્પષ્ટરૂપે ઉપરોક્ત સંકેત કરે છે.
અને આ સંકેત એક ગંભીરપણે વિચારણીય વસ્તુ બની જાય છે. આધુનિક તર્કવાદીઓ વિસ્તૃત બોધના અભાવે પ્રસ્તુત પ્રશ્નના મનઘટિત સમાધાનોની કલપના કરે છે. આ પ્રશ્નનું શાર્દષ્ટિએ સમાધાન મેળવવું હોય તો સૌ પ્રથમ સૂત્રકૃતાંગ સૂટની નિમ્ન ગાથાઓનો વિચાર કરવો જરૂરી છે.
आहंसु महापुरिसा पुब्बिं तत्ततवोधणा । उदएण सिद्धिमावन्ना तत्थ मंदो विसीयति ।। अभुंजिया नमी विदेही, रामाउत्ते य भुंजिआ । बाहुए उदगं भोच्चा, तहा नारायणे रिसी ।।
आसिले देविले चेव, दीवायण महारिसी । पारासरे दगं भोच्चा, बीयाणि हरियाणि य ।। एते पुव्वं महापुरिसा, आहिता इह सम्मता । भोच्चा बीओदगं सिद्धा, इति मेयमणुस्सुयं ।। तत्थ मंदा विसीअंति, वाहच्छिन्ना व गद्दभा । पिट्ठतो परिसपंति, पिट्ठसप्पी य संभमे ।।
- સૂત્રતાને (૨-૩-૪/૨-૧) અહીં વૃત્તિકારે આ મુજબ અર્થ કર્યો છે - પરમાર્થને નહીં જાણનારા એવા કેટલાક આ મુજબ કહે છે કે – જેમણે પૂર્વે તપ તપ્યું હતું, એવા પંચાગ્નિતપવિશેષ કરનારા શીતોદક, કંદમૂળ, ફળ વગેરેના ઉપભોગથી સિદ્ધિ પામ્યા હતાં.
ગર્વોપનિષદ્ - આવું વચન સાંભળીને તેને સાચું માનીને અજ્ઞ જીવ સંયમમાં શિથિલ થાય છે. અથવા શીતોદક (કાચા પાણી) નો ઉપભોગ કરવામાં મગ્ન થાય છે. પણ તે બિચારા એવો વિચાર નથી કરતાં કે તેઓને તાપસાદિના વ્રતને પાળતાં કોઈક જાતિસ્મરણ વગેરે જ્ઞાનથી સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થયું હતું. પ્રાવયનિક ભાવસંયમનો તેમણે સ્વીકાર કર્યો હતો અને જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મોનો ક્ષય કરીને ભારતયકવર્તી વગેરેની જેમ મુક્તિ મેળવી હતી. શીતોદકના પરિભોગથી સિદ્ધિ મેળવી ન હતી. IIII
વળી કેટલાક કુતીર્થિકો અથવા શિથિલાચારી જૈન સાધુઓ મહાત્માઓને છેતરવા માટે એમ કહે છે કે - વૈદેહી નમિ રાજા અશનાદિનું ભોજન કર્યા વિના સિદ્ધિ પામ્યા અને રામપુત્ર રાજર્ષિ આહારાદિને ભોગવતાં જ સિદ્ધિ પામ્યા. તથા બાહુક શીતોદકાદિનો પરિભોગ કરીને અને નારાયણ નામના મહર્ષિ પ્રાસુકજળના પરિભોગથી સિદ્ધ થયાં. ll
વળી આસિલ નામના મહર્ષિ તથા દેવિલ, દ્વૈપાયન અને પારાશર વગેરે શીતોદક-બીજ-હરિતાદિ (લીલોતરી) ના પરિભોગથી જ સિદ્ધ થયા તેમ સંભળાય છે. llll.
આ જ મહર્ષિઓ પૂર્વકાળે પ્રખ્યાત મહાપુરુષો હતાં, રાજર્ષિ હોવાથી પ્રસિદ્ધ થયા હતાં. અને અહીં આહત પ્રવચનમાં પણ ઋષિભાષિત વગેરેમાં સમ્મત છે, આ રીતે કુતીર્થિકો કે સ્વર્ગીય શિથિલાચારીઓએ કહ્યું, કે આ બધા બીજ-કાયું પાણી વગેરેને ભોગવીને સિદ્ધ થયા એ મારા વડે મહાભારત વગેરે પુરાણમાં શ્રવણ કરાયું છે. llwા.
આ રીતે કુશ્રુતિનો ઉપસર્ગ થાય ત્યારે અજ્ઞ જીવો સંયમમાં વિષાદ પામે છે. પણ તે અજ્ઞ જીવો આ જાણતા નથી કે જેમનું સિદ્ધિગમન થયું, તેઓને કોઈ નિમિત્તથી જાતિસ્મરણ વગેરે
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ- ત્રવિષિતાનિ –
9. જ્ઞાન થયું અને સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્યારિત્ર મેળવીને જ વલ્કલગીરી વગેરેની જેમ તેઓ મોક્ષે ગયા હતાં.
સર્વવિરતિના પરિણામરૂપ ભાવલિંગ વિના તો ક્યારેય પણ જીવહિંસારૂ૫ શીતોદક-બીજ વગેરેના પરિભોગથી કર્મક્ષય ન થઈ શકે.
અહીં દષ્ટાન્ત આપતાં કહે છે કે જેમ ભાર વહન કરતાં ભાંગી પડેલા ગધેડા પડી જાય છે. તેની જેમ વિષાદ પામે છે અર્થાત્ સંયમભારને છોડીને શિથિલાચારી થાય છે.
અથવા તો જેમ અગ્નિ વગેરેના ઉપદ્રવમાં જેઓ ગમન કરતાં અટકી જાય છે, પાછા ફરે છે, આગળ જતાં નથી. વળી અગ્નિ વગેરેના ઉપદ્રવમાં જ વિનાશ પામે છે. એમ તે શિથિલાચારીઓ પણ મોક્ષ પ્રતિ પ્રવૃત થવા છતાં પણ મોક્ષ તરફ ગતિ કરતાં નથી, પણ સંસારમાં જ અનંત કાળ સુધી રહે છે. પાન
શ્રીસૂત્રકૃતાંગસૂત્રના ઉપરોક્ત વચનોથી પ્રસ્તુત પ્રશ્નનું પરિપૂર્ણપણે સમાધાન થયા વિના રહેતું નથી. શ્રીતત્ત્વાધિગમસૂત્રના સ્વોપજ્ઞભાષ્યમાં પણ આ જ રીતે પ્રસ્તુત સમાધાન પ્રાપ્ત થાય છે -
लिङ्गे पुनरन्यो विकल्प उच्यते । द्रव्यलिङ्गभावलिङ्गमलिङ्गमिति। प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनीयस्यालिङ्गः सिध्यति । पूर्वभावप्रज्ञापनीयस्य भावलिङ्गं प्रति स्वलिङ्गे सिध्यति । द्रव्यलिङ्गं त्रिविधं स्वलिङ्गमन्यलिङ्गं गृहिलिङ्गमिति तत्प्रतिभाज्यम् । सर्वस्तु भावलिङ्गं प्राप्तः सिध्यति ।
- તત્વાર્થસૂત્રે 19૦-૭|ી માધ્યમ્ // અર્થાત્ સ્ત્રી-પુરુષ-નપુંસક આ ત્રણે લિંગે મોક્ષમાં જઈ શકે છે. એ તો કહ્યું હવે લિંગવિષયક અન્ય વિકલ્પ કહેવાય છે. (૧) દ્રવ્યલિંગ - બાહ્યવેષ, (૨) ભાવલિંગ - સર્વવિરતિ પરિણામ - ચારિત્ર (3) અલિંગ – શુદ્ધઆત્મસ્વરૂપ.
10
आर्षोपनिषद् - અહીં પ્રત્યુત્પન્નભાવપ્રજ્ઞાપનીય નથી એટલે સિદ્ધ થવાની વર્તમાન ક્ષણનો વિચાર કરીએ તો અલિંગ સિદ્ધ થાય છે. અર્થાત જે સમયે સિદ્ધ થાય તે સમયે શરીર જ ન હોવાથી બાહ્યવેષ હોતો નથી, માટે દ્રવ્યલિંગ સંભવતું નથી. અને કર્મોનો ક્ષય કરે એ ચારિત્ર એ આવા સ્વરૂપનું ચારિત્ર પણ હોતું નથી. કારણ કે કર્મોનો ક્ષય થઈ ચૂક્યો છે. માટે ચારિત્ર માનીએ તો તેનું ફળ શું મળશે ? માટે વરિત્તાવાર વરિત્ત - આ લક્ષણવાળું ચારિત્ર ન હોવાથી ભાવલિંગ પણ નથી. માટે અલિંગપણે સિદ્ધ થાય છે એમ કહેવાય છે.
પૂર્વભાવપ્રજ્ઞાપનીય નયે ભાવલિંગ પ્રતિ સ્વલિંગમાં સિદ્ધ થાય છે. અર્થાત્ જિનપ્રવચનપ્રતિપાદિત સર્વવિરતિ - પરિણામને પ્રાપ્ત કરીને જ સિદ્ધ થાય છે.
દ્રવ્યલિંગ ત્રણ પ્રકારનું છે. (૧) સ્વલિંગ – જૈન સાધુનો વેષ (૨) અભ્યલિંગ – પરિવ્રાજક, તાપસાદિનો વેષ (3) ગૃહિલિંગ - ગૃહસ્થવેષ.
અહીં ભજના હોય છે. અર્થાત્ સિદ્ધ થનારો આત્મા સિદ્ધિની પૂર્વે આ ત્રણ લિંગમાંથી કોઈ પણ લિંગમાં હોઈ શકે છે.
જેમ કે નવતત્વ પ્રકરણમાં કહ્યું છે - frદક્તિસિદ્ધ મરદો, વવ•d વીર ય એન્નતામિ સાદુ સતાસિદ્ધા – ભરત ચક્રવર્તિ ગૃહસ્થલિંગે સિદ્ધ થયા, વલ્કલગીરી અન્યલિંગે સિદ્ધ થયા અને જંબૂસ્વામી વગેરે સાધુ સ્વલિંગે સિદ્ધ થયા.
પણ આ સર્વે ભાવલિંગ સર્વવિરતિ પરિણામને પામીને જ મોક્ષે જાય છે.
પરિવાક થઈને મોક્ષે ગયા, એનો અર્થ એ નથી કે પરિવ્રાજકપણું, કંદમૂળભોજન વગેરેના કારણે તેમની મુક્તિ થઈ, આ તો સમ્યગ્દર્શન અને ચારિત્રની પ્રાપ્તિ પૂર્વે તેમની જે અવસ્થા હતી તેનો વ્યપદેશમાત્ર
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણમાષિતાનિ
ii છે. જો જીવહિંસાથી મુક્તિ થઈ શકે તો તો સર્વ જીવોનો મોક્ષ થઈ જાય, દઢપહારી જેવા સ્ત્રીહત્યા, ભૃણહત્યા વગેરે મહાપાપો કરીને મોક્ષે ગયા હતાં. આવું કોઈ કહે તો આપણે શું સમજશું ? પાપો કરીને પણ તેનો તીવ પશ્ચાતાપ, આલોચના, પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને ચારિત્રની ઉગ્ર સાધના કરીને મોક્ષે ગયા હતાં. મોક્ષનું કારણ તો ચારિત્ર જ હતું. પાપો નહીં. આ રીતે પ્રસ્તુતમાં પણ સમજવું જોઈએ. વળી પ્રત્યેકબુદ્ધત્વની પ્રાપ્તિ થયા બાદ પણ પૂર્વાવસ્થાની અપેક્ષાએ પરિવ્રાજક, બુદ્ધ વગેરે વ્યપદેશ થાય, તેમાં કશું જ અઘટિત નથી. શાંતચિતે ઉપરોક્ત તત્વનો વિચાર કરીએ, તો અનેક શંકાઓના સમાધાન થવા સાથે હદયમાં જિનશાસન પ્રત્યેનો અહોભાવ ઉલ્લસિત થયા વિના ન રહે. સ્યાદ્વાદદર્શન પ્રત્યે અંતર ઝુકી ગયા વિના ન રહે. સમતારસના ઝરણા વહેતાં થયા વિના ન રહે.
જો ભાવલિંગ હાજર છે, તો દ્રવ્યલિંગનો આગ્રહ રાખવો - તેના નામે વેર ને મત્સર કરવા એ અનુચિત છે. પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજે કહ્યું છે –
भावलिङ्ग हि मोक्षाङ्ग, द्रव्यलिङ्गमकारणम् । द्रव्यं नात्यन्तिकं यस्मान्, नाप्येकान्तिकमिष्यते ।।
- અધ્યાત્મણરે ૮-૮૪ની લિંગપ્રાભૃતમાં કહ્યું છે - धम्मेण होइ लिंगं, ण लिंगमत्तेण धम्मसंपत्ती । जाणेहि भावधम्मं, किं ते लिंगेण कायवो ? ।।२।। ભાવપાભૂતમાં કહ્યું છે - भावो हि पढमलिंगं, ण दव्वलिंगं च जाण परमत्थं । भावो कारणभूदो, गुणदोसाणं जिणा बिति ।।२।।
- આપનિષદ્ -©S સમાધિશતકમાં કહ્યું છે – लिङ्ग देहाश्रितं दृष्टं देह एवात्मनो भवः । न मुच्यते भवात्तस्मात् ते ये लिङ्गकृताग्रहाः ।। સમયસારમાં કહ્યું છે – ण वि एस मोक्खमग्गो पासंडीगिहिमयाणि लिंगाणि । दंसणणाणचरित्ताणि मोक्खमग्गं जिणा बिति ।।४१०।। સમયસારની આત્મખ્યાતિ નામની ટીકામાં કહ્યું છે - न खलु द्रव्यलिङ्गं मोक्षमार्गः,
શરીરશ્રત સત પદ્રવ્યવા दर्शनज्ञानचारित्राण्येव मोक्षमार्गः,
आत्माश्रितत्वे सति स्वद्रव्यत्वात् ।। ઉપરોક્ત સર્વવચનો લિંગસંબંધી અનેકાન્તવાદની ઉદ્ઘોષણા કરે છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂરમાં એક પ્રસંગનું નિરૂપણ છે. જેમાં એક મહાત્મા યજ્ઞમાં ગોચરી વહોરવા જાય છે. યજમાન કહે છે કે હું તો બ્રાહ્મણને દાન આપીશ. અને ત્યારે મહાત્મા તેને પ્રતિબોધ કરવા માટે ભાવબ્રાહમણનું હદયંગમ વર્ણન કરે છે. બ્રાહ્મણ-જાતિ-વેષરૂપી દ્રવ્યલિંગનો યજમાનનો જે આગ્રહ હતો એ તેનાથી ઓગળી જાય છે. અને તે યાત્રિનો સ્વીકાર કરે છે. (ઉત્તરાધ્યયન સૂઝ, અધ્યયન-૨૫).
આ જ મુદ્દો લઈને પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજે અધ્યાત્મસાર આદિ ગ્રંથોમાં દિગંબરોને પણ હિતશિક્ષા ફરમાવી છે -
यथाजातदशालिग - मादव्यभिचारि चेत् ? । विपक्षबाधकाभावात्, तद्धेतुत्वे तु का प्रमा? ।।
ત્યાદ્રિ - અધ્યાત્મિસારે ૨૮/૧૮-૬૮. પૂજ્ય હરિભદ્રસૂરિ મહારાજાએ ધર્મસંગ્રહણી નામના ગ્રંથમાં દિગંબરોને માર્મિક ટકોર કરી છે –
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વૈવિભાષિતાનિ –
- 13 मिच्छत्ते अन्नाणे अविरतिभावे य अपरिचत्तम्मि । वत्थस्स परिच्चातो परलोगे कं गुणं कुणइ ? ||१०७४।।
આ રીતે શ્વેતાંબરીય ગ્રંથોમાં તો યથાવાતાદિ લિંગના અભિનિવેશનું ખંડન કર્યું જ છે, દિગંબરીય ગ્રંથોમાં પણ તેનું કડક શબ્દોમાં ખંડન કરવામાં આવ્યું છે. ભાવપ્રાભૂતના આ શબ્દો જુઓ
जाणहि भावं पढमं किं ते लिंगेण भावरहिएण । पंथिय सिव पुरिपंथं जिणउवइ8 पयत्तेण ।।६।। णग्गो पावइ दुक्खं णग्गो संसारसागरे भमति । णग्गो ण लहइ बोहिं जिणभावणवज्जिओ सुइरं ।।६८।। લિંગના અભિનિવેશથી મુક્ત થયેલા, સર્વત્ર સમદષ્ટિ ધરાવતા, સ્યાદ્વાદ - સુધાનું પાન કરતાં મહાત્માઓનો ઉદ્ગાર તો એ જ હોય કે ચાહે કોઈ પણ લિંગ હોય, જો હૃદયમાં સમતારસના ઝરણા વહી રહ્યા છે, તો મુક્તિ સુનિશ્ચિત છે. પૂજ્ય હરિભદ્રસૂરિ મહારાજા ફરમાવે છે –
सेयंबरो य आसंबरो य बुद्धो य अहव अण्णो वा । समभावभावियप्पा, लहेइ मोक्खं ण संदेहो ।।
- અવધપ્રશ્નરને રૂા. યોગસાર પ્રકરણમાં પ્રાચીન પરમર્ષિએ કહ્યું છે કે મારો ધર્મ સાચો કે તારો એનો વિવાદ શું કરો છો ? જ્યાં સમતા છે ત્યાં શુદ્ધ ધર્મ છે. જો સમતા ન હોય, તો સ્વ કે પર કોઈ શુદ્ધ નથી –
यत्र साम्यं स तत्रैव किमात्मपरचिन्तया ? । जानीत तद्विना हंहो ! नात्मनो न परस्य च ।।८२।।
ઉપરોક્ત સમગ્ર પ્રબંધ એકાન્તવાદ, મત્સર અને અભિનિવેશાદિ દોષોના નિરાકરણ માટે છે. આનાથી કોઈ એમ ન સમજી લે કે મહાત્માઓ, જૈનેતર પાખંડીઓ અને ગૃહસ્થો બધા સરખા જ છે. કારણ કે અન્યલિંગસિદ્ધ અને ગૃહિલિંગસિદ્ધ અત્યd અલા હોય
14
- નાર્કોનિષદ્ - છે. આશ્વર્યભૂત હોય છે. મોટા ભાગના સિદ્ધો તો સ્વલિંગસિદ્ધ જ હોય છે. કારણ કે આ જ રાજમાર્ગ છે. અન્યલિંગો કે ગૃહિલિંગ પણ જ્ઞાનોત્પત્તિ તો ભાવલિંગની પ્રાપ્તિ થયા બાદ જ થાય છે. ભરતચક્રવર્તિને કેવળજ્ઞાન થયું, ત્યારે ઈન્દ્રાદિ દેવો આવ્યા પણ વંદન તો ત્યારે જ કર્યું જ્યારે તેમણે લિંગ(વેષ)નું ગ્રહણ કર્યું. આ જ રીતે પ્રત્યેકબુદ્ધોના વિષયમાં પણ સમજવું જોઈએ. પંચકાભાષ્યમાં કહ્યું છે કે –
दट्टण दवलिंगं कुव्वंते ताणि इंदमादी वि । लिंगंमि अविज्जते ण णज्जति एस विरओ त्ति ।। पत्तेय बुद्धो जाव, गिहिलिंगी अहव अन्नलिंगीसु । देवा वि ता ण पूए, मा पुज्ज होहिति कुलिंग ।।
ઈન્દ્ર વગેરે પણ દ્રવ્યલિંગને જોઈને જ વંદનાદિ કરે છે. કારણ કે જ્યાં સુધી સર્વવિરતિઘરનો વેષ વિદ્યમાન ન હોય, ત્યાં સુધી આ આત્મા વિરત છે, એવું જણાતું નથી.
પ્રત્યેકબુદ્ધ પણ જ્યાં સુધી ગૃહિલિંગમાં કે અન્યલિંગમાં હોય ત્યાં સુધી દેવો પણ તેમને વંદનાદિ કરતાં નથી. કારણ કે તેઓ વિચારે છે કે જે અમે ગૃહસ્થવેષમાં કે તાપસાદિના વેષમાં રહેલા પ્રત્યેકબુદ્ધને પૂજશું તો લોકો અમારું આલંબન લઈને કુલિંગને પૂજતાં થઈ જશે. કારણ કે છઘસ્યો સમાનવેષમાં રહેલા પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિ અને મિથ્યાત્વી કે અવિરત વચ્ચેનો ભેદ જાણી શકતાં નથી.
માટે જેઓ માત્ર સમભાવ ના ગાણા ગાઈને લિંગનો અપલાપ કરે છે - મનિવેષને નિરર્થક કહે છે, તેઓએ પણ અનેક નયોથી પ્રસ્તુત સાક્ષીઓના ગંભીર તાત્પર્યનો પરામર્શ કરવો જોઈએ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં ગૌતમસ્વામિ અને કેશીસ્વામિના સંવાદમાં લિંગનું મહત્ત્વ બતાવતા કહ્યું છે કે –
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
-
पच्चयत्थं च लोगस्स नाणाविहविगप्पणं । जत्तत्थं गहणत्थं च लोगे लिंगपओयणं ।।२३-३२।। આ સર્વવિરતિધરો છે એવી લોકોને શ્રદ્ધા થાય પ્રતીતિ થાય, તે માટે લિંગનું પ્રયોજન છે. જો સર્વવિરતિધરો નિયતવેષરૂપ લિંગનું ધારણ ન કરે તો પછી વિડંબકો વગેરે પણ યથેષ્ટ વેષ લઈને લોકો પોતાનો સત્કાર કરે તે માટે “અમે વિરતિધર છીએ” એમ કહી દે. અને પછી તો જે ખરા વિરતિધર છે, તેમનામાં પણ લોકોને “આ વિરતિધરો છે”, એવો વિશ્વાસ ન રહે.
આ કારણથી વર્ષાકલ્પાદિ અનેક પ્રકારની ઉપધિનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે. એ ઉપધિ - ઉપકરણો વિરતિઘરમાં જ સંભવે, માટે આ વિરતિધર જ છે એવો લોકોને વિશ્વાસ થાય છે.
વળી યાત્રા = સંયમનિર્વાહ માટે લિંગનું પ્રયોજન છે. જો વર્ષાકલ્પ વગેરે ન હોય તો વરસાદ વગેરેમાં સંયમવિરાધના જ થાય.
તથા ગ્રહણ = જ્ઞાન માટે લિંગ ઉપયોગી છે. અર્થાત્ ક્યારેક કોઈ કારણથી ચિત્તવિપ્લવ થાય ત્યારે પણ વેષ દ્વારા તે જીવને જ્ઞાન થાય કે “હું સંયત છું” આથી પણ લિંગનું પ્રયોજન છે. ઉપદેશમાળામાં કહ્યું છે કે
धम्मं रक्खड़ वेसो, संकड़ वेसेण दिक्खिओमि अहं ।
૩મ્મોન પડત રજ્જુડ઼ રાયા નળવા ન ારા
-
15
વેષ ધર્મની રક્ષા કરે છે. વેષથી અકાર્ય કરતા ભય પામે છે કે હું તો દીક્ષિત છું, મારાથી આવું શી રીતે થઈ શકે ? અને આ રીતે જેમ રાજા રાષ્ટ્રની રક્ષા કરે, તેમ વેષ ઉન્માર્ગે જતા આત્માનું રક્ષણ કરે છે.
આ જ કારણોસર કોઈ સાધુ ગૃહિલિંગને કે અન્યલિંગને ધારણ કરે તો તેને મૂલપ્રાયશ્ચિત્ત આપવામાં આવે છે, હા, દુષ્ટ રાજા વગેરે પુષ્ટાલંબનથી ગૃહિલિંગાદિ ધારણ કરે તો તે શુદ્ધ છે.
16
आर्षोपनिषद् -GR
-
પંચકલ્પભાષ્યપૂર્ણિમાં કહ્યું છે
निक्कारणे गिहत्थलिंगं अन्नतित्थियलिंगं वा करेइ मूलं । o बियप कारणजाए रायदुट्टमाईहिं गिहिलिंगमन्नलिंगं वा करेंतो મુદ્દો ।
આ વિધાનોથી પણ સ્વલિંગ (મુનિવેષ)ની મહત્તા સિદ્ધ થયા વિના રહેતી નથી. પ્રસ્તુત સૂત્રના પ્રત્યેકબુદ્ધમહર્ષિઓના નામશ્રવણ માત્રથી તથા આધુનિક વિચારકોની કલ્પનાઓથી કોઈ સ્વ-પરનું અહિત ન કરી બેસે તે માટે અનેક દૃષ્ટિકોણોથી પ્રસ્તુત વિષયોનો વિસ્તાર કર્યો છે, જે અસ્થાને નહીં ગણાય.
ઋષિભાષિતની ભીતરમાં
અનેક વિષયો પર માર્મિક - સચોટ અને હૃદયંગમ ઉપદેશ એ ઋષિભાષિતસૂત્રની આગવી વિશેષતા છે. મહાવ્રતો, કર્મ, કષાયત્યાગ, વિષયાસક્તિ ત્યાગ, સમર્પણ, સમતા, લોકૈષણા, ભિક્ષાચર્યા, દુઃખવિપાક, પુણ્ય અને પાપના ફળ, આર્યત્વ, નાસ્તિકતાનિરાકરણ, જ્ઞાનમાહાત્મ્ય, ભાવબ્રાહ્મણતા, શુદ્ધ આચાર, લોકસ્વરૂપ, આધ્યાત્મિક કૃષિ, ઉપસર્ગસહન, પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય, ઈચ્છાનિરોધ, જિનાજ્ઞામાહાત્મ્ય, ગારવત્યાગ આદિ અનેક વિષયો પર અહીં જે નિરૂપણ થયું છે એ વાંચન કરતાં ખરેખર અમૃતના ઘુંટડા ઉતારતાં હોઈએ એવો અનુભવ થાય છે. રોમરાજી વિકસ્વર થયા વિના રહેતી નથી. વૈરાગ્યના ઉપદેશનું શ્રવણ કરતા વિષયો પર ધિક્કાર છૂટી ગયા વિના રહેતો નથી. દુઃખવિપાકનું અવગાહન કરતાં ધ્રુજારી છૂટી જાય છે. અધ્યાત્મના પ્રશાન્ત મહાસાગરમાં ગરકાવ થઈએ એટલે બહાર આવવાનું મન થતું નથી. દુન્યવી આશંસાઓ ઓગળી ગયા વિના રહેતી નથી.
આ તો માત્ર અનુભવગમ્ય વાસ્તવિકતા છે. પ્રસ્તુત સૂત્રના સમ્યક્ અધ્યયનથી તેનો સાક્ષાત્કાર થઈને જ રહેશે. ધન્ય છે એ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
18
-
Re-ऋषिभाषितानि
17 પ્રત્યેકબુદ્ધમહર્ષિઓને, કે જેઓ આપણા જેવા જીવો માટે આવો ખજાનો મૂકીને ગયા. મુક્તિએ જતાં જતાં આપણા માટે મુક્તિની કેડી કંડારતા ગયાં. તેમના ઉપકારની કોઈ સીમા નથી. અને હજી આગળ વધીને કહું તો આપણે પણ ધન્ય છીએ, કે આપણને આ ખજાનાની પ્રાપ્તિ થઈ. ચરમશરીરી, એમાં પણ પ્રત્યેકબુદ્ધમહર્ષિઓએ આપેલો ઉપદેશ, એમાં પણ શ્રીનેમિનાથપ્રભુના શાસનના ૨૦ પ્રત્યેકબુદ્ધો, શ્રી પાર્શ્વનાથપ્રભુના શાસનના ૧૫ પ્રત્યેકબુદ્ધો અને શ્રીમહાવીરસ્વામિના શાસનના ૧૦ પ્રત્યેકબુદ્ધો આમ કુલ ૪૫-૪૫ પ્રત્યેકબુદ્ધોના વચનામૃતોની પ્રાપ્તિ થઈ. વળી શ્રી નેમિનાથ ભગવાનના કાળનો વિચાર કરીએ તો આ સૂત્રનો અમુક અંશ લગભગ ૮૬ooo વર્ષ પ્રાચીન સિદ્ધ થાય છે.
પ્રસ્તુત સૂત્ર અન્ય આગમો-શાસ્ત્રોની અપેક્ષાએ અલ્પપ્રસિદ્ધ જરૂર છે. પણ તેના અધ્યયન વિના અદભુત વચનામૃતોથી વંચિત રહેવાય છે, એ નિશ્ચિત છે. શ્રીઋષિભાષિતસૂત્રનો અનેક આગમાદિ શાઓમાં જે ઉલ્લેખ થયો છે. તેનાથી પણ તેનું મહત્ત્વ સિદ્ધ થયા વિના રહેતું નથી. પાક્ષિકસૂટમાં કાલિક શ્રુતના આલાપકમાં પંચમ નામ ઋષિભાષિત (ઈસિભાસિયાઈં) સૂત્રનું આવે છે, એ તો સુપ્રસિદ્ધ છે.
ઋિષિભાષિત (ઈટિભાટિયા) મૃગનો
( विविध eleोमi Bedy चोयालीसं अज्झयणा इसिभासिया दियलोगचुयाभासिया पण्णत्ता । - समवायाङ्गसूत्रे ४४ समवाय ।
चतुश्चत्वारिंशत् 'इसिभासिय'त्ति ऋषिभाषिताध्ययनानि कालिकश्रुतविशेषभूतानि । दियलोगचुयाभासिय त्ति देवलोकच्युतैः ऋषिभूतैराभाषितानि देवलोकच्युताभाषितानि । क्वचित् पाठः - देवलोयचुयाणं इसीणं चोयालीसं इसिभासियऽज्झयणा पण्णत्ता । - समवायाङ्गसूत्रवृत्तिः ।
आर्षोपनिषद् - नमो तेसिं खमासमणाणं जेहिं इमं वाइअं अंगबाहिरं कालिअं भगवंतं । तं जहा-उत्तरज्झयणाई दसाओ कप्पो ववहारो इसिभासियाई निसीह महानिसीहं० - श्रीपाक्षिकसूत्रे ।
इसिभासियाई ति इह ऋषयः प्रत्येकबुद्धसाधवः, ते चात्र नेमिनाथतीर्थवर्तिनो नारदादयो विंशतिः, पार्श्वनाथतीर्थवर्तिनः पञ्चदश, वर्द्धमानस्वामितीर्थवर्तिनो दश ग्राह्याः, तैर्भाषितानि पञ्चचत्वारिंशत्संङ्ख्यान्यध्ययनानि श्रवणाद्यधिकारवन्ति ऋषिभाषितानि । - पाक्षिकसूत्रवृत्तिः ।
अङ्गबाह्यमनेकविधम्, तद्यथा - सामायिकं चतुर्विंशतिस्तवो वन्दनं प्रतिक्रमणं कायव्युत्सर्गः प्रत्याख्यानं दशवैकालिकं उत्तराध्याया दशाः कल्पव्यवहारौ निशीथमृषिभाषितान्येवमादि । - तत्त्वार्थभाष्ये १-२० ।
कालियसुयं च इसिभासियाई तइओ य सूरपण्णत्ती । सव्वो य दिट्ठिवाओ चउत्थओ होई अणुओगो ।। - आवश्यकभाष्ये १२४ ।
तथा ऋषिभाषितानि उत्तराध्ययनादीनि तृतीयश्च कालानुयोगः । - आवश्यकहारिभद्रीयवृत्तौ (पृ.२०६)
आवस्सगस्स दसकालिअस्स तह उत्तरज्झमायारे । सूयगडे निज्जुत्ति वुच्छामि तहा दसाणं च ।। कप्पस्स य निज्जत्तिं ववहारस्सेव परमनिउणस्स । सूरिअपण्णत्तीए वुच्छं इसिभासिआणं च ।। - आवश्यकनियुक्तौ ८४८५ ।
तथा सूर्यप्रज्ञप्तेः वक्ष्ये, ऋषिभाषितानां च देवेन्द्रस्तवादीनां नियुक्तिम् । - आवश्यकहारिभद्रीयवृत्तौ (पृ.४१) (વર્તમાનમાં ઋષિભાષિત-નિર્યુક્તિ પ્રાપ્ત થતી નથી.)
से किं तं कालिअं ? कालिअं अणेगविहं पण्णत्तं, तं जहाउत्तरज्झयणाई दसाओ कप्पो ववहारो निसीहं महानिसीह इसिभासियाई ० - नन्दीसूत्रे १३७ ।
इसिभासियाई पणयालिसं अज्झयणाई कालियाई, तेसु दिण ४५ निविएहिं अणागाढजोगो । अण्णे भणंति उत्तरज्झयणेसु चेव एयाई
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
9- વિભાષિતાનિ
– 19. અંતમવંત | - વિધિમાઈપ્રપ .૬૮ |
देविंदत्थयमाई पइण्णगा होंति इगिगनिविएण । इसिभासिय अज्झयणा आयंबिलकालतिगसज्झा ।। केसिंचि मए अंतब्भवंति एयाई उत्तरज्झयणे । पणयालीस दिणेहिं केसि वि जोगो अणागाढो ।। - विधिमार्गप्रपा પૃ.૬૨ |
Tvઠ્ઠાવા TRUસા ટ્રસ ગલ્ફયTI SUUUત્તા, તં નહી - ૩વમા, સંસ્થા, इसिभासियाई० - स्थानाङ्गसूत्रे दसट्ठाणं ।
(અહીં ઠાણાંગસૂત્રમાં ઋષિભાષિતનો સૂત્રરૂપે નહીં પણ પ્રશ્નવ્યાકરણ સૂત્રના અધ્યયન તરીકે નિર્દેશ કર્યો છે. પ્રશ્નવ્યાકરણસૂત્રનું તે સ્વરૂપ વર્તમાનમાં પ્રાપ્ત થતું નથી. માટે તે અધ્યયન ઋષિભાષિતસૂત્ર જ છે કે ભિન્ન છે, એ જાણી શકાતું નથી.)
नारयरिसिपामुक्खे वीसं सिरिनेमिनाहतित्थम्मि । पन्नरस पासतित्थे, दस सिरिवीरस्स तित्थम्मि ।। पत्तेयबुद्धसाहू नमिमो जे भासिउं सिवं पत्ता । पणयालीसं इसिभासियाई अज्झयणपवराई ।। - ऋषिमण्डलप्रकरणे ૪૪-૪, I.
तह वि य कोइ अत्थो उप्पज्जइ तम्मि समयम्मि । पुब्बभणिओ अणुमओ य होइ इसिभासिएसु जहा ।। - सूत्रकृताङ्गनिर्युक्तौ १८९ ।
ઉપરોક્ત શાયપાઠોથી સિદ્ધ થાય છે કે ઉત્તરાધ્યયન આદિ સૂત્રોની જેમ ઋષિભાષિત સૂત્ર પણ એક આગમસૂત્ર છે. શ્રમણસંઘમાં દીર્ઘકાળ સુધી યોગોદ્રહનપૂર્વક તેના પઠન-પાઠનની પ્રવૃત્તિ ચાલુ રહી હતી. વળી શ્રીભદ્રબાહુસ્વામિએ વિશાળ આગમ સાહિત્યમાંથી ૧૦ આગમો પર નિર્યુક્તિ રચવાની પ્રતિજ્ઞા કરી અને તે ૧૦ માંથી એક ઋષિભાષિત સૂત્ર હતું, એટલું પણ પ્રસ્તુત સૂત્ર પર અહોભાવનો ઉલ્લાસ કરાવવા પર્યાપ્ત છે. પ્રસ્તુત સૂત્રમાં અતિસંક્ષિપ્તરૂપે અતિદિષ્ટ કરેલા કથાનકો, દરેક પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિઓના ચરિત્રો એ નિર્યુક્તિમાં હશે એવી સહજ કલાના થાય છે. શ્રુતકેવલીએ કરેલી પ્રતિજ્ઞા વિતથ
- સર્વોપનિષદ્ - S તો ન સંભવે માટે આપણે એ નિર્યુક્તિથી વંચિત રહી ગયા એમ જ માનવું પડે. પણ આ સૂત્રની આપણને પ્રાપ્તિ થઈ એ પણ ઓછા આનંદની વાત નથી !
- આર્ષોપનિષનું ઉcથાન ખિવાન્દી (રાજસ્થાન) મુકામે સ્થિરતા હતી. દિવસ હતો જેઠ (૧) સુદ ૭ - ૨૦૧૩. આ દિવસે ઋષિભાષિત સૂત્રનું અધ્યયન પૂર્ણ થયું. અધ્યાત્મધારાથી અંતર પ્લાવિત જરૂર થયું, હૃદયસ્પર્શી સૂક્તિઓથી મન પ્રભાવિત જરૂર થયું. પણ છતાં ય અસંતોષ હતો. કેટલીક સૂક્તિઓને ડાયરીમાં ટપકાવીને અંતે નોંધ કરી કે, ‘ઋષિભાષિત સૂત્રને યોગ્ય આલંબન સાથે ફરી વાંચવું બાકી છે.”
અસંતોષના બે કારણ હતા. એક તો મુદ્રિત પ્રકાશન અશુદ્ધિપૂર્ણ હતું અને બીજું ક્લિષ્ટ સ્થાનોમાં વ્યાખ્યાની સહાય અનિવાર્ય હતી. દરમિયાન વિહારો પણ ચાલતાં રહ્યા અને અભ્યાવ્ય ગ્રંથોનો સ્વાધ્યાય પણ ચાલતો રહ્યો. ઋષિભાષિત સૂરનું કોઈ યોગ્ય આલંબન તો પ્રાપ્ત ન થયું પણ મનમાં એક સંકલ્પ કર્યો કે મારે જ એક યોગ્ય આલંબનની ટીકારૂપે શ્રીસંઘને ભેટ ધરવી. આજે બે વર્ષ પછી એ સંકલા સાકાર થાય છે.
ન આર્ષોપનિષદ્ગી ક્ષર્જનયાત્રા ૬ મુદ્રિત પ્રકાશનો અને ૧૩ હસ્તાદર્શો દ્વારા ઋષિભાષિત સૂત્રનું સંશોધન અને આગમો, આગમોની વૃત્તિઓ, અનેક પ્રકારના કોષો તથા વિવિધ શાસ્ત્રોના સથવારે વૃત્તિસર્જન.
આ કાર્ય કરતાં કરતાં નવાંગીવૃત્તિકાર શ્રી અભયદેવસૂરિ મહારાજાનું વચન યાદ આવી ગયું. अज्ञा वयं शास्वमिदं गभीरं प्रायोऽस्य कूटानि च पुस्तकानि।
- પ્રશ્નોવેરાવૃત્તિઃ (9.8)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि
- 21 તેમણે પોતાની પરિસ્થિતિનો ચિતાર આપતા કહ્યું છે કે, હું ટીકા લખવા તો બેઠો, પણ મને તેમાં ત્રણ વસ્તુ બાધક છે.
(૧) હું અજ્ઞ છું. (૨) આ શાસ્ત્ર ગંભીર છે. (૩) આ શાસ્ત્રના પુસ્તકો અશુદ્ધિ ભરપૂર છે.
મારી બાબતમાં પ્રથમ મુદ્દો તો સિદ્ધ જ છે, દ્વિતીય મુદ્દો પણ સમજી શકાય એમ છે. તૃતીય મુદ્દા પર થોડો પ્રકાશ પાડવા ઈચ્છું છું.
શ્રીઋષિભાષિતસૂત્રનું પ્રાયઃ સૌ પ્રથમ મુદ્રિત પ્રકાશન વિ.સં. ૧૯૮૩ માં રતલામની શ્રી ઋષભદેવજી કેશરીમલજીની પેઢી દ્વારા થયું. શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ દ્વારા વિ.સં. ૨૦૫o માં તેનું પુનર્મુદ્રણ થયું છે. જેમાંથી મેં સૌ પ્રથમ પ્રસ્તુત સૂત્રનું અધ્યયન કર્યું હતું.(T)
ઈ.સ. ૧૯૪૨ માં જર્મનીમાં ગોરિંજિનો દ્વારા પ્રથમ ખંડ રૂપે ઋષિભાષિતસૂત્ર પ્રકાશિત થયું.જેના સંપાદક ડૉ. વાઘેર શુબિંગ હતા. તેનો બીજો ખંડ ડૉ. વાઇ સ્પીકર દ્વારા સંપાદિત-પ્રકાશિત થયેલો છે. બીજા ખંડમાં પ્રસ્તુત સૂત્રની ટીકા આપી છે. બન્ને ખંડમાં મૂળસૂત્ર અને ટીકા રોમન લિપીમાં આપેલ છે. આ પ્રકાશનનું અંગ્રેજી અને નાગરીલિપિમાં પ્રકાશન શ્રી લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર - અમદાવાદ તરફથી ઈ.સ. ૧૯૭૪ માં થયું હતું. (૪) જો કે એમાં “ટીકા” એવો નિર્દેશ કર્યો છે. પણ તે છાયાપ્રાયઃ જ છે. અને તે પણ અપૂર્ણ છે. તેથી એને ખરી રીતે ટીકા ન કહી શકાય.
અન્ય પ્રકાશન શ્રીસુધર્માજ્ઞાનમંદિર - મુંબઈ તરફથી ઈ.સ. ૧૯૬૩ માં પ્રકાશિત થયું છે. (૪) જેના સંપાદક પં. મનોહરમુનિજી “શાઝી “સાહિત્યરત્ન” છે. એક પ્રકાશન પ્રાકૃત ભારતી અકાદમી, જયપુર દ્વારા ઈ.સ. ૧૯૮૮માં પ્રકાશિત છે. (ત) જેના સંપાદક મહોપાધ્યાયશ્રી વિનયસાગરજી છે. અંતિમ બંને પ્રકાશનો સાનુવાદ છે. ૧, મુદ્રિત પ્રકાશનોને પણ (7) વગેરે સંજ્ઞા આપીને તેમના પણ પાઠાંતરોનો સમાવેશ કર્યો છે.
22.
आर्षोपनिषद् - શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય તરફથી ઈ.સ. ૧૯૮૪ માં પ્રકીર્ણકસૂત્રોનો પ્રથમ ભાગ પ્રકાશિત થયો છે. તેમાં પણ ઋષિભાષિતસૂઝ સમાવિષ્ટ છે. (9) જેના સંપાદક પં. અમૃતલાલ ભોજક છે. અને સૌથી અંતિમ પ્રકાશન ઈ.સ. ૧૯૯૮ માં પ્રાકૃત ગ્રંથ પરિષદ તરફથી પ્રકાશિત થયું. જે ઋષિભાષિત સૂત્રનો પ્રાકૃત-સંસ્કૃત શબ્દકોષ છે. (૪) જેના સંપાદક છે ડો. કે.આર. ચન્દ્ર.
આ રીતે ઋષિભાષિતસૂત્ર પર અનેક મુદ્રિત સાધનો હોવા છતાં સંશોધનની આવશ્યકતા ઊભી જ હતી. કારણ કે મોટા ભાગના પ્રકાશનોમાં જર્મન પ્રકાશનનું અનુકરણ થયું હતું. આ પ્રકાશનમાં પાઠ સંપાદનમાં હસ્તપ્રતોનો ઉપયોગ થયો હતો. એ વાત સાચી, પણ
જ્યાં જ્યાં સંપાદકશ્રી હસ્તાદર્શના પાઠની સંગતિ ન કરી શક્યા ત્યાં ત્યાં તેમણે કલ્પિત પાઠ મૂકી દીધા, કોઈ પણ વિદ્વાન તેમના મૂળ પાઠ અને પાઠાન્તરોની પ્રસ્તુત પ્રકાશન સાથે તુલના કરશે તો આ વસ્તુ નિશ્ચિતરૂપે જણાયા વિના નહી રહે. હજી એક મુશ્કેલી એ થઈ કે કલ્પિત પાઠોને કાઉંસમાં ન મુકતા સળંગ પાઠમાં જ મૂક્યાં છે. હસ્તાદર્શનો પાઠ અસંગત ન હોય તો પણ તેને યથાવતું મૂકીને કલ્પિત પાઠ કાઉંસમાં જ મુકવો ઉચિત હતો. જ્યારે અહીં એવું પણ બન્યું છે કે હસ્તાદર્શનો પાઠ સંગત હોવા છતાં તેને પાઠાન્તર તરીકે ટિપ્પણમાં મુકી મૂળપાઠમાં અસંગત એવો કલ્પિત પાઠ મુક્યો છે. અને આવા પણ અનેક સ્થળો છે.
આવું થવામાં ઉચિત અર્થઘટન અને સંગતિ માટે જરૂરી જ્ઞાનનો અભાવ જ કારણભૂત હોઈ શકે. પણ અજ્ઞતાને સ્વીકારી “તત્વ બહુશ્રુતગમ્યમ્” એવું વલણ રાખવાને બદલે જ્યારે સૂત્રકારની ભૂલો કાઢવામાં આવે, ત્યારે હદ થાય છે. જર્મન પ્રકાશનમાં જે સંસ્કૃત છાયા છે - “તેમાં આ અંશ નિરર્થક છે.” “આ અહીંથી અપાય (કાઢી નાંખવા યોગ્ય) છે.” એવા અનેક ટીકા ટીપણો મળે છે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વૈવિભાષિતાનિ –
23 સંપાદકનો નિર્દેશ લહિયાની ક્ષતિ પ્રત્યે પણ હોઈ શકે. પણ જ્યાં પોતાની જ ક્ષતિ છે. ત્યાં નિશ્ચયપૂર્વકની સુધારા કરવાની ચેષ્ટા અત્યંત અનુચિત ઠરે છે.
ક્યાંક ક્યાંક બે શ્લોકોના પૂર્વાર્ધ કે ઉત્તરાના અંતર્વિનિમય (અદલી બદલી) કરીને અર્થસંગતિ કરવા પણ તેમણે પ્રયત્ન કર્યો છે. તો ક્યાંક એક શ્લોકમાં પણ બે સ્વતંત્ર વાક્યો હોય તેમાં વાક્યચનાને અત્યંત ક્ષતિ પહોંચાડીને દુઃસ્વીકાર્ય બને એ રીતે અંશોના અંતર્વિનિમય પણ કર્યા છે.
આ પરિસ્થિતિમાં ઉચિત અર્થઘટનની શક્યતા કેટલી રહે ? તે વિદ્વાનો સારી રીતે સમજી શકે છે. અને જ્યારે પચાવર્તી પ્રકાશનોમાં મોટા ભાગે તેનું જ અનુકરણ થયું છે, ત્યારે બરાબર એવો ઘાટ ઘડાયો છે કે જે વિદ્યાર્થીએ પરીક્ષામાં ખોટા જવાબો લખ્યા હોય, તેમાંથી કોઈ બીજો વિદ્યાર્થી કોપી કરે, આ કારણે પણ ઉપલભ્યમાન અનુવાદો આ સૂત્રના તાત્પર્યને પામવાના સંપૂર્ણ સાધન બની શક્યા નથી.
જો કે પં. શ્રી અમૃતલાલ ભોજકે કેટલાક સ્થળોએ મધ્યસ્થપણે પાઠ સંપાદિત કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે. પણ જ્યાં તેઓ હસ્તાદર્શના પાઠની સંગતિ ન કરી શક્યાં, ત્યાં તેમણે પણ શુબિંગના (પ્રાય:) કલ્પિત પાઠનું અનુકરણ કર્યું છે. અને એવા પણ સંખ્યાબંધ સ્થળો છે.
પ્રસ્તુત પ્રકાશનના પાઠભેદોનું નિરીક્ષણ કરશો એટલે ખ્યાલ આવશે કે એવા ઢગલાબંધ સ્થળો છે કે જ્યાં સર્વ મુદ્રિત-પ્રકાશનોમાં અલગ પાઠ છે, અને સર્વ હસ્તાદર્શોમાં અલગ પાઠ છે. તાત્પર્ય સ્પષ્ટ
24
आर्षोपनिषद् - અનુચિત અંતર્વિનિમય અને અશુદ્ધિઓથી આ આગમસૂત્ર લાંબો સમય સુધી વિસંસ્થલ દશામાં પડી રહ્યું. વિદ્વાન મહાત્માઓ પણ તેનું સંપૂર્ણ અધ્યયન ન કરી શક્યાં. તેની વ્યથાથી એ પરિસ્થિતિનો ચિતાર માત્ર રજુ કર્યો છે. એક મહાવિદ્વાન આચાર્ય ભગવંતે પણ મને કહ્યું હતું કે “મેં ઋષિભાષિત સૂત્ર વાંચ્યું હતું. પણ મને એમાં ખબર ન પડી.” કેટલોક અંશ દુરુહ છે એ વાત સાચી પણ અશુદ્ધિઓને કારણે પણ આ સૂત્રની દુર્હતા વધી ગઈ છે. એ વાત પણ નકારી શકાય તેવી નથી.
પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં ૧૩ હસ્તાદર્થોનો ઉપયોગ કરવા સાથે સંશોધન કરવામાં આવ્યું છે. માત્ર હસ્તાદર્થોનો પાઠ લઈને આગળ ચાલવાનું ન હતું. સાથે પ્રકરણ, તાત્પર્ય આદિને અનુરૂપ અર્થઘટન કરતી ટીકાનું પણ સર્જન કરવાનું હતું. અનેકાનેક સ્થળોએ જાણે અગ્નિપરીક્ષા થઈ, તીવ પરિશ્રમ પણ કર્યો. અનેક કોષો અને વ્યાકરણ ગ્રંથોને ઉથલાવ્યા. પર્યાપ્ત માનસિક વ્યાયામ કર્યો. જાણે પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિઓ મને સહાય કરતાં ગયા, અને સંશોધન તથા સર્જન પ્રગતિ કરતું રહ્યું. ઋષિભાષિતસૂત્રમાં એવા પણ અધ્યાયો છે કે જેના પદાર્થ ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર, સૂત્રકૃતાંગસૂઝ, સ્થાનાંગસૂમ, ભગવતીસૂત્ર, જ્ઞાતાધર્મકથાસૂત્ર આદિ આગમોમાં ઉપલબ્ધ થાય છે, અનેક સ્થાનોમાં તો શાબ્દિક સામ્ય પણ છે. આવા સ્થાનોમાં તે તે આગમોની વૃત્તિને આધારે તે તે શબ્દની વ્યાખ્યા કરી છે. જે શબ્દ આગમિક છે, પ્રાચીન ટીકાકાર મહર્ષિઓએ તેનો જે અર્થ કર્યો છે, ગીતાર્થ પરંપરાએ જે અર્થનો અંગીકાર કર્યો છે, તે અર્થને અહીં યથાવત્ પ્રસ્તુત કર્યો છે. - જે જે પ્રત્યેકબુદ્ધ મહર્ષિઓના ચરિત્રો ઉપલબ્ધ થઈ શક્યા તેમના સંક્ષિપ્ત ચરિત્રોનો પણ ટીકામાં સમાવેશ કર્યો છે. આ રીતે સંશોધન અને સર્જનનું કાર્ય સંપન્ન થયું. છતાં પણ છઘસ્થતા, મંદબુદ્ધિ, આદિને કારણે તેમાં ક્ષતિઓ થઈ જ હશે, જેનો નિર્દેશ કરવા માટે બહુશ્રુતોને મારી નમ્ર પ્રાર્થના છે.
ઉપરોક્ત સર્વ પ્રકાશનોના સંપાદકોએ ઘણા પરિશ્રમપૂર્વક સંપાદન કર્યું હશે. અહીં કોઈને અાજ્ઞ કહેવાનો આશય નથી. એક આગમસૂત્રના અધ્યયન-અધ્યાપનમાં ઓછા થતા અંશે ઉપયોગી સાધન આપવા દ્વારા તેના અધિકારી શ્રમણવર્ગને તેઓ સહાયભૂત થયા છે. તેમાં કોઈ શંકા નથી. પણ અનુકરણ, અજ્ઞાન, અસદ્ અર્થઘટન,
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
25
नर-ऋषिभाषितानि -
હવે સંશોધનમાં ઉપયુક્ત થયેલ હસ્તાદર્થોનો પરિચય આપું છું.
26
- आर्षोपनिषद् - एनिमेयोनवदमनेयमेवपश्यति e asangक्षति मोरया सरवना वावरतायंकाRAरेममारaasaaरविरुवया भाग विनियोमाना जतदपियरेनियममा वायना बनाया निविलियो वाय करने का जरिवाना PिARRORE निवेदने विश्लेजमानिये स्रो विश्वकमारनवरे यार सकरातिबिनिता रचियो गाविस से सहनकायवाटलवाडरे विदिशा बेदविरinsignatoranहिदी एमाश्यागममित अवयसारेल कवियोजsansi सपरिवसतिगादा राजवायनवाद्यावर मातम तिहिब शो समेmoयकसयकोgadyaatainsयनीसंगालेक रिजलविर मेरोतिवि मारी paisnantpedied lalatapaautelievARI मनिवासारेश्वरनाgaand Sanो ऐशविविवारशकमाति बानो परेनुसार पावतेविषाविरsakala डस्मेनेजरसनिकाय सुमेबसलेको
मध्य महारबारमाMEnaaaaaबाहमण सामmaganeविति मानिने बना जाने निस्कारिणीनियर वर मनमाहवरते ਜਾ ਕੇ ਜਾਂ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਵਾਰ ਵਿਧਿ ਦੇਸ ਵਹੈ।
(ट-श्री.siestaeमयन्द्रायार्य शाहिर - पारस
4L.. - SL.3२१, प्र.. १५२५०, पत्र-१४)
amannmantrumentalopaane mamaegesdemnewlandamamutariangleon
mantratimaanditaireratipaditiomountainsaamaanem infromoti gaaNamratamamimalonadatariwominsanthamsindianmammoti iranAPINARTetntowwraineraPROPRINewmantantrawinHeamsti maramanandrommanmamaritimantmulimmitamaan waraumigal
(क - श्रीGि.SIRArt हेभयन्द्रायार्थ शानदर - पाट 4...- श्री वाडी पानायनो - Aist२ प्रति 1.993८ पत्र-१७)
Trinira
m anufacmmacumoutomamminumathrasenel AnomumdantatomamtiwanatimaanematobannamTNERATUTTE SamjunkORAKinernatimaARIUARusselnirbhanalaysireenawathinairepeanskaya ANDowanlodiabetess
o msalisimansiness
Re al irewortCETOSULTINENERNRELIGNETEERIATCHESENATHRUMEAITamastPERICA FamiminatemamatathamunaraaRammarwaintaintaminamb
h ogdel antonmammyawakhyamaparw
w wITAREE arranslimmamGHWORatomerst
a mperimageneracomprunICKE Taarahamdhanwariyardamom
m aritmaIONERNERakone ShaletastaramhanimantrmbantonationairepertilbaumulalkotasbHRIES
Imनमःमरे यायायायावयारकनावामगावमध्यकालमा नामसानिमायमरागार मायाप्रश्य यानिवासनाadhmoयाणकारारण्यममाराथनकोशमायामापविशायायायामसियलायत स्कायदापाविससमयायामाप मायामामधनकायमासिकmatathersयाणकारवधायनमस्कस मध्यस्त्यतिरवमयकामा विविसवासयमववाजिनमनदासवाणाविद्यालयमाप्रमभयाय मिरियागबनायाबायपास मायकीinangareलीस वसायाममा मचायनी मायामागवावाया। सरवावाधानमसामवाधिराजविराजविएबलरापाविषयमामवासियांमreunमानी सपनायमचामामामिलामावालयसनिमियासिस पनि वायगाaaiकावधिमा नियामिर सामसमयायमयमा भगवायर भयोमामाथिममा विमानासममाण मिबीयाकतिपदेपासीबीए
पoयासिकमाभिमातापियामासामान मागावाकयामतलाशयमयी समाधानकायouturantoमारसलमयसमवायदा मारसलारिवकाशमारशस्विमसंडकरनगंमध्यमाणममयिममिमारिनमायामापकालिममाया यामदायसनादियानंद जनविषयमेवातीलारविश्वव्यामागनियमाणमामानापायनापानावनामावासाकीमामायानन पाटी.चणवस्येवावामदेवाला कमात्मागवानीमाभिमजयमा ल वनमामशागमाविनिममीनम: कामविनमगाम ममिनिकनमचारियलवाममयमा
मामा मायमधारामचनमा बमेघालयबसावायल समचमावायमान समयावरिवारमयमयनयामानामा परमविभानिलकाजलियावानभाना
(૪ - શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાનમંદિર, શ્રીસંઘનો ભંડાર
कलमinenwiroe n weavyamaARSENormaabet
a alotional So msuruaamanarmymarareMataramarati
(ख - श्री.se.stGAश भयदायार्थ शER - पाzel
4....हेम. प्र.न. १००८3, s.. २१ पत्र-१३)
4....भ -.४१, प्र.नं. ७५२, पत्र-१3)
WORishimegsndsomethermaso mamerana
HTestBEReseardaspuसिरसावरियाणaland NamasumयाउanuhootanirautengRtharametest मानाdreaRBHPun-doageमारवNLODINONasamhoaahasोग
सालमाRARURajaureuniKIRTELNORTONERatanAmatalataradhana emainाय EिRam cERIANDRENSURRAINRIBRAamaanaamaani Sheet AnanotirgamaRRYSERTAImanDATORanamaERAZRASidhatane manavera.baas
t anhainnirusnanatramanadiatuulture मामmaintenamedie
g emunanagementiINS करबारविलाप यावsilawaseeu tatesmaraयदिatmenaari Manakamaturaanentiotam
a somausarmanaameer auranoramanhDINTERRORImunawelintoucomumAREmainluphenaTROUNDA
atraneparromanattelasantulitanamaAmeMana कामSATHEDABDewrevendanniasetuRATORRENOUSamacy madamAORRIGADEarlicant0
R RAIMARYोविनgavitectur मियपpिhantomone-itemateatimemorteeneaast Th ealthtimanmandarmesamarosamanipura
(ज-श्री संवेगी 0184 (५शिया) अमहापा६, ...596 पत्र-१५)
1.39,
(ड-श्री हेभयन्द्रायार्थ जैन मंदिर, श्रीसंधन ist२ ५L.st.
प्र.. ११८, पिलापित 41२, पत्र-3)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि
27
28
- आर्षोपनिषद् -
auranisamanarma
माकनवाजयन s
atarestantiateatirnatanARAamage मनापमानामा mitharamanarassmaratira mprsaavnirmaanasasu
FontoनियumovemDIST
Despamumais
मासिकपास याबरिमनियdिemARY
पारिवाdिiantmकामयाasaram मायनिमायाकडparmaritre
a
tmनरियारविरवाया कारावासाबमानमाnिtiafsarasvaruRANRA OKE माधिमकायायाचनमायामामामालनमायारामायनलमा पिनीमायावतोयmonarconitisatarawendredomainालयमलियन साविमाकाoयापदमकमान्यतिमापारिकार निमियरमावस्या
वाwिamilaurammacायसमगार मनापाबासीमासमानामनियन
रियायाममacsimamaamiरायमारियन्यात यायाrathimarjurmindiaaichaara
nीयमासिसमाविमार मायामाजिरिवागायनयातल्यामलायाककलायमनकामपानीमा मितीमारलमा मfaaeiptimanapruitmenानमालयमेमपाap a nायका Thosariकिगायिगाजविणावराजतीपजनेशngmastramariawarमालामावाना शकलमनामानमाजियारोलासमायोचीनसमरमामनामीकतानिमालमा व्यायामामामागसमानासनवनिमकानावराजामय मेगावामममियावनिकानासनमा
(घ-श्री.सि.SAस भियन्द्रायार्थ शाहिर, पारस
सयालयsamh
d सानिमायावारि यातिमिमामलामनगायतमा matuarternmummelaatenामसमयमविवारियाणा Romिortemganaमार
नामा नाgainालामालदीनाaaatrinainitमामिलामा
(ढ - श्री.siestael मयन्द्रयार्य नहर, पाट
पा...51.360, प्र.न. १८५३४, पत्र-23)
श्री पाडी पानायनो distr, SL.१७१, प्र.. १८७२, पत्र-१५)
Janahatiroamantavashanandanusaanjalimandamloadded
मnिgarasवियायानिमामाक
yिaARIविण्यायनिवासक fariyakhningोमीयामममियमसमावस्यामा स्वाभिमानिसमाथिmiensrancinदनविकरमाणमननीयानाम्मानका
whenaमरनाuninासिवनीमालवानीय विमानारबारमनियामसारम निhिurमामसालिकाभिरमाबजमकस्बमसमयिनामि Sanानिनित्यनियमविनायनामधामीकामानिलिय मितिकाराममहमाmarantenararaHITamasमुसलमयमय
IYuwरिनुलudaiawaaATविषuutari meविनापरवाlamaमरमववायायायाधिदिमतिमानिनना Fansनवायरमापानमानियाagunाबादसियान याय yिmpeg-kaiराशिमिनाainfamayaगाय
(ण - श्री.saster भयन्द्राया शानमंदिर, पाटा श्री. पाsी पार्श्वनाथनो visit, s.१७४, ... १८3१, पत्र-२०)
(૧ - શ્રી લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર, અમદાવાદ
प्र... १८४३२, पत्र-२१)
समाजमा शिक्षामायaawaarwacानमयाममानिनदिमायन पायलकारनाsaadevtarinaamकाम्यामकामासाantezारता andedtutedresTecimaeraanevarमधमाकाsamam Namw.wecaumasubmitraEAaditatuमारवाशनाया। पymnaseracawwamRAwenouaranasanbausagarmyfasaimmeena यौनाममायाouTRATIRADENTRAOमारका मधDINGINERAREBERRACHARORARIगाविसाजनवादावियादित लिdिsavanawulamainamuttarafatimamaramanpravad MI TRArprahawwantaraaNamestedium IPTIONaweiocudaegaमामिलावणमाविककारmala A
pertugaamTATRaitaniसमयपशिशेजाoiral वामasamalaithuaniahingीवयापाdि Fromptiasisamagमाnिoranjareeuante
amananpmमा pmavmanbandarsaneaoesmoneymiarinakamumrawrateTRIPPER
(૫ - શ્રી લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર, અમદાવાદ
प्र.न. ८५, पत्र-१५)
(प - प्रपत: मुनि श्री ति४ि0 शास्त्र
- Wी , प्र.न. ४८, पत्र-१२)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
कविता
'
ऋषिभाषितानि
सो
પતંગચિંતા એમાં - wwwxxx ft નિશ્વિત
या
समय कम
तीस
z-indexwweet ના વર્ચુન કરવાATEનાથમ
कंमणममिष्यामि मसि
मुरघास
क
29
मनी
(૬ – શ્રી આત્માનંદ જૈન સભા - ભાવનગર મુનિશ્રી ભક્તિવિજય સત્ક પ્રતિ નં. ૨૦૯, પત્ર-૧૯)
શાસનપતિ કરુણાસાગર શ્રીમહાવીરસ્વામિ ભગવાન, જેમના પાવન સાન્નિધ્યમાં પ્રસ્તુત સર્જન સંપૂર્ણ થયું એવા શ્રી સંભવનાથ ભગવાન તથા પ્રસ્તુત સૂત્રના સર્જક ૪૫ પ્રત્યેકબુદ્ધોના અસીમ અનુગ્રહથી આ પ્રબંધ સંપન્ન થયો છે. ભીમભવોદધિતારક અનંતોપકારી ગુરુદેવશ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાની અનરાધાર કૃપાવૃષ્ટિ આ સર્જનનો ઉર્જાસ્ત્રોત બની છે. ઉપરોક્ત સર્વ હસ્તાદર્શોની સંરક્ષક સંસ્થાઓ - જ્ઞાનભંડારોના અમે આભારી છીએ. તથા જેમના સૌજન્યથી તે હસ્તાદર્શોની પ્રાપ્તિ થઈ એવા શ્રી કૈલાસસાગરસૂરિ જ્ઞાનભંડાર (કોબા)ના પ્રેરક રાષ્ટ્રસંત ૫.પૂ.આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય પદ્મસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજા, મુનિરાજશ્રી કૃપાબિન્દુવિજયજી મ.સા., મુનિરાજશ્રી સુધારસવિજયજી મ.સા., શ્રી એલ.ડી. ઈન્સ્ટીટ્યુટ ઑફ ઈન્ડોલોજીના ઈન્ચાર્જ શ્રી જિતેન્દ્રભાઈ બી. શાહ, તથા પંડિતવર્યશ્રી ચન્દ્રકાન્તભાઈ સંઘવીને શતશઃ ધન્યવાદો ઘટે છે.
તથા જેમણે અત્યંત પરિશ્રમ કરીને અનેક હસ્તાદર્શોના પ્રાપ્તિસ્થાન, ક્રમાંક આદિનું સૂચિપત્ર પાઠવી આપ્યું તે શ્રી શ્રુતલેખન સંસ્થાના
आर्षोपनिषद्
સંચાલક શ્રી વિપુલભાઈનો પણ હું આભારી છું. શ્રી પાર્શ્વ કોમ્પ્યુટર્સશ્રી વિમલભાઈની આગવી કુશળતાથી ટાઈપસેટિંગ, પાઠભેદોના ટિપ્પણો આદિ વિકટ કાર્યો પણ પાર પડેલ છે.
30
પ્રસ્તુત સૂત્રના અધ્યયનના અધિકારી શ્રીશ્રમણભગવંતો આ સર્જનના માધ્યમે સ્વ-પરનું કલ્યાણ કરે એ જ શુભાભિલાષા સહ, જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ લખાયું હોય તો મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
૫.પૂ.વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાનો ચરણકિંકર વિજય કલ્યાણબોધિસૂરિ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
32
नल-ऋषिभाषितानि
इसिभासियाणं संगहणी पत्तेयबुद्धमिसिणो वीसं तित्थे अरिट्ठणेमिस्स। पासस्स य पण्णर दस वीरस्स विलीणमोहस्स।।१।। णारद १ वज्जितपुत्ते २ असिते ३ अंगरिसि ४ पुष्फसाले ५ य। वक्कल ६ कुम्मा ७ केयलि ८ कासव ९ तह तेतलिसुते १० य।।२।। मंखलि ११ जण्ण १२ भयाली १३ बाहुय १४ महु १५ सोरियायण
१६ विदू १७ य। वरिसे कण्हे १८ आरिय १९ उक्कल २० गाहावई तरुणे २१।।३।। गद्दभ २२ रामे २३ य तहा हरिगिरि २४ अंबड २५ मयंग २६ वारत्ता २७। तत्तो य अद्दए २८ वद्धमाण २९ वाऊ ३० य तीसतिमे।।४।। पासे ३१ पिंगे ३२ अरुणे ३३ इसिगिरि ३४ अदालए ३५ य वित्ते ३६ या सिरिगिरि ३७ सातियपुत्ते ३८ संजय ३९ दीवायणे ४० चेव।।५।। तत्तो य इंदणागे ४१ सोम ४२ यमे ४३ चेव होड़ वरुणे ४४ य। वेसमणे ४५ य, महप्पा चत्ता पंचेव ४५ अक्खाए।।३६।।
॥ इसिभासियाणं संगहणी सम्मत्ता ।।
- आर्षोपनिषद् - विज्जा १७ वज्जे १८ आरिय १९ उक्कल २० णाहं ति जाणामि २१।।२२।। परिसाडीठवण २२ दुवे मरणा २३ सव्वं २४ तहेव बंभे २५ य। धम्मे २६ य साहु २७ सोते २८ सवंति २९ अहसच्चतो समे
३० लोए ३१।।३।। किसि ३२ बाले या पंडित ३३ सहणा ३४ तह कुष्पणा ३५ य बोद्धव्वा। उष्पत ३६ उदए ३७ य सुहे ३८ पावे ३९ तह इच्छऽणिच्छा ४० य।।४।। आजीवतो य अप्या ४१ अप्पेण य एसितव्य बहुयं तु ४२॥ लाभे ४३ दोठाणेहि य ४४ अप्पं पापाण हिंसाऽऽयु ४५।।५।।
।। इसिभासितअत्याहिगारसंगहणी समत्ता।।
इसिभासितअत्याहिगारसंगहणी सोयवं १ जस्स २ (य) भवि० लेवो ३ आदाणरक्खि ४ माणा ५ य। तमे ६ सव्वं ७ आराए ८ जाव ९ य सद्धेय १० णो-एय ११।।१।। लोगेसणा १२ किमत्थं १३ सुत्तं १४ साता १५ तधेव विसये १६ य।
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
શ્રી ભુવનભાનુસૂરિ જન્મશતાબ્દીએ નવલું નજરાણુ
જ્ઞાનામૃત મૌનન
પરિવેષક
પ.પૂ.વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આ. હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરશિષ્ય આ. કલ્યાણબોધિસૂરીશ્વરજી મ.સા. સાનુવાદ.
સાનુવાદ, સાર્તિક.
૧. સિદ્ધાન્તમહોધિ મહાકાવ્યમ્
ર. ભુવનભાનવીયમ્ મહાકાવ્યમ્
3.
33
સમતાસાગર મહાકાવ્યમ્ - સાનુવાદ.
* પરમપ્રતિષ્ઠા કાવ્યમ્ - સાનુવાદ, કલાત્મક આલ્બમ સાથે.
૫. જીરાવલીયમ્ કાવ્યમ્ - સાનુવાદ.
૬. પ્રેમમંદિરમ્ - કલ્યાણમંદિરપાદપૂર્તિ સ્તોત્ર - સાનુવાદ, સવાર્તિક.
૭. છંઠોલંકાર્સનરૂપણમ્ - કવિ બનવાનો શોર્ટ
પોકેટ ડાયરી.
૮. તવોનિષદ્
૯. વાદોúનષદ્ ૧૦. વેદોúનષદ્
૧૧. શિક્ષોúનષદ્ ૧૨. સ્તવોર્પનષદ્ -
શ્રીસિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિત
ષષ્ઠી, અષ્ટમી, નવમી અને અષ્ટાદશી દ્વાત્રિંશિકા પર સંસ્કૃત ટીકા - સાનુવાદ.
શ્રીસિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિ તથા
કલિકાલસર્વજ્ઞશ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યકૃત અદ્ભુત સ્તુતિઓના રહસ્ય
સાનુવાદ.
૧૩. સોનિષદ્ - યોગસાર ચતુર્થપ્રકાશવૃત્તિ - સાનુવાદ. (માત્ર સંયમી ભગવંતો માટે) ૧૪. દેવધર્મોúનષદ્ - મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયજીત દેવધર્મપરીક્ષા ગ્રંથની ગુર્જર ટીકા
૧૫. પરમોનિષદ્ - મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયજી આદિ કૃત પાંચ ‘પરમ' કૃતિઓ પર ગુર્જરવૃત્તિ ૧૬. આર્ષીનિષદ્-૧ | શ્રી પ્રત્યેકબુદ્ધપ્રણીત ઋષિભાષિત ૧૭. આર્પોર્પનષદ્ર (ઈસિસિયાઈ) આગમસૂત્ર પર સંસ્કૃત ટીકા,
34
आर्षोपनिषद्
૧૮. વૈરાગ્યોપનિષદ્ - શ્રીહરિહરોપાધ્યાયકૃત ભર્તૃહરિનિર્વેદ નાટક
૧૯. સૂક્તોનિષદ્ -
૨૦. કર્મોúનષદ્ -
તથા રહસ્યાનુવાદ સિદ્ધાન્તમહોધિ શ્રીપ્રેમસૂરીશ્વરજીકૃત કર્માદ્ધિ ગ્રંથ પર ભાવાનુવાદ.
૨૧. વિશેષોúનષદ્ - શ્રી સમયસુંઠરોપાધ્યાયજીકૃત વિશેષશતક ગ્રંથ
પર ગુર્જર ભાવાનુવાદ.
શ્રી હરિભદ્રસૂરિત સ્વોપજ્ઞ અવસૂરિ અલંકૃત હિંસાષ્ટક ગ્રંથ પર ગુર્જર ટીકા.
રર. હિંસોર્પનષદ્ -
ભાવાનુવાદ.
પરદર્શનીય અદ્ભુત સૂક્તોનો સમુચ્ચય
ર૪. ધર્મોપનિષદ્ -
૨૩. અહિંસોર્પનષદ્- અજ્ઞાતકર્તૃક (પ્રવાઠતઃ શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજા કૃત) નાનાચિત્તપ્રકરણ પર સંસ્કૃત ટીકા-સાનુવાદ. વેદ થી માંડીને બાઈબલ સુધીના ધર્મશાસ્ત્રોના રહસ્ય. નવનિર્મિત સપ્તક પ્રકરણ સાનુવાદ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિત લોકતર્ધ્યાનર્ણય ગ્રંથ પર સંસ્કૃત વૃત્તિ (ભાગ-૧).
૨૭. આત્મોર્પનષદ્ - શ્રી ઉદયનાચાર્યકૃત આત્મતત્ત્તવવેક ગ્રંથ પર ગુર્જર ટીકા (ભાગ-૧).
રપ. શમોúનષદ્ -
૨૬. લોકોર્પનષદ્ -
૨૮. સામ્યોúનષદ્ - મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયજીકૃત સધિસામ્યદ્વાત્રિંશિકા ચિત્ર સાનુવાદ.
૨૯. સદ્બોધોનિષદ્
સદ્બોધચન્દ્વોય પંચાશિકા પર સંસ્કૃત વાર્તિક - સાનુવાદ
૩૦. સ્તોત્રોનિષદ્ - શ્રીવજ્રસ્વામિકૃત શ્રીગૌતમસ્વામિસ્તોત્ર - સચિત્ર સાનુવાદ.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
36.
आर्षोपनिषद् - ૪. પ્રસન્નતાની પરબ - વક્તા-શ્રોતા બંનેને ઉપયોગી
વૈરાગ્યાઠિ રસઝરણા. ૪૫. દેશનોપનિષદ્ - વૈરાગ્યદેશનાઠક્ષ પૂ. ગુરુદેવશ્રીની
વાચનાઓનું સંસ્કૃત કાવ્યમય અવતરણ. ૪૬. જીરાવલા જુહારીએ - ગીત ગુંજન. ૪૭. ઉપદેશોપનિષદ્ - ઉપદેશરનકોષ ગ્રંથ પર વિશદ વૃત્તિ. ૪૮. પ્રાર્થનોપનિષદ્ - અલંકારિક સ્તુતિઓ પર તાત્પર્યવૃત્તિ
સાનુવાઠ.
In Process.....
૩૧. દર્શનોપનિષદ્ગ-૧ ) શ્રી માધવાચાકૃત સર્વદર્શનસંગ્રહ ૩૨. દર્શનોપનિષદ્ર ઈ ગ્રંથ પર ગુર્જર ભાવાનુવાદ. 33. રામાયણના તેજ કિરણો - રામાયણી માટે પર્યાપ્ત આલંબન ૩૪. અસ્પર્વોપનિષદ્ - મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયજીકૃત
અસ્પૃથક્ઝતિવાદ પર ગુર્જર વૃત્તિ ૩૫. હિતોપનિષદ્ - અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમના તણક્ષોપદેથાધિકાર
તથા આંતશિક્ષાપંચાશSI પર ગુર્જર વાર્તિક +
સાનુવાદ સાવચૂરિ તવચાર ૩૬. જ્ઞાનોપનિષદ્ - અષ્ટાવક્ર ગીતા પર સંસ્કૃત વૃત્તિ. ૩૭. સંબોધોપનિષદ્ - સટીક શ્રીરતનશેખરસૂરિકૃત સંબોધસપ્તતિ
ગ્રંથ પર ગુર્જરવૃત્તિ ૩૮. ઈષ્ટોપનષદ્ - શ્રીપૂજ્યપાદસ્વામકૃત ઈબ્દોપદેશ ગ્રંથ
પર સંસ્કૃત ટીકા-સાનુવાદ ૩૯. વિમોહોર્પોનિષદ્ - શ્રીયશપાલમંત્રીકૃત મોહરાજપરાજય નાટક
પર વિષમપદવ્યાખ્યા અને અનુવાદ ૪૦. શ્રમણ્યોપનિષદ્ - દર્શાવેલ આંતધર્મ પર નવનિર્મિત પ્રકરણ
(બીજું નામ શ્રમણથત5) ૪૧. સફળતાનું સરનામું - સફળ જીવન જીવવા માટે સફળ
Bમિયાઓ ૪૨. સૂત્રોપનિષદ્ - શ્રીસૂત્રકૃતાંગસૂત્ર-દ્વિતીયશ્રુતસ્કંધ પર સંસ્કૃત
સંગ્રહણી. (શ્રીસૂત્રકૃતાંગદીપિકા ભાગ-રના
પુનઃ સંપાદન સાથે.) ૪૩. પ્રવજ્યોપનિષદ્ - અજ્ઞાતપૂર્વાચાર્યવૃત પ્રવજ્યવધાન પ્રકરણ પર
ગુર્જર વૃત્તિ
* અંગોપનષ - અધાર્વાધ અમુદ્રિત આગમ અંગચૂલિકાસૂત્ર
પર નૂતન સંસ્કૃતવૃત્તિ # વર્ગોપનિષદ્ - અધાર્વાધ અમુદ્રિત આગમ વર્ગચૂલિકાસૂત્ર
પર નૂતન સંસ્કૃતવૃત્તિ * બોટિકોપનિષદ્ - અર્વાધ અમુદ્રિત કૃતિઓ-બોટિક પ્રતિષેધ,
બોટિક નિરાકરણ, દિગંબરમત ખંડન, બોટિકોચ્ચાટનના સમન્વય સાથે અનેક પ્રાચીન ગ્રંથોના આધારે
દિગંબરમતની ગંભીર સમીક્ષા * આગમોપનિષદ્ - આગમપ્રતિપક્ષનરાકરણ (વિસંવાદ
પ્રકરણ) પર વિવાહ વિવરણ કે દુઃષમોપનિષદ્ - દુઃષમગંડિકા ગ્રંથ પર વિશદ વૃત્તિ. જ આયારોપનષદ્ - શ્રીદેવસુંદરસૂરિકૃત સામાચારી પ્રકરણ પર
વિશદ વૃત્તિ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧) નયનબાળા બાબુભાઈ જરીવાલા
હ. લીનાબેન ચંદ્રકુમારભાઈ જરીવાલા પરિવાર (મુંબઈ) (૨) મૂળીબેન અંબાલાલ શાહ
૧.
(૧) નયનબાળા બાબુભાઈ જરીવાલા
૨.
3.
ऋषिभाषितानि
૫.
શ્રી જિનશાસન સુકૃત મુખ્ય આધારસ્તંભ
૬.
..
ભાણબાઈ નાનજી ગડા, મુંબઈ
(પ્રેરક : પ.પૂ.ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભુવનભાનુસૂરિ મ.સા.)
શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી, અમદાવાદ
શ્રી શાંતિનગર શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ
(પ્રેરક
૪.
પ.પૂ.તપસમ્રાટ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હિમાંશુસૂરિ મ.સા.) શ્રી શ્રીપાલનગર જૈન ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ, વાલકેશ્વર, મુંબઈ (પ્રેરક : પ.પૂ.ગ.આ.રામચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની દિવ્યકૃપા તથા પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય મિત્રાનંદ સૂ.મ.સા.)
..
હ. રમાબેન પુંડરીક્ભાઈ શાહ પરિવાર - ખંભાત (મુંબઈ) * શ્રી જિનશાસન સુકૃત આધારસ્તંભ
હ. શોભનાબેન મનીશભાઈ જરીવાલા પરિવાર (મુંબઈ)
છે શ્રુતસમુદ્ધારક
37
શ્રી લાવણ્ય સોસાયટી શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ (પ્રેરક : પ.પૂ. પંન્યાસજી શ્રી કુલચંદ્રવિજયજી ગણિવર્ય) નયનબાલા બાબુભાઈ સી. જરીવાલા હા. ચંદ્રકુમાર, મનીષ, કલ્પનેશ (પ્રેરક : પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી કલ્યાણબોધિ વિજયજી મ.સા.)
કેશરબેન રતનચંદ કોઠારી હા. લલિતભાઈ
(પ્રેરક : પ.પૂ.ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજ)
શ્રી શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક તપગચ્છીય જૈન પૌષધશાલા ટ્રસ્ટ, દાદર, મુંબઈ
38
૯.
आर्षोपनिषद्
શ્રી મુલુંડ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, મુલુંડ, મુંબઈ (આચાર્યદેવ શ્રીહેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી)
૧૦. શ્રી સાંતાક્રુઝ શ્વે. મૂર્તિ. તપાગચ્છ સંઘ, સાંતાક્રુઝ, મુંબઈ (પ્રેરક : આચાર્યદેવ શ્રીહેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.)
૧૧. શ્રી દેવકરણ મૂલજીભાઈ જૈન દેરાસર પેઢી, મલાડ (વેસ્ટ), મુંબઈ (પ્રેરક : પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી સંયમબોધિ વિ.મ.સા.)
૧૨. સંઘવી અંબાલાલ રતનચંદ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ, ખંભાત (પૂ.સા. શ્રી વસંતપ્રભાશ્રીજી મ.તથા પૂ.સા.શ્રી સ્વયંપ્રભાશ્રીજી મ. તથા પૂ.સા. શ્રી દિવ્યશાશ્રીજી મ. ની પ્રેરણાથી મૂળીબેનની આરાધનાની અનુમોદનાર્થે) ૧૩. બાબુ અમીચંદ પન્નાલાલ આદીશ્વર જૈન ટેમ્પલ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, વાલકેશ્વર, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૬. (પ્રેરક : પૂ. મુનિરાજશ્રી અક્ષયબોધિ વિજયજી મ.સા. તથા પૂ.મુનિરાજશ્રી મહાબોધિ વિજયજી મ.સા. તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી હિરણ્યબોધિ વિજયજી મ.સા.)
૧૪. શ્રી શ્રેયસ્કર અંઘેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ, મુંબઈ
(પ્રેરક : પૂ. મુનિશ્રી હેમદર્શન વિ.મ. તથા પૂ. મુનિશ્રી રમ્યઘોષ વિ.મ.) ૧૫. શ્રી જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ, મંગલ પારેખનો ખાંચો, શાહપુર, અમદાવાદ (પ્રેરક : પ.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી રુચકચંદ્રસૂરિ મ.)
૧૬. શ્રી પાર્શ્વનાથ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, સાંઘાણી એસ્ટેટ, ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઈ (પ્રેરક : પૂ. મુનિરાજશ્રી કલ્યાણબોધિ વિજયજી મ.સા.) ૧૭. શ્રી નવજીવન સોસાયટી જૈન સંઘ, બોમ્બે સેન્ટ્રલ, મુંબઈ (પ્રેરક : પૂ. મુનિરાજશ્રી અક્ષયબોધિ વિ. મ.)
૧૮. શ્રી કલ્યાણજી સોભાગચંદજી જૈન પેઢી, પીંડવાડા. (સિદ્ધાંતમહોદધિ સ્વ. આ. શ્રીમદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મ.સા. ના સંયમની અનુમોદનાર્થે) ૧૯. શ્રી ઘાટકોપર જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક તપાગચ્છ સંઘ, ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઈ (પ્રેરક : વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ પૂ.આ. શ્રીહેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.) ૨૦. શ્રી આંબાવાડી શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ (પ્રેરક : પૂ. મુનિ શ્રીકલ્યાણબોધિ વિ.મ.)
૨૧. શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ, વાસણા, અમદાવાદ
(પ્રેરક : પૂ. આચાર્ય શ્રી નરરત્નસૂરિ મ.ના સંયમજીવનની અનુમોદનાર્થે
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વૈવિભાષિતાનિ –
- 39 પૂજ્ય તપસ્વીરત્ન આચાર્ય શ્રી હિમાંશુસૂરીશ્વરજી મ.સા.) ૨૨. શ્રી પ્રેમવર્ધક આરાધક સમિતિ, ધરણિધર દેરાસર, પાલડી, અમદાવાદ
(પ્રેરક : પૂ.ગણિવર્ય શ્રી અક્ષયબોધિ વિજયજી મ.). ૨૩. મહાવીર જૈન શ્વે.મૂર્તિપૂજક સંઘ, પાલડી, શેઠ કેશવલાલ મૂલચંદ જૈન
ઉપાશ્રય, અમદાવાદ. (પ્રેરક : પ.પૂ. આચાર્ય શ્રીરાજેન્દ્રસૂરિ મહારાજ સા.) ૨૪. શ્રી માટુંગા જૈન ધે. મૂર્તિપૂજક તપાગચ્છ સંઘ એન્ડ ચેરિટીઝ, માટુંગા,
મુંબઈ ૨૫. શ્રી જીવીત મહાવીરસ્વામી જૈન સંઘ, નાદિયા (રાજસ્થાન) (પ્રેરક : પૂ.
ગણિવર્ય શ્રી અક્ષયબોધિ વિજયજી મ.સા. તથા મુનિશ્રી મહાબોધિ
વિજયજી મ.સા.) ૨૬. શ્રી વિશા ઓસવાલ તપાગચ્છ જૈન સંઘ, ખંભાત
(પ્રેરક : વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ પ.પૂ.આચાર્યદેવ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.) ૨૭. શ્રી વિમલ સોસાયટી આરાધક જૈન સંઘ, બાણગંગા, વાલકેશ્વર, મુંબઈ
૪00 009. ૨૮, શ્રી પાલિતાણા ચાતુર્માસ આરાધના સમિતિ (પરમ પૂજ્ય વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ
આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના સંવત ૨૦૫૩ના
પાલિતાણા મધ્ય ચાતુર્માસ પ્રસંગે) ૨૯. શ્રી સીમંધર જિન આરાધક ટ્રસ્ટ, એમરાલ્ડ એપાર્ટમેન્ટ, અંધેરી (ઈસ્ટ),
મુંબઈ (પ્રેરક : મુનિશ્રી નેત્રાનંદ વિજયજી મ. સા.) ૩૦. શ્રી ધર્મનાથ પોપટલાલ હેમચંદ જૈન શ્વે. મૂર્તિપૂજક સંઘ, જેનનગર,
અમદાવાદ. (પ્રેરક : મુનિશ્રી સંયમબોધિ વિ.મ.) ૩૧. શ્રી કૃષ્ણનગર જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ, સૈજપુર, અમદાવાદ (પ.પૂ.
આચાર્ય વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા. ના કૃષ્ણનગર મધ્યે સંવત ર૦પરના ચાતુર્માસ નિમિત્તે પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી કલ્યાણબોધિ વિજય
મ.સા.ના પ્રેરણાથી) ૩૨. શ્રી બાબુભાઈ સી. જરીવાલા ટ્રસ્ટ, નિજામપુરા, વડોદરા ૩૩. શ્રી ગોડી પાર્શ્વનાથજી ટેમ્પલ ટ્રસ્ટ, પુના (પ્રેરક : પૂ. ગચ્છાધિપતિ
આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી મહાબોધિ વિજયજી મ.સા.)
40
आर्षोपनिषद् - ૩૪. શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ જૈન શ્વેતામ્બર મંદિર ટ્રસ્ટ, ભવાની પેઠ, પુના.
(પ્રેરક : પૂ. મુનિરાજ શ્રી અનંતબોધિ વિજયજી મ.સા.) ૩૫. શ્રી રાંદેર રોડ જૈન સંઘ, સુરત (પ્રેરક : પૂ.પં. અક્ષયબોધિ વિજયજી
મ.સા.) ૩૬. શ્રી શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક તપાગચ્છ દાદર જૈન પૌષધશાળા ટ્રસ્ટ, આરાધના
ભુવન, દાદર, મુંબઈ (પ્રેરક : મુનિશ્રી અપરાજિત વિજયજી મ.સા.) ૩૭. શ્રી જવાહર નગર જૈન શ્વ. મૂર્તિપૂજક સંઘ, ગોરેગાવ, મુંબઈ
(પ્રેરક : પૂ. આ. શ્રી રાજેન્દ્રસૂરિ મ.સા.) ૩૮, શ્રી ન્યાશાલા જૈન ઉપાશ્રય, ખંભાત (પ્રેરક : પૂ.પ્ર.શ્રી રંજનશ્રીજી મ.
સા. અને પૂ. પ્ર.શ્રી ઈંદ્રશ્રીજી મ.સા.ના સંયમજીવનની અનુમોદનાર્થે પ.પૂ.સા. શ્રી વિનયપ્રભાશ્રીજી મ.સા. તથા પ.પૂ.સા.શ્રી વસંતપ્રભાશ્રીજી
મ.સા. તથા સાધ્વીજી શ્રી સ્વયંપ્રભાશ્રીજી મ.સા.) ૩૯. શ્રી માટુંગા જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક તપાગચ્છ સંઘ એન્ડ ચેરીટીઝ,
માટુંગા, મુંબઈ (પ્રેરક : પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રીજયસુંદરવિજયજી ગણિવર્ય) ૪૦. શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, ૬૦ ફુટ રોડ,
ઘાટકોપર (ઈસ્ટ) (પ્રેરક : પૂ.પં. શ્રી વરબોધિવિજયજી ગણિવર્ય) ૪૧. શ્રી આદિનાથ શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, નવસારી (પ્રેરક : પ.પૂ.આ.
શ્રીગુણરત્નસૂરિ મ.ના શિષ્ય પૂ. પંન્યાસજી શ્રીપુણ્યરત્નવિજયજી ગણિવર્ય
તથા પૂ.પં. શ્રીયશોરત્નવિજયજી ગણિવર્ય) ૪૨. શ્રી કોઈમ્બતૂર જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ, કોઈમ્બતૂર ૪૩. શ્રી પંકજ સોસાયટી જૈન સંઘ ટ્રસ્ટ, પાલડી, અમદાવાદ
(પ.પૂ.આ. શ્રી ભુવનભાનુસૂરિ મ.સા. ની ગુરમૂર્તિપ્રતિષ્ઠા પ્રસંગે થયેલ આચાર્ય-પંન્યાસ-ગણિ પદારોહણ-દિક્ષા વગેરે નિમિત્તે થયેલ
જ્ઞાનનિધિમાંથી) ૪૪. શ્રી મહાવીરસ્વામી જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક દેરાસર, પાવાપુરી, ખેતવાડી,
મુંબઈ (પ્રેરક : પૂ. મુનિશ્રી રાજપાલવિજયજી મ.સા. તથા પૂ.પં. શ્રી
અક્ષયબોધિવિજયજી મ.સા.) ૪૫. શ્રી હીરસૂરીશ્વરજી જગદગુરુ શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ ટ્રસ્ટ, મલાડ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
नल-ऋषिभाषितानि
- 11 (પૂર્વ), મુંબઈ ૪૬. શ્રી પાર્શ્વનાથ છે. મૂર્તિ. પૂ. જૈન સંઘ, સાંઘાણી એસ્ટેટ, ઘાટકોપર (વેસ્ટ),
મુંબઈ (પ્રેરક : ગણિવર્યશ્રી કલ્યાણબોધિ વિ.મ.) ૪૭. શ્રી ધર્મનાથ પોપટલાલ હેમચંદ જૈન છે. મૂ. પૂ. સંઘ જૈન નગર, અમદાવાદ
(પૂ-મુનિશ્રી સત્યસુંદર વિ.મ.ની પ્રેરણાથી ચાતુર્માસમાં થયેલ જ્ઞાનનિધિમાંથી) ૪૮. રતનબેન વેલજી ગાલા પરિવાર, મુલુંડ, મુંબઈ
(પ્રેરક : પૂ. મુનિશ્રી રત્નબોધિ વિજયજી મ.સા.) ૪૯. શ્રી મરીન ડ્રાઈવ જૈન આરાધક ટ્રસ્ટ, મુંબઈ ૫૦. શ્રી સહસ્ત્રફણા પાર્શ્વનાથ જૈન દેરાસર ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ, બાબુલનાથ, મુંબઈ
(પ્રેરક : મુનિશ્રી સત્વભૂષણ વિજયજી) ૫૧. શ્રી ગોવાલીયા ટેંક જૈન સંઘ, મુંબઈ (પ્રેરક:ગણિવર્યશ્રી કલ્યાણબોધિ વિ.) પર. શ્રી વિમલનાથ જૈન દેરાસર આરાધક સંધ, બાણગંગા, મુંબઈ ૫૩. શ્રી વાડીલાલ સારાભાઈ દેરાસર ટ્રસ્ટ પ્રાર્થના સમાજ, મુંબઈ (પ્રેરક : મુનિશ્રી
રાજપાલવિજયજી તથા ૫ શ્રી અક્ષયબોધિ વિજયજી ગણિવર) ૫૪. શ્રી પ્રીન્સેસ સ્ટ્રીટ, લુહાર ચાલ જૈન સંઘ
(પ્રેરક : ગણિવર્ય શ્રી કલ્યાણબોધિ વિ.) ૫૫. શ્રી ધર્મશાંતિ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, કાંદિવલી (પૂર્વ), મુંબઈ (પ્રેરક : મુનિશ્રી
રાજપાલ વિજયજી તથા પં. શ્રી અક્ષયબોધિ વિજયજી ગણિવર) ૫૬. સાધ્વીજી શ્રી સુર્યયશાશ્રીજી તથા સુશીલયશાશ્રીજીના પાલ(પૂર્વ) કૃષ્ણકુંજમાં
થયેલ ચાતુર્માસની આવકમાંથી ૫૭. શ્રી પ્રેમવર્ધક દેવાસ છે. મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, દેવાસ, અમદાવાદ
(પ્રેરક : પૂ.આ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી મ. તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી
કલ્યાણબોધિવજિયજી મ.) ૫૮. શ્રી પાર્શ્વનાથ જૈન સંઘ, સમા રોડ, વડોદરા
(પ્રેરક : પંન્યાસજી શ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી ગણિવર્ય) ૫૯. શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામી જૈન દેરાસર ટ્રસ્ટ, કોલ્હાપુર
(પ્રેરક : પૂ. મુનિરાજ શ્રી પ્રેમસુંદર વિજયજી). ૬૦. શ્રી ધર્મનાથ પો. હે. જૈનનગર છે.મૂ.પૂ. સંઘ, અમદાવાદ
- સર્વોપનિષદ્ -6 (પ્રેરક : પ.પૂ. પંન્યાસપ્રવર પુણ્યરત્નવિજયજી મહારાજ) ૬૧. શ્રી દિપક જ્યોતિ જૈન સંઘ, કાલાચોકી, પરેલ, મુંબઈ (પ્રેરક : પૂ.પં. શ્રી
ભુવનસુંદર વિજ્યજી ગણિવર્ય તથા પૂ.પં. શ્રી ગુણસુંદર વિજયજી
ગણિવર્ય). ૬૨. શ્રી પદ્મમણિ જૈન શ્વેતાંબર તીર્થ પેઢી - પાબલ, પુના
(પ્રેરક : ૫. કલ્યાણબોધિ વિજયજી ગણિની વર્ધમાન તપની સો ઓળીની
અનુમોદનાર્થે, પં. વિશ્વકલ્યાણ વિજયજી) ૬૩. ઓમકાર સૂરીશ્વરજી આરાધના ભવન, સુરત
(પ્રેરક : આ. ગુણરત્નસૂરિ મ.ના શિષ્ય મુનિશ્રી જિનેશરત્નવિજયજી મ.) ૬૪. શ્રી ગોડી પાર્શ્વનાથ જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ, નાયડુ કોલોની, ઘાટકોપર
પૂર્વ) મુંબઈ (પ્રેરક : પ.પૂ.આ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.) ૬૫. શ્રી આદિશ્વર શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ, ગોરેગાવ
(પ્રેરક : પ.પૂ.આ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.) ૬૬. શ્રી આદીશ્વર શ્વેતાંબર ટ્રસ્ટ, સાલેમ
(પ્રેરક : પૂ. ગચ્છાધિપતિ આ. જયઘોષસૂરીશ્વરજી મ.સા.) ૬૭. શ્રી ગોવાલિયા ટેંક જૈન સંઘ, મુંબઈ
(પ્રેરક : પ.પૂ.પં.શ્રી કલ્યાણબોધિવિ.મ.સા.) ૬૮. શ્રી વિલેપાર્લે શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ એન્ડ ચેરિટીઝ, વિલેપાર્લે (પૂર્વ),
મુંબઈ (પ્રેરક પ.પૂ.આ.શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.) ૬૯. શ્રી નેન્સી કોલોની જૈન છે. મૂ. પૂ. સંઘ, બોરીવલી, મુંબઈ
(પ્રેરક : પ.પૂ.પં.શ્રી કલ્યાણબોધિ વિ. મ.સા.) ૭૦. માતુશ્રી રતનબેન નરસી મોનજી સાવલા પરિવાર
(પ્રેરક : પ.પૂ.પં. શ્રીકલ્યાણબોધિ વિ.ના શિષ્ય મુનિ શ્રીભક્તિવર્ધન વિ. મ.તથા સા. જયશીલાશ્રીજીના સંસારી સુપુત્ર રાજનની પુણ્યસ્મૃતિ નિમિત્તે
હ. સુપુત્રો નવીનભાઈ, ચુનીલાલ, દિલીપ, હિતેશ) ૭૧. શ્રી સીમંધર જિન આરાધક ટ્રસ્ટ, એમરલ્ડ એપાર્ટમેન્ટ, અંધેરી (પૂર્વ)
(પ્રેરક : પ.પૂ.પં.શ્રીકલ્યાણબોધિ વિજયજી ગણિવર્ય)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
– સૈવિમાષિતાનિ –
| 43 ૭૨. શ્રી ધર્મવર્ધક શ્વે. મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, કાર્ટર રોડ નં.૧, બોરીવલી
(પ્રેરક : પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંત શ્રી વિજ્ય હેમચંદ્રસુરીશ્વરજી
મ.સા. તથા પંન્યાસપ્રવર શ્રીકલ્યાણોધિ વિજયજી ગણિવર્ય). ૭૩. શ્રી ઉમરા જૈન સંઘની શ્રાવિકાઓ (જ્ઞાનનિધિમાંથી)
(પ્રેરક : પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી જિનેશરત્ન વિજયજી મ.સા.) ૭૪. શ્રી કેશરીયા આદિનાથ જૈન સંઘ, ઝાડોલી, રાજસ્થાન
(પ્રેરક : પ.પૂ. મુ.શ્રી મેરુચંદ્ર વિ.મ. તથા પં. શ્રી હિરણ્યબોધિવિ.ગ.) ૭૫. શ્રી ધર્મશાંતિ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, કાંદીવલી (પૂર્વ), મુંબઈ
(પ્રેરક : પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી હેમદર્શન વિ.મ.સા.) ૭૬. શ્રી જૈન છે. મૂ. સુધારાખાતા પેઢી, મહેસાણા ૭. શ્રી વિક્રોલી સંભવનાથ શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, વિક્રોલી (પૂર્વ),
મુંબઈની આરાધક બહનોં દ્વારા જ્ઞાનનિધિમાંથી ૭૮. શ્રી કે.પી. સંઘવી ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, સુરત, મુંબઈ
(પ્રેરક : પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંત શ્રી વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી
મ.સા. તથા પંન્યાસપ્રવર શ્રી કલ્યાણબોધિ વિજયજી ગણિવર્ય) ૭૯. શેઠ કનૈયાલાલ ભેરમલજી ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ, ચંદનબાલા, વાલકેશ્વર, મુંબઈ ૮૦. શાહ જેસીંગલાલ મોહનલાલ આસેડાવાલાના સ્મરણાર્થે | (હ : પ્રકાશચંદ્ર જે. શાહ, આફ્રિકાવાળા)
(પ્રેરક : પંન્યાસપ્રવર શ્રીકલ્યાણબોધિ વિજયજી ગણિવર્ય) ૮૧. શ્રી નવા ડીસા શ્વ. મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, બનાસકાંઠા ૮૨. શ્રી પાલનપુર જૈન મિત્રમંડળ સંઘ, બનાસકાંઠા
(પ્રેરક : પૂ. પંન્યાસપ્રવર કલ્યાણબોધિ વિજયજી ગણિવર્ય) ૮૩. શ્રી ઊંઝા જૈન મહાજન (પ્રેરક : પૂ.પંન્યાસપ્રવર અપરાજિતવિજયજી
ગણિવર્ય તથા પૂ. મુનિરાજ શ્રી હેમદર્શનવિજય મ.) ૮૪. શ્રી સીમંધર જૈન દૈરાસર, એમરલ્ડ એપાર્ટમેન્ટ, અંધેરી (પૂર્વ), મુંબઈ
(પ્રેરક : પૂ.સા.શ્રી સ્વયંપ્રભાશ્રીના શિષ્યા પૂ.સા.શ્રી તત્ત્વપ્રજ્ઞાશ્રીજી આદિ)
44
आर्षोपनिषद् - ૮૫. શ્રી બાપુનગર જે.મૂ. જૈન સંઘ, અમદાવાદ. ૮૬. શ્રી શેફાલી જૈન સંઘ, અમદાવાદ ૮૭. શાન્તાબેન મણિલાલ ઘેલાભાઈ પરીખ ઉપાશ્રય, સાબરમતી, અમદાવાદ
(પ્રેરક : સા.શ્રી સુવર્ણપ્રભાશ્રીજી મ. તથા સા. શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.) ૮૮. શ્રી આડેસર વિશા શ્રીમાળી જૈન દેરાવાસી સંઘ
(પ્રરેક : આ.શ્રી કલાપ્રભસૂરીશ્વરજી મ.સા.) ૮૯. શ્રીમદ્ યશોવિજયજી જૈન સંસ્કૃત પાઠશાળા અને શ્રી શ્રેયસ્કર મંડળ,
મહેસાણા. ૯૦, શ્રી તપાગચ્છ સાગરગચ્છ આણંદજી કલ્યાણજી પેઢી, વીરમગામ
(પ્રેરક : આ. શ્રી કલ્યાણબોધિસૂરિ મ.) ૯૧. શ્રી મહાવીર શ્વે.- મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, વિજયનગર, નારણપુરા, અમદાવાદ. ૯૨. શ્રી સીમંધરસ્વામિ જૈન સંઘ, અંધેરી (પૂર્વ), મુંબઈ.
(પ્રેરક : આ.શ્રી સ્વયંપ્રભાશ્રીજી મ.) ૯૩. શ્રી ચકાલા શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ
(પ્રેરક : આ. શ્રી કલ્યાણબોધિસૂરિ મ.) ૯૪. શ્રી અઠવાલાઈન્સ શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ અને શ્રી કુલચન્દ્ર
કલ્યાણચંદ ઝવેરી ટ્રસ્ટ, સુરત ૯૫. શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક તપાગચ્છ સંઘ - સંસ્થાન, ખ્યાવર
(રાજસ્થાન (પ્રેરક : આ. શ્રી પુણ્યરત્નસૂરીશ્વરજી મ.સા.) ૯૬, પાલનપુરનિવાસી મંજુલાબેન રસિકલાલ શેઠ (હાલ મુંબઈ)
(પ્રેરક : આ. શ્રી કલ્યાણબોધિસૂરિ મ.) ૯૭. શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ શ્વે.મૂ. જૈન સંઘ, પદ્માવતી એપાર્ટમેન્ટ,
નાલાસોપારા (ઈ), (પ્રેરક : પ.પૂ.આ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.) ૯૮. શ્રી ઋષભ પ્રકાશભાઈ ગાલા, સંઘાણી ઘાટકોપર (વે),
(પ્રેરક : પ.પૂ.આ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.) ૯. શ્રી પુખરાજ રાયચંદ આરાધના ભવન, સાબરમતી.
(પ.પૂ. વ્યાખ્યાન વાચસ્પતિ આ.દે. શ્રીમદ્વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની દિવ્ય કૃપાથી)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
नवनिर्मित - आर्षोपनिषद् - संस्कृतवृत्तिविभूषितानि
श्रीप्रत्येकबुद्धमहर्षिप्रणीतानि
ऋषिभाषितानि श्रीवर्द्धमानं जिनवर्द्धमानं,
सूरीन्द्रमेवं गुरुहेमचन्द्रम्। प्रणम्य नम्यं वितनोमि वृत्तिं
महाद्भुते श्रीऋषिभाषितार्षे ।। (उपजाति) इह ऋषयः प्रत्येकबुद्धसाधवस्ते चात्र श्रीनेमिनाथतीर्थवर्तिनो नारदादयो विंशतिः, श्रीपार्श्वनाथतीर्थवर्तिनः पञ्चदश, श्रीवर्द्धमानस्वामितीर्थवर्तिनो दश ग्राह्याः, तैर्भाषितानि पञ्चचत्वारिंशत्सङ्ख्यान्यध्ययनानि श्रवणाद्यधिकारवन्ति ऋषिभाषितानि।
अत्राद्याध्ययनेऽयं वृद्धसम्प्रदायः - सोरियपुरे नयरे सुरंबरो नाम जक्खो, धणजओ सेट्ठी, सुभद्दा भज्जा, तेहिं अन्नया सुरंबरो विन्नत्तो-जहा जइ अम्हाणं पुत्तो होही तो तुज्झ महिससयं देमो त्ति। एवं ताणं सञ्जाओ पुत्तो। एत्थंतरे भगवं वद्धमाणसामी ताणि संबुज्झिहिन्तित्ति सोरियपुरमागओ। सेट्ठी सभज्जो निग्गओ, संबुद्धो, अणुव्वयाणि । सो जक्खो सुविणए महिसे मग्गइ। तेणवि सेट्ठिणा पिट्ठमया दिण्णत्ति।
सामिणो य दोन्नि सीसा-धम्मघोसो य धम्मजसो य एगस्स असोगवरपायवस्स हेट्ठा परियट्टिन्ति। ते पुचण्हे ठिया, अवरण्हे वि छाया न परियत्तइ। तओ इक्को भणइ- तुझेसा लद्धी। बिइओ भणइ- तुज्झत्ति। तओ एक्को काइयभूमिं गओ, जाव छाया तहेव १. श्रीइन्द्रभृति- इत्यादिवदसन्धिसाधुता, अधिकं न्यायसङ्ग्रहे । २. स्वीकृतानीति गम्यते । ३. पिष्टमयाः, न चैवमस्यादुष्टता, चरितानुवादमात्रत्वात्, यशोधरचरितेऽस्य दुर्विपाकश्रुतेश्च ।
- आर्षोपनिषद् - अच्छइ, तओ बीओ वि गओ तत्थेव, तहेव अच्छइ, तेहिं णायं जहा एक्कस्स वि न लद्धी, तओ सामी पुच्छिओ, भगवया भणियं जहा इहेव सोरियपुरे समुद्दविजओ राया आसि, जन्नदत्तो तावसो सोमजसा तावसी, ताण पुत्तो नारओ, ताणि उंछवित्तीणि, एक्कदिवसंमि जेमिन्ति, एक्कदिवसं उववासं करेंति। अन्नया ताणि तं नारयं पुवण्हे असोगपायवस्स हेट्ठा ठवेऊण उञ्छन्ति। इओ य वेयडाओ वेसमणकाइया तिरियजंभगा देवा तेणंतेण वीइवयन्ता पेच्छन्ति तं दारयं, ओहिणा आभोइन्ति। सो ताओ चेव देवनिकायाओ चुओ। तओ ते तस्साणुकंपाए तं छायं थंभन्ति त्ति।
एवं सो उम्मुक्कबालभावो अन्नया तेहिं जंभगदेवेहिं पन्नत्तिमाइयाओ विज्जाओ पाढिओ। तओ कञ्चणकुण्डियाए मणिपाउयाहिं आगासे हिण्डइ। अन्नया बारवई गओ। वासुदेवेण पुच्छिओ किं सोयंति। सो न तरति पडिकहिउं। तओ अन्नकहाए वक्खेवं काऊण उट्ठिओ। गओ पुनविदेह। तत्थ य सीमंधरं तित्थयरं जुगबाहू वासुदेवो पुच्छइ-किं सोयं ? तित्थगरेण भणियंसच्चं सोयं ति। जुगबाहुणा एक्कवयणेण वि सव्वं उवलद्धं । नारओ वि तं निसुणित्ता उप्पइऊणं अवरविदेहं गओ। तत्थवि जुगन्धरं तित्थयरं महाबाहू वासुदेवो तं चेव पुच्छइ, भगवया वि तं चेव वागरियं। महाबाहुस्स वि सव्वं उवगयं। नारओ वि तं सुणित्ता बारवई गओ वासुदेवं भणइ - किं ते तदा पुच्छियं ? वासुदेवो भणइ - किं सोयंति। नारओ भणइ-सच्चं सोयंति। वासुदेवो भणइ- किं सच्चंति। तओ नारओ खुभिओ न किंचि उत्तरं देइ। १. पदार्थ-वाक्यार्थ-महावाक्यार्थ-ऐदम्पर्वार्थसार्थभूतं सर्वमुपलब्धम्, ज्ञानावरणीयक्षयोपशमविशेषादित्यर्थः।
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि - तओ कण्हवासुदेवेण भणियं - जत्थेव तं पुच्छियं तत्थ एयंपि पुच्छियव्वं हुन्तत्ति खिसिओ। ताहे नारओ भणइ - सच्चं भट्टारओ न पुच्छिओत्ति, चिन्तेउमारद्धो, जाई सरिया, संबुद्धो, पढममज्झयणं 'सोयव्वमेव' इच्चाइयं वदति। तच्चेदम् -
"सोयव्वमेव वदती, सोयव्वमेव पवदति, जेण समयं जीवे सव्वदुक्खाण मुच्चति। तम्हा सोयव्वातो परं णस्थि सोयं" ति देवनारदेणं अरहता इसिणा बुइयं।।१-१।।
श्रोतुं योग्यं श्रोतव्यम्, तच्च धर्मवच एव, धर्मोऽपि सर्वविरतिलक्षणः, इतरस्यापवादभूतत्वात्, एतच्चाध्ययनप्रवक्तुरपि सम्मतमित्यग्रे स्फुटीभविष्यति। तदेव वदति तीर्थकरगणधरप्रभृतिः। एवकारेणान्यदभिधानव्यवच्छेदः, परार्थसारत्वात् तद्गिराम्। एवकारमेव दृढयति श्रोतव्यमेव प्रकर्षणेतरहेयत्वदुर्विपाकादिप्रतिपादनपुरस्सरं प्रस्तुतोपादेयतादिविधानलक्षणेन वदति तीर्थकरादिः।
येन- श्रोतव्यश्रवणेन समयं-सिद्धान्तमवगम्य जीव:श्रोतृलक्षणः सर्वदुःखेभ्यः मुच्यते। यद्वा समय इत्याचारः श्रोतव्यवचनानुष्ठाम्, तं विधाय मुच्यत इत्यर्थः, ज्ञानमात्रेण सिद्धिविरहात्। यद्वा सम्यगयः समय:- सम्यग् दयापूर्वकं जीवेषु गमनं - प्रवर्तनमित्यर्थः। अहिंसायामेव श्रोतव्यतात्पर्यात् । शेषं १. न चापवादपदेनापि देशविरतिदेशनाविरहप्रतिपत्तिप्रसङ्ग इति वाच्यम्, परार्थ इत्याद्यनन्तरग्रन्थेन हिंसादिव्यवच्छेदतात्पर्यस्य गम्यमानत्वात् । २. पञ्चम्यर्थे पष्ठी, सुपा सुपो भवन्तीति न्यायात् । ३. आगमिकोऽयमर्थः, दृश्यताम्-आचाराङ्गे पृ.१५३, राजप्रश्नीये पृ.११३। ४. शेषव्रतानामप्यहिंसावृत्तिरूपत्वेन तदर्थत्वात् ।
आर्षोपनिषद् -60 प्राग्वत्। ततः किमित्याह
तस्मात्- अनन्तरोक्ताद्धेतोः श्रोतव्यात् परं प्रकृष्टं नास्ति शौचम्, शुचीकुरुते कर्ममलमलिनमात्मानमिति निरुक्तियोगात्। यद्वा शौचमिति सत्यम् , तदपि श्रोतव्यमेव परमार्थतः, सद्भ्यो हितत्वात्, मुक्तिहेतुभूतज्ञानक्रियानिबन्धनत्वात्, यदाहुः-सोच्चा जाणइ कल्लाणं सोच्चा जाणइ पावगं। उभयं पि जाणइ सोच्चा जं सेयं तं समायरे - इति । इति - अनन्तरोक्तं वाक्यम्, देवनारदेण अध्ययनपीठिकोक्तस्वरूपेण, देवोपपदं देवानुकम्पितत्वेन तद्वद् गगनगामितया च सम्भाव्यते। तमेव विशेषयति- अर्हताप्रत्येकबुद्धतया देवादिपूजनीयेन, यद्वा न विद्यते रहः शौचादिविषयगुह्यता, तदज्ञानमिति यावत्, यस्येत्यरहा, तेन ऋषिणा-श्रोतव्यमेव परं शौचमितितत्त्वज्ञेन , उदितम् - भाषितम्। एतच्च वक्ष्यमाणेनापि योज्यम्।
नन्वनेकतीर्थिका अस्माकमेव शासनं श्रोतव्यमित्यभिदधन्ति, परस्परं विरुद्धानि च तानीति न ज्ञायते किं श्रोतव्यमित्यत्राह
पाणातिवातं तिविहं तिविहेणं णेव कुज्जा ण कारवे। पढमं सोयव्वलक्खणं १। मुसावादं तिविहं तिविहेणं णेव बूया ण भासए। बितियं सोयव्वलक्खणं २। अदत्तादाणं तिविहं तिविहेणं णेव कुज्जा ण कारवे। ततियं सोयव्वलक्खणं ३।
अब्बंभ-परिग्गहं तिविहं तिविहेणं णेव कुज्जा ण १. एतदर्थः प्रागुक्तसम्प्रदायानुरोधेनोक्तः । २. दशवैकालिके ।।४-३४ ।। ३. ऋषति जानाति तत्त्वमिति ऋषिः।
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि -
कारवे। चतुत्थं सोयवलक्खणं ४॥१-२।।
प्राणातिपातं त्रिविधं त्रिविधेन नैव कुर्यात् न कारयेत्, इति प्रथम श्रोतव्यलक्षणम्। लक्ष्यतेऽनेन श्रोतव्यमिति श्रोतव्यलक्षणम्। यस्मिञ् शासन एतादृश्यतिसूक्ष्माऽहिंसा वर्ण्यते तदेव श्रोतव्यम्। अन्यत्राभासमात्रत्वादिति हृदयम्। आह च - इदृग्भङ्गशतोपेता हिंसा यत्रोपवर्ण्यते। सर्वांशपरिशुद्धं तन् न्याय्यं हि जिनशासनम्।। अत्र हि - पदमवधारणार्थं भिन्नक्रमं च, तस्माज्जिनशासनमेव न्याय्यमित्यर्थः, ततश्च व्यक्ताऽस्यैव श्रोतव्यता।
अथ द्वितीयलक्षणं लक्षयति- मृषावादं त्रिविधं त्रिविधेन नैव ब्रूयात् न भाषेत, इति द्वितीयं श्रोतव्यलक्षणम्। यथोक्तं - सुहुमं वा बायरं वा नेव सयं मुसं वएज्जा- इत्यादि। न चैवमन्यत्र, पञ्चानृतान्याहुरपातकानि - इत्यादिकलुषितत्वात् ।
अथ तृतीयम् - अदत्तादानं त्रिविधं त्रिविधेन नैव कुर्यात्, न कारयेत्, इति तृतीय श्रोतव्यलक्षणम्। यथा - दंतसोहणमित्तं १. व्याख्यास्यानेकसिद्धान्तप्रसिद्धत्वेनोपेक्षिता । २. अभयं सर्वभूतेभ्यः (प्राणाग्निहोत्रोपनिषदि ।।१-१।।) अहिंसा परमो धर्मः (विष्णुधर्मोत्तरपुराणे ।।३-२६८-१२ ।।) इत्यादिनाऽभ्युपगतत्वेऽपि हेतु-स्वरूपा-ऽनुबन्धशुद्धिविरहात्, षट्कायविज्ञानाभावात्, त्रिविधत्रिविधादिनियमविरहाच्च जनेतरशासनाभिमताऽहिंसाऽऽभासमात्रमेवेति भावः । उपलक्षणमेतत्, तेन नित्यायेकान्तपक्षे हिंसाया एवासम्भवादहिंसोपदेशोपन्यासस्य व्यर्थतेत्याद्यपि द्रष्टव्यम् । ३. अध्यात्मसारे ।।१२-५६।। ४. महाभारते, आदिपर्वणि ।।८२१६।। न नर्मयुक्तं वचनं हिनस्ति, न स्त्रीषु राजन् न विवाहकाले। प्राणात्यये सर्वधनात्यये च, पञ्चानृतान्याहुरपातकानि - इति पूर्णवृत्तम्।
आर्षोपनिषद् - पि - इत्यादि। न तु स्वमेवादत्ते ब्राह्मण इत्याद्यदत्तादानप्रवर्तनदूषितम्।
तुर्यमाह- अब्रह्मपरिग्रहं त्रिविधं त्रिविधेन नैव कुर्यात् न कारयेत्, इति चतुर्थं श्रोतव्यलक्षणम्। चातुर्यामतया श्रीनेमिनाथशासनस्यापरिग्रह एव ब्रह्मान्तर्भावः। नन्वत एवाऽस्य साक्षादभिधानमसङ्गतमिति चेत् ? सत्यम्, तथापि प्रतिपाद्यानुरोधेनादोषः । यद्वा ब्रह्म-शुद्धात्मस्वरूपम्, तत्साधनार्थः परिग्रहो ब्रह्मपरिग्रहः, धर्मोपकरणमित्यर्थः, तदन्यः- अब्रह्मपरिग्रहः, तं न कुर्यात्- धातूनामनेकार्थत्वान्न धारयेदित्यर्थः। एतेन तत्त्वतो मूर्छापरित्यागो विहितः, मूर्छाविषयस्य धर्मोपकारित्वविरहादिति निपुणमालोचनीयम्।
ब्रह्मचर्यमपि जिनशासन एव पारमार्थिकम्। नवगुप्तिशुद्धस्यास्य प्रतिपादनात्। परत्रापुत्रस्य गतिर्नास्ति - न स्त्री दूष्यति जारेण-इत्यादिवचोभिरब्रह्मव्यभिचारादिविधानाच्च। अत एवापरिग्रहोऽप्यत्रैव मुख्यः, शुद्धाहिंसादिप्रतिपादनेन विनिश्चितसार्वज्ञ्यस्य वचोऽनुवृत्त्यैव रागादिप्रहाणसम्भवेन तत्त्वतो मूर्छात्यागसम्भवादिति दिक्।
साम्प्रतमस्यैव प्राणातिपातविरमणादिकलक्षणचतुष्टयस्य विषयादि स्पष्टयति१. सर्व ब्राह्मणस्येदं यत्किञ्चिज्जगति गतम् । श्रेष्ठेनाभिजनेनेदं सर्व ब्राह्मणोऽर्हति । स्वमेव ब्राह्मणो भुङ्क्ते, सर्वस्येदं ददाति च। यच्छेषं स्याद्ब्राह्मणस्य भुञ्जते हीतरे जनाः- इति मानवे धर्मशास्त्रे प्रथमाध्याये सृष्टिवादसमुद्देशे । २. मज्झिमा उज्जपन्ना हु - इत्याद्यभिधानस्य (उत्तराध्ययने ।।२३-२६।।) प्रायिकत्वात् । ज्ञापकं चात्र पुष्पिकोपाङ्गे काल्यादिवृत्तं चतुर्थारकालीनम्, दुःपमाकालीनं च श्रीवज्रस्वाम्यादिवृत्तम् ।
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि
सव्वं च सव्वहिं चेव, सब्बकालं च सव्वहा। निम्ममत्तं विमुत्तिं च, विरतिं चेव सेवते।।१-३।।
सर्वम्- षट्कायविषयम्, न तु ब्राह्मणादिगवादिविषयमात्रमिति भावः, सर्वेऽपि चकाराः समुच्चयार्थाः । सर्वत्र चैव, नियतदेशावच्छिन्नताविरहात्। सर्वकालम्, नियतकालावच्छिन्नताऽभावात्। सर्वथा - रागद्वेषलक्षणसर्वाशुभभावप्रकारैः, न तु रागेण प्रत्याख्यानं द्वेषेण मुत्कलतेति भागाविरतिदूषितमित्याशयः।
निर्गतो ममेति शब्दो यस्मान् निर्ममः, तद्भावः निर्ममत्वम्, विशेषेण-कृत्स्नरूपेण कर्मणां मुक्तिः - विमुक्तिः, देशकर्मक्षयस्य प्रतिसमयभावित्वेन मुक्तिमात्रस्य स्वतः सिद्धत्वात्। निर्ममत्वं विमुक्तिश्च यथा स्यात्तथा विरतिं - प्राणातिपातादिविरमणं चैव सेवते समासन्नसिद्धिको जीवः। अत्र क्रियाविशेषणेन विरतिमात्रस्यासाधकता ज्ञापिता।
यद्वा निर्ममत्वादित्रितयेऽपि सर्वमित्यादि स्वयमूह्यम्। एतदेवातिदेष्टि
सव्वतो विरते दंते, सव्वतो परिनिव्वुडे। सव्वतो विष्पमुक्कप्पा, सव्वत्थेसु समं चरे।।१-४।।
सर्वतो विरतः, उक्तरीत्या, दान्तः- जितेन्द्रियः, सर्वतः परिनिर्वृतः- अत्यन्तं सुखीभूतः, पराशाविनिर्मुक्तत्वात्। सर्वतो
- आर्षोपनिषद् - विप्रमुक्तात्मा, द्रव्यादिप्रतिबन्धविरहात् । सर्वार्थेषु- इन्द्रियनोइन्द्रियविषयेषु, समम्- साम्यानतिक्रमेण चरेत्-विहरेत्। तथा च श्राद्धमनोरथः - शत्रौ मित्रे तृणे स्त्रैणे स्वर्णेऽश्मनि मणौ मृदि। मोक्षे भवे भविष्यामि निर्विशेषमतिः कदा - इति । ततः किमित्याह
सव्वं सोयव्वमादाय, अउयं उवहाणवं। सव्वदुक्खप्पहीणे उ, सिद्धे भवति णीरये।।१-५।।
सर्वं श्रोतव्यं सच्छासनमादाय- परिणततदर्थतया तदात्मकीयभूय, यथोक्तम् - से आया - इति । आदायेति गृहीत्वा-इति चेत् ?, सत्यम्, किन्तु तदात्मकतायामेवानुपचरितं ग्रहणम्। तथा चाह- मज्झ परिग्गहो जइ तोऽहमजीवत्तं तु गच्छेज्ज - इति । कियन्तं कालं यावत्तदात्मकीभूयेत्याह- अयुतम्- लौकिकपरिभाषया वर्षदशसहस्रं यावत्, लोकोत्तरपरिभाषितस्य चतुरशीतिलक्षायुताङ्गरूपस्य तस्य तावदायुरभावेनासम्भवात्। दशसहस्रमपि पूर्वाणामुपलक्षणम्, यथोक्तम् - पुनाइ वासाइ चरऽप्पमत्तो तम्हा मुणी खिप्पमुवेइ मोक्खं - इति । यद्वाऽयुतं - असम्बद्धं यथा स्यात्तथा, क्वापि रागादिकृतसम्बन्धविरहादित्यप्यर्थः । उपदधाति - पुष्णाति श्रुतमित्युपधानम् - कालिकाद्यनुयोगोद्देशादिप्रयोजनं तपः, तद्वान्, इतरादानस्य निषिद्धत्वात्। यद्वोपदधाति ज्ञानादिगुणानित्युपधानम् - गुरुकुलवासः, यतःणाणस्स होइ भागी थिरयरओ दंसणे चरिते य। धन्ना आवकहाए १. न च विमुक्त्यर्थविरोधः, अर्थतोऽभिन्नत्वात्, भावमोक्षरूपत्वादिति भावनीयम् । आह च - भावमोक्षस्तु तदेतु- रात्मा रत्नत्रयान्वयी।। अध्यात्मसारे ।।११-१७९।। २. योगशास्त्रे ।।३-१४५ ।। ३. नन्दीसूत्रे ।।३२ ।। ४. नियमसारे।। ५. उत्तराध्ययने ।। ४-८।। ६. सम्भाव्यतेऽत्र - अउलं (अतुलम्), अउव्वं (अपूर्वम्) बा पाठः ।
१. यावन्तश्चकारास्तावन्तः समुच्चय इति न्यायात् । २. समासन्नताभिधानहेतुर्योगबिन्दा चरमावर्तवर्तिनोऽप्यासन्नसिद्धितोक्तिः। ३. (निर्ममत्वेन) निश्चयशुद्धा विमुक्तियोनिरिति विशिष्टेव विरतिः सिद्धिसाधिकेति भावः।
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि गुरुकुलवासं न मुञ्चन्ति।। तद्वान् - गुर्वाज्ञावर्तितया तदासेविता।
स एवम्भूतः सर्वदुःखप्रहीणः, विशेषणपरनिपातः प्राकृतत्वात्, ततश्च प्रकर्षण हीनानि-सर्वथाऽपगतानि दुःखानि यस्य स इत्यर्थः, तुः - अवधारणार्थः, श्रोतव्यादानेन प्रनष्टसर्वदुःखो भवत्येव, उपेयव्यभिचारिण उपायत्वायोगादिति भावः। सितं मातं येन सः-सिद्धः, बद्धकर्मनि शयितेत्यर्थः। तादृशो भवति, अत एव नीरजाः-निर्गतकर्मरजस्को भवति। तस्मात् - सच्चं चेवोपसेवंती, दत्तं चेवोपसेवंती, बंभं चेवोपसेवंती। सच्चं चेवोवधाणवं, दत्तं चेवोवहाणवं, बंभं चेवोवधाण
॥१-६॥ सत्यं चैवोपसेवन्ते श्रुतश्रोतव्याः शुभात्मनः, तदाहप्रमाद्यन्ति शुभात्मानो न हि ज्ञात्वा मनागपि इति । दत्तं चैवोपसेवन्ते, सव् से जाइयं होइ नत्थि किंचि अजाइयं - इति वचनात् । ब्रह्म चैवोपसेवन्ते इतरस्याधर्ममूलकत्वात् । ततश्च तदात्मकता, गुण-गुणिनोरभेदाच्चेति दर्शयति - सत्यं चैवोपधानवान् - उक्तस्वरूपः, दत्तं - तात्पर्याद्दत्तादानं चैवोपधानवान्, ब्रह्म चैवोपधानवान्। प्रतिपाद्यानुरोधात् पञ्चमहाव्रतविवदिषया मध्यग्रहणेनाद्यन्तग्रहणमत्र द्रष्टव्यम्। उपसंहरन्नाह
एवं से सिद्ध बुद्धे विरते विपावे दंते दविए अलं ताई णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छइ त्ति बेमि।।
एवम्- श्रोतव्यसमासेवनेन स - महात्मा, सिद्धः - अणि
आर्षोपनिषद् - मादिसिद्धिसम्पन्नो बुद्धः - आलोकितलोकालोककेवलज्ञानलक्षणबोधविभूषितः, विरत:-यथाख्याताख्यशीलशाली, विपापः - पापहेतुकक्रियाविरहितः, दान्तः - विषयशून्यतायोगात् सर्वथा दमितेन्द्रियः, आह च - रागद्वेषक्षयादेति ज्ञानी विषयशून्यता - मिति'। द्रवितुं - सिद्धपर्यायं गन्तुं योग्यः- द्रव्यः, अत्यन्तमासन्नभव्य इति भावः। अलम्- स्वपरनिस्तारणसमर्थः, अत एव तायी -परित्राणशीलः। स एष सिद्धिसौधाध्यारूढः सन् न पुनरपि इत्यर्थं एवम्भूतं जन्मादिदुःखात्मकं संसाराख्यमर्थं हव्वमिति कदाचिदं, आगच्छति', अपुनरागतिगतत्वात्तस्येति यत् तीर्थकरादिभिरुक्तं तदहं ब्रीवीमीति प्रथमाध्ययन आर्षोपनिषद्।
॥ अथ द्वितीयाध्यायः।। अत्राऽप्यपुनरागतिगतिहेतुरेव प्रतिपाद्यविशेषानुरोधात् प्रकारान्तरेणाऽभिधीयते, "जस्स भीता पलायंति जीवा कम्माणुगामिणो। तमेवादाय गच्छंति किच्चा दिन्ना व वाहिणी ।।२-१।।"
___ वज्जियपुत्तेण अरहता इसिणा बुइतं।
यस्येति यस्मात्, प्राकृतत्वात्, भीताः पलायन्ते जीवाः कर्मानुगामिनः, कर्मवशवर्तिन इति भावः। तमेव- भयनिमित्तमेव, आदाय गच्छन्ति। अयं भावः, इह तावत् सर्वेऽपि सत्त्वा दुःखैकभीरवस्तद्विप्रयोगबद्धलक्षास्ततो दूरं पलायन्ते। किं तत्र १. अध्यात्मसारे ।।१५-४७।। २. त्रायी बा। ३. सम्भाव्यतेऽत्र इत्वत्थं (इत्थंस्थम्) इति पाठः, यथा दशवकालिके - जाइमरणाओ विमुच्चइ इत्वत्थं च चयइ सव्वसो ।।९४-७।। ४. आगमिकोऽयमर्थः, दृश्यतां जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तो पत्रम् ।।१२२ ।। ५. पुनः पुनः फलोपदर्शनं प्रेक्षावत्प्रवृत्त्यर्थम् । ६. क-ख-ग-ध-छ-ज-र-ठ-ड-ढ-ण-त-प-फ-दिन्नं । झ-च- दिना।
१. त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित्रे । २. उत्तराध्ययने ।।२-३०।। ३. दशकालिके ।।६१६।। ४. एतच्च प्राक् स्पष्टीकृतम्, दृश्यताम् ।।१-२ ।। पृ.६, द्वितीयं टिप्पनकम् ।
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
Re-ऋषिभाषितानि सुखमाप्नुवन्ति ? नेत्युच्यते। किं तत्र दुःखमधिगच्छन्ति ? नेत्युच्यते। किं तर्हि ? यत्र तत्रापि दुःखमेवादाय गच्छन्ति, दुःखमादायैव गच्छन्ति । न हि गच्छतामपि मार्ग एषां सुखम्, क्व तत्र सुखाशेत्याशयः। सुखयत्नोऽपि दुःखावहः, तत्त्वतोऽफलश्चेत्यस्य प्रतीतिसिद्धत्वात्। तथा च वाचकमुख्यः - दुःखद्विट् सुखलिप्सुर्मोहान्धत्वाददृष्टगुणदोषः। यां यां करोति चेष्टां तया तया दुःखमादत्ते - इति।
अत्रैवार्थे निदर्शनमाह कृत्यात् - निपुणप्रतिपक्षप्रयुक्तात् शकटगरुडचक्रादिव्यूहभेदकृत्यादित्यर्थः, दैन्यमिव-पराभूतिपरम्पराहेतुकग्लानिमिव वाहिनी सेना। यथा हि भिन्नव्यूहा सेना निर्बलतयाऽत्यन्तं पराभूयते, पलायमानाऽपि क्लिश्यत एव, स्वेषां विशीर्णत्वात्, परेषां बद्धव्यूहत्वाद्विजयानन्दप्रौढपराक्रमत्वाच्च। यथा सा यत्र तत्रापि नश्यन्ती दैन्यमेव विन्दति तथा दुःखभीता जीवा अपीत्याधुपनय उक्त एव।
यद्वा कृत्या - कर्तनम्, व्यूहभेदनक्रियैव, तया' यथा सेना दैन्यं गच्छति, शेषं प्राग्वत्। यद्वा कृत्या - माया, व्यूहभेदकूटनीतिरित्यर्थः, तयेत्याधुक्तवत्।
केनैतदभिहितमित्याह- वज्जिअत्ति वज्रिन्, स्वार्थे कः, तत्पुत्रेण- इन्द्रसुतेनेत्यर्थः, अभिधानमेतत् पितृनामवशात्, उपयाचितकानुभावात्, यादृच्छिकं वा सम्भाव्यते। यद्वा देश्यशब्दोऽयं इष्टशब्दपर्यायः, ततश्च प्रियपुत्रनाम्ना प्रत्येकबुद्धेनेत्यर्थः, अर्ह१. इमरुकमणिन्यायादुभयत्रावधारणयोगः। २. प्रशमरती।।४०।। ३. अत्र मूलम्किच्चादिन्नं - इति समस्तम् । मायादैन्यं मायाप्रयुक्तदैन्यमिति यावत्।
आर्षोपनिषद् - तेत्यादि प्राग्वत्।
परोक्षनिर्देशानन्तरं साक्षाद् भयनिमित्तं निवेदयन्नाहदुक्खा परिवित्तसंति पाणा मरणा जम्मभया य सव्वसत्ता। तस्सोवसमं गवेसमाणा अप्पे आरंभभीरुए ण सत्ते।।
२-२॥ दुःखात् परिवित्रस्यन्ति प्राणाः, सन्चे पाणा परमाहम्मिया - इत्युक्तेः । एतदेव दुःखविशेषत्रासवर्णनेन प्रमाणयति - मरणात्, जन्मभयाच्च सर्वसत्त्वाः परिवित्रस्यन्तीत्यनुवर्तते। ननु मरणभयं तु सुप्रसिद्धम्, न चैवं जन्मभयमिति चेत् ? न, सर्वभयमूलत्वात्, तथाऽऽह श्रुतकेवली - जननं च यथा महद् भयं, तदभावश्च यथोत्तमोऽभयमिति । ततस्तस्योपशमं गवेषमाणा अल्पा' जीवा आरम्भभीरुकाः समुत्पन्नसावधव्यापारसाध्वसाः। दुःखं पापादित्यवगमेन स्यादेव सावद्यसाध्वसः, फलभयस्य तात्त्विकस्य हेतुभयपर्यवसायित्वात्। न सक्ताः - न कामभोगेवासक्ता भवन्ति, नानुपहत्य भूतानि भोगः सम्भवतीति विवेचनात्।
अत्रैषामल्पत्वोक्तिर्दुःखोपशमगवेषकत्वेऽपि सर्वेषां तेषु स्तोकानामेव सदुपायप्रवृत्तत्वात्, अत एवोक्तम्- सर्वत्र सर्वस्य सदा प्रवृत्तिः, दुःखस्य नाशाय सुखस्य हेतोः। तथाऽपि दुःखं न विनाशमेति, सुखं न कस्यापि भजेत् स्थिरत्वम् - इति। अत्रात्यन्तमल्पत्वाद्दुःखोपशमकृतामभावविवक्षा।
१. दशवकालिके ।।४-९।। २. सिद्धसेनी द्वात्रिंशिका ।।४-३१।। ३. अप्पे = आत्मे = निजे = आत्मीये धनादौ, अप्पे = शरीरे, आरम्भभीरुका न सक्ता भवन्तीति व्याख्याऽप्यूह्या। ४. हृदयप्रदीपे ।।१६।।
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
न-ऋषिभाषितानि
एतद्विवक्षयैव व्याख्यान्तरमाद्रियते - अल्पा अपि आरम्भभीरुका न सत्त्वाः, दुरापत्वाद् भवनिर्वेदस्य। निर्विण्णानामपि सद्गुरुभावयोगो दुअाप इति तृतीया व्याख्या - आप्ते आरम्भभीरुके षट्कायदयापरे सद्गुरौ दुःखोपशमगवेषका न सक्ताः - न समुल्लसितबहुमानाः, समासन्नकल्याणानामेव सत्पक्षपातसम्भवात्। ततः सत्पक्षपातविरहेण सद्दर्शनेनापि वञ्चितानां तेषां या दुर्दशा भवति तामाविष्कुर्वन्नाहगच्छति कम्मेहिं सेऽणुबद्धे,
पुणरवि आयाति से सयंकडेणं। जम्मण-मरणाई अट्टे पुणरवि,
आयाइ से सकम्मसित्ते।।२-३।। गच्छति चातुरन्तसंसारे कुत्रापि कर्मभिः सोऽनुबद्धः, शृङ्खलानिबद्धकुक्कुरवत्, अत एव पुनरपि आयाति स स्वयं कृतेन गत्यादिकर्मणा गत्यन्तरम्, विमुक्तिमन्तरेण प्रतिष्ठानासम्भवात्, संसरणस्यैव संसारार्थत्वात्। एवं जन्ममरणाद्यार्त्तः पुनरप्यायाति स स्वकर्मसिक्तः प्रतिसमयं मिथ्यात्वाद्याश्रवकृतानन्तकर्मनिषेकः, गत्यन्तरमेव, तथा चार्षम्- एगया देवलोगेसु नरएसु वि एगया। एगया आसुरं कायं आहाकम्मेहिं गच्छइ।। एगया खत्तिओ होइ तओ चंडालबोक्कसो। तओ कीड पयंगो य तओ कुंथु पिवीलिया - इति ।
ननु कोऽस्या भवपरम्पराया हेतुरिति चेत् ? अत्र निदर्शयति१.एतच्च दुख-मोह-गर्भवैराग्येण निर्विण्णापेक्षया ज्ञेयम् । २. विधेवाऽत्र क्षेत्रपुद्गलपरावर्त्तभावना। ३. उत्तराध्ययने ।।३/३-४।।
- आर्थोपनिषद् - बीया अंकुरणिष्फत्ती, अंकुरातो पुणो बीयं। बीए संजुज्जमाणम्मि, अंकुरस्सेव संपदा।।२-४।।
बीजात् अङ्कुरनिष्पत्तिर्भवति, अङ्कुरात् पुनः बीजं पत्रफलादिद्वारेणोद्भवति। एवं हेतुभावेन बीजे समुह्यमाने - सम्यग् जलसेकेन पोष्यमाणे सति अङ्कुरस्यैव सम्पत् - वृद्ध्यादिलक्षणा लक्ष्मी भवति, कार्यधर्माणां कारणधर्मानुविधायित्वात्। एष दृष्टान्तः, अयमस्योपनयः
बीयभूताणि कम्माणि, संसारम्मि अणादिए। मोहमोहितचित्तस्स, ततो कम्माण संतती।।२-५।।
बीजभूतानि कर्माणि संसारे अनादौ, अणाइ जीवस्स भवे, अणाइकम्मसंजोगनिव्वत्तिए - इति वचनात् । ततः किमित्याह- मोहमोहितचित्तस्य ततः कर्मणां सन्ततिः, सानुबन्धतायोगात्, तथा चार्षम्- जे वेयइ ते बंधइ इति। मोहनीयमात्रेऽयं न्याय इति चेत् ? को वा किमाह ? तथाऽपि नास्थानप्रयुक्तः, मोहस्यैव भवबीजत्वेन वक्ष्यमाणत्वात्। एनमेवार्थं दृढयतिमूलसेके फलुप्पत्ती,
मूलघाते हतं फलं। फलस्थी सिंचती मूलं,
___ फलघाती ण सिंचती।।२-६।। मूलसेके कृते सति फलोत्पत्तिः स्यात्, मूलघाते कृते सति १. संजुज्जमाणम्मि - संरक्ष्यमाणे सतीत्यप्यर्थः, त-बुज्झ, ग-झ-द - जुज्ज, घ-च-छ - बुज्झ । २. पञ्चसूत्रे ।।१।।
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि - हतमेव फलम्, कथञ्चित्तदभिन्नत्वात्तस्य। तस्माद्यः फलार्थी स एव सिञ्चति मूलम्, फलघाती तु नैव सिञ्चति। ___ मूलं च संसाराख्यफलस्य मोहनीयमेव, नन्वेवमनादिकर्मसंयोगनिर्वर्तित इति प्लवते इति चेत् ? न, तद्धेतोरेवास्तु किं तेनेति न्यायेन मोहमूलकत्वाद् भवस्य, शेषकर्मणामपि तदधीनत्वात्, तदाह- कम्मं च मोहप्पभवं वयंति - इति, तथा- गर्भसूच्यां विनष्टायां यथा तालो विनश्यति। तथा कर्म क्षयं याति मोहनीये क्षयं गते - इति । अत एवाह साक्षादपि - संसारबीजं कात्र्येन मोहनीयं प्रहीयत इति। तस्माज्जन्मादिदुःखात्मकस्य संसारस्य मोह एव मूलमित्याह
मोहमूलमणिव्वाणं, संसारे सव्वदेहिणं। मोहमूलाणि दुक्खाणि, मोहमूलं च जम्मणं।।२-७।।
मोहमूलमनिर्वाणं संसारे सर्वदेहिनाम्, तस्यैव तत्प्रतिबन्धकत्वात्। तस्मान् मोहमूलानि दुःखानि, आह च- भवे दुक्खरूवे दुक्खफले दुक्खाणुबंधे - इति । ततस्तल्लक्षणसंसारमूलस्य दुःखमूलकता युक्तैव। अत एवागमः - दुक्खं हयं जस्स न होइ मोहो- इति । च- तथा मोहमूलं जन्म, वीतरागजन्मादर्शनात्। यत एवं तस्मात्
दुक्खमूलं च संसारे, अण्णाणेण समज्जितं। मिगारि व्व सरुप्पत्ती, हणे कम्माणि मूलतो।।२-८।।
दुःखमूलं च, अनन्तरनिर्दिष्टम्, संसारे अज्ञानेन १. उत्तराध्यवने । ।३२-७।। २. तत्त्वार्थभाष्यसम्बन्धकारिकायाम् ।।२-४ ।। ३. तत्त्वार्थभाष्ये ।।२-४।। ४. पञ्चसुत्रे । 19 ।। ५. उत्तराध्ययने ।।३२-८ ।।
- आर्थोपनिषद् - समर्जितम्, ततो हिताहिताविवेचनात्, उक्तं च - अज्ञानं खलु कष्टं रागादिभ्योऽपि सर्वपापेभ्यः। हितमहितं वाऽर्थं न वेत्ति येनावृतो लोक:- इति।
किमतः कर्तव्यमित्याह- मृगारिरिव सिंह इव शरोत्पत्तिम्, सिंहो हि न श्ववत् शिलाशकलदशनप्रवृत्तो भवति, स तु शरेण कृतप्रहारः कुत एष शर आगत इति तदुत्पत्तिमन्वेषयति। तथा चार्षम् - पत्थरेणाहओ कीवो पत्थरं डक्कुमिच्छइ। मिगारि उ सरं पप्प सरुप्पत्तिं विमग्गइ - इति । त्वमपि सिंहवत् घातय कर्माणि मूलतः - अज्ञानलक्षणमोहोन्मूलनेन। कर्मघातफलोपदर्शनेनोपसंहरति
एवं से सिद्धे बुद्धे विरते विपावे दंते दविए अलंताती णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छति त्ति बेमि।।
एवम्- कर्ममूलोन्मूलनेन, शेषं पूर्ववत्। इति द्वितीये वज्जियपुत्राध्ययन आर्षोपनिषद्।
॥ अथ तृतीयाध्यायः॥ अत्रापि प्रकारान्तरेण सिद्धताविर्भावोपाय उपदर्श्यते - भवितव्वं खलु भो ! सव्वलेवोवरतेणं। लेवोवलित्ता खलु भो! जीवा अणेगजम्मजोणीभयावत्तं अणादीयं अणवदग्गं दीहमद्धं चातुरंतं संसारसागरं (अणुपरियटॅति। लेवोवरता पुण अणेगजम्मजोणीभयावत्तं जाव संसारसागरं) वीतीकंता सिवमतुलमयलमव्वाबाहमपुणब्भवमपुणरावत्तं सासतं १. उपदेशमालायाम् ।।१३९ ।। २. त-घ-च-ग- भविदच्वं । क-ख-ज-झ-ठ-ढ-ण-थ-ध-पभवितव्वं । ट- भविदुब्बं ।
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
ठाणमब्भुवगता चिट्ठति ।
भवितव्यं खलु भोः ! अवधानविशेषसम्पादनायाऽऽमन्त्रणशब्दोऽयम्, सर्वलेपोपरतेन। लेपोऽत्र हिंसाद्याश्रवाश्रुतंपापकर्माणि, अभिष्वङ्गाप्रीत्याद्यात्मपरिणामलक्षणा तद्योगयोग्यता वो। कस्मादेवमुच्यत इत्याह- लेपोपलिप्ताः खलु भोः ! जीवा अनेकजन्मयोनिभयावर्त्तम्, अनेकताभिधानमानन्त्याद्युपलक्षणम्, एवं चानन्तजन्मपरम्परा, जातस्य हि ध्रुवो मृत्युरिति न्यायाद - नन्तमरणानि, चतुरशीतिलक्षयोनयः, सप्तभयानि एवावर्त्तानि पयसां भ्रमलक्षणानि यत्र संसारसागरमिति योगः । तथाऽनादिकम्, न कदाचिदनीदृशं जगदित्युक्तेः, अनवदग्रम्अनन्तम् । न च प्रलये सर्वसंहृतेर्मृषेदमिति वाच्यम्, प्रलयनिरूपणस्यागमाभासत्वात्। न चार्वाग्दर्शिनां निश्चयाऽसम्भव इति वाच्यम्, दृष्टबाधयैव तद्योगात्, तथाहुराचार्याः दृष्टबाधैव यत्रास्ति ततोऽदृष्टप्रवर्तनम्। असच्छ्रद्धाऽभिभूतानां केवलं ध्यान्ध्यसूचकमिति । दृष्टबाधा तु कूटस्थैकान्तनित्यतादिनिरूपणेन व्यक्तैवेत्यलं प्रसङगेन दीर्घाद्धं दीर्घकालम्, अनन्तैः पुद्गल - परावर्तैरपि निष्ठाविरहात्। दीर्घो वाऽध्वा तत्परिभ्रमणहेतुः कर्मरूपो मार्गो यस्मिंस्तम्, चातुरन्तम्- नरकादिगतिविभागेन चतुर्विभागम् । एवंविधं संसारसागरं (अनुपरिवर्त्तन्ते - घटीयन्त्रन्यायेनैकेन्द्रियादिषु भूयो भूयो भ्रमन्ति । लेपोपरताः पुनरनेकजन्मयो - निभयावर्त्तं यावत् संसारसागरं) व्यतिक्रान्ताः - उल्लङ्घितवन्तः शिवम्, एकान्तिकात्यन्तिकाशिवोच्छेदात्, अतुलम्, 9. आ + स्रुत ( झरेलुं) २. दृश्यतां पोडशके । ।१६-६ ।। ३ योगबिन्दी । ।२४ ।।
-
-
१७
१८
-
आर्षोपनिषद् तत्सुखस्य निरूपमत्वात्, तथा चार्षम् लोके तत्सदृशो ह्यर्थः, कृत्स्नेऽप्यन्यो न विद्यते। उपमीयेत तद्येन, यस्मान्निरुपमं सुखमिति'। अचलम्, स्वाभाविकप्रायोगिकचलनक्रियाव्यपोहात्, अव्याबाधम्, द्रव्यभावव्याबाधावर्जितत्वात्, अपुनर्भवम्, ततः पुनर्भवसम्भवाभावात्, अपुनरावृत्तम् - अविद्यमानपुनर्भवावतारे, बीजाभावात्, तदाह- दग्धे बीजे यथाऽत्यन्तं, प्रादुर्भवति नाङ्कुरः । कर्मबीजे तथा दग्धे, नारोहति भवाङ्कुरः - इति । शाश्वतम् साद्यपर्यवसितत्वेन शश्वद्भावात्, एतादृशं स्थानम् - सिद्धिगतिलक्षणं स्वरूपस्थितिमात्रं वा, अभ्युपगता:- आभिमुख्येन समीपं प्राप्तास्तिष्ठन्ति परमानन्दसमाहिता वर्तन्ते । तत्स्वरूपमेव संवर्णयन्नाहसे भवति सव्वकामविरते सव्वसंगातीते सव्वसिणेहातिक्कंते सव्ववीरियपरिनिव्वुडे सव्वकोहोवरते सव्वमाणोवरते सव्वमायोवरते सव्वलोभोवरते सव्ववासादाणोवरते सुसव्वसंवुडे सुसव्वसव्वोवरते सुसव्वसव्वोवसंते सुसव्वसव्वपरिवुडे णो कत्थइ सज्जति य। तम्हा सव्वलेवोवरए भविस्सामि त्ति कट्टु असिएणं दविलेणं अरहता इसिणा बुझतं ।।३-१ ।।
स सर्वलेपोपरतो सर्वकामविरतः भवति, साम्यसुखसागरान्तर्निमग्नत्वात्, यथोक्तम् - अन्तर्निमग्नः समतासुखाब्धौ, बाह्ये सुखे नो रतिमेति योगी । अटत्यटव्यां क इवार्थलुब्धो गृहे समुत्सर्पति कल्पवृक्षे इति । तमेव विशेषयति - सर्व
-
१. तत्त्वार्थभा. का. । । २-३०।। २. तत्त्वार्थभा. का. । ।२-८ ।। १३. अध्यात्मोपनिषदि । ।४-५ ।।
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
70 ऋषिभाषितानि
सङ्गातीतः, सङ्गच्छते वशीभवति यस्माज्जीवः स सङ्गःदेहाद्यासक्तिरिति तत्स्वरूपावगमात् तमेव विशेषयति सर्वस्नेहातिक्रान्तः - स्वजनादिस्नेहविनिर्मुक्तः, माया पिया हुसा भाया भज्जा पुत्ता य ओरसा । नालं ते मम ताणाय लुप्पंतस्स सकम्मुणा सर्ववीर्यइति संवेदनात् । तमेव विशेषयति परिनिर्वृतः, अध्यात्मवीर्यनिः शेषविशेषशालित्वात्, तथा च पारमर्षम् - उज्जमधीतिधीरतं, सोंडीरत्तं खमा य गंभीरं । उवओगजोगसंजमादियं होइ अज्झप्पो इति । अत एव सर्वक्रोधोपरतः, आत्मपरप्रतिष्ठितोभयक्रोधविरतत्वात्, सर्वमानोपरतः, परमबुद्धत्वेन जात्यादिमदोन्मुक्तत्वात्, तदुक्तम्अहंभावोदयाभावो बोधस्य परमावधिः- इति । सर्वमायोपरतः, मनोवाक्कायविसंवादवर्जनात् सर्वलोभोपरतः, निजाङ्गेऽपि ममत्वत्यागात्, यथाऽऽह किमिदं कीदृशं कस्य कस्मात् क्वेत्यविशेषयन्। स्वदेहमपि नावैति योगी योगपरायणः - इति । ननु सिद्धावस्थायां निजाङ्गस्यैवाऽसम्भव इति चेत्, ममत्वविरहादस्यापि तथैवेति तत्रैव किं न पर्यनुयुज्यते ? वस्तुतस्तु सिद्धानामपि स्वमुक्तदेहानां प्रत्यक्षत्वात् तत्र ममकारविरहाच्च न काप्यनुपपत्तिः । नन्वेवं नावैतीत्यंशासङ्गतिः, सिद्धानां सर्वज्ञत्वादिति चेत् ? न, ममकारविरहेण स्वस्वामिकत्वेन तदज्ञानात्, अजीवग्रहेऽजीवत्वप्रसङ्गस्योपपादितत्वात्, यथार्थज्ञानस्यैव सार्वज्ञ्यलक्षणत्वाच्चासङ्गतिविरहात्। व्यवहारबाधस्तु साधकावस्थामधिकृत्यातीतनयापेक्षया समाधेय इति कृतं प्रसङ्गेन ।
-
-
-
१९
१. उत्तराध्ययने । । ६-३ ।। २ सूत्रकृताङ्गे वीर्याध्ययनम् । ।१-८ ।। ३ स्थानाङ्गे । । २४ ।। ४. इष्टोपदेशे । ।४२।। ५. ऋषिभाषिते ।।१-५ ।। वृत्ती ।
आर्षोपनिषद् यतोऽसौ सर्वकामादिविरतः, तत एव सर्वपाशादानोपरतः, सर्वकर्मकुवासनाग्रहणविरतत्वात् एवंविधस्य तद्योगयोग्यताऽपगमात् । एवं सुसर्वसंवृतः, सर्वथाऽपि पिहिताश्रवत्वात् । आनन्त्याद्दोषाणां सर्वोपरतिप्रतिपत्तय आह- सुसर्वसर्वोपरतः, स्त्रियतेऽनेन नारकादिपर्यायात् पर्यायान्तरमिति सर्वः - दोषः क्षुद्रतादिः, ततश्च सुतरां सर्वदोषोपरत इत्यर्थः, तथा सुतरां सर्वतः सर्वथोपशान्तः सुसर्वसर्वोपशान्तः, सर्वोपाधिशुद्धकषायोपशमोपशोभित इत्यर्थः, ततः सुसर्वसर्वपरिवृत्तः, शौभनैः सर्वैरपि ज्ञानादिभिः सर्वथा परिकरितः, त्रैलोक्येऽपि ज्ञानादीनामेव शोभनत्वात् । स च एवम्भूतो न कुत्रापि सज्यते, परममाध्यस्थ्यगुणानुविद्धत्वात् । तस्मात् सर्वलेपोपरतो भविष्यामि, इति कृत्वाऽसितेन देविलेनार्हता ऋषिणोदितम् । अत्रायं सम्प्रदायः
भवियव्वं भो ! खलु सव्वकामविरएण एयमज्झयणं । भासितु देविलासुयरायरिसी सिवसुहं पत्तो ।। अत्र व्याख्या- 'भोः !' इति भव्यामन्त्रणे, 'खलु' इति निश्चयेन सर्वकामविरक्तैर्भाव्यं भवद्भिरिति गम्यम्, शेषं सुगमम् । भावार्थः कथानकगम्यः । तच्चेदम्
२०
उज्जयिन्यामभूत् पुर्यां पार्थिवो देविलासुतः । अनुरक्तलोचनाऽऽख्या, प्रियाऽस्याऽऽरक्तलोचना । | १ || नृपोऽन्यदाऽस्ति( Ssस्ते) शय्यायां विवृणोति प्रिया कचान् । तदन्तः पलितं दृष्टं, १. असित इति श्यामोऽवद्धः मुक्तो वा, देविल इति देववान् प्रशंसार्थमतुव्इलप्रत्ययः, ततश्च सौभाग्यशालीत्यर्थः । सम्भावनामात्रमेतत् तेनान्यार्थं यादृच्छिकं वा नामापि सम्भवति । वक्ष्यमाणसम्प्रदायानुसारेण तु देविलासुत इति नाम ज्ञायते । २. ऋषिमण्डलप्रकरणे । । १२५ ।।
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि जरालक्षणमक्ष(लक्षि)तम्।।२।। साऽऽह देवाऽऽगतो दूतः, सम्भ्रान्तो भूमिभृद् भृशम्। उत्थायेतस्ततः पश्यन्नापश्यत् तं तयोदितम्।।३।। क्वासौ प्रिये ! नृपोऽपृच्छत्, धर्मदूतस्तु साऽवदत्। तयाऽऽवेष्ट्य ततोऽङ्गुल्या, शनैः पलितमुद्धृतम्।।४।। आच्छाद्य क्षौमयुग्मेन, स्वर्णस्थाले पुरान्तरे। भ्रामयित्वा तमधृति, चक्रे भूपो भृशं हृदि।।५।। प्रापुर्मेऽनागतेऽप्यस्मिन्, प्रव्रज्यां पूर्वजव्रजाः। ततः पद्मरथं राज्याधिष्ठातारं सुतं व्यधात्।।६।। स्वयं राज्या समं राजा, तापसव्रतमग्रहीत्। तथाऽणुमतिका दासी, दासः सङ्गतकोऽपि च।।७।। सर्वे सितगिरौ जग्मुस्तपोऽर्थं तापसाश्रमे। कालान्तरे व्रतं त्यक्त्वा, दासी दासश्च जग्मतुः।।८।। गर्भः पूर्वमनाख्यातो, महिष्या ववृधे तदा। अयशोभीरुणा राज्ञी, भूभुजा रक्षिता रहः।।९।। सौकुमार्यात् सुतां राज्ञी, प्रसुवाना व्यपद्यत। पिबन्ती स्तन्यमन्यासां, तापसीनां च सैधते।।१०।। कृतं नामाऽर्द्धसङ्काशा, तस्याः सा प्राप यौवनम्। अटव्या आगतं तातं, श्रान्तं विश्राम्यति स्म सा।।११।। सुकुमारकरस्पर्शात्, तस्यां रक्तोऽभवत् नृपः। गृह्णामि चाद्य कल्ये वा, चिन्तयन्निति तस्थिवान्।।१२।। तामाश्लेष्टुमधाविष्टोटजकाष्ठे नृपोऽन्यदा। चस्खाला (स्खलनाद-)चिन्तयत् चित्ते, धिङ् मां कामान्ध(न्थ्य)बाधितम्।।१३।। प्रेत्य न ज्ञायते किं स्यादेतच्च फलमैहिकम् ?। सम्बुद्धश्चावधिज्ञानं लेभे कर्मक्षयोद्भवम्।।१४।। सर्वकामविरक्तेन, भाव्यं भोः ! खलु देहिना। बभाषेऽध्ययनं चैतद्, राजर्षिर्देविलासुतः।।१५।। विरक्तां तां सुतां दत्त्वा, संयतीभ्यः स्वयं नृपः। उत्पाद्य केवलं सिद्धोऽर्द्धसङ्काशाऽपि
२२
- आर्षोपनिषद् - निर्वृता।।१६।। इति श्रीदेविलासुतराजर्षिकथा।।
लेपोपरतिप्रतिपत्तये लेपनिबन्धनान्येव परिज्ञापयतिसुहुमे व बायरे वा पाणे जो तु विहिंसइ। राग-दोसाभिभूतप्पा लिप्यते पावकम्मुणा।।३-२।।
सूक्ष्मान् वा बादरान् वा प्राणान् - जीवान् यस्तु विहिंसति- प्रमादयोगाद् व्यापादयति रागद्वेषाभिभूतात्मा लिप्यते पापकर्मणा, आह च - रागो य दोसो वि य कम्मबीयं - इति । नन्वेवं हिंसाऽन्यथासिद्धेति चेत् ? न, सविशेषणे हीत्यादिन्यायेन हिंसायाः प्रमादपर्यवसायित्वात्, नैतत् स्वमनीषिकयैवोच्यते, किं तर्हि ? उपनिबन्धनमप्यस्य पारमर्षम्- आया चेव अहिंसा आया हिंस त्ति निच्छओ एसो। जो होइ अपमत्तो अहिंसओ हिंसओ इयरो - इति । प्रमादस्य च कथञ्चिद्रागादिरूपतया युक्तैव कर्मबीजतेति सर्वमवदातम्। अन्यदप्याह
परिग्गहं गिण्हते जो उ अप्पं वा जति वा बहु। गेही-मुच्छायदोसेणं लिप्पए पावकम्मणा।।३-३।।
परिग्रहं गृह्णाति यस्त्वल्पं वा यदि वा बहुं गृद्धिःअप्राप्ताऽऽकाङ्क्षा, मूर्छा - प्राप्ताभिष्वङ्गः, तल्लक्षणदोषेण, स लिप्यते पापकर्मणा। अत्राप्युक्तरीत्या परिग्रहस्य मूर्छायां पर्यवसानं द्रष्टव्यम्। प्राहुश्च - मुच्छा परिगहो वुत्तो - इति । अत्राद्यन्तग्रहणेन मध्यग्रहणन्यायान् मृषावादादिवक्तव्यताऽपि
१. उत्तराध्ययने । ।३२-७।। २. ओघनिर्युक्ती । ७५४ ।। ३. अत्रार्थे मुच्छाय-पद प्राकृतत्वात्सम्भाव्यते। ४. दशवकालिके ।।६-२१ ।।
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
Re-ऋषिभाषितानि - स्वयमूह्या। क- प्रतौ तु साक्षादभिहिता यथामुसं जो भासए किंचि अप्पं वा जइ वा बहुं । अप्पणट्ठा परट्ठा वा लिप्पए पावकम्मणा ।। अदिण्णं गिण्हए जो उ अप्पं वा जइ वा बहु । अप्पणट्ठा परट्ठा वा लिप्पए पावकम्मणा ।। मेहुन्नं सेवए जो उ तेरिच्छं दिव्वमाणुस । रागदोसाभिभूयप्पा लिप्पए पावकम्मणा ।। सुगमाश्चैता। षष्ठं पापस्थानकमाहकोधं जो उ उंदीरेइ अप्पणो वा परस्स वा। तन्निमित्ताणुबंधेणं लिप्यते पावकम्मुणा ॥३-४।।
एवं जाव मिच्छादसणसल्ले। क्रोधं यस्तूदीरयति, आत्मनो वा परस्य वा तन्निमित्तानुबन्धेन - तत्कषायलक्षणनिमित्तेनानुगतेन - स्थितिरससमनुविद्धेन बन्धेनेत्यर्थः, ठिइ अणुभागा कसायाओ-इत्युक्तेः। यद्वा कषायेण सानुबन्धताभावाद् हेतौ फलोपचारानिमित्तमेवानुबन्धः - निमित्तानुबन्धः, तेन, लिप्यते पापकर्मणा एवमष्टादशपापस्थानकानि नेयानि यावन्मिथ्यादर्शनशल्यम्। एतेष्वव्रतकषायैः सर्वसङ्ग्रह इति समासत आह
पाणातिवातो लेवो, लेवो अलियवयणं अदत्तं च। मेहुणगमणं लेवो, लेवो परिग्गहं च।।३-५।।
- आर्षोपनिषद् - कोधो बहुविधो लेवो, लेवो माणो य बहुविधविधीओ। माया य बहुविधा लेवो, लोभो वा बहुविधविधीओ
॥३-६॥ सुगमौ, नवरं बहुविधा विधयः- विधानविभागा यस्येति बहुविधविधिकः', असङ्ख्येयैरध्यवसायैः क्रियमाणत्वात्, तन्निरुपणप्रवणसूत्रस्यानन्तार्थत्वाद्वा । ततः किमित्याह
तम्हा ते तं विकिंचित्ता पावकम्मपवडणं। उत्तमट्ठवरग्गाही वीरिअत्ताए परिव्वए।।३-७।।
तस्मात् ते-तान्यष्टादशपापस्थानकानि लेपभूतानीति विदित्वा तं तेषामेव कदम्बकं विविच्य-त्यक्त्वा, कीदृशमित्याहपापकर्मप्रवर्धनम् - प्रकर्षणाशुभकर्मप्रकृत्युपचयप्रयोजकम्, उत्तमः प्रधानोऽर्थो मोक्षलक्षणो यस्मात् स उत्तमार्थ:-जिनाज्ञाऽऽराधनम्, उक्तं च - आज्ञाऽऽराद्धा विराद्धा च शिवाय च भवाय च इति । स एव वरः, अतिचारपरिहारात्, तद्ग्राही-भावसारं तत्प्रतिपत्ता, वीर्यत्वेन - अध्यात्मवीर्यविशेषभूतोद्यमधृतिधैर्यादिभावेन परिव्रजेत् - प्रतिपन्नपदव्यां सर्वात्मना सञ्चरेत्। परिव्रजनपारगमनाय विघ्नविहतिरावश्यका, तदर्थं च विघ्नविज्ञानमित्याह
खीरे दूसिं जधा पप्प विणासमुवगच्छति। एवं रागो य दोसो य बंभचेरविणासणा।।३-८।। क्षीरे-पयसि दूषयति कुविकारापादनेनेति दूषिः-तक्राद्यम्लद्रव्यं १. बहुविधवीथिकः, अनेकविधर्मार्गः करणोपायः क्रियमाणत्वादित्यपि। २. अत्रार्थे विधेर्नेष्टसाधनताबोधकत्वमर्थः, असम्भवात्, किन्तु प्ररूपणामात्रम्, न चापूर्वोऽयमर्थः, आवश्यकव्याख्यायां श्रीमलयगिरिसूरिभिरभिहितत्वात् । ३. वीतरागस्तोत्रे । ।१९-४ ।।
१. घ-झ-त-च-ग-छ- उदीरेइ। फ- उदीरहि। थ-द-ध-न-प- उदीरेहि। ख-ज-ट-ठउदीरेहि। क-ढ-ण- उदीरेति।
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
770 ऋषिभाषितानि
विषविशेषो वा, तं यथा प्राप्य दुग्धं विनाशमुपगच्छति माधुर्य- पुष्टिकृत्त्वदर्शनीयत्वादिपर्यायाद् भ्रश्यति, एवं रागश्च द्वेषश्च ब्रह्मचर्यविनाशकाः । ब्रह्म-कुशलानुष्ठानम्, तच्च तच्चर्यं च ब्रह्मचर्यम् - जिनाज्ञाऽऽराधनमेव । यद्वा ब्रह्मचर्यम् - मैथुन - विरमणम्, अत्र मुख्यग्रहणेन शेषनिःशेषव्रतग्रहणं द्रष्टव्यम्, तन्मुख्यता च - वयाण बंभवयं पवरमित्यादिना सिद्धा । न चैवमा वीतरागताप्तिं ब्रह्मचर्यं दुर्लभमिति वाच्यम्, प्रशस्तरागादेस्तदुपष्टम्भकत्वात्, अप्रशस्तयोः कषायरूपयोस्तदर्वागपि निग्रहसम्भवात्, तथा चार्षम् अहो ते निज्जिओ कोहो अहो माणो पराजिओ । अहो निरक्किया माया अहो लोहो वसीकओइति ।। नन्वेतदप्युदयविफलीकरणापेक्षया सत्तापेक्षया तु तदाप सद्भाव एवेति चेत् ? सत्यम्, किन्त्वर्थक्रियामकुर्वतोऽसत्कल्पत्वेन स्वजन्यविकारमजनयन्तस्तेऽसत्कल्पा एव, व्यवहारतोऽपि श्रमणः सञ्ज्ञादशकविप्रमुक्त इत्यागमविदः । यावदंशेनोदयः तावदंशविनाशस्त्वभ्युपगम्यत एवेति सूक्तम् एवं रागो य दोसो य बम्भचेरविणासगा इति । एतदेव स्पष्टयति
जहा खीरं पधाणं तु मुच्छणा जायते दधिं । एवं गेहिप्पदोसेणं पावकम्मं पवडती ।।३ - ९।।
यथा क्षीरं प्रधानं पाकादिविशेषावाप्तोत्तमभावं तु मूर्च्छनात् - अम्लादिद्रव्यसंयोगेन पूर्वोक्तस्वभावाऽपनयनात् जायते दधि । एवं गृद्धिप्रद्वेषेण - तीव्ररागगर्भितद्वेषप्रकर्षेण, द्वेषस्य रागाविना
१. पुष्पमाला । । १५४ ।। २. उत्तराध्ययने ।।९-५६ ।। ३ जीवाभिगमवृत्तौ श्रीमलयगिरिचरणाः ।
२५
आर्षोपनिषद्
भावित्वात्, पापकर्म - मोहनीयलक्षणं प्रवर्द्धते, जे वेयइ ते बंधइ – इति वचनात्, बीजाङ्कुरन्यायेनान्योऽन्यजनकत्वात्, तथा च पारमर्षम् - एमेव मोहाययणं खु तण्हा, मोहं च तण्हाययणं वयंति - इति ।
अत्रेदमवधेयम्, द्विविधो रागः- माया लोभश्चं, द्वेषोऽपि द्विविधः - क्रोधो मानश्च । तदेवं कषाय-चतुष्टये रागद्वेषपर्यवसानमिति तद्दारुणत्वोपदर्शनायाद्यविपाकमाह
२६
रण्णे दवग्गिणा दड्डा रोहंते वणपादवा । कोहग्गिणा तु दड्डाणं दुक्खा दुक्खाण णिव्वुती ।। ।।३-१०।। अरण्ये दवाग्निना दग्धा रोहन्ते वनपादपाः, सुरक्षितमूलत्वेन जलादिसामग्रीसमवधानेन पुनरपि संरोहणसम्भवात् । क्रोध एवाग्निः क्रोधाग्निः, साधर्म्यात्, तथा च वाचकमुख्य:- क्रोधः परितापकरः - इति । तेन तु दग्धानाम् तदुदयसमुषितात्मगुणानाम्, दुःखात् - कृच्छ्रेण, दुःखानाम्- तदुदयार्जितसानुबन्धदुष्कर्मविपाकानाम्, निवृत्तिः, असङ्ख्येनापि कालेन निष्ठाविरहात् । श्रूयते चाग्निशर्मतापसक्रोधदुर्विपाकः - बीयस्स अणंतसंसारो इति । उपलक्षणमेतच्छेषकषायविपाकानाम्। कस्मात्तर्हि ततो नोपरम्यत इत्याह
१. उत्तराध्ययने ।। ३२-६ ।। २ प्रज्ञापनायाम् ।।२३ पदम् ।। ३ घ-च-झ-ण-तदड्ढाणं । ४. प्रशमरतौ ।। २६ ।। ५. समरादित्यकथायाम् ।। पीठिका ।।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ऋषिभाषितानि
- २७ सक्का वण्ही णिवारेतुं वारिणा जलितो बहिं। सव्वोदहिजलेणावि मोहग्गी दुण्णिवारओ।।३-११।।
शक्यो वह्निर्निवारयितुं वारिणा ज्वलितः, मा भूदनन्तरोक्तक्रोधाग्नौ सम्प्रत्यय इत्याह- बहिः, बाह्यावच्छेदेन प्रत्यक्षमीक्ष्यमाणोऽनलो जलादिसाध्यविध्यापन इति हृदयम्। किन्तु सर्वोदधिजलेनापि कल्पनया मेलितेन मोह एवाग्निः- मोहाग्निः, विवेकेन्धननिर्दाहकत्वात्, दुर्निवारकः, जिनवचनामृताभिषेकमात्रशक्यनिवारणत्वात्, तथाहुमहोपाध्यायाः- विवेकश्च नैरन्तर्येण भगवद्वचनपरिभावनमिति। विवेको हि मोहप्रतिपक्षः। अत एवाऽऽर्षम्- आणा हि मोहविसपरममंतो- इति । अत एवानया मोहमूलकभवपादपोन्मूलनमित्याह
जस्स एते परिण्णाता जाती-मरणबंधणा। से छिण्णजाति-मरणे सिद्धिं गच्छति णीरये।।३-१२।।
यस्यैते परिज्ञाता:- ज्ञपरिज्ञा- प्रत्याख्यानपरिज्ञाविषयभूताः, जातिमरणबन्धनाः, स छिन्नजातिमरणः सिद्धिं गच्छति नीरजाः - निर्गतकृत्स्नकर्मरेणुकः। ननु परिज्ञानमात्रेणोच्छेदासम्भव इति चेत् ? न, भगवदागमतस्तज्ज्ञानम्, ततश्च भयोत्पादः, तथोक्तम् - उत्त्रासयन्ति पुरुष भवतो वचांसि, विश्वासयन्ति परवादिसुभाषितानि। दुःखं यथैव हि भवानवदत्तथा तत्तत्सम्भवे च मतिमान् किमिवाभयः स्यादिति । ततश्च मोक्षः, प्रमाणं चात्र १. सक्को इत्यन्यत्र ।। २. क-ट-ड-ह-ण-ध-प- वि हि। ज-न- बहि। त-झ-घ-च-गछ- बहिं । फ- व हिं। ख-ठ-थ- वहि । ३. सामाचारीप्रकरणे ।। ४. पञ्चसूत्रे ।।२।। ५. सिद्धसेनीद्वात्रिंशिकायाम् ।।२-६।।
२८
आर्षोपनिषद् - पारमर्षम् - माराभिसंकी मरणा पमुच्चइ - इति । एतदपि प्रत्याख्यानपरिज्ञाद्वारेण ज्ञेयम्। अन्यथा तु ज्ञानस्यैवानुपपत्तिः, ज्ञानस्य विरतिफलकत्वात्, विफलस्य च शुद्धनयाभिप्रायेणासत्त्वात्। स्यादेष मनोरथः सफलो यदि जन्मादिप्रत्याख्यानं सम्भवेत्, तदेवासम्भवितमिति चेत् ? न, तद्धेतुप्रत्याख्यानेन सम्भवात्, यथाऽऽह चरमकेवली- अहं तु नानुतिष्ठामि गर्भसङ्क्रान्तिकारणमिति । निगमयति___ एवं से बुद्धे विरते विपावे दंते दविए अलंताई णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छइ त्ति बेमि।। एवमित्यादि प्राग्वत्। इति तृतीयदेविलाध्ययन आर्षोपनिषद्।
॥ अथ चतुर्थाध्यायः॥ एवमनेकधा प्रतिपादितेऽपि मुक्त्युपाये तत्प्रवृत्तानामप्यहङ्कार एव बाधकतमः, आरम्भनिवृत्तिसकाशादप्यात्मश्लाघादिपरिहारस्य दुष्करतरत्वात्। अतस्तत्परिहारप्रवीणताऽऽपादकत्वेनाऽहङ्कारकुठारकल्पं तुर्यमध्ययनमनुग्रभाति
"आयाणरक्खी पुरिसे परं किंचि ण जाणती। असाहुकम्मकारी खलु अयं पुरिसे, पुणरवि पावेहिं कम्मेहिं चोदिज्जती णिच्चं समेपी' ति।
१. आचाराङ्गे।।१-३-१।।१०९ ।। २. प्रशमरतौ ।।७२ ।। ३. परिशिष्टपर्वणि श्रीजम्बूस्वामिवच इदम् । ४. क - समपीति, ख- सोमतीति, ग- समपी (संसारमी)ति, घ- समा पीति, च- संसारंमि । ज-ट-फ-ध-न-ण-प-ढ-ण-थ- सोमपीति । झ- सोमपी"ति । ठ-मोमपीति । त- संसारम्मि। द- समापी (संसारम्मी)ति ।
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
अंगरिसिंणा भारद्दाएणं अरहता इसिणा बुझतं । ॥ १ ॥ आदीयतेऽनेन स्वोत्कर्ष इत्यादानम् - यत्किञ्चिदपि स्वोत्कर्ष - निमित्तम्, तमेव रक्षयति येन केनापि निकृतिप्रकारेणेत्यादानरक्षी, पुरुषः- आत्मा, परं तदन्यत् किञ्चिदपि न जानाति, उपादेयतया ।
२९
किमेतत्स्तुतिवचनमितरं वेति मुग्धप्रश्न उत्तरयति असाधु - असम्यक्, तत्कर्मकारी, खलुः - वाक्यालङ्कारे, अयम्अनन्तरोक्तः पुरुषः । पुनरपि पापैः कर्मभिश्चोद्यते - प्रेर्यते बलादप्यहितानुबन्धिप्रवृत्तौ, बुद्धिर्कर्मानुसारिणी - इत्युक्तेः, किं कदाचिदेवेत्याह- नित्यम्, क्लिष्टसत्त्वानां सदापि पापानुबन्धिकर्मणामेवोदय भावात् । तथापि यत्किञ्चिद्देशावच्छिन्नोऽसौ भविष्यतीत्याह- समेऽपि निखिलेऽपि क्षेत्रे, काका हि सर्वत्र कृष्णा एव भवन्तीति । इति अङ्गर्षिणा भारद्वाजेनाऽर्हतर्षिणोदितम्, अत्र सम्प्रदायः -
उज्जुय वंके पत्तेयवुद्ध रु य कोसियज्जे य । उज्झाए तब्भज्जा, जयंति चउरो वि सिद्धाई इति । अत्र व्याख्या- 'ऋजुकः' सरलप्रकृतिः स चाऽङ्गर्षिनाम्ना ख्यातः, 'वक्रः ' दुष्टस्वभावः रुद्राख्यः, स प्रत्येकबुद्धोऽभूदिति योजना कार्या । 'च' - पुनः कौशिकार्याख्य उपाध्यायः 'तद्भार्या' उपाध्यायानी । जयन्ति चत्वार्यपि सिद्धानि । प्रव्रज्येति शेषः । इति
१. च- अंगिरिसिणा । ट- अंगरेसिणा । शेषेषु अंगरिसिणा । २. समग्र सकलं समम्इत्यभिधानचिन्तामणी ||१४३३ ।। ३ ऋषिमण्डलप्रकरणे । ।१२४ । ।
आर्षोपनिषद्
३०
गाथार्थः । भावार्थोऽप्ययम्
चम्पायां कौशिकार्याख्य उपाध्यायोऽभवद् द्विजः । तस्याऽङ्गर्षिस्तथा रुद्रः, शिष्यावेतौ बभूवतुः ।। १ ।। अङ्गको भद्रकस्तेनाऽङ्गर्षिस्तस्याभिधाऽभवत् । रुद्रको रौद्रहृद् ग्रन्थिच्छेदकस्तत्तथाऽस्य सा।।२।। एधोऽर्थमन्यदा प्रैषि, गुरुणा तावुभौ वने । सायमङ्गर्षिः काष्ठान्यादायाऽऽयाद् ऋजुवर्त्मना । | ३ || रन्त्वा सर्वदिनं स्मृत्वा, तमर्थं रुद्रकोऽचलत् । दध्यौ वीक्ष्य तमायान्तमद्य निस्सारितोऽस्मि हा ! ||४|| इतश्च वत्सपालस्य, पन्थकस्य शिशोः प्रसूः। दत्त्वा ज्योतिर्यशा भक्तं दारुभारार्दितैति च ।। ५ ।। तां हत्वैकत्र गर्त्तायां, लात्वाऽस्या दारुभारकम् । एत्यन्यवर्त्मना रुद्रो, धुन्वन् हस्तावदोऽवदत् || ६ || गुरो ! सुन्दरशिष्येण तव ज्योतिर्यशा हता । स आगतो बहिर्निष्कासितः क्रोधाद् ययौ वनम् ||७|| चिन्तयंस्तत्र सद्ध्यानाद्, जातजातिस्मृतिर्व्रतम् । प्रपद्य केवलं लेभे, महिमाममरा व्यधुः ||८|| अभ्याख्यानं ददौ रुद्रोऽस्मै जनेभ्योऽभ्यधुः सुराः । निन्द्यमानो जनैर्दध्यौ, रुद्रोऽदः शुभकर्मतः || ९ || अभ्याख्यानं मयाऽसत्यं, प्रदत्तमिति चिन्तयन् । सम्बुद्धः सोऽभवत् प्रत्येकबुद्धश्चाग्रहीद् व्रतम् ।। १० ।। उपाध्यायः सभार्योऽपि, वैराग्याद् व्रतमग्रहीत् । उत्पाद्य केवलज्ञानं, चत्वारोऽपि ययुः शिवम् ॥। ११ ।। इति । ननु किमिदं नामाऽऽदानरक्षणं यतो देशकालानवच्छिन्ना पापप्रेरणेत्याह
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि -
णो संवसितुं सक्का सीलं जाणित्तु माणवा। परमं खलु पडिच्छन्ना मायाए दुट्ठमाणसा।।४-२।।
न समुषित्वा शक्ताः समर्थाः शीलं ज्ञातुं मानवाः, परमंउत्कटं यथा स्यात्तथा खलु प्रतिच्छन्ना:-अपह्नतनिजदोषकलुषस्वरूपाः, मायया-निकृत्या दुष्टमानसाः। अविरहितं तत्सान्निध्यसाधकानामपि तद्दुश्चरित्रं ज्ञातुमशक्यम्, आस्तामन्येषाम्, सुप्रयुक्तदम्भत्वादित्याशयः, आह च- दम्भस्य सुप्रयुक्तस्य ब्रह्माऽप्यन्तं न गच्छति - इति । एवं च
णियदोसे णिगृहंते, चिरं पी णोवदंसए। किह मं कोई ण ज्जाणे? जाणे णऽत्तहियं सयं।।
॥४-३।। निजदोषान्-क्षुद्रताप्रमुखान् निगूहन्-निपुणनिकृत्या प्रतिपक्षाभासप्रदर्शनेन निढुवानः, चिरमपि - यथासम्भवं यावज्जीवमपि नोपदर्शयति सर्वयलेन परप्रत्यक्षाद्यगोचरीकुरुते। एवं कुर्वाणस्य चित्तवृत्तिमाविष्करोति - कथम् - केनोपायेन, माम्, दोषदुष्टतया, कोऽपि न नैव जानीयात् - इति। किन्त्वसावेवं कुर्वञ् जानाति नात्महितं स्वयम्, यदहं सर्वसुखवञ्चितो भवामि, यतः- जे मुद्धजणं परिवंचयंति, बहु अलियकूडकवडेहिं। अमरनरसिवसुहाणं, अप्पा वि हु वंचिओ तेहिं।। पश्यन्ति लज्जया १. क-ख-च-ज-ट-ठ-ढ-ण-प-थ-ध- णासंवसता सक्कं । ग - णो संवसित्तुं सक्कं, सीह (णासंवसता सक्कं सील)। घ-झ-त- णो संवसितुं सक्का। च - णा संवसत्ता सक्कं । फ-न- णासंवसक्कं । २. त्रिषष्टि० चरित्रे। ३. च- कोपि। झ-ट-क-ज-ख-ढ-ठ-थकोइ। ध-त- कोवि । प-फ-द-ध-न-प- कोयि। ४. पुष्पमालायाम् । ।३०४।।
३२
- आर्षोपनिषद् - नीचैर्दुध्यानं च प्रयुञ्जते। आत्मानं धार्मिकाभासाः क्षिपन्ति नरकावटे॥ एवं स्थितेऽपि यद्यसौ दम्भान्नोपरमति तदाऽसौ नैवात्मीयकल्याणं जानाति, स्वयमित्यभिधानं साभिप्रायम्, परस्तावदनेन वञ्चितत्वादज्ञाततद्दोषतया न ज्ञापयति, प्राज्ञत्वेनावञ्चितोऽपि कश्चिज् ज्ञाततत्स्वरूपतया विरज्यापसरति, यथोक्तम्माया मित्ताणि णासेइ - इति। तस्मादस्य ज्ञापनासम्भवः, कथञ्चित् केनचित् प्रेरितस्यापि कक्षीकारविरहाच्च। स्वयमपि दोषोपरत्युपरतः, ऐहिकमात्रप्रतिबद्धदृष्टित्वात्, आह च- स्वदोषनिह्नवो लोकपूजा स्याद् गौरवं तथा। इयतैव कदर्थ्यन्ते दम्भेन बत बालिशाः - इति । अतो सुदक्षत्वेनात्मानुशासनद्वारेण तं प्रत्युपदेष्टि
जेण जाणामि अप्पाणं आवी वा जति वा रहे। अज्जयारिं अणज्जं वा, तं णाणं अयलं धुवं।।४-४।।
येन - प्रमितिकरणभूतेन ज्ञानेन जानाम्यात्मानं आविः - परेषां प्रत्यक्षं वा, यदि वा रहसि तेषामेव परोक्षे व्यवस्थितम्। कीदृशमित्याह- आराद्यातं पापेभ्य आर्यम् - मनोवाक्कायसत्कृत्यम्, तं करोतीति - आर्यकारी, तं वा, अनार्य वा - तद्वर्जितम्, तज्ज्ञानमचलम्, तद्विषयस्य बाह्याडम्बरादिमात्रेण चालयितुमशक्यत्वात्, तथा ध्रुवम्, परकृतविपरीतसम्प्रत्ययप्रणेयत्वविरहात्। तस्माद्दोषापह्नवयत्लशतं विमुच्य दोषोद्धारः श्रेयानिति भावः। मयैवैष कार्यः, परेषां परोक्षतया मद्दोषज्ञान१. अध्यात्मसारे ।।५-३०।। २. दशवकालिके ।।८-३८।। ३. अध्यात्मसारे ।।३-७।।
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि - स्यैवाभावात् तदुद्धारप्रयोजकत्वासम्भवादित्याह
सुयाणि भित्तिए चित्तं कटे वा सुणिवेसितं। मणुस्सहिदयं पुणिणं गहणं दुब्बियाणकं।।४-५।।
श्रुतानि - श्रोत्रेन्द्रियविषयीभूततया ज्ञातानि, विषयद्वित्वेऽपि बहुवचनं प्राकृतत्वात्, बिवयणे बहुवयणं - इत्युक्तेः। भित्तिके चित्रं काष्ठे वा सुनिवेशितम्, छद्माभावेन यथास्वरूपं प्रतिभासनात्। मनुष्यहृदयं पुनरेतत्- बुद्धिप्रत्यक्षम्, गहनमिव गहनम्, उपमाबीजमाह- यतो दुर्विज्ञानकम्, तद्विज्ञानस्य विज्ञैरपि दुःखेनोपलभ्यमानत्वात् । स्यादेतत्, आकारादिभिरनुमास्यते, यथोक्तम्- आकारैरिङ्गितैर्गत्या, चेष्टया भाषितेन च। नेत्रवक्त्रविकारैश्च, गृह्यतेऽन्तर्गतं मनः - इति। तदपि न, व्यभिचारादित्याह
अन्नहा स मणे होइ, अणण्णं कुणंति कम्मणा। अण्णमण्णाणि भासते, मणुस्सगहणे हु से।।४-६।।
अन्यथा स मनसि भवति, कथञ्चित्तदनन्यत्वेन मनोयोगपरिणतस्वपर्यायो मनुष्यो वाक्कायपरिणतस्वपर्यायाभ्यामन्य एव भवति, तद्विसंवादादिति तात्पर्यम्। एतदेव स्पष्टयति- यतोऽन्यम्मनोवागगोचरं करोति कर्मणा, अन्यान्यानि - मनश्चिन्तितादन्यानि कायचेष्टिताच्चान्यानीत्यभिप्रायः, वचांसि तेन मनुष्येन भाष्यन्ते। अतोऽनुमातुमप्यशक्यत्वेन मनुष्यगहनम्, वनस्पतिगहनात्
आर्षोपनिषद् - किमपि गुपिलतरमेतदिति व्यपदेशहृदयम्, खलु तत् - दाम्भिकान्तःकरणम्। गुपिलतरतामेव व्याचष्टेतण-खाणु-कंडक-लताघणाणि
वल्लीघणाणि गहणाणि। सढ-णियडिसंकुलाई
मणुस्सहिदयाई गहणाणि।।४-७।। तृण-स्थाणु-कण्टक-लताभिर्घनानि निबिडानि वल्लीघनानि च गहनानि लोके दुर्गमतया प्रसिद्धानि, किन्तु ततोऽपि दुर्गमानि, यतः शठः - धूर्तः, तत्सम्बन्धि योत्कटा निकृतिस्तया सङ्कुलानि सुनिचितं व्याप्तानि मनुष्यहृदयानि गहनानि कान्यप्यपूर्वाणि गहनानीत्याशयः। नैषातिशयोक्तिरिति सत्यापयति
भुंजित्तुच्चावए भोए संकप्पे कडमाणसे। आदाणरक्खी पुरिसे परं किंचि ण जाणति।।४-८।।
भुक्त्वोच्चावचान् भोगान्, उपलक्षणमेतन्मध्यमानाम्, ततश्चोत्तममध्यमजघन्यान् भोगान् स्वकर्मानुभावप्राप्तान् भोगोपभोगविषयीकृत्वेत्यर्थः। एतेनावचभोगात् त्वग्भक्षकघुणज्ञातेनोग्रतपसः, उच्चावचकुर्लचरणलक्षणश्रमणवृत्त्या वाऽभिधानप्रसङ्ग इत्यपास्तम्, औदयिकभावानामेव तत्र प्रयोजकत्वात्। किञ्च तत्र यात्रामात्राशनम्, अत्र तु भोगतत्त्वतेति महान् विशेषः। तथा सङ्कल्पे - काममूले कृतमानसः-विहितमनोयोगान्त-र्भावः,
१. प्रत्यक्षं च दुर्विज्ञानं चेति व्याहतमिति चेत् ? न, नामादिना ज्ञातत्वेऽपि दोषादिपरिणतत्वेनाज्ञानसम्भवात् । यद्वा प्रत्येकबुद्धप्रत्यक्षत्वेऽप्यर्वाग्दृगपेक्षयाऽज्ञानसम्भवात् ।
१.उपलक्षणादुपभोगग्रहणं द्रष्टव्यम् । २.स्थानाङ्गे ।।४-१।। ३.दशबैकालिके । ।५-२२५।। ४. योगदृष्टिसमुच्चये । ।१६७।।
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि - एतेनाऽस्य निश्चयतोऽपि भ्रष्टतोदिता। तदेवमुभयभ्रष्टत्वे सत्यप्यसावादानरक्षीत्यादि प्राग्वत्। यदधमतामुपगतस्याप्युत्तमयशःपिपासया तत्प्राप्तियत्नकरणं तन्नाल्पनिकृतिविकार इत्याशयः। किमेतस्यौषधमित्याह
अदुवा परिसामझे अदुवा विरहे कडं। ततो णिरिक्ख अप्पाणं पावकम्मा णिरुंभति।।४-९।।
अथवा पर्षन्मध्ये, अथवा विरहे कृतं निजं यत्किञ्चिदप्यप्रकाश्यं कर्म प्रथमं मध्यस्थतया पर्यालोच्यम्, ततो निरीक्ष्यात्मानं दोषसन्दोहदूषिततया यथावस्थितम्, पापकर्मणो निरुन्धति - आत्मश्लाघादिवृजिनवर्जनव्याप्तो भवति, यथावस्थितात्मस्वरूपदर्शनेन मदोन्मादत्यागेन स्वास्थ्यसम्पादनात्, यथाऽऽह - मां प्रत्यहमिति गर्वः स्वस्थस्य न युक्त इह पुंसः - इति । तदेतदौषधं साध्यरोगापेक्षयोक्तम्, असाध्ये तु तदपि विफलमित्याह
दुष्पचिण्णं सपेहाए अणायारं च अप्पणो। अणुवट्ठितो सदा धम्मे, सो पच्छा परितप्पति।।४-१०।।
दुष्टं यथा स्यात्तथा प्रकर्षणऽशुभाध्यवसायैकायनतारूपेण चीर्णम्- दुष्प्रचीर्णम्- सङ्क्लेशविशेषार्जितं पापकर्म। चीर्णता चास्य सन्ततासदभ्यासेन मेलितत्वाज्ञेया। तत् सम्प्रेक्ष्य, अनाचारं च - कुत्सिदाचरणं च तद्धेतुभूतमात्मनः, अन्यतद्दर्शनं तु
- आर्षोपनिषद् - प्रत्युतापथ्यमित्यात्मनः - इत्युक्तम्। एवं गृहीतेऽप्यौषधे नास्य पापकर्मलक्षणरोगनिरोध इति दर्शयन्नाह- अनुपस्थितः भावसारमनन्यशरणतयाऽनुद्यतः सदा यावज्जीवमपि, धर्मे - आत्मनिन्दादिरूपे, सः - गुरुकर्मा पश्चात्- मरणकाले नरकादिदुर्गतिगतो वा परितप्यति, यथा
तओ पुट्ठो आयंकेण गिलाणो परितप्पई। पभीओ परलोयस्स, कम्माणुपेही अप्पणो।। सुया मे नरए ठाणा, असीलाणं च जा गई। बालाणं कूरकम्माणं पगाढा जत्थ वेयणा।। तत्थोववाइयं ठाणं, जहा मे तमणुस्सुयं। आहाकम्मेहिं गच्छंतो, सो पच्छा परितप्पइ।। जहा सागडिओ जाणं, समं हिच्चा महापह। विसमं मग्गमोइण्णो, अक्खे भग्गम्मि सोयइ।। एवं धम्मं विउक्कम्म, अहम्म पडिवज्जिया। बाले मच्चुमुहं पत्ते, अक्खे भग्गे व सोयइ।।
शोकश्चैवम्- इक्कंपि नत्थि जं सुट्ठ सुचरियं जह इमं बलं मज्झ। को नाम दढ्ढकारी मरणंते मंदपुण्णस्स ? || सम्भवत्येषोऽनाचारौघमेवोत्पश्यतः सुकृतलेशवर्जितस्य पापात्मनः पाश्चात्यकाले। इतरवक्तव्यतामाह१. यथाऽभिहितम् - स्वकृतं दुष्कृतं गर्हन् सुकृतं चानुमोदयन् । नाथ ! त्वच्चरणौ यामि शरणं शरणोजिझतः - इति (चीतरागस्तोत्रे ।।१७-१।।) २. उत्तराध्ययने ।।५/१११५।। ३. उपदेशमालायाम् ।।४६८।।
१. ऋषि० ।।४-१।। २. ग-च- विरहे । घ-झ-त- वि रहे। ३. सिद्धसेनीद्वात्रिंशिकायाम् ।।८२६ ।। ४. तत् - पापकर्म ।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३७
३८
Re-ऋषिभाषितानि -
सुप्पइण्णं सपेहाए आयारं वा वि अप्पणो। सुपट्ठितो सदा धम्मे, सो पच्छा उ ण तप्पति।।४-११।।
सु-शोभनं यथा स्यात्तथा, स्वपरोभयहितानुबन्धितयेत्यर्थः, शुभाध्यवसायप्रकर्षेण सन्तताभ्यस्ततया चीर्णम्- सुप्रचीर्णपुण्यकर्म सम्प्रेक्ष्य आ कालनियमादिलक्षणया मर्यादया चारो विहारः - आचारः, ज्ञानादिविषयः। आह च- आ मज्जायावयणो, चरणं चारोत्ति तीए आयारो। सो होइ नाणदसणचरित्ततववीरियवियप्पो - इति । तं वाऽप्यात्मनः, धर्मकृत्ये प्रतिहस्तविरहात्। सुतराम्- मनोवाक्कायैः, प्रकर्षेण - सर्वात्मना स्थितः - सुप्रस्थितः सदा-यावज्जीवमपि धर्मे - दानादौ, देशसर्वविरतिलक्षणे वा, श्रुतचारित्रलक्षणे वा, सः - पुण्यात्मा पश्चात् - मरणकाले सद्गतिगतो वा, तुः - पूर्वस्माद् भिन्नफलद्योतकः, न तप्यति - नैवानुशेते, हेतुविरहात् सद्गतिनिश्चयाच्च, संवादी चात्र सिद्धान्तः -
अह जे संवुडे भिक्खू, दोण्हं अन्नयरे सिया। सव्वदुक्खप्पहीणे वा, देवे वा वि महिड्डिए।। उत्तराई विमोहाई जुइमंताऽणुपुव्वसो। समाइन्नाइ जक्खेहिं आवासाइं जसंसिणो।। दीहाउया इड्डिमंता, समिद्धा कामरूविणो। अहुणोववन्नसंकासा, भुज्जो अच्चिमलिप्पभा।।
- आर्षोपनिषद् - ताणि ठाणाणि गच्छंति सिक्खित्ता संजमं तवं। भिक्खाए वा गिहत्थे वा, जे संति परिनिबुडा।। तेसिं सोच्चा सपुज्जाणं, संजयाणं वुसीमओ। न संतसंति मरणंते, सीलमंता बहुस्सुया।। कत्तो चिंता सुचरियतवस्स गुणसुट्ठियस्स साहुस्स। सोग्गइगमपडिहत्थो जो अच्छइ नियमभरियभरो - इति ।।
एवं स्वकृतकर्मफलादिश्रद्धानादस्याननुताप इति तच्छ्रद्धानमेव निदर्शयति
पुव्वरत्तावरत्तम्मि संकप्पेण बहुं कडं। सुकडं दुक्कडं वा वि कत्तारमणुगच्छइ॥४-१२।।
पूर्वरात्रापररात्रौ, एकरेफलोप आर्षत्वात्, रात्रिग्रहणं दिवसोपलक्षणम्, पूर्वजीवने पाश्चात्ये चेति तात्पर्यम् , तस्मिन् सङ्कल्पेन, अपरथाऽफलप्रायत्वात्, परिणामियं पमाणं- इति वचनात् । बहु, प्रदेशानन्ततयोपचितरसत्वाद्वा, कृतम्- निकाचनादिप्रकारेणात्मीयतया विहितम्, किमित्याह- सुकृतम् - पुण्यकर्म दुष्कृतं - पापकर्म वाऽपि कर्तारमनुगच्छति स्वोपार्जयितारमनुयाति, येन तत्कृतं तस्यैव फलमुपनयति - इत्याशयः । नन्वेवमनुरूपफलभाक्त्वेन पुंसः सुकृतितेतरा वा १. उत्तराध्ययने । ।५/२५-२९ ।। २. उपदेशमालायाम् ।।४७० ।। ३. ज्ञाताधर्मकथायाम् ।। श्रु.१, अ.१ ।। ४. धर्मजागरिकाओं वाऽयं शब्दः, तदवसरत्वात्, तस्मिन्, अस्य च त्रयोविंशतितमवृत्ते- इति संखाए - इत्यत्रान्वयः, दूरमिति वृत्तावुपेक्षितः, एतदर्थस्याध्याहारसापेक्षत्वाच्च । ५. ओघनिर्युक्ती ।।५६०।। ६. एतच्च हेती फलोपचाराद्विज्ञेयम् । ७. उत्तराध्ययने ।।१३-२३ ।।
१. क-ख-ग-ज-झ-ट-ठ-ण-थ-ध न - सुपट्ठितो। घ-छ-त- सुपतिट्ठितो। च- सुपटिट्ठितो। २. व्याख्याप्रज्ञप्तौ ।। श-१, उ-१।। ३. दशाश्रुतस्कन्धे । ४. नीतिवाक्यामृते ।।
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
३९
प्रकटैवेति किं दोषापह्नवेन ? कश्च तत्परिहारोपदेशविषय इति चेत् ? अत्राह
सुकडं दुक्कडं वा वि अप्पणो यावि जाणति । ण य णं अण्णो विजाणाति सुक्कडं, णेव दुक्कडं । ।
।।४-१३।।
सुकृतम् - सत्कृत्यम्, दुष्कृतम् - असत्कृत्यं वाऽपि, आत्मनश्चापि जानाति, अपिना दोषादिपरिणतस्वरूपग्रहः । न च, णं - वाक्यालङ्कारे, अन्यः कश्चिदप्यर्वाग्दृग् विजानाति, किमित्याह- तस्य सुकृतम्, इतरं तर्हि ज्ञास्यतीत्याह - नैव दुष्कृतम्, अर्वाग्दृक्त्वादेव यावदसङ्ख्येयकालान्तरिततद्विपाकदर्शने सामर्थ्यविरहात्। ततः पापिनां तदपह्नवप्रवृत्तिः कारुणिकानां तत्परिहारोक्तिश्चोपपन्नैव । किमत्र प्रमाणं यदन्ये तत्सुकृतादि न विदन्तीत्यत्राह -
परं कल्लाणकारि पि 'पावकारिं त्ति बाहिरा । पावकारि पि ते 'बूया सीलमंतो' त्ति बाहिरा । । ४ - १४ ।। नरं कल्याणकारिणमपि एष पापकारीति बाह्याः - अतीन्द्रियज्ञानसम्पन्नानन्तर्भूताः प्राकृतजना व्यपदिशन्ति । पापकारिणमपि ते ब्रूयात् शीलमान् अयं सच्चारित्री इति बाह्याः सद्वृत्तत्वेन
किञ्चिदनुशास्तिवचः कथयतु
१. च कारिंति, ध-त कारिं ति ख पावकारिपि पावकारित्ति। ण णवकारिपि ग कारिन्ति, क-ज-ट-ठ-ढ-ध-ध-न-प-फ कारिति । २. कण पावप्पि तेण बूया । ख-ज-प- पावकारिप्पि ते। ग-च-झ- पावकार्रिपि ते ट-ठ-थ-ध- पावकारिप्पि ते पूया ढ पावपि तेण रे वूया न-फ- पावकारिपि ते वूया घ-त कारिं ति णं ।
ܕ
-
आर्षोपनिषद्
व्यपदिशन्ति । यद्वा बूया त्ति ब्रूयुः, आर्षत्वाद्वचनव्यत्ययः । ततश्च – ते बाह्याः पापकारिणमपि शीलमानिति ब्रूयुरित्यर्थः । अहो सुन्दरम् ! क्रियन्तां पापानि, पीयन्तां शीलशालियशांसीत्यस्माकमिष्टोक्तिरियमित्यत्राह
४०
चोरं पिता पसंसंति, मुणी वि गरहिज्जति ।
ण से इत्तावताऽचोरे, ण से इत्तावताऽमुणी ।।४-१५ ।। चौरमपि तावद् बाह्याः प्रशंसन्ति, आस्तामन्यमित्यपिशब्दार्थः । मुनिरपि - पुद्गलाप्रवृत्तिलक्षणमौनसम्पन्नोऽपि गर्ह्यते, अज्ञानादिवशीभूतैर्बाह्यैरेव। पुनरुक्तमिदमिति चेत् ? न,
-
साभिप्रायत्वादुपन्यासस्य। तमेवाह - न सः - चौरः एतावता - मुग्धप्रशंसामात्रेण, अचौर: चौरभिन्नः प्रशस्तकार्यकृत्, नापि सः भावमुनिः, एतावता - अज्ञगर्हामात्रेण, अमुनिः मुनिभिन्नो गर्ह्यकार्यकारी । यतः -
णऽण्णस्स वयणाऽचोरे, णऽण्णस्स वयणाऽमुणी । अप्पं अप्पा वियाणाति जे वा उत्तमणाणिणो ।। ।।४-१६।। नान्यस्य वचनादचौरः, नान्यस्य वचनादमुनिः, वस्तुस्वरूपस्य परव्यपदेशानधीनत्वात् । किं तर्हि तत्स्वरूपमित्याह - आत्मानमात्मा स्वयं विजानाति, अन्वाह च - अप्पा जाणइ अप्पा जहडिओ - इति । ज्ञात्रन्तरमाह - ये वोत्तमज्ञानिनः उद्गतं तमः - अज्ञानं येषां ते उत्तमाः - ज्ञानावरणीयक्षय
१. उपदेशमालायाम् ।। २३ ।।
-
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
78 ऋषिभाषितानि
४१
२
क्षयोपशमसामर्थ्याविर्भूतलब्धिविशेषसम्पन्नाः, ते च ज्ञानिनः - उत्तमज्ञानिनः । विशेषणवैयर्थ्यमिति चेत् ? न, ज्ञानमात्रस्य सर्वजीवसाधारण्यात् । प्रशंसार्थमतुबा विवक्षितार्थलाभाद्वैयर्थ्यमेवेति चेत् ? न, विशिष्टप्रतिपत्तिसाधकतया विशेषणसार्थक्यादिति कृतं प्रसङ्गेन, प्रस्तुतं प्रस्तुमः । इत्थं च
जड़ मे परो पसंसाति असाधुं साधु माणिया । न मे सा तायए भासा अप्पाणं असमाहितं । । ४ - १७ । । यदि मां परः प्रशंसते, कीदृशम् ? असाधु, साधुरयमिति मत्वा । न मां सा त्रायते भाषा - असद्भूत प्रशंसा लक्षणा, आत्मानमसमाहितम्, समाधेरेव दुर्गतिनिरोधलक्षणत्राणप्रयोज - कत्वेन प्रशंसादेरन्यथासिद्धिरिति भावः । अत एव
जति मे परो व गरहाति साधुं संतं णिरंगणं ।
सक्कोस भासा अप्पाणं सुसमाहितं । ।४-१८ ।। यदि वा मां परो गर्हति कीदृशमित्याह साधुम्, सच नामादिनाऽपि स्यादिति भावसाधुप्रतिपत्तय आह- शान्तम् - उपशमामृताऽऽप्लावितात्मप्रदेशम्, एतेनाशेषगुणाक्षेपः, उवसमसारं खु सामण्णं इति वचनात् । मा भूत् कस्यचित् क्रोधोपशममात्रसम्प्रत्यय इत्येनमेव विशेषयन्नाह - निरङ्गनम्
१. सम्भवव्यभिचाराभ्यां स्वाद्विशेषणमर्थवदितिन्यायेनात्रोत्तमत्वस्य ज्ञानित्वाव्यभिचाराद् व्यर्थतापादनं द्रष्टव्यम् । २. भूम-निन्दा - प्रशंसासु नित्ययोगेऽतिशायने । संसर्गेऽस्तिविवक्षायां भवन्ति मतुवादयः इत्युक्तेः । ३. ख-ज-ट-ठ-ड-ढ-ण-थ-ध-न-प- णमे साकोसए। गघ- झत ण मे सऽक्कोसए। च ण मे सक्कोसए फ ण मे सोकोसए। ४. कल्पसूत्रे ।। नवमक्षणे ।।
आर्षोपनिषद् रागरहितम्, ततः किमित्याह- न मां साऽऽक्रोशते भाषा, विशेषणद्वारेणात्रैव हेतुमाह- आत्मानं सुसमाहितम्। असद्भूतविषयत्वेनासत्तया निष्क्रियत्वादाक्रोशनस्यैवाऽसम्भव इति हृदयम् । आक्रोशः पूर्वार्धे स्वयमभ्युपगम्योत्तरार्धे निषिद्धः, तन्न ज्ञायते किमत्र तत्त्वमित्यत्राह
४२
जं उलूका पसंसंति, जं वा णिंदंति वायसा । णिंदा वा सा पसंसा वा वायू जाले व्व गच्छती ।। ।।४-१९।।
यदुलूका: घूकाः, तामसत्वेनैषामज्ञजीवोपलक्षणमिदम्। प्रशंसन्ति- असद्भूतविषयवर्णनां विदधति । यद्वा निन्दन्ति वायसाः - काका, ते हि विष्टादिविलोडनादिकृत्त्वेन विवेकविकला इति निर्विवेकजनोपलक्षणमिदम् । विधेयमाह - सा निन्दा वा सा प्रशंसा वा वायुज्वालवत्, पवनमिव वह्निशिखेव च वैफल्यं गच्छति । यथा हि तयोरन्वयद्वारेण विकारविरहाद् विशीर्णतामात्रम्, नान्यत् किञ्चित् फलम्, तथैवासद्भूतप्रशंसाद्यपि प्रशंसाविषयसद्भावाप्रयोजकत्वेन मुधैव गच्छति, तद्भाषावर्गणापुद्गलानां दिक्षु विशीर्णतामन्तरेण फलाभाव इति हृदयम् ।
यद्वा समूहार्थो जालशब्दः, लिङ्गव्यत्यय आर्षत्वात् । ततश्च
-
१. आगमिकोऽयमर्थः, औपपातिक प्रज्ञापना- राजप्रश्नीय-उत्तराध्ययनागमाभिहितत्वात्, वृत्त्यादेस्तदङ्गतया कथञ्चित्तदभिन्नत्वात् । २. विषयविरहस्त्वाक्रोशहेतुत्वेन कल्पितानां क्रोधादिदोषाणामभावात्, तदभावोऽप्युपशमादिप्रयुक्तसमाधियोगात् । ३. क-ख-ज-ट-ठढ-ण-द-ध-न-प-फ वायू जालेव्व घ वायु जाले व्व गच वायुजालेव्व झ- वायू जाले । ४. इदं च व्यवहारापेक्षया एकान्तविनाशायोगात् ।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
वायुसमूहवत् तन्निन्दा प्रशंसा वा गच्छति, असद्भूतत्वेन निःसारतयाऽत्यन्तं लाघवमुपगतत्वेन तद्वदसौ दिक्षु निर्याति नश्यति चेति भावः ।
यद्वा जाल इतीक्षुपर्यायो देश्यः शब्दः, ततः पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् सा निन्दा प्रशंसा वेक्षुपुष्पसङ्घातवद्वैफल्यं गच्छतीत्यर्थः । यद्वा 'जल घातने' इति धातुपाठानुसारेण वायुघातवत् - वायौ प्रहारायासवद्वैफल्यं गच्छतीत्यर्थः । तस्मात्
४३
जं च बाला पसंसंति, जं वा णिंदंति कोविदा । शिंदा वा सा पसंसा वा पप्पाति कुरुए जगे ।।४-२० ।। यच्च बालाः- अज्ञाः प्रशंसन्ति, यद्वा निन्दन्ति कोविदाःगूढहृदयाः, को वेत्त्यभिप्रायमस्येति तन्निरुक्तेः । उभयमपीदमसद्भूतम्, एकेषामज्ञानोपहतत्वादन्येषां रागादिसङ्क्लिष्टत्वाच्च । नात्र किञ्चिदपि चित्रम्, यतो निन्दा वा सा प्रशंसा वा प्राप्यत एव कुरुके ै मायाबहुलत्वेन तदात्मके जगति, नात्र किञ्चनाप्राप्तपूर्वमिति कृतं शोकेनालं च हर्षेणेत्यभिप्रायः । शुभाशुभफलाप्त्या हि हर्षशोकौ दृश्येते, अत्र तु तयोरभाव एवेत्याप्रेडितमपि प्रकारान्तरेणाह
जो जत्थ विज्जती भावो, जो वा जत्थ ण विज्जती । सो सभावेण सव्वो वि लोकम्मि तु पवत्तती । । ४ - २१ । । १. पाइयसद्दमहण्णवे ।। पृ. ७५५ ।। २. अभिधानचिन्तामणिस्वोपज्ञवृत्ती । । ३-५ ।। * क पप्पीवि, ख पंपाति, ग- पप्पाति, घ-च-झ-पप्पा ति छ पप्पाति (प्राप्यते) ३. मायापर्यायो देश्यः कुरुय शब्दः तत एतद्रूपनिष्पत्तिरिति ज्ञेयम् । ४. प्रतिपाद्यानुरोधेन आ प्रतिपत्तिं प्रतिपादनस्यादुष्टत्वात् ।
आर्षोपनिषद्
यो यत्र विद्यते भाव:, यो वा यत्र न विद्यते सः विद्यमानतेतरताबुद्धिविषयो भाव एव, स्वभावेन सर्वोऽपि लोके तु प्रवर्तते। अत्र प्रवृत्तौ परापेक्षापरिहारार्थं स्वभावेनेत्युक्तम्। देशापेक्षाप्रत्ययनिरासाय निःशेषपदार्थसार्थसङ्ग्रहार्थं च सर्व इत्युक्तम्। एवमात्मनोऽपि स्वत एव स्वकृतकर्मानुरोधेन प्रवृत्तिः, न त्वज्ञादिकृतप्रशंसादिप्रयोज्या सेत्याशयः ।
स्वरूपस्थितिमेव निदर्शनेन निगदति
४४
विसं वा अमतं वा वि सभावेण उवट्टितं । चंद-सूरा मणी जोती तमो अग्गी दिवं खिती । ।
।।४-२२।।
विषं वाऽमृतं वाऽपि स्वभावेनोपस्थितम्, चन्द्र-सूर्यौ मणिर्ज्योतिस्तमोऽग्निद्यः क्षितिः । सर्वमप्येतत् स्वस्थितौ नान्यानपेक्षते। अन्यत्रेश्वरादित्यध्याहार्यमिति चेत् ? निरस्तैषामीश्वरकर्तृकताऽन्यत्रेति नात्र प्रतन्यते । एवं मदात्मनोऽपि स्वत एव स्थितिः, न परोदितजन्यविशेषाधिकरणं सेत्युपनयतिवदतु जणे जं से इच्छियं, किं णु कलेमि उदिण्णमप्पणो । भावित मम णत्थि एलिसे, इति संखाए ण संजलामऽहं ।।
।।४-२३।।
वदतु जनो यत्तस्येच्छितम् - मत्स्तुत्यादिप्रवृत्तस्य विवक्षितम्, किं नु कलयामि- जानामि, उदीर्णम्- तद्वचनोच्चार
१. दृश्यन्तां लोकतत्त्वनिर्णय - शास्त्रवार्तासमुच्चय वीतरागस्तोत्र - सन्मतिप्रकरण - स्याद्वादरत्नाकरप्रभृतिग्रन्थाः २ क-ख-ज-ट-ठ-ढ-ण-ध-ध-फ- कालेमि ग का (क) लेमि घ-च-झ-त-न- कलेमि छ कलेमि-करोमि ।
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
70 ऋषिभाषितानि
जनितफलम्, आत्मनः मम, उदीर्णाभावेन विषयविरहात्तज्ज्ञानस्याप्यसत्त्वान्न किञ्चिज्जानामि ममोदीर्णतयेति तात्पर्यम् । दुर्धरमेतादृशं माध्यस्थ्यं स्तुत्यादिश्रवण इति चेत् ? सत्यम्, किन्तु परिणतजिनवचनसुधारसानां सुधरमेव, सेयं सुधा-वंदिज्जतो हरिसं निंदिज्जतो करिज्ज न विसायं । न नमिय-निंदियाण सुगई कुगई च बिंति जणा।। अप्पा सुगई साहइ सुप्पउत्तो दुग्गइं च दुप्पउत्तो तुट्ठो रुट्ठो अपरो न साहगो सुईकुगईणं इत्यादि । तया भावितस्य विभक्तिलोप आर्षप्राकृतत्वात् । मम नास्तीदृशम्परापादितगुणदोषादि, इति सङ्ख्याय मत्वा न सवलाम्यहम्। अत्र गुणापादनपक्षे सञ्ज्वलनार्थो दर्पदृप्तचित्तता, दोषापादनपक्षे क्रोधः, अन्वाह च यदि सत्यं कः कोपः ? यद्यलीकं किञ्च कोपेन - इति । यद्वा भावितमिति परपरिकल्पितम्, ईदृशं दोषादि मम तत्त्वतो नास्तीत्यप्यर्थः । ततो द्वा मम सञ्ज्वलनं व्यर्थम्, तथा चाभिदधन्ति रुष्टैर्जनैः किं ? यदि चित्तशान्तिः, तुष्टैर्जनैः किं ? यदि चित्ततापः - इति । तदुक्तम्अपमानादयस्तस्य विक्षेपो यस्य चेतसः । नापमानादयस्तस्य न क्षेपो यस्य चेतस - इति । तदेवं माध्यस्थ्यसुस्थो यत् करोति तदाहअक्खोवंजणमादाय सीलवं सुसमाहिते ।
अप्पणा चेवमप्पाणं चोदित्ता वहते रहं ।।४-२४।।
-
ण-द-न-प- माताय घ-छ-झ-त- मादाय
जदित्ता । त-ध-छ- चोदित्ता । थ जुदित्ता झ- चोदितो ।
४५
१. पुष्पमालायाम् ।।२१३-२१४ ।। २ दीप्त इत्यपि। ३ तत्त्वार्थभाष्ये । । ९-६ ।। सिद्धसेनीवृत्तौ ४ हृदयप्रदीपे । । २६ ।। ५. समाधितन्त्रे ।। ३८ ।। ६. क-ख-ज-ट-ठ-ढ
च-थ-फ- माताया। ७ च-ट-ठ-ध-न-फ
आर्षोपनिषद्
अक्षोपाञ्जनम् - यात्रामात्राशनम्, तदुपमत्वात्तद्व्यपदेशः, अयं भावः, यथा हि शकटादिचक्रे स्नेहाभ्यङ्गनमुचितमात्रयैव क्रियते, तथैव कार्यसिद्धिभावात् तथैव धर्मशरीराधारतयोपादीयमान आहारोऽप्युचितमात्र एव श्रेयान्, अल्पत्वे योगानिर्वाहात्, आधिक्ये जाड्याद्यापत्तेश्चः प्राहुश्च व्रणलेपाक्षोपाङ्गवदसङ्गयोगभरमात्रयात्रार्थम् इति । तदादाय वेदनादिकारणोत्पत्तौ निरासक्तमुपभुज्य, शीलवान्, अष्टादशसहस्रशीलाङ्गसम्पन्नत्वात्, सुसमाहितः, परिशीलितप्रत्याहारत्वात् ।
आत्मना चैवमात्मानं चोदितः - प्रेरितः, वहते रथम् । आत्मनो रथरूपकं शिवपुरं प्रति प्रस्थितत्वात् । प्रेरयिताऽपि स्वयमेवेत्यात्मना - इत्युदितम् । नन्वेवं चोदनादिप्रतिपादकागमविरोधः, गुरुकृतत्वेन तदनभ्युपगमादिति चेत् ? न, व्यवहारतो गुरुकृतत्वेऽपि निश्चयेन तद्विरहात्, आत्मन एव निश्चयगुरुभूतत्वात्, उक्तं च- स्वस्मिन् सदभिलाषित्वादभीष्टज्ञापकत्वतः । स्वयं हितप्रयोक्तृत्वादात्मैव गुरुरात्मन इति । व्यवहारोपेक्षैवमिति चेत् ? सत्यम्, किन्तु नैष दोषः, स्वेतरोपेक्षायाः सर्वनयसाधारणत्वात्। वस्तुतस्तु गुरोरपि शिष्यात्मरथशिवपुरप्रस्थाने निमित्तमात्रता, साक्षात् तद्रथप्रेरयिता तु स्वयमेव तदात्मा, एतदनभ्युपगमे तु परमतप्रवेशः, यथोदितम् - इश्वरप्रेरितो गच्छेत्
४६
१. प्रशमरती ।।१३५ ।। २ कारणघटक आहाराहृतिः कल्पत इति सिद्धान्तः, यथोक्तम्- वेयण वेबावच्चे इरिवट्ठाए संजमट्ठाए तह पाणवत्तियाए छट्टं पुण धम्मचिंताए इति । (उत्तराध्ययने ।। २६-३२ ।। ) ३. प्रत्याहारस्त्विन्द्रियाणां विषयेभ्यः समाहृतिः ।। अभिधानचिन्तामणी १-८३ ।। ४ इष्टोपदेशे । । ३४ । ।
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८ -
Re-ऋषिभाषितानि
४७ स्वर्ग वा श्वभ्रमेव वेति । न चेष्टापत्तिः, अप्पा कत्ता विकत्ता य सुहाण य दुहाण य - इत्यागमबाधात्। ___इतश्चैतदभ्युपगन्तव्यम्, व्यापारशतेनाऽपि शुकवद् बकपाठनस्यासम्भवात्, तदाह-नाज्ञो विज्ञत्वमायाति विज्ञो नाज्ञत्वमृच्छति। निमित्तमात्रमन्यस्तु गतेधर्मास्तिकायवत् - इति । अन्यथा तु तीर्थकरादे रागादिदोषाभ्युपगमप्रसङ्गः, तदाश्रितानां चित्रगतिश्रुतेरिति निपुणं निभालनीयम्। अत एव पारमर्षम्- णो णं गोयमा ! गुरुसीसगाण निस्साए संसारमुत्तरिज्जा। णो णं गोयमा परस्स निस्साए संसारमुत्तरिज्जा।अप्पणो निस्साए संसारमुत्तरेज्जा- इति । एवं च
सीलक्खरहमारूढो, णाण-दसणसारथी। अप्पणा चेव अप्पाणं जुदित्ता सुभमेहती।।४-२५।।
शीलमेवाक्षः - चक्रं यत्र स शीलाक्षः, स चासौ रथश्च शीलाक्षरथः शिवपुरप्रस्थितात्मैव, रूपकबीजं मुख्याङ्गत्वसाधर्म्यम्। तमारूढः सततमपि तदर्पितमनोवाक्कायतयोपस्थितः । स्वारोहणासम्भव इति चेत् ? सत्यम्, किन्तु पर्यायविशेषतया भेदविवक्षणाददोषः। तमेव विशेषयति - ज्ञानदर्शने सारथी यस्य सः- ज्ञानदर्शनसारथिः, तदन्तरेणान्धक्रियावद्वैफल्यफलकत्वात्, प्रत्यपायावहत्वाच्च। सोऽयमात्मना चैवात्मानं चोदित्वा शुभम्कल्याणम्, एधते - प्राप्नोति। सदुपायस्योपेयसाधकत्वनियमात् १. महाभारते ।।३०-२८ ।। २. उत्तराध्ययने । ।२०-३७।। ३. इष्टोपदेशे ।।३५ ।। ४. महानिशीथे । ।अ.३ ।। ५. यथा हि शैक्षस्य व्रतेषूपस्थापनाऽभिधीयते, शश्वत्त्वाद्ब्रतानाम्, तथात्रापि द्रष्टव्यम्।
- आर्षोपनिषद् - सिद्धयादिपरम्पराद्वारेण परमपदमवाप्नोतीत्यर्थः। एतदेवाह
एवं से सिद्ध बुद्धे मुत्ते विरए विपावे दंते दविए अलंताती णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छति त्ति बेमि।। एवमित्यादि प्राग्वत्। इति चतुर्थेऽङ्गर्षिनामाध्ययन आर्षोपनिषद्।
॥ अथ पञ्चमाध्यायः।। अनन्तराध्ययनेऽहङ्कारादिदोषापनोदोपायोऽभिहितः, अत्रापि तमेवप्रकारान्तरेणाभिदधन्नाह
"माणा पच्चोतरित्ताणं विणए अप्पाणुवदंसए।" पुष्फसालपुत्तेण अरहता इसिणा बुइयं ।।५-१।।
मानात्- जात्यादिमदलक्षणाद् गजेन्द्रोपमितात्, प्रत्यवतीर्य, दर्पावलिप्ततां विमुच्येति भावः। विनये-ज्ञानादिप्रकारे,
आत्मानमुपदर्शयेत् - व्यवस्थापयेत्। केनैवमुदितमित्याहपुष्पशालपुत्रेणार्हतर्षिणोदितमिति। उपदर्शनोपायमेवाह
पुढविं आगम सिरसा थले किच्चाण अंजलिं। पाण-भोजण से चिच्चा सव्वं च सयणाऽऽसणं।।
॥५-२।। पृथिवीमागम्य, एतेन मानगजात् प्रत्यवतरणेऽन्तरालावस्थाननिषेधमाह, निःशेषतया मदसम्मर्दमर्दनं विधेयमिति तात्पर्यार्थः। ततः शिरसा स्थले कृत्वाऽञ्जलिम्, ललाटसंश्रितमुकुलितहस्तयोर्मुद्रा - अञ्जलिः, तं कृत्वा शिरसा भूमि १. माणगइँदेण इत्थुवमा-इत्विक्तेः (उपदेशमाला-३१२) । २. ख,ज-आगम, क- आगाम | ३. किच्चाण - इति आचार्यादयः (कृतिः- वन्दनम्, तदर्हन्तीति कृत्याः, दण्डादित्वाद् यप्रत्ययः) यथायोगमध्याहारेणात्राप्यर्थयोजनं कार्यम् ।
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि - स्पृशेदेतावदवनमनं कुर्यादिति भावः, इत्थमेव विनयोन्नययोगात्। अत एव सर्वत्र शय्यादौ नीचैर्वृत्तिरभिहिताऽऽगमे, यथा-नीयं सेज्जं गई ठाणं, नीयं च आसणाणि य। नीयं च पाए वंदिज्जा, नीयं कुज्जा य अंजलिं - इति। तथा पानभोजने तस्य विनयार्हधर्माचार्यस्य भोगाय त्यक्त्वा - सारयोस्तयोर्निवेदनं कृत्वा, सर्वं च शयनासनम्, त्यक्त्वेत्यनुवर्तते, अन्यत्र तदनुचितात् । इत्थमेव शोधितकोटिशुद्धिरपीति भावनीयम्, तदुदितम्- सोहिय गुरुदत्तसेसभोयणाओ - इति । उपलक्षणमेतत् कालाधुचितसर्वसमर्पणस्य, तथा चार्षम् - कालं छंदोवयारं च पडिलेहित्ताण हेउहिं। तेण तेण उवाएण तं तं संपडिवायए - इति । किमस्य विनयस्य फलमित्याह
णमंसमाणस्स सदा संती आगम वट्टती। कोध-माणप्पहीणस्स आता जाणइ पज्जवे।।५-३।।
नमस्यमानस्य - विनयावनम्रगात्रस्य सदा शान्तिः - मदादिकषायोपशमः, आगमः - ज्ञानं च वर्तते, अप्रतिपातितयाऽऽविर्भवतीत्यर्थः। विनयफलं शुश्रूषा गुरुशुश्रूषाफलं श्रुतज्ञानम् - इत्युक्तेः । उपलक्षणमेतच्छेषनिःशेषगुणानाम्, अन्वाह- कल्याणानां सर्वेषां भाजनं विनयः- इति । विणओ गुणाण मूलं - इति च । एवमुत्तरोत्तरविशुद्ध्या क्षायिकज्ञानाविर्भावेन यद्भवति तदाह१. दशवकालिके ।।९-२-१७।। २. साराणां च यथाशक्ति वस्त्रादीनां निवेदनम् । योगविन्दौ । ।११३ ।। ३. धर्मविन्दौ ।।१-३२ ।। ४. प्रत्याख्यानभाष्ये ।।४५ ।। ५. दशवैकालिके ।।९-२-२०।। ६. घ, झ - आगम्म। ७-८. प्रशमरतो । ७२, ७४ ।। ९. पुष्पमालायाम् ।।३००।।
- आर्षोपनिषद् - क्रोधमानप्रहीणस्य, प्राकृतत्वाद्विशेषणपरनिपातः, ततश्च प्रकर्षण हीनौ-क्षयमुपगतौ क्रोधमानौ यस्य सः - प्रहीणक्रोधमानः स्वात्मैव, तस्यात्मा - स्वयमेव जानाति पर्यवान् - पर्यायान्, स्वपरयोस्त्रैकालिक-निःशेषविशेषज्ञानज्ञेयान् सत्त्वादिधर्मानित्यर्थः, जो एगं जाणे सो सव्वं जाणे, जो सव्वं जाणे सो एणं जाणे - इत्यागमात्। क्रोधेत्यादिविशेषणेनेदं ज्ञापितम् - न हि वीतरागतामन्तरेण सर्वज्ञतेति। उभयमपीदं विनयफलमिति वृत्तार्थः।
तत्फलकताऽपि विनयस्य सामग्रीसमवधानेनेति तदुपायमाचष्टे
ण पाणे अतिपातेज्जा, अलियाऽदिण्णं च वज्जए। ण मेहुणं च सेवेज्जा, भवेज्जा अपरिग्गहे।।५-४।।
सुगमम्। न च चारित्रविनयरूपतयाऽस्य विनय एव सामग्र्यमिति वाच्यम्, प्रकरणायातस्य प्रतिरूपविनयस्य विवक्षितत्वात्तत्र च सामग्रीविरहेऽविगानात्। अतः सामग्र्ये यतितव्यमित्युपदेशमुपेक्ष्य पुनरपि फलमेव निगदति, फलश्रवणस्य प्रवृत्ती बलवत्तरप्रयोजकत्वात्
कोध-माणपरिणस्स आता जाणति पज्जवे। कुणिमं च ण सेवेज्जा, समाधिमभिदंसए।।५-५।।
क्रोधमानौ ज्ञ-परिज्ञया प्रत्याख्यानपरिज्ञया च परिजानातीति क्रोधमानपरिज्ञः, तस्येत्यादि प्राग्वत्। सामग्रीसमवधानेऽपि
१. मनोवाक्कार्यः परानुवृत्तिः प्रतिरूपविनयः। तदाह- पडिरूवो खलु विणओ पराणुअत्तिमइओ मुणेअब्दो- दशवैकालिकनियुक्ती । ।३२३ ।।
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
Re-ऋषिभाषितानि - कदाचित् फलानुत्पादः, प्रतिबन्धकसत्त्वात्प्रतिबद्धसामर्थ्यत्वादिति प्रतिबन्धकापगमार्थमुपदिशति- कुणिमम्- कुणपार्थो देश्यशब्दोऽयम्, मृतकमित्यर्थः, तं च न- नैव सेवेत, अयं भावःउक्तफलोत्पादप्रतिबन्धकस्तावत् स्त्री-मनोज्ञभोजनादिपुद्गलप्रवृत्तिरूप एव, स्त्र्यादि सर्वमपि पुद्गलजातं त्रैकालिकैरपि पर्यायैर्विचार्यमाणं मृतकमेवेति तदासेवालक्षणपरिचारपरिहारोपदेशोऽयम्। साभिप्रायश्च कुणिम-व्यपदेशः, विरागातिशयापादकत्वात्। ___यद्वा कुणिमः - नरकः, तथा चागमः - कम्मोवगा कुणिमे आवसंति ति। अत्र वृत्तिः- मांसपेशीरुधिरपूयान्त्रफिफिसकल्मषाकुले सर्वामेध्याधमे बीभत्सदर्शने हाहारवाक्रन्देन कष्टं मा तावदित्यादिशब्दावधीरितदिगन्तराले परमाधमे नरकावासे - इति। अत्र च फले हेतूपचारान्नरक इति पापकर्म। उपचारोऽप्ययमागमिकः, यथाहुः- एस खलु णरए - इति । तच्च न सेवेत - नैव कुर्यात्, नारकयातनाभयात्। कदाचिन्मृतकजुगुप्सया यातनाभयेन वाऽपि तदनासेवनं कश्चिन्न कुर्यादिति परमफलाभिमुख्यतया तत् सुकरं मन्यमानस्तत् प्रत्युत्साहयति समाधिम् - दर्शसमाधिस्थाननिषेवनफलात्मकम्, अभिदर्शयेत् - आत्मानमुपादेयतया तद्दर्शनं कारयेत्, ततः परमानन्दरूपां तां निरीक्ष्य सुकरा तत्प्रतिबन्धकापहतिः। ततश्चावश्यं साध्यसिद्धिरित्याह
आर्षोपनिषद् - एवं से बुद्धे विरए विपावे दंते दविए अलंताती णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छति त्ति बेमि।।
एवमित्यादि प्राग्वत्। इति पञ्चमपुष्पशालपुत्रनामाध्ययन आर्षोपनिषद् ।
।। अथ षष्ठाध्यायः॥ तमेव उवरते मातंगसड्ढे कायभेदाति। आयति तमुदाहरे देवदाणवाणुमतं। तेणेमं खलु भो ! लोकं सणराऽमरं वसीकतमेव मण्णामि। तमहं बेमि त्ति रयं (वियत्त) वागलचीरिणा अरहता इसिणा बुइतं।।१।।
तमेव - अनन्तरनिर्दिष्टसिद्धावस्थावस्थितमेव प्रणिधाय, उपरतः - तत्प्रतिबन्धकमनोवाक्कायव्यापारान्निवृत्तः, क इत्याहमातङ्गश्राद्धः, कर्मविदारणे कुञ्जरवच्छौण्डीर्यसम्पन्नत्वान् मातङ्ग एतेनाशेषचरणगुणसङ्ग्रहः, सार्वोपदेशश्रद्धानसमन्वितत्वाच्छ्राद्धः, एतेन ज्ञानदर्शनग्रहः, इतरस्य तदनुगामित्वात्। यद्वा निर्ग्रन्थशासनं परमार्थतया मन्यते इति मातङ्गः, मनेर्मन् मातौ च (उ.१००) इत्यङ्गः। अत एव श्राद्धः। तमेव विशेषयति -
कायभेदः - शरीरादात्मनः पृथग्भावः, तमाददाति - उपादेयतयाङ्गीकुरुत इति कायभेदादिः । यद्वा कायभेदः-सिद्धावस्था, स एवादि- प्रधान प्रयोजनं यस्यासौ कायभेदादिः। न चास्य १. क-ख-ग-ज-द-ध-ढ-ण-थ- मतंग। घ-च-छ-झ- मातंग। ट- मतूंग। २. ख-पकायतेदाति । ३. क-ज-ढ-ण-ग-प-न-ठ-ट-ध- नमुदाहरे । ख- नमुदाहरो । फ- नमुदाहारो। ४. क-त्तियरं। प-ध-ढ-फ-ठ-ध-न-ट-ख-ग-ज-झ- त्तिरयं। घ-छ-त- वियत्त । च - विरयं । ५. सूत्रे दकारलोपः, प्राकृतत्वात्, ततश्च तश्रुतिः, आता-इत्यत्र यथा ।
१. सूत्रकृताङ्गे।।१-५-१।। २. आचाराने षट्कायारम्भविषयं वचनमिदम् ।।१-१४।।३६।। ३. उत्तराध्ययने ।। अध्य.१६ ।। स्थानाङ्गे ।।१०-३।।
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि - विग्रहगतावपि सम्भवेन सिद्धावस्थायां तन्नियमनमयुक्तमिति वाच्यम्, निरवच्छिन्नकायभेदस्य विवक्षितत्वात्, तस्य च तस्यामेव सम्भवात्, विग्रहगतावपि तैजसादेरविरहितत्वात्। यद्वा कायभेदार्थ आजिः - आन्तरारातिभिः सह युद्धम्, तदेवानुसन्धायोपरत इति योगः। यद्वा कायभेदमुद्दिश्योपरत इति योगः, आई-इत्यत्र सम्बोधनार्थोऽव्ययः, वाक्यालङ्कारार्थो वा। अन्यथा वा बहुश्रुताभिमतार्थ ऊह्यः। आसमन्ताद् यतिः आयतिः - भवहेतुक्रियात्यागलक्षणभावसंवरात्मक आत्मपरिणामः, सोऽयमिति तमुदाहरेत् - अनन्तरनिर्दिष्टं मातङ्गश्राद्धं व्यपदेशयेत्। सम्भाव्यतेऽत्र आयतित्त - इति पाठः, आत्मतृप्तमुदाहरेत् विषयवाञ्छाविरततया कृतकृत्यं व्यपदेशयेत्, यथोक्तं परैरपि - यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः। आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यत - इति। कीदृशमित्याह- देवानाम् वैमानिकादिनिकायानाम्, दानवानां च - भवनपतीनाम्, एते च सदृश एव ग्राह्याः, अन्यथा वक्ष्यमाणेन साङ्गत्यानुपपत्तेः। तेषामनुमतम् - तदभिलषितक्रियाशालितया तदभीष्टम्, सिद्धिसाधकतयाऽभिमतं वा। एतेनाऽस्य बाह्याचारमात्रता परिहृता,
आर्षोपनिषद् - विबुधदृशामाव्यभिचारसम्भवात्। तेनेदं खलु भोः ! लोकम्भुवनम्, तमेव विशेषयति - सनरामरम् - मामर्त्यसहितम्, वशीकृतमेव - विजिततया स्वाधीनीकृतमेव, इत्यहं मन्ये, सव्वमप्पे जिए जिअं - इत्यागमात् ।। ___ तमहं ब्रवीमि त्रिलोकीजयितया, अतिशयोक्तिरियमिति चेत् ? न, अपि त्वल्पोक्तिः, यतः- त्रैलोक्यमेतद् बहुभिर्जितं यैर्मनोजये तेऽपि यतो न शक्ताः। मनोजयस्यात्र पुरो हि तस्मात्, तृणं त्रिलोकीविजयं वदन्ति ।। तीर्थकरप्रभृतय इति शेषः। केनैवमुक्तमित्याह- व्यक्तः - वयःश्रुताभ्यां परिणतः, स चासौ वल्कलचीरी व्यक्तवल्कलचीरी, तेनार्हतर्षिणोदितम्। त्तिरयं इति पाठे त्रिरतमित्यर्थः, तमहं ज्ञानादित्रितयाराधनारतं ब्रवीमीति योगः।
कोऽयं वल्कलचीरीति चेत् ? अत्रायं सम्प्रदायः - पोतणपुरे णगरे सोमचन्दो राया; तस्स धारिणी देवी, सा कदाइ तस्स रण्णो ओलोयणगतस्स केसे रएति, पलितं दळूणं भणति- सामि ! दूतो आगतो त्ति, रण्णो दिट्ठी वितारिया ण य पस्सति अपुग्वजणं, ततो भणति- देवि ! दिव्वं ते चक्खु तीए पलियं दंसितं धम्मदूतो एसो त्ति, तं च दळूण दुम्मणसितो राया। तं नाऊण देवी भणतिलज्जह वुड्डभावेण निवारिज्जही जणो, ततो भणति देवि ! - न एवं, कुमारो बालो असमत्थो पयायलणे इति मे मण्णु जातं पुत्वपुरिसाणुचिण्णेण मग्गेण न गतोऽहं ति विचारो पसन्नचंदं तुम १. उत्तराध्ययने ।।९-३६ ।। २. न चायमपि दोष इति वाच्यम्, शाखाचन्द्रन्यायेन प्रतिपाद्यानुरोधेन प्रतिपादने दोषविरहात् । ३. हृदयप्रदीपे ।।२८।। ४. आवश्यकचूर्णी ।।
१.ध- मातङ्ग इति ललितविस्तरग्रन्थतृतीयपरिवर्तानुसारेण कस्यचित् प्रत्येकबुद्धस्य नाम । अस्य च त्वयुद्धक्षेत्रं रिञ्चतस्तेजोधातुं च समापद्योल्कैव परिनिर्वाणस्येहाध्ययनस्य गधे च पद्ये चानुल्लेखित्वान् मातङ्गो गज एवेत्यपरिहार्या व्याख्या । गजो मरणार्थ गहनं वनं यातीति प्रसिद्धम्। मातङ्गवदाचरन् श्राद्धो मातङ्गश्राद्धः । गजो यथा तमसि गहन उपरतो मृतस्तथा श्राद्धोऽपि कायभेदाय-मरणार्यकाकवेव प्रायोपगमं गच्छति । (चिन्त्या चेयं व्याख्या ।) २. भगवद्गीतायाम् ।।३-१७।।
अ.१.।।
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
सारक्खमाणी अच्छसु त्ति देवी नेच्छइ, ततो निच्छियागमणे पुत्तस्स रज्जं दाऊण धातिदेविसहितो दिसा पेक्खियतावसत्ताए दिक्खितो, चिरसुण्णे आसमपदे ठितो । देवीए पुव्वाहूतो गब्भो परिवङ्क्षति । पसण्णचंदस्स य चारपुरिसेहिं निवेदितो । पुण्णसमए सूता कुमारं वक्कलेसु ठवितो त्ति वक्कलचीरि त्ति । देवी विसूइयारोगेण मता, धाईए वणमहिसीदुद्धेण य कुमारो वड्डाविज्जति । धाती वि थोवेण काले कालगता किढिणेण वहति रिसी वक्कलचीरिं, परिवड्ढितो य लिहिऊण दंसितो चित्तकारेहिं पसन्नचंदस्स । तेण सिणेहेण गणिकादारियाओ रूवस्सिणी खंडमयविविहफलेहिं णं लभेहि त्ति। पच्छा वि ताओ णं फलेहिं मधुरेहिं य वयणेहि य सुकुमालपीणुण्णतथणसंपीलसोहिहि य लोभेति, सो कतमसमवातो गमणे जाव अतिगतो सभंडगं संठवेतुं ताव रुक्खारूढेहिं चारपुरिसेहिं तासिं सण्णा दिण्णा रिसी आगतो त्ति ताओ उत्तमवक्कंताओ सो तासिं बोधिमणुसज्जमाणो ताओ अपस्समाण अणतो गतो, सो अडवीए परिभमंतो रहगतं पुरिसं दट्ठूण 'तात ! अभिवादयामि' त्ति भणंतो रहिणा पुच्छितो, कुमार ! कत्थ गंतव्वं ? सो भणति पोतणं नाम आसमपदं तस्स य पुरिसस्स तत्थेव च गंतव्वं । तेण समयं वच्चमाणो रधिणा भणितं तात त्ति आलवति तीए भणितो को इमो उवयारो, रधिणा भणितं सुंदरि ! इत्थिविरहिते णू एस आसमपदे वड्ढितो ण याणति विसेसं, न से कुपितव्वं कुमारो य भणति किं इमे मग्गं वाहिज्जंति ? ततो रथिणा भणितं कुमार ! एते एतम्मि चेव कज्जंति । तं एत्थ दोसो
५५
५६
आर्षोपनिषद्
तेण वि से मोदगा दिण्णा । सो भणति - पोयणासमवासीहिं मे कुमारेहिं एतारिसा चेव फलाणि दत्तपुव्वाणि त्ति । वच्चंताण य से एक्कचोरेण सह जुद्धं जातं । रधिणा गाढप्पहारो कतो सिक्खागुणपरितोसिओ भणति - अत्थि विउलं धणं तं गेहसु सूर त्ति। सो भमंतो गणियाघरे गतो, अभिवादये देह इमेण मुल्लेण उदयं ति। गणियाए भणिओ-दिज्जति निविस त्ति, तीए कासवओ सद्दाविओ, ततो अणिच्छंतस्स कतं णहपरिकम्मं । अवणीयवक्कलो य वत्थाभरणविभूसितो गणिया दारिया य पाणिं गाहितो हवितोय, मा मे रिसिवेसं अवणेहि त्ति जंपमाणो ताहिं भणितोजे उदगत्थी इहमागच्छंति तेसिं एरिसो उवयारो कीरत्ति । ताओ उवगणियाओ उवगायमाणीओ वधूवरं चिट्ठति । जो य कुमार विलोभणनिमित्तं रिसिवेसो जणो पेसितो सो आगतो कहेति रण्णो- 'कुमारो अडविं अतिगतो अम्हेहिं रिसिस्स भएण ततो णो सद्दाविओ', ततो राया विसण्णमानसो भणति अहो अकयं न य पितुसमीवे जातो, न य इहं नाणज्जति, किं पत्तो होहिति त्ति चिंतापरो अच्छति सुणति य मुतिंगसण्णो सद्दाविओ । ततो राया विसण्णमानसो भणति अहो अकयं दत्तं च सेसुतिपवड्ढमाणं भणति - मते दुक्खते को मण्णे सुहितो गंधव्वेण रमति त्ति । गणियाए अहितेणे जाणए कहितं । सा आगता पादपडिता रायं पसन्नचंदं विन्नवेति । देव ! नेमित्तसंदेसो देज्जो तावसरूवो तरुणो गिहमागच्छेज्जा । तस्स मे व दारियं देज्जासि सो उत्तमपुरिसो। तं संसित्ता विउलसोक्खभागिणी होहित्ति त्ति। सो य जहा भणिओ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि - णेमित्तिणा अज्ज ! मे गिहमागतो। तं च संदेसं पमाणं कारंती पदत्ता से मया दारिया, तन्निमित्तं उस्सवो न याणं कुमारं पणटुं पच्छ मे अवराह मरिसिहि त्ति, रण्णा संदिट्ठा मणुस्सा। जेहिं आसमे ट्ठिपुवो कुमारो तेहिं परगतेहि पच्चभियाणिउं निवेदितं च पियं रण्णो परमपीतिमुवगतेण य वधूसहितो समीवमुवणीओ। सरिसकुलरूवा जोव्वणगुणाण य रायकण्णयाण य पाणिं गाहितो, कतरज्जसंविभागो य जहासुहमभिग्गइरहिओ य चोरदत्तं दव्वं विक्किणंतो रायपुरिसेहिं चोरो ति गहितो चारिणा मोइतो पसण्णचंदविदितं। सोमचंदो वि आसमे कुमारं अपस्समाणो सोगसागरविगाढो पसन्नचंदसंपेसितेहिं पुरिसेहिं नगरगतवक्कलचीरिं निवेदितेहिं कहिं वि संठवितो पुत्तमणुसंभरंतो अंधो जातो, रिसीहिं साणुकम्पेहिं कतफलसंविभागो तत्थेव आसने निवसति। गतेसु य बारससु वासेसु कुमारो अद्धरत्ते पडिबुद्धो पितरं चिंतितुमारद्धो, किह मण्णे नातो मया णिग्घिणेण मताणि विरहितो अच्छति त्ति पितुदंसणसमुस्सुगो पसन्नचंदसमीवं गंतूण विण्णवेति। देव ! विसज्जेह मं उक्हठितो हं तातस्स। तेण भणितो समयं वच्चामो गता य आसमपदं, निवेदितं च रिसिणो पसण्णचंदो पणमति त्ति चलणोवगतो य णेण पाणिणा परामुट्ठो पुत्त ! निरामयोऽसि त्ति वक्कलचीरी पुणो अवदासिओ चिरकालधरियं च सेवाहं तस्स उमिल्लाणि णयणाणि पस्स ते दो वि जणा परमतुट्ठो पुच्छति य सव्वगतं कालं। वक्कलचीरी वि कुमारो अतिगतो उदयं पस्सामि ताव तातस्स तावस-भंडयं अणुवेक्खिज्जमाणं केरिसं जातं ति। तं
५८
आर्षोपनिषद् - च उत्तरियं तेण पडिलेहिउमारद्धं जति वि च पत्तं पायं केसपरियाए। कत्थ मण्णे मया एरिसं करणं कतपुव्वं ति विधिमणुसरंतस्स तदावरणक्खएण पुज्वजातिस्सरणं जातं। सुमरती य देवमाणुस्सभवे य सामण्णं पुरा कतं संभरितूण वेरग्गमम्गं समुत्तिण्णो धम्मझाणेण विसयातीतो वि विसुज्झमाणपरिणामो य बितियसुक्कज्झाणभूमिमतिक्कंतो नट्ठमोहावरणविग्धो केवली जातो य परिकहितो धम्मो जिणप्पणीतो पितुणो पसन्नचंदस्स य रणो, ते दो वि लद्धसम्मत्ता पणता सिरेहिं केवलिणो सुद्धं भे दंसितो मग्गो त्ति वक्कलचीरी पत्तेयबुद्धो गतो - इति।
तदनेन यदुदितं तदाहनारीगणपासंते उ अप्पणो य अबंधवे। पुरिसा जतो वि वच्चह तत्तो वि जुधिरे जणे।।६-२।।
नारीगणं स्त्रैणमेव सारतया पश्यन्तीति नारीगणपश्यन्तः, तुः - पूर्वोक्तोपरतापेक्षया विपर्यासद्योतकः। ते आत्मनश्चाप्यबान्धवाः - वैरिभूताः, परेषां तु सुतरां वैरिण इति हृदयम् । तदाह- परलोकविरुद्धानि कुर्वाणं दूरतस्त्यजेत्। आत्मानं योऽतिसन्धत्ते सोऽन्यस्मै स्यात् कथं हितः ? - इति। एवम्भूता हे पुरुषाः ! हे आत्मानः ! यूयं यतोऽपि, पञ्चमी सप्तम्यर्थे, ततश्च यत्रापीत्यर्थः, व्रजथ स्त्र्यादिविषयोपभोगाकाङ्क्षया गमनं कुरुथ, १. ख- नारीगणपासते उ। क-ख-ढ-ण-थ-ज- नारीगण-पसेंते उ। घ.च.त - ण णारीगणपसत्ते । झ - ण नारीगणपसत्ते । थ - नारीगणपसंते सु। ट- णारीगणपसेवंतु । प-ध-फ-न- नारीगणपसेते तु । २. इतश्चास्यात्मवैरिता, परमशत्रुभूतायां स्त्रियामासक्तः, नो अन्नो एरिसो अरी अत्थि त्ति नारीओ - इत्यागमात् (तन्दूलवैचारिकप्रकीर्णके)।
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि - ततोऽपि तत्रापि युद्धशीलो जनः। अयं भावः- नाजितेन्द्रियस्य काऽपि कार्यसिद्धिरस्तीति वचनात्ते यत्र तत्रापि यान्ति तत्र नैषामभीष्टविषयावाप्तिः, अपि तु तदुत्कतयोन्मार्गप्रवृत्तानां युद्धशीलजनेभ्यो दुःसहप्रहारवेदना एव। उपलक्षणमेतत्, तेन यत्किञ्चिन्निमित्तादपि दुःखाधिगम एवेत्यपि ज्ञेयम्। तदाह - यां यां करोति चेष्टां तया तया दुःखमादत्ते - इति । ___ यद्वा स्वयमेवाभीष्टानवाप्तेस्तत्प्रतिबन्धकैः सह युद्धकरणस्वभाव इत्यप्यर्थः। ततोऽपि प्राग्वदुःखमेव, तथा चागमः - तत्थावि दुक्खा ण विमुच्चइ से - इति। ततो द्विगुणितसुखाशतया यदसौ विचेष्टते तदाह
णिरंकुसे व मातंगे, छिण्णरस्सी हए विवा। णाणावग्गहपब्भटे विविधं पवते णरे।।६-३।।
निरङ्कुशः, अङ्कुशस्यैवाभावात्, भावेऽपि विफलत्वाद्वा, मातङ्गो गजः, स इव उपमान्तरमाह - छिन्नाऽत्युच्छृङ्खलत्वेन त्रुटिता रश्मिः - वल्गा, अश्वनियन्त्रणसाधनम्, यस्यासौ छिन्नरश्मिः , हयः-अश्वोऽपि वा, तद्वत् नानाप्रकारा अवग्रहाः मनोवाक्कायगुप्तिलक्षणाः, तेभ्यः प्रभ्रष्टः, विविधम्- विपरीतप्रकारेण स्वात्मकल्याणप्रतिकूलतयेत्यर्थः। प्रकर्षणाशुभाध्यवसायैकायनतासचिवतारूपेण वर्तते पापानुष्ठानोद्यतो भवति, नरः - मनुष्यः, उपलक्षणाद्देवादिश्च। उपमान्तरेण स्पष्टयति
आर्षोपनिषद् - णावा अकण्णधारा व सागरे वायुणेरिता। चंचला धावते णावा, सभावाओ अ कोविता।।६-४।।
नौः - तरी, न विद्यते कर्णधारो नियामको यस्याः साऽकर्णधारा, यथा सागरे समुद्रमध्ये वायुणेरिता - पवनेनाभ्रशकलवदितस्ततो विक्षिप्ता, अत एव चञ्चला - गतिस्थानाभ्यां द्विधाऽपि चपला, नौः - पोतः, धावते - आवर्तादौ भ्राम्यति। यद्वाऽगाधसागरतलाभिमुखतयाऽधस्ताद् गतौ त्वरत इत्यर्थः। कथमेवमित्याह - यतः स्वभावात् - अवारपारापरपारावस्थितेप्सितपुरप्रापकतालक्षणात्, चकारो हेत्वर्थः, स च योजित एव, कोपिता - विचालिता, दृश्यत एव चराचरे जगति कोपितस्य प्रकृतिविकार इति। उपमान्तरमुक्त्वोपनयति
मुक्कं पुष्कं व आगासे णिराधारे तु से णरे। दढसुंबणिबद्धे तु, विहरे बलवं विहिं।।६-५।।
मुक्तम्- स्वाधारात् प्रच्यावितम्, पुष्पमिव कुसुममिवाकाशे - गगने, तद्वन् निराधारः सर्वथा प्रभ्रष्टत्वात्। तुः - भिन्नपक्षद्योतकः, प्रच्याव्यमानपुष्पादप्यधिकतरनिराधारोऽयमिति हृदयम्। सः - स्त्र्यादिसक्तो नरः, दृढम्, त्रोटयितुमशक्यत्वात्, शुम्बम् - तृणविशेषनिष्पन्नदवरकः, तेन नितरां बद्धस्तु, कथमपि मोचयितुमशक्यत्वात्, विहरेत् - संसरणं कुर्यात्, बलवन्तं विधिम्१. बृहत्कल्पे । उ.१ ।। २ .मूलस्थ अकारो य - निष्पन्नः, इति सम्भाव्येयमुक्तिः। ३. झ-त-च-ट- मुक्कं । प-हु-ण-फ-ध-न- सुक्क । ख-ज-ठ-थ- सुक्कं । ४. क-ख-ज-थ-पढ-ण-फ-ठ-ध-न-ट- विहंगे। घ-च-छ-झ-त- विहरे । ५. सुपा सुपो भवतीति द्वितीयार्थे
१. नीतीवाक्यामृते ।। २. प्रशमरती ।।४०।। ३. उत्तराध्ययने ।।३२-३०।। ४. ज्ञानावग्रहप्रभ्रष्ट इत्यप्यर्थः ।
प्रथमा।
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
६१
दैवम्, प्रदीर्घभवभ्रान्तिलक्षणभवितव्यतामित्यर्थः । अनुवर्तमान इति शेषः, भवितव्यताया अलङ्घ्यत्वात्।
नन्विदमनुपपन्नतरं यन्निबद्धस्य विहरणमिति चेत् ? न, पराधीनत्वेन यथेच्छविहारविरहात्, एतदेवाह
सुत्तमेत्तगतिं चेव गंतुकामे वि से जहा ।
एवं लद्धा वि सम्मग्गं सभावाओ अकोविते ।। ६-६ ।। सूत्रम् - प्रागुक्तं दृढशुम्बम्, तन्मात्रानधिकगतिर्यस्यासौ सूत्रमात्रगतिः, चैव अवधारणे, अन्यथा तन्निबद्धत्वस्यैवानुपपत्तिरिति भावः। कदाचित्तन्निरोधोद्विग्नतया गन्तुकामोऽपि तन्मात्राधिक सञ्जातस्पृहाविशेषोऽपि स यथा, इतरस्तु महामोहाधीनतया बन्धनप्रियः सुतरां तन्मात्रगतिरित्यपिशब्दार्थः ।
उपनयमाह एवं लब्ध्वाऽपि अधिगम्यापि सन्मार्गम् जिनप्रवचनपीयूषम्, स्वभावात् प्रदीर्घभवसद्भावमालिन्यातिशयगुरुकर्मताजनितप्रकृतेः, अकोविदः - आत्मीयकल्याणेतरविवेकानभिज्ञः । यद्वा स्वभावाच्च ज्ञानगर्भवैराग्यलक्षणाच्च कोपितः - प्रच्यावितः स्त्र्यादिगृद्धिविकारं प्रापित इत्यर्थः । ततश्च कदाचित् सार्वोपदेशसुधाप्राप्तावपि नास्य गृद्धिविषविकारविमुक्तिः, ब्रह्मदत्तचक्रिवत्, यथोदितम् नागो जहा पंकजलावसन्नो, दट्टु थलं नाभिसमेइ तीरं । एवं वयं कामगुणेसु गिद्धा, न भिक्खुणो मग्गमणुव्यामो इति'। तदेषा नारीगणप्रसक्तजीववक्तव्यता। साम्प्रतं तदितरं वर्णयति
१. उत्तराध्ययने । ।१३-३०।।
-
--
-
-
६२
जं तु परं णवएहिं, अंबरे वा विहंगमे । दढसुत्तणिबद्धे त्ति० सिलोको ।। ६-७ ।।
यत् - वक्ष्यमाणनिर्देशे, तुः पक्षान्तरद्योतकः, नवकाभ्याम्अष्टादशविधब्रह्मचर्येण यथाभिहितम् दुनवविहं बंभचेरपरिसुद्धं - इति । दुवयणे बहुवयणम् - इत्यनुशासनाद् बहुवचनम्। अष्टादशविधता च ब्रह्मचर्यस्यैवम् दिव्यात् कामरतिसुखात् त्रिविधं त्रिविधेन विरतिरिति नवकम्। औदारिकादपि तथा तद् ब्रह्माष्टादशविकल्पम् इति । तदेवंविधेन सर्वप्रकारशुद्धेन ब्रह्मचर्येण, परम् - उत्कृष्टं ब्रह्मचर्यसमाधिपदमभिसम्प्राप्तः, अत एव सर्वत्र निष्कामतया प्रतिबन्धनिर्मुक्तः । अत्रार्थ उपमामाह अम्बरे - आकाशे, विहङ्गम इव पक्षीव, तद्वन्निस्सङ्गतया विहरणशील इत्याशयः । तमेव विशेषयति- दृढसूत्रनिबद्धःअहीवेगंतदिट्ठीए - इत्याद्यनुसारेणात्यन्तं जिनाज्ञाप्रतिबद्धः, इति श्लोकः, पञ्चमवृत्तानुसारेणात्रापि ज्ञातव्यमित्ययं निर्देशः सम्भाव्यते, ततो विहरेद् बलवन्तं विधिम् सर्वत्र विहितक्रियामेव मुख्यभावमर्पयन् संयमचर्यामनुपालयेदित्यर्थः । तन्मुख्यता च तत्पक्षपातयोगात्, यथोदितम् - विहिसारं चिय सेवइ सद्धालू सत्तिमं अणुट्ठाणं । दव्वाइदोसनिहओ वि पक्खवायं वहइ तम्मि।। नीरुओ भोज्जरसन्नू कंवि अवत्थं गओ असुहमन्नं । भुंजंतंमि रज्जइ सुहभोयणलालसो धणियं । । इय सुद्धचरणरसिओ १. ठ-थ-ट-ज-ख- गवाएहिं क-प-ढ-ण-फ-ध-न- गवाहिए। ग.घ.च. छ. झ.त णवएहिं २. फ-ध-न-प-क-ढ-ण णिबद्धे ति ख-ज-ठ-थ-ट- णिबद्धे तु झ-त- णिबद्धे त्ति । ३. पाक्षिकसूत्रे ४. प्रशमरती । । १७७ ।।
-
आर्षोपनिषद्
-
-
-
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि - सेवंतो दवओ विरुद्धंपि। सद्धागुणेण एसो न भावचरणं अइक्कमइ - इति । इत्थं च
णाणावग्गहसंबंधे धितिमं पणिहितिदिए। सुत्तमेत्तर्गती चेव तधा साधू णिरंगणे।।६-८।।
नानावग्रहाः - मनआदिगुप्तिलक्षणाः, ज्ञानावग्रहो वा, तेनाविष्वग्भावलक्षणः सम्बन्धो यस्यासौ नानावग्रहसम्बन्धः, रत्नत्रयान्वयितालक्षणात्मपरिणाम इत्यर्थः। तथा धृतिः - व्यसनाशनिसन्निपातेऽप्यविचलितप्रकृतिभावः, तद्वान्। तमेव विशेषयति प्रणिहितानि इन्द्रियाणि यस्यासौ प्रणिहितेन्द्रियः - मनोज्ञामनोज्ञविषयेषु रागद्वेषविरहितचित्तवृत्तिविभूषितः, तथा च पारमर्षम्सद्देसु य रूवेसु य गंधेसु रसेसु तह फासेसु। न वि रज्जइ न वि दुस्सइ, एसा खलु इंदियप्पणिही ।। शेषगुणसन्निपातमतिदेष्टि -
सूत्रमात्रगतिः सर्वत्र विहितक्रियागतावितथभावसम्पन्नः। मूकत्वेनास्य गतिप्रयोजकभावासम्भव इति चेत् ? न, सूत्रग्रहणेनार्थसङ्ग्रहणात्, कथञ्चित्तदभिन्नत्वात्। अत एवोक्तम् - सुत्तस्स मग्गेण चरिज भिक्खू, सुत्तस्स अत्थो जह आणवेइ - इति । चैव - अवधारणे। मात्रग्रहणेनैवोक्तत्वात्पुनरुक्तमिति चेत् ? न, तेनान्ययोगव्यवच्छेदः, अनेन त्वत्यन्तायोगव्यवच्छेद इति विशेषात्। तथा- उक्तप्रकारेण साधुः - कृत्स्नकर्मक्षयात्मकसिद्धिसाधकः, १. धर्मरत्ने।।९१-९३ ।। २. प-क-ख-ण-ट-फ-ठ-ध-न- णाणापग्गह । त- णाणप्पग्गह । च- णाणा-पग्गह। ह-थ- णाणापयह। ज- णाणावग्गह। ३. झ-त-च- गती। पगी। क-ह-ण-फ-ठ-ध-न- गतिं । ट- गति। ४. दशवैकालिकनियुक्तौ ।।२९५ ।। ५. दशवकालिके ।। चूलिका ।।२-११।।
आर्षोपनिषद् - निरङ्गणः - नारीगणप्रसक्तिप्रमुखरागविकारविरहितः।
तथाभिधानं साभिप्रायम्, यथा प्रसक्तस्तथोपरतो द्वावपि सूत्रमात्रगती, किन्तु तदर्थभेदप्रयुक्तफलभेदभाजाविति। उपरतिफलं त्वादावेवोदितं त्रैलोक्यवशीकारलक्षणम्, इतरमाह
सच्छंदगतिपयारा जीवा संसारसागरे। कम्मसंताणसंबद्धा हिंडंति विविहं भवं।।६-९।।
स्वच्छन्दा - निजमतिसमर्पितमुख्यभावतयावगणितप्रवचनोपदेशा गतिः षट्कायारम्भप्रयोजिका या काचित् क्रिया, प्रचारश्च - इन्द्रियाणामुच्छृखलतया विषयप्रवृत्तिः, येषां ते स्वच्छन्दगतिप्रचाराः, जीवाः संसारसागरे, कर्मसन्तानः सङ्क्लेशातिशयानुभावेन सानुबन्धा कर्मपरम्परा, तेन - सुतरां बद्धाः सम्बद्धाः। किल द्विर्बद्धमपि सुबद्धं भवति, किं पुनः सानुबन्धतया यावदनन्तशो बद्धमिति हृदयम्। हिण्डन्ते - परिवर्तन्ते, विविधम् - जन्ममरणाद्यावर्त - क्रोधादिनक्रचक्र - विषयतृष्णावाडवाग्न्याद्यवच्छेदेनानेकप्रकारं भवम् - संसारम्। संसारसागर इत्यनेनैव गतार्थमिदमिति चेत् ? न, अभिप्रायापरिज्ञानात्, तत्र जीवाधिकरणमुक्तमत्र तु हिण्डनफलम्। तथाऽत्र जीवा हिण्डन्ते, यथा संसार एव तक्रियाफलम्, ततस्तद्वृद्धिभावादित्याशयः। पुनरप्येतादृशदुःखहेतूपदर्शनेन तद्विरागमापादयति
इत्थीऽणुगिद्धे वसए अप्पणो य अबंधवे। जतो विवज्जती पुरिसे तत्तो वि जुधिरे जणे।
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
न-ऋषिभाषितानि -
- ६५ मण्णती मुक्कमप्पाणं, पडिबद्धे पलायते।।६-१०।।
स्त्रियामनुगृद्धः - सततमविमुक्ततत्प्रत्यासक्तिभावः, अत एव वशकः - मोहभूपतिपारतन्त्र्यपराभूतः। अत आत्मनश्चाप्यबान्धवः - प्राग्वत् । यस्मात् विपर्येति - आत्मकल्याणाद्विपर्यासमुपैति पुरुषः-आत्मा, तस्मादपि युद्धशीलो जन इति प्राग्वत् । यद्वा यत्रापि व्रजति पुरुषः - इत्यपि सम्भाव्यते। शेषं प्राग्वत्।
विपर्यासमेव व्याचष्टे - मन्यते मुक्तमात्मानम्, प्रियादर्शनमेवास्तु, किमन्यैर्दर्शनान्तरैः। प्राप्यते निर्वृतिर्येन सरागेणापि चेतसेत्यादिवचनतः स्वं तत्सदृशं कल्पयति, ततश्चाभ्यासवशात्तत्रैव स्त्यादौ प्रतिबद्धः-तदनुस्युतमानसः कल्याणनिबन्धनाद् भयमनुभूय पलायते - तत्पराङ्मुखमभिधावति, अन्वाह- मूढात्मा यत्र विश्वस्तस्ततो नान्यद् भयास्पदम्। यतो भीतस्ततो नान्यदभयं स्थानमात्मनः - इति ।
पुरुषविश्वासाद्वचनविश्वास इति पुनरपि तत्परिचयं प्रदायोपसंहरति।
वियत्ते भगवं वक्कलचीरि उग्गतवे ति।।
व्यक्तः-गीतार्थः, भगवान् - ज्ञानैश्वर्यादिसमन्वितः, प्रत्येकबुद्धानामुत्कर्षतः किञ्चिन्न्यूनदशपूर्वज्ञानस्य पूर्वभवाधीतस्य स्मृतिविषयीभवनात्, प्रत्येकबुद्धताया एवाश्चर्यावहाभिख्यारूपत्वात्त१. दृश्यताम् ।।६-२ ।। २.||६-२ ।। ३. समाधितन्त्र ।।२९।। ४. पत्तेयबुद्धाणं पुव्वाहीयं सुयं नियमा हवइ, जहण्णेणं एक्कारस अंगा, उक्कोसेणं भिन्नदसपुचीआवश्यकमलयगिरीयवृत्ताकुदरणम् । ५. पत्तेयबुद्धलाभा हवंति अच्छेरयत्भूया ।। उपदेशमाला - १८०।।
- आर्षोपनिषद् - त्सम्पत्समन्वितता स्वयमूह्याः। वल्कलचीरी उग्रतपाः - यदन्येन प्राकृतेन पुंसा न शक्यते चिन्तयितुमपि मनसा, एवंविधाप्रधृष्यतीव्रतपोयुक्तः, इति प्रस्तुताध्ययनमुक्तवान्। अत्रोपादेयभावापादनायैतत्परिणतिप्राप्यफलमाह
एवं से सिद्धे बुद्धे विरए विपावे दंते दविए अलंताती णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छति त्ति बेमि।। एवमित्यादि प्राग्वत्। इति षष्ठवल्कलचीरिनामाध्ययन आर्षोपनिषद्।
॥ अथ सप्तमाध्यायः।। अनन्तराध्याये स्त्रीगृद्धस्य दुःखमुक्तम्, अत्र तदेव विवेचयतिसव्वं दुक्खावहं दुक्खं, दुक्खं सऊसुयत्तणं। दुक्खी च दुक्करचरियं चरित्ता सव्वदुक्खं खवेति तवसा। तम्हा अदीणमणसो दुक्खी सव्वदुक्खं तितिक्खेज्जासि त्ति कुम्मापुत्तेण अरहता इसिणा बुइयं।।७-१।।
सर्वम् - पापानुबन्धानुविद्धाशेषपापोदयात्मकं दुःखं दुःखावहम् - स्वेतरदुःखाकर्षकम्। ___अत्र प्रतितिष्ठति - ननु किमेतद्दुःखं नाम ? न च शीतोष्णादिपरीषहा एव, तेष्वपि महर्षीणां परमानन्दसमुद्भवदर्शनात्। न च यत्किञ्चित् कष्टमात्रम्, तत एव। नाप्यसातोदयः, प्रदेशोदयेऽतिव्याप्तेः, तस्य सुखफलकत्वात्। नापि विपाकोदयः, महर्षिष्वतिव्याप्तेः। न च पीडासंवेदनम्, अतीन्द्रियज्ञानिष्वतिव्याप्तेः, ते ह्यपरसत्त्वपीडां स्वीयज्ञानसामर्थेन संविदन्तोऽपि न दुःखिन इति। न चाहं दुःखीति ज्ञानमेव दुःखम्, एकेन्द्रियादिष्वव्याप्तेः,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
-६७
Re-ऋषिभाषितानि - भ्रमेऽतिव्याप्तेश्च। न च तादृशयथार्थज्ञानं दुःखम्, उक्ताव्याप्तितादवस्थ्यादिति चेत् ?
अत्रोच्यते- दुःखं सोत्सुकत्वम्। एवं च नाव्याप्त्यादिदोषावकाशः। न चैकेन्द्रियादिष्वव्याप्त्यपरिहारः, तस्य चारित्रमोहोदयत्वेन वक्ष्यमाणत्वात्, तस्य च तेषु सिद्धत्वात्। स्वास्थ्यात्मकसुखप्रतिपक्षभूतं ह्यकालोत्सुकत्वं परमार्थत आर्तध्यानरूपतया दुःखमेवेति। न चैवं सकालस्यास्य सुखत्वप्रसङ्ग इति वाच्यम्, स्वरूपविशेषणत्वात्। इष्टावाप्तये कालक्षेपासहिष्णुः खलुत्सुकः। तत औत्सुक्यमेवाभीष्टफलविरहपिशुनः, तद्विरहश्च कालापरिपाकस्य ज्ञापक इति सिद्धाऽस्य स्वरूपविशेषणता। उत्सुकतापरिहाराय परेऽपीदमाहुः- कर्तव्येष्वधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन - इति। अनौत्सुक्यावहतया कथञ्चिदिदमपि युक्तमेव।
वस्तुतस्तु तत्तत्क्रियाजनितशुभकर्मबन्धाशुभतन्निर्जरणलक्षणानन्तरफलस्य तत्तत्समय एव प्राप्तत्वात्, परम्परफलस्य तु परम्परयैव प्राप्यत्वान्न किञ्चिदुत्सुकत्वेन, नापि क्रियावैफल्यमिति। अतस्त्याज्यैवाकालफललिप्सा परमानन्दान्वेषिणा, तदाह - नैरपेक्ष्यादनौत्सुक्य- मनौत्सुक्याच्च सुस्थता। सुस्थता च परानन्दस्तदपेक्षा क्षयेन्मुनिः - इति।
दुःखी - अनुभूतापेक्षाविपाकः, भवभ्रान्तिजनितखेदानुभवितृतया तदुद्विग्न इति यावत्। स च दुष्करम् - इहलोकसुखैकप्रतिबद्धानां परलोकनिष्पिपासानां कातरसत्त्वानां
६८
- आर्षोपनिषद् - दुरनुष्ठेयम्, चरितम् - चारित्रम्, चरित्वा - निरतिचारतया परिपाल्य, सर्वदुःखम् - अनन्तरोक्तम्, निःशेषचारित्रमोहनीयं वा, फले हेतूपचारात्, यदागमः - गोयमा ! जण्णं जीवा चरित्तमोहणिज्जकम्मस्स उदएणं हसंति वा उस्सुयायंति वा - इति । तत् क्षपयति - प्रकृत्यन्तरसङ्क्रमितं प्रदेशोदयेन निर्जरयति । तपसा - शुक्लध्याननिःश्रेण्या क्षपकश्रेण्यारोहणेन।
यतश्चैवं तस्मात्, दीनम् - कष्टकल्पनामात्रजनितक्लीबपरिणामम्, मनः-चित्तम्, यस्य स दीनमनाः, तदितरोऽदीनमनाः, दुःखी दुःखात्मक-संसारसंयोगी, सर्वदुःखं तितिक्षेत्-निषहेत, तितिक्षासाध्ये दुःखहाने दैन्यस्यानुपायत्वात्, विपदभावस्यैव संसार आश्चर्यरूपत्वाच्च। यतः-संसारवर्त्यपि समुद्विजते विपद्भ्यो, यो नाम मूढमनसां प्रथमः स नूनम्। अम्भोनिधौ निपतितेन शरीरभाजा, संसृज्यतां किमपरं सलिलं विहाय - इति । ततः स्ववशतया तितिक्षैव भवसागरतरणोपायः, इतरथाऽतितिक्षितविरहात् । आह च- सह कलेवर ! खेदमचिन्तयन् स्ववशता हि पुनस्तव दुर्लभा। घनतरं च सहिष्यसि जीव हे ! परवशो न च तेन गुणोऽस्ति ते - इति ।
केनैवमुक्तमित्याह - इति कूर्मापुत्रेण जघन्यावगाहनया सिद्धत्वेनागमादौ निर्दिष्टेन, यथा दोरयणिपमाणतणू जहन्नउगाहणाए जो सिद्धो। तमहं तिगुत्तिगुत्तं, कुम्मापुत्तं नमसामि - इति । १. व्याख्याप्रज्ञप्तौ ।।५-४ ।। २. विशेषावश्यकभाष्ये। ३. वसन्ततिलकावृत्तम् । ४. नरकयातनानामप्यनन्तशः सोढत्वादनादौ संसारे परवशतया तु सर्वमपि तितिक्षितमेवेत्यभिप्रायः। ५. दुतविलम्बितवृत्तम्। ६. ऋषिमण्डलप्रकरणे ।।१२६।।
१. योगसारे ।।५-१९।।
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
Re-ऋषिभाषितानि
तद्वृत्तं चेदम्- राजगृहे नगरे महेन्द्रसिंहो राजा, कूर्मादेवी राज्ञी। तत्पुत्रो धर्मदेवः कूर्मापुत्रापरनामा। स हि पूर्वभवकृतचेटबन्धनोच्छालनकर्मवशाद् द्विहस्तमात्रशरीरः सञ्जातः। पूर्वभवाभ्यस्तशुभचारित्रानुभावेन रूपसौभाग्यादिगुणगणालङ्कृतं यौवनमभिसम्प्राप्तोऽपि स विषयविरक्तमना बभूव। सकृन् मुनीश्वरगुण्यमानश्रुतं शृण्वतोऽस्य समुत्पन्नं जातिस्मरणम्। ततो भववैगुण्यं विभावयतः सम्प्राप्तशुक्लध्यानस्य क्षपकश्रेणिमुपगतस्य ध्यानानलेन घातिकर्मेन्धनप्लोषादाविर्भूतं केवलज्ञानम्। एवं च गृहस्थावस्थायामेव केवलज्ञान्यसौ मत्प्रव्रज्ययाऽवश्यं सुतवियोगदुःखितयोः पित्रोर्मरणं भावीति विज्ञाय तदुपरोधेनाऽस्थाद् गृह एव भावचरणाऽलङ्कृतः, उक्तं च - कुम्मापुत्तसरिच्छो को पुत्तो मायतायपयभत्तो ?। जो केवलीवि सघरे ठिओ चिरं तयणुकंपाए।। कुम्मापुत्ता अन्नो को धन्नो जो समायतायाणं। बोहत्थं नाणी वि हु घरे ठिओऽनायवित्तीए ? इति । ततोऽसौ कूर्मापुत्रकेवली सकृदवसरं ज्ञात्वा प्रतिपेदे द्रव्यचरणमपि। सुरविहिते कनककमले निषण्णोऽसौ वितेने धर्मदेशनाम्, प्रतिबुद्धौ पितरावपि, अन्यैरनेकभव्यजनैः सहितौ प्रतिपन्नौ चारित्रम्, समाराध्य च तद् गतौ सद्गतिम्। कूर्मापुत्रोऽपि केवली सुचिरं परिपाल्य केवलिपर्यायमपवर्गमवापेति। अर्हतेत्यादि प्राग्वत्।
स्यादेतत्, सहामहे दुःखं यदि सुखसम्भव एव संसारे न स्यात्, स तु प्रत्यक्ष एव केषुचिदुपलभ्यत इति कथं न तदर्थमाशंसामह इति १. कुम्मापुत्तचरिये ।।१२७।। २. कुम्मापुत्तचरिये । ।१२८।।
आर्षोपनिषद् - चेत् ? अत्राह
जणवादो ण ताएज्जा अत्थितं तव-संजमे। समाधिं च विराहेति जे रिट्टचरियं चरे।।७-२।।
तपः - कर्मसन्तापनानुष्ठानमनशनादि, तत्संयुक्ते संयमेसावद्ययोगात्सम्यगुपरमणात्मकेऽस्थितम्- अव्यवस्थितम्, तदप्रतिपत्तारमिति यावत्। जनानां मुग्धलोकानाम्, धन्योऽयमभीष्टभोगोपभोगदुर्ललित इत्यादिवचनविसरात्मको वादो जनवादः, स न त्रायेत् - असंयमादिदोषा(र्गतौ प्रपतन्तं न रक्षेत्।
अतो वध्यमण्डनस्थानीयतयाऽऽपातसुखमप्यनाशंसनीयमेव तत्। एतेनास्य दुःखहेतुतोक्ता, तामेव सुखप्रतिपक्षताभिधानेन व्यतिरेकेण व्याचष्टे - सम्यगाधीयते व्यवस्थाप्यते मोक्षं तन्मार्ग वा प्रति येनात्मा, स समाधिः - धर्मध्यानादिकः, तं च विराध्यति - शुभनिमित्तसंयोगाज्जायमानमपि व्यापादयति। क इत्याह यः कश्चिद् रिष्टमिति देश्यशब्दो-ऽरिष्टपर्यायः, दुरितमिति तदर्थः, तद्युतं चरितं रिष्टचरितम्, तच्चरेत् - आचरणविषयीकुर्यात्। यद्वाऽरिष्टः - काकः, तच्चरितमरिष्टचरितम्। यथा हि काक उपलब्धेष्वपि पायसादिभोज्येषु कृमिकुलाकुलकरङ्काद्यमेध्याधमे रतिं बभाति, तद्वदसावपि परमानन्दप्रदसमाधिमुपेक्ष्य विषयविष्टायां कीटायत इति व्यक्तैवास्य वायसवृत्तता।
अतो हेयैव विषयाशंसा, तस्या अप्यौत्सुक्यरूपतया दुःख
१. क. ख. ज.झ - अत्थितं । च. ग - अत्थित्तं । घ. छ. त - अच्छित्तं । २. ग-रदृचारियं चरे।
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि भूतत्वात्, दुःखावहत्वाच्च, यतः - सल्लं कामा विसं कामा कामा आसीविसोवमा। कामे पत्थयमाणा य अकामा जंति दुग्गई ।। तस्मात्- छलिया अवइक्खंता निरविक्खा गया अविग्घेणं तम्हा पवयणसारे निरावइक्खेण होअव्वं ।। न चैतत्तत्त्वपरिणत्यैव, अपि त्वसर्वभावकृताप्यौत्सुक्यनिवृत्तिर्गुणायेति दर्शयति
आलस्सेणावि जे केइ उस्सुअत्तं ण गच्छति। तेणावि से सुही होइ, किं तु सद्धी परक्कमे।।
॥७-३॥ यः कश्चिदालस्येनापि - कथमेतावानभियोगो विषयावाप्तये मया कर्तव्य इत्यलमनेनेत्यादिलक्षणनिरुद्यमभावेनाप्युत्सुकत्वं न गच्छति-विषय-विषास्वादाशंसां विमुञ्चति, तेनापि वैराग्याहेतुकविषयाभिलाषविमोक्षेणापि, सः - अलसः, सुखी विषयविषविकारप्रयुक्तदुःखव्यथितापेक्षया तदुन्मुक्ततया तावदंशेन स्वास्थ्यसम्पन्नो भवति।
किन्तु - किं पुनः, यः श्रद्धी - तावत्सुखेच्छाविषयार्थभोगे यावन्मनःस्वास्थ्यसुखं न वेत्ति। लब्धे मनःस्वास्थ्यसुखैकलेशे त्रैलोक्यराज्येऽपि न तस्य वाञ्छा - इत्यादिसंवेदनाविभूतात्मिकसुखाभिलाषलक्षणश्रद्धासम्पन्नः पराक्रमेत्-विषयतृष्णादिनिबन्धनमोहवाहिनीमाक्रम्य पराजयेत् । अमेयं निरूपमं च तत्साध्यफलमिति १. उत्तराध्ययने ।।९-५३ ।। इन्द्रियपराजयशतके ।।२७।। २. इन्द्रियपराजयशतके ।।२९ ।। ३. आवश्यकसूत्रे मलयगिरीयवृत्ती पराक्रमः परपराजय इति व्याख्या। निशीथचूर्णी - वीरियं ति वा बल त्ति वा सामत्थं ति वा परक्कमो त्ति वा थामो त्ति वा एगट्ठाइत्युक्तम्।
आर्षोपनिषद् - हृदयम्। तथा च पारमर्षम् - को निज्जरं तुलिज्जा चरणे य परक्कमंताणं - इति ।
अथेयमस्माकमिष्टापत्तिर्यदालस्यमपि सुखावहम्, सामान्योक्तेः सर्वसङ्ग्रहात्, धर्मकर्मणि चास्य स्वतः सिद्धत्वादिति चेत् ? न, तात्पर्याद्विशेषग्रहात्, अतो धर्मनिरुद्यमतायास्तु दुःखहेतुतैवेति तामधिकृत्याह
आलस्सं तु परिणाए जाती-मरण-बंधणं। उत्तिमट्ठवरग्गाही वीरियातो परिव्वए।।७-४।।
आलस्यम् - प्रेत्य हितावहे प्रमादम्, तत्तु परिज्ञाय - ज्ञप्रत्याख्यानपरिज्ञाभ्याम्, यतो जाति:-जन्म, मरणम् - मृत्युः, त एव बन्धनम्, तद्धेतुभावात्। जातिमरणबन्धनं चालस्यम्, तत एव। ज्ञापकञ्चात्र मुमुक्षुणामाद्यं शिक्षावचः परमगुरूदितम् - अस्सिं च णं अढे णो पमादेयव्वं - इति । अत उत्तमोऽर्थो मोक्षलक्षणो यस्मात् स उत्तमार्थ:- धर्मः, स च वरः, अप्रमत्ततया परिपालनात्, तद्ग्राही- आगमोक्तविधिना तद्गृहीता। न हि ग्रहणमात्रेणार्थसिद्धिरित्याह - वीर्यत्वेन परिव्रजेत् क्षमाद्यध्यात्मवीर्यभावेन भावसारं परिव्रज्यां परिपालयन् विहरेत्। एतच्च प्रत्यूहप्लोषमन्तरेणाशक्यमित्याह
कामं अकामकामी अत्तत्ताए परिव्वए। सावज्जं णिरवज्जेणं परिणाए परिव्वएज्जासि।।७-५।।
त्ति बेमि।।
१. मरणसमाधी । ।१३६ ।। २. ज्ञाताधर्मकथाङ्गे ।।१-१-३०।।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि
कामाः-शब्दादिविषयाः, तान् कामयति स्पृहातिशयविषयीकुरुतेऽसौ कामकामी, न सः- अकामकामी। भोगा भुजङ्गभोगाभा, विषं सांसारिकं सुखम्। श्रियः स्त्रियश्च तन्मूलं कथमाद्रियते बुधः ?|| भुक्तोज्झिता मुहुर्मोहान्मया सर्वेऽपि पुद्गलाः। उच्छिष्टेष्विव तेष्वद्य मम विज्ञस्य का स्पृहा ?' - इत्यादिभावनाभावितान्तरात्मतया नितरां निष्काम इति हृदयम्। कामम् - अत्यन्तम्, तदर्थश्च योजित एव। सोऽयमात्मात्मतया परिव्रजेत् - आत्मन्येवात्मभावनया विहरेत्, इत्थमेव साध्यसिद्धेः, अन्वाहदेहान्तरगते/जं देहेऽस्मिन्नात्मभावना। बीजं विदेहनिष्पत्तेरात्मन्येवात्मभावना - इति । यद्वाऽऽत्मत्वाय- स्वरूपाधिगमार्थमित्यर्थः। न च स्वरूपस्य स्वतः सिद्धतया कथं तदधिगम इति वाच्यम्, शुद्धत्वविशिष्टत्वेन तदुपपत्तेः, तदुक्तम्- योग्योपादानभेदेन दृषदः स्वर्णता मता, द्रव्यादि-स्वादिसम्पत्ता - वात्मनोऽप्यात्मता मता - इति ।
उपदेशसर्वस्वमाह- सावद्यम् - षट्कायारम्भादिपापसमन्वितमनुष्ठानम्, तन्निरवद्येन- पूर्वापरविरोधादिदोषशून्येन प्रवचनेन, निरतिचारचारित्रेण च, ज्ञप्रत्याख्यानोभयरूपया परिज्ञया परिज्ञाय परिव्रजेत् - परिव्रज्यामनुपालयेत्। इति यत्प्रोक्तं तीर्थकरादिभिस्तदहं ब्रवीमि। अत्यन्तदुष्करमिदमनुरूपफलसंशये नैवोपादेयं स्यादित्याशङ्याह
एवं सिद्धे बुद्धे विरए विपावे दंते दविए अलंताई णो १. इप्टोपदेशे ।।३०।। २. समाधितन्त्रे ।।७४ ।। ३. इष्टोपदेशे ।।२।। ४. प्रवचनेन विज्ञाय चारित्रेण च प्रत्याख्यायेत्याशयः ।
७४
- आर्षोपनिषद् - पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छइ त्ति बेमि।। एवमित्यादि प्राग्वत्। इति सप्तमे कूर्मापुत्रनामाध्ययन आर्षोपनिषद्।
॥ अथाष्टमाध्यायः।। अनन्तराध्याये दुःखविवेकोपाय उक्तः, अत्राप्येष एव प्रकारान्तरेणोच्यते'आरं दुगुणेणं, पारं एकगुणेणं।' केतलिपुत्तेण इसिणा बुइत।।८-१।।
आरः - अक्तिनः, मुक्तेः पूर्वः, संसार इत्यर्थः, तमुपयाति द्विगुणेन, गुणशब्दोऽत्र भाववाची, ततश्च द्वैतेनेत्यर्थः। तत्रैकः स्वयमात्मा, इतरस्तु ग्रन्थः - अष्टविधकर्मादिः, यथोक्तम्- ग्रन्थः कर्माष्टविधं मिथ्यात्वाविरतिदुष्टयोगाश्च। तज्जयहेतोरशठं संयतते यः स निर्ग्रन्थः - इति । एवं चात्मग्रन्थलक्षणद्वैतेन संसारमुपयाति, संसरत्येवेत्याशयः, कर्मादिनिर्वर्तितत्वात्संसारस्य।
कथं तर्हि तन्निष्ठेत्याह- पारः - भवसागरपरतीरम्, मुक्तिरिति यावत्, तथा चार्षम् - पारं पुणणुत्तरं बुहा बिंति - इति । तमुपयाति, एकगुणेन - एकत्वेन, सर्वोपाधिशून्येन शुद्धात्मस्वरूपेणेत्यर्थः।
किमुपज्ञमिदमित्याह- केतलिपुत्रेण, तमेव विशेषयति - ऋषिणा - अनन्तरोक्तज्ञानानुभावेन संसारपारयायिना, ऋषति गच्छति ज्ञानेन संसारपारम् - ऋषिः, गतौ कि, इति निरुक्तेः।
१. प्रशमरती ।।१४२ ।। २. बृहत्कल्पभाष्ये।।३-४ ।। ३. क-ख-ज - तेतलि। गते (के) तलि।
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
-
उदितम् – निगदितम्। संसारपारप्रापकतामेवास्य प्रमाणयतिइय उत्तमगंथवेयए ममिया लुप्पति गच्छति सयं वा । वोच्छिंद (दि)य कम्मसंचयं, कोसारकीडे व जहाड़ बंधणं ।। ।।८-२।। इति अनन्तरोक्तः, उत्तमग्रन्थः श्रेष्ठसिद्धान्तः, सर्वेषां मोक्षशास्त्राणां तत्रैव तात्पर्यात् । तं वेदयति - भावनाज्ञानविषयीकुरुत इत्युत्तमग्रन्थवेदकः, ममिकाम् ममेदमित्याका चित्तवृत्तिम्, द्वितीयार्थे प्रथमा, सुपां सुपो भवतीति । लुप्यतिविनाशयति, विध्यादौ यत्नवदिति हि भावनाज्ञानलक्षणम् । ततः - लोभं संतोसओ जिणे इत्यादिविहितयनसम्पादनमन्तरेण तत्स्वरूपस्यैवानवस्थितिरिति । एतदेव स्पष्टतरमाचष्टे - गच्छति स्वयं वा ममिका, उत्क्तोत्तमग्रन्थज्ञानोदयस्यैव तद्विलयरूपत्वात्, प्रकाशान्धकारवत्तयोरितरेतरपरिहारेण स्थितत्वात् ।
-
७५
ततोऽसौ कर्म-ज्ञानावरणीयादि, तस्य सञ्चयः अनुसमयबध्यमानकर्मभिरुपचयमुपयातः समूहः, तं व्युच्छित्त्वा - क्षपक श्रेण्यादिक्रमेण क्षपयित्वा कोशकारकीट इव जहाति - त्यजति बन्धनम् - कर्मजालात्मकमेव। उपमौचित्यमुभयत्र बन्धनस्य तद्धानस्य च स्वकृतत्वसाधर्म्यात् । यत एवम्
तम्हा एयं वियाणिय गंथजालं दुक्खं दुहावहं छिंदिय ठाइ संजमे, से हु मुणी दुक्खा विमुच्चइ । धुवं सिवं गई उवेड़ इति पाठ (पाठान्तरम्) ।।८-३।।
१. पोडशके । ।११-९ ।। धर्मविन्दौ । । ६-२४ ।। २. दशचैकालिके ।।८-३९ ।। ३. तद्
= ममिका । ४. कुम्भकारः- कुम्भार इतिवद्वयञ्जनलोपादेतदूपनिष्पत्तिर्मूले ।
आर्षोपनिषद्
तस्मात् ग्रन्थो बाह्याभ्यन्तरभेदेन द्विविधः, तज्जाल: भेदभेदै-र्निष्पन्नः सङ्घातः, तदाह- सो वि य गंथो दुविहो बज्झो अब्भिंतरओ य बोधव्वो । अंतो अ चोद्दसविहो, दसहा पुण बाहिरो गंथो । खेत्तं वत्युं धण-धन्न - संचओ मित्तणाइसंजोगो । जाण सयणासणाणि च दासीदासं च कुवियं च ।। कोहे माणे माया लोभ पेज्जं तहेव दोसो अ। मिच्छत्तं चेव अरई रई हास सोगो भय दुगंछा - इति । तदेषग्रन्थजालो दुःखम्, तद्धेतुभावात्। एतदेवाह दुःखावहम्, संजोगमूला जीवेण पत्ता दुक्खपरंपरा इति वचनात् । एतद् विज्ञाय छित्त्वा च तदेव शक्यच्छेदम्, संयमेतृष्णादिनियन्त्रणलक्षणे, तिष्ठति प्रतिष्ठानं लभते । स खलु मुनिर्दुःखाद्विमुच्यते, तत्कारणमोक्षस्यैव निश्चयेन तन्मोक्षरूपत्वात्। मा भूत् कस्यचित् कारणमुक्तिमात्रे प्रत्यय इति व्यवहारतोऽपि तामाह - ध्रुवाम्, साद्यनन्तत्वात्, शिवाम्, एकान्तिकात्यन्तिकाशिवोच्छेदात्, गतिम् सिद्ध्यभिधानाम्, उपैति - समानाकाशप्रदेशवर्त्तितया तत्सामीप्यं गच्छति । पर्यवसितमाह -
७६
-
-
एवं सिद्धे बुद्धे विरए विपावे दंते दविए अलंताई णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छड़ त्ति बेमि ।।
एवमित्यादि प्राग्वत् । इत्यष्टमकेतलिपुत्राध्ययन आर्षोपनिषद् ।
।। अथ नवमाध्यायः ।।
आम्रेडितोऽपि सिद्ध्युपायो भवभयाद्यन्तरेण दुरनुष्ठेय इति
१. बृहत्कल्पे । । उ.१ ।। २. महाप्रत्याख्याने । ।१७।।
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
७७
न-ऋषिभाषितानि - तदेव कर्मविपाकाद्यभिधानेनोत्पादयति
'जाव ताव जम्मं ताव ताव कम्म, कम्मुणा खलु भो! पया सिया, समियं उवनिचिज्जइ अवचिज्जइ य।' इइ महइमहाकासवेण अरहया इसिणा बुइयं ।।९-१।।
यावत्तावज्जन्म तावत्तावत् कर्म, बीजाङ्कुरवत् परस्परहेतुफलभावात्, एतच्च प्रागुपपादितमेव। अत्र यावदिति वक्तव्ये यद् - यावत्तावदित्यादिभणनं तत् समयपरिभाषया। कर्मणा खलु भोः ! प्रकर्षेण - अन्यथाकर्तुमशक्यविपाकोदयरूपेण जायते इति प्रजा रोगादिविकारलक्षणा स्यात्, यदाह - यदुपात्तमन्यजन्मनि शुभमशुभं वा स्वकर्मपरिणत्या। तच्छक्यमन्यथा नो कर्तुं देवासुरैरपि हि।। अन्यथा स्वजन्यमजनयतोऽसत्त्वप्रसङ्गः, शुद्धनयाभिप्रायेणार्थक्रियाकारित्वलक्षणसत्त्वलक्षणविरहादिति भावनीयम्। अत एवाहुः परेऽपि - कतानं कम्मानं विपाको अस्थि ? हंता अस्थि - इति। ___तच्च कर्म सम्यगितम् - समितम् - पूर्वबद्धकर्मणा बन्धनसङ्घातभावं प्राप्तम्, उपनिचीयते, जं जं समयं जीवो आविसइ जेण जेण भावेण। सो तंमि तंमि समये सुहासुहं बंधए कम्मं - इतिनीत्या प्रतिसमयं बध्यमानकर्मणा पूर्वबद्धस्यात्यन्तमुपचयो भवति, जघन्यतोऽप्यनन्तकर्मप्रदेशानां ग्रहणादित्यभिप्रायः। अपचीयते चं, निज्जरेइ य संततं - इति वक्ष्यमाणत्वात्। १. घ-च-त- जाव जाव । क-ख-ग-ज-जाव तावं । झ-जावता व जम्मं तावता व कम्मं । २. उपदेशमालायाम् ।।२४ ।। ३. क - उवनिवज्जइ अववइज्जइ य महइ । खउवमिविज्जइ अप्पइज्जइ व महइ। ग - उवनिविज्जइ अववदिज्जइ य महइ। घ
७८
- आर्षोपनिषद् - अथैवमवस्थितप्रदेशताप्रसङ्गः, न चेष्टापत्तिः, अनन्तरोक्तस्यालीकत्वाप्तेः, उपचयापचयविरहात्। न च कालभेदात्तत्सद्भावः, सन्ततविशेषणानुपपत्तेः, तच्च वक्ष्यते - संततं बंधए कम्मं निज्जरेइ य संततं - इति । न चोपचारात्तौ भविष्यत इति वाच्यम्, शेषेऽपि तदाशङ्काऽनिवृत्तेरखिलशास्त्रस्यौपचारिकताप्रसङ्गादिति। मैवम्। पल्ले महइ महल्ले- इत्याद्यागमोदितनीत्याऽविरतादेर्बहुबन्धाल्पनिर्जरादिनोपचयादेः सूपपन्नत्वात्, तथा चार्षम् - पल्ले महइमहल्ले कुंभं पक्खिवइ सोधए नालिं। अस्संजए अविरए बहु बंधइ निज्जरे थोवं।। पल्ले महइमहल्ले कुंभ सोधेइ पक्खिवे नालिं। जे संजए पमत्ते बहु निज्जरे बंधई थोवं - इति ।
किमेतदाप्तोदितमन्यथा वेत्याह - इति महतिमहाकाश्यपेनार्हतर्षिणोदितम्। महइमहल्ले इतिवदतिमहत्त्वविवक्षायां प्रस्तुताभिधानं द्रष्टव्यम्।
कम्मुणा खलु भो ! अप्पहीणेणं पुणरवि आगच्छइ हत्थच्छेयणाणि पायच्छेयणाणि एवं कण्ण० नक्क० उद्द० जिब्भ० सीस० दंडणाणि मुंडणाणि, उदिण्णेण जीवो कोट्टणाणि पिट्टणाणि तज्जणाणि तालणाणि वहणाई बंधणाई परिकिलेसणाइं अंदुबंधणाई नियलबंधणाणि जावजीवबंधणाणि नियलजुयलउवनिचिज्जइ अवचिज्जइ य महइ । झ - उवनिचिज्जइ अवचिज्जइ य । इह महइ । त - उवनिविज्जइ अविचिज्जइ य। महइ। च - उवनिच्चिज्जइ अवचिज्जइ य, इह । १. ऋषिभाषिते ।।९-१३ ।। २. श्रावकप्रज्ञप्तौ ।।३५-३७।। धर्मसङ्ग्रहण्याम् ।।७५६७५८।।
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
70 ऋषिभाषितानि
संकोड मोडणाई हिययुप्पाडणाई दसणुप्पाडणाई उल्लंबणाई ओलंबणाई घंसणाई घोलणाई पीलणाई सीहपुच्छणाई कडग्गि- दाहणाई भत्तपाण-निरोहणाई दोगच्चाई दोभत्ताई दोमणस्साई भाउमरणाई भइणिमरणाई पुत्तमरणाई धूयमरणाई भज्जमरणाई अण्णाणि य सयण-मित्त-बंधुवग्गमरणाई, तेसिं च णं दोगच्चाई दोभत्ताई दोमणस्साई अप्पियसंवासाई पियविप्पओगाई हीलणाई खिसणाई गरहणाई पव्वहणाई परिभवणाई आगड्डणाई, अण्णयराई च दुक्खदोमणस्साई पच्चणुभवमाणे अणाइयं अणवदग्गं दीहमद्धं चाउरंतसंसारसागरं अणुपरियट्टति । । ९-२।।
उपचयफलमाह - कर्मणा खलु भोः ! अप्रहीणेन बहुबन्धस्तोकनिर्जराभ्यासेनात्यन्तिकोपचयसमन्वितेन पुनरपि सानुबन्धकर्मानुभावादभीक्ष्णमपि आगच्छति समन्तात्प्राप्नोति, किमित्याह- हस्तछेदनानि, पौनःपुन्येन भावाद् बहुवचनम्, एवमग्रेऽपि द्रष्टव्यम्। पाद० कर्ण० नक्क इति देश्यशब्दो नासापर्यायः, ततो नासिकाछेदनानीत्यर्थः, एवमोष्ठछेदनानि, जिह्वाछेदनानि शीर्षछेदनानि दण्डनानि - व्यापादनानि पीडनानि वा वधादिरूपनिग्रहाणि वा, तथा मुण्डनानिशिरोलोचनानि, उपलक्षणमेतत्, तेनाशेषरोमोत्पाटनमपि द्रष्टव्यम्, क्लिष्टकर्मणां तथैव साफल्यात् । एतदेव प्रपञ्चयति - कर्मणो१. आचाराङ्गे ।।१-५-३।। २ आचाराङ्गे ।।२-१-१-१ ।। सूत्रकृताङ्गे ।।१-५१।। ३ स्थानाङ्गे ।। ३-३ ।। ४ स्थानाङ्गे । । २-१ ।।
७९
-
आर्षोपनिषद्
दीर्णेन प्रकृत्या करणविशेषेण वोदयं प्राप्तेन जीव:तत्कर्मकर्ता, अन्यथा कृतनाशादिदोषानुषङ्गात्, उक्तं च - कर्ता यः कर्मणां भोक्ता तत्फलानां स एव तु इति । उदयफलमेवाह कुट्टनानि - चूर्णनानि, प्रत्यनुभवन् संसारसागरमनुपरिवर्तत इत्यग्रे योगः । तथा पिट्टनानि - वस्त्रादेरिव मुद्गरादिना हननानि, तर्जनम् - शिरोऽङ्गुल्यादिस्फोरणतो ज्ञास्यसि रे जाल्म ! इत्यादिभणनम्, तानि । ताडनम् - आहननम्, तानि । व्यथनानि व्यसनानि वा, यद्वा वधनम् - घातः, तानि । भारवहनानि वा । बन्धनानि रज्जूनिगडादिना संयमनानि, परिक्लेशनानिमहामानसायासाः, अन्द्यते बध्यतेऽनेनेत्यन्दू - शृङ्खला तया बन्धनानि - नियन्त्रणानि एवं निगडबन्धनानि यावज्जीवम् प्राणधारणं यावद् बन्धनानि यावज्जीवबन्धनानि, निगडयुगलैर्हस्तपादादिन्यस्तैः सङ्कोटनम् - सुदुःसहो गात्रसङ्कोचः, मोटनम् दारुणं गात्रभञ्जनम्, तानि । हृदयस्योत्पाटनम् तीक्ष्णशस्त्रेणोत्कीर्य शरीरादपनयनम्, तानि । एवं दशनानां दन्तानामुत्पाटनानि, सन्दंशकादिभिः । उल्लम्बनम् - वृक्षशाखादावुद्बन्धनरूपो मरणान्तः शारीरदण्डः, तानि । अवलम्बनम् - रज्ज्वा बद्ध्वा गर्तादाववतारणम्, कुत्सितमारेण मारणं वा, तानि । घर्षणम् - हस्ताभ्यां चन्दनस्येवं पेषणं महाव्यथावहम्, तानि ।
८०
-
१. स्वरूपसम्बोधने । २. प्रश्नव्याकरणवृत्ती 119अ. ।। ३ औपपातिकवृत्तौ । ४. उत्तराध्ययनवृहद्वृत्ती ।।१२-६७।। ५ यथा श्रीसुपार्श्वनाथचरिते अजओ छज्जीवकायवहणम्मि ।। ५२२ ।। ६. आवश्यकवृत्तौ ।। अ.४।। ७. व्याख्याप्रज्ञप्ती । । ९-३३ ।। ८. समवायाङ्गवृत्तौ । ९. औपपातिकवृत्ती १०. दशाश्रुतस्कन्धवृत्ती ११. आवश्यकवृत्तौ ।
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
Re-ऋषिभाषितानि -
- ८१ घोलनम्- अङ्गुष्ठकाङ्गुलिगृहीत-चाल्यमानयूकाया इव मर्दनम्, तानि। पीलनानि, इक्ष्वादेरिव यन्त्रे। सिंहपुच्छनानि - मेहनत्रोटनानि। कटाग्निदाहनम्- कटान्त-र्वेष्टयित्वाऽग्निना प्रदीपनम्, तानि। भक्तपाननिरोधनानि दौर्गत्यानि, दुर्भक्तम् -
कुत्सितमन्नम्, तद्भावो दौर्भक्तम्, तानि, दुर्मनस उद्वेगस्य भावःदौर्मनस्यम्, तानि, भ्रातृमरणानि, भगिनीमरणानि, पुत्रमरणानि, दुहितृमरणानि, भार्यामरणानि, अन्यानि च स्वजनमित्रबन्धुवर्गमरणानि, एतानि च प्रियविप्रयोगरूपतया दुःसहदुःखानि, उक्तं च - रुदितं यच्च संसारे बन्धूनां विप्रयोगतः। तेषां नेत्राश्रुबिन्दूनां समुद्रोऽपि न भाजनम् - इति । तेषां प्रियतयैव तदुःखान्यपि बाढं दुःखयन्तीत्याह- तेषां च भ्रात्रादीनां दौर्गत्यानि, दौर्भक्तानि, दौर्मनस्यानि, अप्रियसंवासानि, प्रियविप्रयोगानि, हीलनानि- अवमानानि, खिंसनानि - जात्यायुद्घटनानि, गर्हणानि - दोषोद्भावनादिभिर्निन्दनानि, प्रव्यथनानि - प्रकृष्टकष्टानि, परिभवनानि - तिरस्काराणि, आकर्षणानि - न्यक्कारपुरस्सरं सभादिमध्यान्निष्कासनानि। दुःखमूलं चात्र प्रियत्वेन सम्बन्धः, अन्वाह-सम्बन्धान् कुरुते जन्तुर्यावन्त आत्मनः प्रियान्। तावन्तो जायन्ते तस्य हृदये शोकशङ्कवः - इति। अन्यतराणि च दुःखदौर्मनस्यानि प्रत्यनुभवन्, अनादिकमनवदनं दीर्घाध्वं चातुरन्तसंसारसागरमनुपरिवर्तत इति प्राग्वत् । अपचयफलमाह
- आर्षोपनिषद् - कम्मुणा पहीणेण खलु भो ! जीवो नो आगच्छिहिति हत्थच्छेयणाणि० ताई चेव भाणियव्वाई जाव संसारकंतारं विईवइत्ता सिवमयलमरुयमक्खयमव्वाबाहमपुणरावत्तं सासयं ठाणमब्भुवगये चिट्ठति ॥९-३।।
कर्मणा प्रहीणेन - प्रकर्षेण क्षयमुपगतेन खलु भोः ! जीवो न आगमिष्यति - नैव प्राप्स्यति, किमित्याहहस्तछेदनानि, तानि चैव भणितव्यान्यनन्तरोक्तानि, दुःखबीजस्य दग्धत्वात्, यावत् संसारकान्तारम् - भवाटवीं व्यतिक्रम्य शिवमित्यादि प्राग्वत्। उक्तमेव समासत आह
कम्ममूलमनिव्वाणं, संसारे सव्वदेहिणं। कम्ममूलाई दुक्खाई, कम्ममूलं च जम्मणं।।९-४।। व्याख्यातप्राया। अतःसंसारसंतईमूलं पुण्णं पावं पुरेकडं। पुण्ण-पावनिरोहाय सम्मं संपरिव्वए।।९-५।।
संसारसन्ततिः - भवपरम्परा, तस्या मूलम् - उद्भवनिबन्धनम्, पुण्यं पापं च, ते च कदाचित्सहजे भविष्यत इत्यारेकानिरासायाह पुरा यावदसङ्ख्येयकालपूर्वम्, कृतम् - निकाचनादिभिर्जीवप्रदेशैः क्षीरनीरवदे-कायनभावं प्रापितम्। एवं च शुभाशुभकर्मात्मके पुण्यपाप एव मुक्तिप्रतिबन्धकभूत इति पर्यवसितम्। १. थ-द- गया चिट्ठति। २. दृश्यतां ऋषिभाषिते ।।२-७।।
१. विशेषावश्यकभाष्यबृहद्वृत्ती । २. औपपातिकवृत्तौ । ३. दशाश्रुतस्कन्धवृत्ती ।।अ.६ ।। ४. मूलशुद्धिप्रकरणे । ५. दृश्यतां ऋषिभाषिते । ।३-१।।
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
-
Re-ऋषिभाषितानि -
- ८३ ननु पापं तु तथाभूतमनुमन्यामहे, तद्धेयत्वेऽविगानात्, पुण्यं तु सर्वतन्त्रसिद्धान्तेनोपादेयमिति कथमस्य तत्त्वम् ? अथ च तत्त्वं कथमुपादेयतेति चेत् ? अत्रोच्यते, काञ्चननिगडोपमत्वात् पुण्यस्य मुक्तिबाधकतैव, उक्तं च - शुद्धा योगा रे यदपि यदात्मनां स्रवन्ति शुभकर्माणि। काञ्चननिगडाँस्तानपि जानीयाद्धतनिर्वृत्तिशर्माणि - इति । तथाप्युपादेयता न सामान्यतः, किन्तु पुण्यानुबन्धविशिष्टस्यैव, पारम्पर्येण तस्यैवोभयक्षयावहतया मुक्तिबीजत्वात्, परम्परकारणानभ्युपगमे त्वा शैलेष्यास्तत्प्रसङ्ग इति निपुणं निभालनीयम्। अत एवाहुराचार्याः - शुभानुबन्ध्यतः पुण्यं कर्तव्यं सर्वदा नरैः। यत्प्रभावादपातिन्यो जायन्ते सर्वसम्पदः - इति। चक्रवर्त्यादिसम्पत्सम्पादनपुरस्सरमस्य सिद्धिसम्पत्सम्पादकत्वात्, अतस्तदुपादेयताऽप्युभयविलयायेति मुख्यप्रयोजनमेवाह- पुण्यपापनिरोधाय शुभाशुभकर्मक्षयाय, मुमुक्षूणां तत्रैव प्रयोजनभावात्, प्राहुश्च - पुण्यापुण्यक्षयान्मुक्तिरिति शास्त्रव्यवस्थितेः । सम्यक् - आगमोदितनीत्या, अन्यथा सम्यक्त्वासम्भवात्, सम्परिव्रजेत् - वीतरागसंयमबद्धलक्ष्यतया परिव्रज्यामनुपालयेत्। भवसन्ततिहेतुतामेव स्पष्टयति
पुण्ण-पावस्स आयाणे परिभोगे यावि देहिणं। संतई भोगपाउग्गं पुण्णं पावं सयं कडं।।९-६।।
पुण्यपापयोः, वचनव्यत्ययः प्राकृतत्वात्, आदाने स्वाव१. मुक्तिप्रतिबन्धकत्वम् । २. शान्तसुधारसे ।।७-७।। ३. अप्टकप्रकरणे । ।२४-५ ।। ४. अष्टकप्रकरणे।।७-३||
आर्षोपनिषद् - गाहनावगाढकार्मणपुद्गलानामात्मनि कर्मतया परिणमने, परिभोगे चापि - तद्विपाकवेदने चापि, देहिनां - जीवानां सन्ततिःभवपरम्परा, कर्मबन्धोदयानामेवान्योऽन्यप्रयोजकानां संसरणबीजत्वात्। यतः स्वयं कृतं पुण्यं पापं च भोगप्रायोग्यम्, आत्मन एव परिभोगविषयम्। स च स्वरूपयोग्यतया कदाचिनिष्फलमपि स्यादित्यारेकानिरासाय प्रायोग्यमित्युक्तम्, अवश्यं फलावहमिति भावः, कडाण कम्माण न मोक्खु अत्थि - इत्यागमात् । किं तर्हि कर्तव्यमित्याह
संवरो निज्जरा चेव पुण्ण-पावविणासणं। संवरं निज्जरं चेव सव्वहा सम्ममायरे।।९-७।।
संवरः - जीवद्रोण्यामाश्रवत्कर्मजलानामिन्द्रियछिद्राणां समित्यादिना निरोधनम्, यद्वाऽसौ द्रव्यभावाभ्यां द्विविधः, द्रव्यसंवरः कर्मपुद्गलादानोच्छेदलक्षणः, भावसंवरः भवहेतुक्रियात्यागरूपः । निर्जरा च, साऽपि द्विविधा, द्रव्यनिर्जरा - कर्मणां शाटः, भावनिर्जरा- कर्मनिर्जरणप्रयोजकात्मपरिणामः । एतद्युगलमेव पुण्यपापविनाशनम्, नवादाननिरोध - प्राक्तननिर्गमाभ्यामेव मलशुद्धिरित्यस्य लोकेऽपि सिद्धत्वात्।
तस्मात् संवरं निर्जरां चैव, एतेनाश्रवव्यवच्छेदः। सर्वथा - संयमादिसामग्र्येण, यथोक्तम् - येन येन ह्युपायेन रुध्यते यो य आश्रवः। तस्य तस्य निरोधाय स स योज्यो मनीषिभिः।। क्षमया मृदुभावेन ऋजुत्वेनाप्यनीहया। क्रोधं मानं तथा मायां लोभं
१. उत्तराध्ययने ।।१३-१०।। २. योगशास्त्रे ||४-८०॥ ३. अध्यात्मसारे ।।१८-१५६।।
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६
Re-ऋषिभाषितानि -
- ८५ रुन्ध्याद्यथाक्रमम्।। असंयमकृतोत्सेकान् विषयान् विषसन्निभान्। निराकुर्यादखण्डेन संयमेन महामतिः।। तिसृभिर्गुप्तिभिर्योगान् प्रमाद चाप्रमादतः। सावद्ययोगहानेनाविरतिं चापि साधयेत्।। सद्दर्शनेन मिथ्यात्वं शुभस्थैर्येण चेतसः। विजयेतातरौद्रे च संवरार्थं कृतोद्यमः - इति । एवं निर्जरोपाया अपि द्रष्टव्या यथा - अनशनमौनोदर्य वृत्तेः सक्षेपणं तथा। रसत्यागस्तनुक्लेशो लीनतेति बहिस्तपः।। प्रायश्चित्तं वैयावृत्त्यं स्वाध्यायो विनयोऽपि च। व्युत्सर्गोऽथ शुभं ध्यानं षोढेत्याभ्यन्तरं तपः।। दीप्यमाने तपोवह्नौ बाह्ये चाभ्यन्तरेऽपि च। यमी जरति कर्माणि दुर्जराण्यपि तत्क्षणात् - इति । सम्यगाचरेत् - विपक्षलेशपरिमुक्ततया तदुपायादृतो भवेत्, अन्यथाऽपायानपायात्। तदाहुः सूरयः - संवरच्छिद्रं हि गिरिशिखरात् पातालतलपातः - इति । आश्रवनिरोध एव संवर इत्याश्रवहेतूनेवाचष्टे
मिच्छत्तं अनियत्ती य पमाओ यावि णेगहा। कसाया चेव जोगा य कम्मादाणस्स कारणं।।९-८।।
मिथ्यात्वम् - आभिग्राहिकादिभेदैः पञ्चधा, अनिवृत्तिश्च पञ्चाश्रवपञ्चेन्द्रियमनोऽनिग्रहैर्द्वादशधा, प्रमादश्चाप्यनेकधा, मद्यादिभेदैः। कषायाश्चैव क्रोधादयः, योगाश्च मनोवाक्कायात्मकाः, कर्मादानस्य - आश्रवस्य कारणम् - निबन्धनम्। तदाह वाचकमुख्यः - मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषाययोगा बन्धहेतवः - इति। बन्धानन्तरप्रक्रियामाह
आर्षोपनिषद् - जहा अंडे जहा बीए तहा कम्मं सरीरिणं। संताणे चेव भोगे य नाणावन्नत्तमच्छइ।।९-९।।
यथाऽण्डं श्वेतादिप्रतिनियतवर्णमपि स्वनिहितशक्त्यनुसारेण विविधवर्णं पारापतादिलक्षणं विशेषं जनयति। यथा बीजमप्युक्तविधयाऽनेकवर्णं सहकारादिविशेषं जनयति। तथैव शरीरिणाम् - संसारिजीवानाम्, कर्म सन्ताने बीजस्याङ्कुरादिसन्तानवत् सङ्क्रमादिकरणपरम्परायाम्, चैव - समुच्चये, भोगे च - तद्विपाकवेदनात्मके नानावर्णत्वमास्यति - नारकादिपर्यायहेतुतां प्रतिपद्यते, सङ्क्रमादिना नानाप्रकारभोगनिबन्धनवैचित्र्यमधिगच्छतीति भावः, यथा दानानुतापान्मम्मणश्रेष्ठिनस्तज्जनितपुण्यस्य पापानुबन्धिता, प्राप्तसम्पदुपभोगवञ्चना च। ___ यद्वा कार्मणवर्गणापुद्गलानां समानत्वेऽपि तत्तद्योगप्रयुक्तबन्धादिवैचित्र्यतः कर्मतया परिणतानां तेषां वैचित्र्यमित्यर्थः । वैचित्र्यमेवाह
निव्वत्ती वीरियं चेव संकप्पे य अणेगहा। नाणावण्णवियक्कस्स दारमेयं हि कम्मुणो।।९-१०।।
निर्वृत्तिः - ज्ञानावरणप्रकृत्यादिविशेषविशिष्टतया निष्पत्तिः, वीर्यम् - अनुभागोपहितं फलजननसामर्थ्यम्, चैव - समुच्चये, सङ्कल्पश्च, सङ्क्लेशादिप्रयुक्तसानुबन्धभावः, हेतौ फलोपचारात्। एवमनेकधा प्रवचनप्रतिपादितप्रभूतप्रकारैः, नाना - बहुविधाः, वर्णाः पर्यायविशेषाः, त एव वितर्काः - विकल्पा यस्य तत् नानावर्णवितर्कम्, तस्य कर्मण एतद्धि द्वारम् -
१.योगशास्त्रे ।।४-८१-८५ ।। २.योगशास्त्रे ।।४-८९-९१ ।। ३.योगशतकवृत्ती ।।३५।।
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ऋषिभाषितानि
आश्रव-लक्षणम्। प्रतिपक्षज्ञापनानन्तरं प्रस्तुतमवगमयतिएस एव विवण्णासो, संवुडो संवुडो पुणो । कमसो संवरो नेओ देस सव्वविकण्पिओ । । ९-११ ।। एष एव - कर्मद्वारलक्षणाश्रव एव संवृतः सन् विपन्नाश:भवोद्भवदुःखसन्दोहविनाशः, तद्धेतुतया । आश्रवस्यैव मुक्तिहेतुताप्रतीतिप्रसङ्ग इति चेत् ? अनुपासितगुरोस्तथैव, इतरस्य तु संवृतत्वविशिष्टाश्रवद्वारस्य संवरे पर्यवसिततया तत्रैव सिद्धिसाधनताप्रत्यय इत्यदोषः ।
८७
संवृतः-प्राणातिपाताद्याश्रवसंवरोपेत आत्मैव पुनः क्रमशः वक्ष्यमाणविधया संवरो ज्ञेयः संवृतसंवरयोः कथञ्चिदभिन्नत्वात्, इतरथा तस्येति व्यपदेशानुपपत्तेरतिप्रसङ्गाच्चेति सूक्ष्ममीक्षणीयम्।
कथं ज्ञेय इत्याह- देशसर्वविकल्पाभ्यां विकल्पितः, तत्र देशसंवर: - तत्तदकरणनियमप्रयुक्तोत्कृष्टस्थित्यादिबन्धनिरोधः । सर्वसंवरस्तु शैलेषीसमयभावी सर्वथा सर्वकर्मादाननिरोधात्मकः । तदेष संवरः, निर्जरामाह
सोपायाणा निरादाणा विपाकेयरसंजुया ।
उवक्कमेण तवसा निज्जरा जायए सया । । ९-१२ ।। सोपादाना उपादानसहिता । इदमुक्तं भवति - निर्जराया निमित्तकारणं तपः, उपादानकारणं तु तपोलक्षणक्षायोपशमिकभावपरिणत आत्मैव, न हि निमित्तशते सत्यपि निरुपादाना
१. सम्बन्धाभावात् । २. चेदन्तरेणापि सम्बन्धं तस्य संवर इति व्यपदिश्यते तर्ह्यन्यस्यापि सोऽस्तु, अविशेषादिति । ३. योगबिन्दी । ।४१५-६-७ ।।
आर्षोपनिषद्
कार्यसिद्धिरिति सोपादानेत्युक्तम् । मा भूत् कस्यचिदनेनापि कर्मादानप्रत्यय इत्याह- निर्गतमादानं कर्मग्रहणलक्षणं यस्याः सा निरादाना, कर्मनिर्जरणस्यैव निर्जरार्थत्वात्, तामेव विशेषयति विपाकः - अनुभागः, इतर प्रदेश, ताभ्यां संयुक्ता यथायोगं समन्विता। अयं भावः, द्विविधं हि कर्म, प्रदेशकर्मानुभागकर्म च । तत्र प्रदेशकर्मोदयलक्षणा निर्जरा तत्कर्मजन्यविकारजननासमर्था, अनुभागकर्मोदयरूपा त्ववश्यं सफलेति ।
८८
उपक्रम :- दूरस्थस्य सतो वस्तुनस्तैस्तैः प्रकारैः समीपानयनम्, तेन, यदुक्तम्, उपक्रमणमुपक्रान्तिर्दूरस्थनिकटक्रिया - इति । यश्चिरेण कर्मक्षयोऽभविष्यदसौ कर्मस्थित्यपवर्तनद्वारेणोपचारत: किलोपक्रम्यार्वागानीत इत्यसौ कर्मोपक्रमकाल उच्यते। स चात्र तपोनिमित्तकोऽभिप्रेत इत्याह तपसा,
तपः प्रयुक्तेनोपक्रमेण निर्जरा जायत इति योगः । सदा - अनिशम्, सन्तततपोनिरतानामिति शेषः । तदाह- सव्व गईणमेवं परिणामवसादुवक्कमे होज्जा । पायमनिकाइयाणं तवसा उ निकाइयाणं पि इति । नन्वेवं पूर्वापरविरोधः, वेयणा तु णिकायते - इत्यस्य वक्ष्यमाणत्वादिति चेत् ? न तस्य सामान्याभिधानत्वात्, प्रस्तुतस्य च शुक्लध्यानात्मकतपोविषयत्वादिति भिन्नापेक्षतया विरोधविरहात् । तथा च तादृशतपसा निकाचितान्यपि कर्माण्युपक्रम्यन्त एव । यदि पुनर्यथाबद्धं
-
१. व्याख्याप्रज्ञप्ती । २. उत्तराध्ययनवृहद्वृत्ती । ३. विशेषावश्यकभाष्ये । । २०४६ ।। ४. ऋषिभाषिते । । ९-१५ ।।
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९
Re-ऋषिभाषितानि - तथैवानुपक्रान्तं सर्वमपि कर्म वेद्येत तदा मुक्तिगमनं कस्यापि न स्यात्, तद्भवसिद्धिकानामपि नियमेन सत्तायामन्तःसागरोपमकोटिकोटिस्थितिकस्य कर्मणः सद्भावादित्यालोचनीयम्।
अत्राह- ननु यद्यप्राप्तकालमपि बहुकालवेद्यं कर्मेत्थमुपक्रम्यते, इदानीमपि क्षिप्रमेव वेद्यते, तीकृतागमकृतनाशी मोक्षानाश्वासादयो दोषाः प्राप्ताः। तथाहि - यदीदानीमेवोपक्रमकृताल्पस्थित्यादिरूपं कर्म वेद्यते तत्पूर्वमकृतमेवोपगतमित्यकृताभ्यागमः। यत्तु पूर्वं दीर्घस्थित्यादिरूपतया कृतं बद्धं तस्यापवर्तनाकरणेनोपक्रमेण नाशितत्वात् कृतनाशः, ततो मोक्षेऽप्येवमनाश्वासः, सिद्धानामप्येवमकृतकर्माभ्यागमेन प्रतिपातप्रसङ्गाच्चेति। ___अत्रोच्यते - दीर्घकालिकस्यापि कर्मणो दीर्घस्थित्यादिरूपतया बद्धस्याप्युपक्रमेण न नाशः क्रियते, अपि तु शीघ्रमेव सर्वस्यापि तस्याध्यवसायविशेषादनुभवः क्रियते। यदि हि तद् बहुकाले वेद्यं कर्मावेदितमेव नश्येद्यथाल्पस्थित्यादिविशिष्टं वेद्यते तत्ततोऽन्यदेव भवेत्, तदा कृतनाशाकृताभ्यागमौ भवेताम्। यदा तु तदेव दीर्घकालवेद्यमध्यवसायविशेषादुपक्रम्य स्वल्पेनैव कालेन वेद्यते तदा कुतः कृतनाशादिदोषावकाशः ?
यथाहि बहुकालभोगयोग्यस्याहारस्य धान्यमूषकदस्युकादेरग्निरोगिणो भस्मकवातव्याधिमतो स्वल्पकालेनैव भोगो भवति, न च तत्र कृतनाशः, नाप्यकृताभ्यागम इति, एवमिहापि भावनीयम्।
ननु यद् बद्धं तद्यदि स्वल्पकालेनैव सर्वमपि वेद्यते तर्हि
आर्षोपनिषद् - प्रसन्नचन्द्रादिभिः सप्तमनरकपृथ्वीप्रायोग्यमसातवेदनीयादिकं कर्म बद्धं श्रूयते, तद्यदि सर्वमपि तैर्वेदितम्, तर्हि सप्तमनरकपृथ्वीसम्भविदुःखोदयप्रसङ्गः, अथ न सर्वमपि वेदितम्, तर्हि कथं न कृतनाशादिदोषा इति चेत् ? न, द्विविधं हि कर्मेत्यादिपूर्वोक्तेन चोद्यानवकाशात्। प्रदेशापेक्षयैव तस्य सर्वस्यापि शीघ्रमनुभवनमुच्यते, अनुभागवेदनं तु न भवत्यपीति भावः। तथा चार्षम्- सव्वं च पएसतया भुज्जइ कम्ममणुभावओ भइयं। तेणावस्साणुभवे के कयनासादयो तस्स - इति । तदेषोपक्रमवक्तव्यता, सामान्यतस्त्वाह
संततं बंधए कम्म, निज्जरेइ य संततं। संसारगोयरो जीवो, विसेसो उ तवो मओ।।९-१३।।
सन्ततम्- निरन्तरम्, बधाति कर्म - जं जं समये जीवो इत्याधुक्तेः, निर्जरयति च, कर्मैव, सन्ततम्, देशकर्ममोचनायाः प्रायशः सर्वेषामेवासुमतां प्रतिक्षणमुपजायमानत्वात् । प्रायशश्च मुक्तजीव-व्यवच्छेदार्थमित्याह - संसारः - जन्मान्तरे संसरणम्, स गोचरः विषयो यस्यासौ संसारगोचरो जीवः - सशरीर आत्मा। विशेषस्तु, सन्ततबन्धनिर्जरापेक्षया, तपो मतः - अन्तर्मुहूर्तमात्रेणाशेषकर्मक्षयसामर्थ्यसमन्विततयाऽभिमतः, तीर्थकरगणधरादीनामिति शेषः।
ननु बन्धनिर्जरामात्रसक्रियेणालं कर्मणा चिन्तितेनेति चेत् ? न, अचिन्त्यकार्यसम्पादनवीर्ययुक्तत्वादित्याह१. विशेषावश्यकभाष्ये ।।२०४९ ।। २. उपदेशमालायाम् ।।२४ ।। ३. सूत्रकृताङ्गवृत्तौ । पृ.२३६ ।।
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि -
अंकुरा खंधखंधीयो जहा भवइ वीरुहो। कम्मं तहा तु जीवाणं सारा सारतरं ठितं।।९-१४।।
यथाऽङ्कुरात् - प्ररोहात्, बलिशलतादिक्रमेण, स्कन्दतीति स्कन्धः - प्रकाण्डः, कस्कयोर्नाम्नीति स्कभागस्य खः। स एव शाखाप्रशाखाद्युपेतत्वेन स्कन्धस्कन्धिको वीरुधः - वृक्षः, भवति। तथा तु - तथैव जीवानां कर्म, सारः - स्वयं लघुरपि महद्विकारजननप्रत्यलोऽङ्कुरादिः, तस्मादपि सारतरम्, समधिकसारत्वयुतं स्थितम् - तद्रूपेण व्यवस्थितम्, अत्यन्तसूक्ष्मतया चर्मचक्षुषामगोचरत्वेऽपि विश्ववैचित्र्यबीजत्वादिति तदेव चिन्तयति
उवक्कमो य उक्केरो संछोभो खवणं तथा। बद्ध-पुट्ठ-निधत्ताणं वेयणा तु णिकायिते।।९-१५।।
उपक्रमः - पूर्वोक्तः, च: - वक्ष्यमाणसमुच्चये, उत्केरः - स्थित्याधुद्वर्तनम्, सङ्क्षोभः - सम्यक् क्षुब्धीकरणम्, शुभाशुभाध्यवसायप्रकर्षणाशुभशुभकर्मरसविघातनमित्यर्थः। तथा क्षपणम्- प्रकृत्यन्तरसङ्क्रमितस्य कर्मणः प्रदेशोदयेन निर्जरणम्। तदेतत् सर्वं बद्ध-स्पृष्ट-निधत्तानां कर्मणां सम्भवति। तत्र स्पृष्टम्- जीवेन सह संयोगमात्रमापन्नम्, बद्धम् - जीवप्रदेशैरात्मीकृतम्, निधत्तम् - उद्वर्तनापवर्तनवर्जिताशेषकरणायोग्यतया विहितम्। निकाचिते - सर्वकरणायोग्यतया विहिते कर्मणि सति वेदना तु - विपाकोदय एव, भवतीति शेषः, एतच्चोक्ताशयमेव। यत एवं तस्मात्
- आर्षोपनिषद् - उक्कडंतं जधा तोयं, सारिज्जंतं जधा जलं। संखविज्जा णिदाणे वा, पावं कम्मं उदीरती।।९-१६।।
यथा उत्कृष्यमाणं तोयम्, कूपप्रभृतेः, यथा च सार्यमाणं जलम्, अवटादारामादौ, सङ्क्षपयेत्, सन्ततोत्सारणेन मालिकादिः, तथा पूर्वकृतकर्माण्यपि सम्यक् - सत्तपसा क्षपयेत् - क्षयगोचरीकुर्यात्। तथा चागमः - जहा महातलागस्स सन्निरुद्धे जलागमे। उस्सिंचणाए तवणाए कमेणं सोसणा भवे।। एवं तु संजयस्सावि पावकम्मनिरासवे। भवकोडिसंचिअं कम्मं तवसा निज्जरिज्जइ -इति ।
अथ वैतदनभीष्टम्, निदाने सुखस्पृहालक्षणे मनसोऽनुगतत्वात्, तदा पापं कर्मोदीर्यते - प्राप्तकालतयोदयं प्राप्नोत्येव, अप्रतिहतपापोदयस्य चक्रिशक्रादिभिरप्यन्यथाकर्तुमशक्यतया सुखस्पृहामात्रनिवर्त्यत्वासम्भवात्। ततोऽवश्यं पापप्रतिघाते यतितव्यमिति प्रकारान्तरेणाह
अप्पा ठिती सरीराणं, बहुं पावं च दुक्कडं। पुव्वं बज्झिज्जते पावं, तेण दुक्खं तवो मयं।।९-१७।।
अल्पा, उत्कर्षतोऽपि सङ्ख्यातवर्षप्रमाणत्वात्, स्थितिः सजीवतयावस्थानम्, शरीराणाम् - कर्मभूमिजमनुजसम्बन्ध्यौदारिकदेहानाम्। बहु - प्रभूतम्, पापं च - अशुभकर्म, दुष्कृतम् - दुष्टाध्यवसायविहितम्। बहुत्वं चास्यासङ्ख्यकालादनुसमयबध्यमानतयातिशयेनोपचितत्वात्। १. उत्तराध्ययने । ।३०/५-६ ।।
१. प्राकृतव्याकरणे।
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४
Re-ऋषिभाषितानि -
नन्विदं व्याहतम्, यदल्पस्थितौ बहुपापमित्याशङ्कायामाहपूर्वम् - वर्तमानभवात् प्रागपि, बध्यते - प्रदीर्घभवसद्भावमालिन्यातिशयादिसामग्र्यापादितमिथ्यात्वादिहेतुभिर्बध्यत एव, पापम् - अशुभं कर्म। तेन - प्रभूतपापसद्भावेन, तत्क्षपणप्रयोजनं दुःखम् - सौगतादिभिर्दुःखात्मकतयाभ्युपगतमपि, तपः - अनशनाद्यनुष्ठानम्, मतम् - सर्वज्ञैः कर्तव्यतयाऽभिमतम्। उक्तनीत्या पापविनाशकत्वात्, परमार्थतो दुःखात्मकताविरहाच्च,
तदाहुराचार्याः-दुःखात्मकं तपः केचिन्मन्यन्ते तन्न युक्तिमत्। कर्मोदयस्वरूपत्वाद् बलीवर्दादिदुःखवत्।। सर्व एव च दुःख्येवं तपस्वी सम्प्रसज्यते। विशिष्टस्तद्विशेषेण सुधनेन धनी यथा।। महातपस्विनश्चैवं त्वन्नीत्या नारकादयः। शमसौख्यप्रधानत्वाद्योगिनस्त्वतपस्विनः।। युक्त्यागमबहिर्भूतमतस्त्याज्यमिदं बुधैः। अशस्तध्यानजननात् प्राय आत्मापकारकम्।। मनइन्द्रिययोगानामहानिश्चोदिता जिनैः। यतोऽत्र तत्कथं त्वस्य युक्ता स्याहुःखरूपता ?।। याऽपि चानशनादिभ्यः कायपीडा मनाक् क्वचित्। व्याधिक्रियासमा साऽपि नेष्टसिद्ध्यात्र बाधनी।। दृष्टा चेष्टार्थसंसिद्धौ कायपीडा ह्यदुःखदा। रत्नादिवणिगादीनां तद्वदत्रापि भाव्यताम्।। विशिष्टज्ञानसंवेग- शमसारमतस्तपः।
आर्षोपनिषद् - क्षायोपशमिकं ज्ञेय - मव्याबाधसुखात्मकम् - इति । स्यादेतत्, कृष्यादिक्रिया सफलेतरतयोभयथाप्युपलभ्यते, चेदत्रापि तथा, तदोभयभ्रंश इति चेत् ? न, सत्तपसः फलाव्यभिचारित्वात्। एतदेव गमयति
खिज्जंते पावकम्माणि जुत्तजोगस्स धीमतो। देसकम्मक्खयब्भूता जायंते रिद्धियो बहू।।९-१८।।
युक्ताः - स्वभ्यस्ताः, योगाः कर्मनिर्जरणप्रयोजकास्तपोनुष्ठानलक्षणा येन स युक्तयोगः, तस्य। धी: - सर्वं हि तपसा साध्यं, तपो हि दुरतिक्रमम्- इत्यादिप्रवचनश्रवणाविर्भूतस्तपोनुष्ठानाभिलाषातिशयः, तत्सम्पन्नः - धीमान् - तस्य। पूर्वोक्तविशेषणहेतुश्चायम्, यतस्तादृशाभिलाषातिशयशाली, अत एव युक्तयोग इति। तस्य किमित्याह - पापकर्माणि - पूर्वसञ्चिताशुभकर्माणि, क्षीयन्ते - विलयमुपयान्त्येव, सदुपाय - सम्प्रवृत्तस्योपेयप्राप्तिनियमात्। तत्क्षयोऽपि क्रमादुपजायत इति सर्वक्षयात् प्राग् यद् भवति तदाह - देशकर्मक्षयभूताः - ज्ञानावरणादिकर्मक्षयोपशमविशेषसामर्थ्याविर्भूताः, जायन्तेयोगिसम्बन्धितयोद्भवन्ति, ऋद्धयः - आमौषध्यादिलक्षणाः, बढ्यः - वक्ष्यमाणविधया प्रभूतप्रकाराः। ___ तदाहुर्वाचकाः - संयमानुपालनविशुद्धिस्थानविशेषाणामुत्तरोत्तरप्रतिपत्त्या घटमानोऽत्यन्तप्रहीणातरौद्रध्यानो धर्मध्यानविजयादवाप्तसमाधिबलः शुक्लध्यानयोश्च पृथक्त्वैकत्ववितर्क
१. अष्टकप्रकरणे ।।११।।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
न-ऋषिभाषितानि - योरन्यतरस्मिन् वर्तमानो नानाविधानृद्धिविशेषान् प्राप्नोति। तद्यथा आमीषधित्वं विपुडौषधित्वं सर्वौषधित्वं शापानुग्रहसामर्थ्यजननीमभिव्याहारसिद्धिमीशित्वं वशित्वमवधिज्ञानं शारीरविकरणाङ्गप्राप्तितामणिमानं लघिमानं महिमानमणुत्वम्। अणिमा-विसच्छिद्रमपि प्रविश्याऽऽसीत। लघुत्वं नाम लधिमावायोरपि लघुतरः स्यात्। महत्त्वं महिमा - मेरोरपि महत्तरं शरीरं विकुर्वीत। प्राप्तिर्भूमिष्ठोऽमुल्यग्रेण मेरुशिखर - भास्करादीनपि स्पृशेत्। प्राकाम्यमप्सु भूमाविव गच्छेत्, भूमावप्स्विव निमज्जेदुन्मज्जेच्च - इति ।
परेषामप्येतदभिमतम्, यथोदितम् - अणिमा महिमा चैव लधिमा गरिमा तथा। प्राप्तिः प्राकाश्यमीशित्वं वशित्वं चाष्टसिद्धयः इति ।
ननु दुष्प्रत्येया इमा ऋद्धयः, परीषहादिकदर्थ्यमानानां श्रमणानां दर्शनादिति चेत् ? अत्राह
विज्जोसहिणिवाणेसु वत्थु-सिक्खागतीसु य। तवसंयमपयुत्ते य विमद्दे होति पच्चओ।।९-१९।।
विद्याः-चारणत्वादिविभूतियोनयः, औषध्यः-आमर्षादयः, तेषां निपाना इव निपानाः, तदधिगमनिबन्धनसमाधय इति हृदयम्, तेषु। तथा वस्तुशिक्षा - विद्याप्रवादादिपूर्वगतप्रकरणप्रकरस्वाध्यायः, तस्या गतिः-तदधिगतं ज्ञानम्, तासु च प्रत्ययो
आर्षोपनिषद् - भवतीत्यग्रे योगः। _कथमित्याह- तपःसंयमौ - अणिमादिलब्धयः, हेतौ फलोपचारात्, ताभ्यां प्रयुक्ते तत्सामर्थ्याद्विहिते विमर्दे - चक्रवर्त्तिसैन्यचूर्णनादिलक्षणे सति। यथोक्तम् - लद्धिपुलाओ पुण जस्स देविंदरिद्धिसरिसा रिद्धि, सो संघाइआण कज्जे समुप्पण्णे चक्कवट्टि पि सबलवाहणं चुन्नेउं समत्थो - इति । एवं कदाचित्पुष्टालम्बने लब्ध्युपजीवने सति प्रत्ययः - श्रमणर्द्धिप्रतीतिर्भवति, परीषहप्रियतया महर्षीणां तेषु तदनुपयुञ्जनात्, तप्रियत्वं च मोक्षेतराकाङ्क्षाविरहितत्वात्, तदाहुःलब्धिनामुपयोगं ते जगृहुर्न कदाचन। मुमुक्षवो निराकाङ्क्षा वस्तूषूपस्थितेष्वपि - इति । इतश्च तदनुपयुञ्जनम्, समाधिपरिपन्थित्वात्, तथाहुः परेऽपि-ते समाधावुपसर्गाः - इति । न चानुपयोगात्तदभाव इति भावनीयम्।
स्यादेतत्, परीषहादिप्रियता तपोधनानां कर्मक्षयाय, कर्म च शुभाशुभोभयविधमित्येष वानराङ्गरक्षकविहितमक्षिकानृपोभयविघातन्यायापात इति चेत् ? न, यतः
दुक्खं खवेति जुत्तप्पा पावं मीसे वि बंधणे। जधा मीसे वि गाहम्मि विसपुष्फाण छड्डणं।।९-२०।।
दुःखम्- नारकादियातनारूपं कष्टम्, क्षपयति-असम्भवदुत्थानतया पराकरोति, युक्तः - तपोयोगानुस्युत आत्मा यस्य स
१. तत्त्वार्थभाष्ये ।।१०-७।। २. मानसोल्लासे ।।१०-८।। ३. वस्तु - पूर्वान्तर्गताध्ययनस्थानीयग्रन्थविशेषः - नन्दीसूत्रवृत्ती ।
१. गुरुतत्त्वविनिश्चये ।।४-८ ।। वृत्तावुद्धरणम् । २. त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते। ३. पातञ्जलयोगसूत्रे ।।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि - युक्तात्मा, कथमित्याह- यतः पापम्- दुःखनिबन्धनमशुभं कर्म क्षपयति। ततश्च नाकारणं भवेत् कार्यमितिनीत्या दुःखानुत्थानम्। मिश्रेऽपि शुभाशुभोभयलक्षणेऽपि बन्धने - कर्मात्मके विद्यमाने सति।
अत्रैवार्थे निदर्शनमाह- यथा मिश्रेऽपि ग्राहे - मालिकादिनानाभोगादिना कृते विषकुसुममिश्रितसुमनःसङ्ग्रहे सति विषपुष्पानां छर्दनम् - त्यागो विधीयते, इति न किञ्चिदनुपपन्नम्।
न चैवं पुण्यक्षयासम्भवान्मुक्त्यनुपपत्तिरिति वाच्यम्, दशाविशेषापेक्षत्वात्। समुद्घातादौ पुण्यस्यापि क्षपणगोचरीकरणादिति। तस्मात् पापप्रतिघातेऽभियोगो विधेय एवेत्युपदेष्टि
सम्मत्तं च दयं चेव सम्ममासज्ज दुल्लहं।। ण प्पमाएज्ज मेधावी, मम्मगाहं जहारिओ।।९-२१।।
सम्यक्त्वम् - मिथ्यात्वमोहोपशमाद्याविभूतात्मपरिणामविशेषः, सम्यग्दर्शनमित्यर्थः, एतेन सज्ज्ञानग्रहः, सहभावित्वात्। तच्च दया - पृथिव्याद्यारम्भवर्जनव्यक्तीभवंश्चारित्रमोहक्षयोपशमाविर्भूत आत्मपरिणामविशेषः, चारित्रमित्यर्थः, ताम्, चैव समुच्चये, तदर्थश्च योजित एव। सम्यगासाद्य - परमार्थतः प्रतिपद्य, कीदृशमित्याह दुर्लभम्, मनुष्यत्वादिलब्धीनामुत्तरोत्तरदुष्प्राप्यत्वात्, तथा चागमः - दुल्लभे खलु माणुसे भवे चिरकालेण वि सव्वपाणिणं। गाढा य विवाग कम्मुणो समयं गोयम ! मा पमायए।। लभ्रूण वि माणुसत्तणं आयरियत्तं पुणरावि दुल्लहं। बहवे
९८
आर्षोपनिषद् - दसुया मिलक्खुया समयं गोयम ! मा पमायए।। लभ्रूण वि आयरियत्तणं अहीणपंचिदियता हु दुल्लहा। विगलिंदियता हु दीसई समयं गोयम ! मा पमायए।। अहीणपंचेदियत्तं पि से लभे उत्तमधम्मसुई हु दुल्लहा। कुतित्थिनिसेवए जणे समयं गोयम ! मा पमायए।। लभ्रूण पि उत्तमं सुई सद्दहणा पुणरावि दुल्लहा। मिच्छत्तनिसेवए जणे, समयं गोयम ! मा पमायए।। धम्म पि हु सद्दहतया दुल्लभया काएण फासया इह कामगुणेसु मुच्छिया समयं गोयम ! मा पमायए - इति ।
यत एवं तस्मात् न प्रमाद्येत - प्रतिपन्नगुणस्थानस्थैर्योत्तरगुणाभिलाषादिविधौ नैव प्रमादं कुर्यात्, मेधावी - भवसयसहस्सदुलहे जाइजरामरणसागरुत्तारे। जिणवयणमि गुणायर ! खणमवि मा काहिसि पमायं - इत्यादिप्रवचनपरिपूतप्रेक्षासम्पन्नः।
अप्रमादातिशये निदर्शनमाह- यथाऽरिकः-शत्रुः, स्वार्थे कः, युध्यमानः सन् कथञ्चित् प्रतिपक्षस्य मर्मग्राहम् - मर्मणामेवातिदुःसहं दुर्मोक्षं च ग्रहणं यथा स्यात्तथा गृहीत्वाऽऽसन्नविजयतया नैव प्रमाद्यति, अन्यथा जयेतरव्यत्ययापत्तेः। एवं सम्यक्त्वादेरपि मोहरिपोर्मर्मग्राहनिभतया तत्क्षयमभिवाञ्छता तदासाद्य नैवेषदपि प्रमत्तेन भाव्यमित्याशयः। अप्रमादफलमाह
णेह-वत्तिक्खए दीवो जहा चयति संतति। आयाणबंधरोहम्मि तहऽप्पा भवसंतई।।९-२२।। यथा स्नेहः-तैलम्, वर्तिः - 'वाट' - इति लोकप्रसिद्ध
१. उत्तराध्ययने ।।१०/४, १६-२०।। २. उपदेशमालायाम् । १२३ ।।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि - दीपकाङ्गम्, तयोः क्षये - निःशेषतया दीपक उपयुक्ततया समाप्तभावे सति दीपकः सन्ततिम् - प्रतिक्षणमपरापरस्नेहपुद्गलनिर्मितापरापरज्योतिषां परम्परां त्यजति, स्नेहादिक्षये तन्निर्वाणनियमात्, तथाऽऽत्मा - जीवोऽपि, आदीयन्तेऽनेन जातिमरणानीत्यादानम् - कर्म, कम्मं च जाइमरणस्स मूलं - इत्यागमा । तस्य बन्धः-क्षीरनीरवज्जीवप्रदेशैरात्मीकरणम्, तस्य रोधः - निरुद्धभावः, कर्मबन्धविच्छेद इत्यर्थः, तस्मिन् सति भवसन्ततिम् - जन्मपरम्पराम्, त्यजतीत्यनुवर्तते। बन्धनिरोध इषद्मस्वाक्षरपञ्चकोद्गीरणमात्रतुल्यकालीयां शैलेष्यवस्थायां सत्तागताशेषकर्मक्षपणेनात्मनः सिद्धिसौधसमध्यासीनताभावेन भवसन्ततित्यागात्।
एतेन - दीपो यथा निवृत्तिमभ्युपेतो, नैवावनिं गच्छति नान्तरिक्षम्। दिशं न काञ्चिद्विदिशं न काञ्चित्, स्नेहक्षयात् केवलमेति शान्तिम्।। जीवस्तथा निवृत्तिमभ्युपेतो नैवावनिं गच्छति नान्तरिक्षम्। दिशं न काञ्चिद् विदिशं न काञ्चित् स्नेहक्षयात् केवलमेति शान्तिम् - इति दीपकोदाहरणेनात्मसन्तत्युच्छेदसमर्थनस्यात्रावतारो निरुद्धः। भवसन्तत्या एव त्यागाभिधायकत्वेनैतस्यात्मसन्ततिविच्छेदपरत्वासम्भवात्। अत्र निदर्शनमाह
दोसादाणे णिरुद्धम्मि सम्मं सत्थाणुसारिणा। पुवाउत्ते य विज्जाए खयं वाही णियच्छती।।९-२३।।
दूषयति शरीरं पित्तादिप्रकोपापादनेनेति दोषः - अपथ्या१. उत्तराध्ययने । ।३२-७।। २. सौदरनन्दे ।।१६-२८/२९ ।।
- आर्षोपनिषद् - हारादि, तदादानम् - रोगिकृततद्ग्रहणम्, तस्मिन् निरुद्धे रोगस्थितिपरिपाकादिहेतुना प्रतिबद्धे सति, सम्यक् काले मात्रया पथ्याहारौषधसेवनं यथा स्यात्तथा, शास्त्रानुसारिणा - चिकित्साग्रन्थाभिहितेन विधिना, पूर्वम् - तादृशविधिप्रयोगादक्तिनकाले,
आयुक्ते - अज्ञानादिनाऽपथ्यसेवनजनित आसमन्ताद्वयाप्ते दोषविकारे, विध्याते - पथ्यसेवनादिना विलयमुपगते, व्याधिः - रोगविशेषः, क्षयं नियच्छति-निःशेषतया निवर्तते।
नन्वस्त्वपथ्यसेवनं माऽस्तु व्याधिरित्येतन्निदर्शन एवास्माकमप्रतिपत्तिरित्यदृष्टान्त एष, प्रतिबन्धप्रतिपत्तेरास्पदं दृष्टान्त - इति तल्लक्षणविरहात्, अत एव दुर्नय उपनय इति चेत् ? न, तस्य व्याधिजनकत्वनियमात्, व्यभिचारपदापन्ने तु पुरुषाद्यपेक्षयाऽपथ्यत्वमेव नेति सुव्यवस्थितो नियमः। एतदेव दीपकालङ्कारेणाह
मज्जं दोसा, विसं वण्ही, गहावेसो अणं अरी। धणं धम्मं च जीवाणं, विण्णेयं धुवमेव तं।।९-२४।।
मद्यम्, दोषा:-अपथ्यसेवनादिलक्षणाः, विषम्, वह्निः , ग्रहावेशो भूतादिकृतः, ऋणम्, अरिः - रिपुः, धनम्, धर्मश्च पुण्यजनकानुष्ठानम्। तत् - अनन्तरोक्तं सर्वमपि जीवानां ध्रुवमेव - नियमात् स्वजन्यफलापादकं विज्ञेयम् - अवगन्तव्यम्। १. रोगस्थित्यनुसारेण प्रवृत्ती रोगिणो यथेतिनीत्या । २. प्रमाणनयतत्त्वालोके ।।३-४३ ।। अत्रानुमानप्रयोगः स्वयमूह्यः । ३. येन धर्मविशेषसादृश्येन प्रस्तुताप्रस्तुतानेकविषयवर्णना क्रियते स दीपकालङ्कारः। दृश्यतामस्मत्कृतं छन्दोऽलङ्कारनिरूपणम्। ४. न च लिङ्गव्यवत्ययः, प्राकृते धर्मपदस्योभयलिङ्गत्वात् ।
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि -
-१०१ तथाहि मद्याद्विवेकविनाशादयः, दोषाद्व्याधिः, विषान्मरणान्ता विपत्, वह्नः परितापादयः, ग्रहावेशाद्विचेष्टितानि, ऋणान् निरन्तरं वर्धमानादृद्धिक्षयादयः, अरिसकाशाच्छारीरनिग्रहादयः, धनात् - क्रेयक्रयणादयः, धर्माच्च सर्वार्थसिद्धयो भवन्त्येवेति स्वजन्यफलसम्पादकतैव सर्वेषाम्। सर्वत्र सामग्रीसमवधानप्रतिबन्धकाभावसहकृतानामेवैषां कार्यजनकत्वविवक्षणाद् व्यभिचारो निरस्तव्यः।
तदेवं दोषादाननिरोधे पूर्वायुक्तविकारविलये च सच्छास्त्रप्रयुक्तेऽवश्यं व्याधिक्षय इति निदर्शनं संसाध्य प्रस्तुते योजयति
कम्मायाणेऽवरुद्धम्मि सम्मं मग्गाणुसारिणा। पुवाउत्ते य णिज्जिण्णे खयं दुक्खं णियच्छती।।
॥९-२५॥ कर्मादाने - आश्रवद्वारे, अवरुद्ध - संवृते सति, सम्यक् भावसारम्, मार्गः-आगमनीतिः संविज्ञबहुजनाचरितं वा, यदाहमग्गो आगमणीई अहवा संविग्गबहुजणाइण्णं - इति । तदनुसारिणा विधिना, एतच्च देहलीदीपन्यायेन पूर्वापरोभयत्र सम्बध्यते। पूर्वायुक्ते च - जन्मजन्मान्तरसञ्चिते च कर्मणि निर्जीर्णे - तत्तन्निर्जरोपायप्रयोगेणात्मप्रदेशात् परिशाटिते, दुःखम् संसारः, दुक्खरूवे - इत्यार्षात् । क्षयं नियच्छति - एकान्तिकात्यन्तिकतया विलयमुपयाति। एतदेव दृष्टान्तेन स्फुटीकरोति
१०२
- आर्षोपनिषद् - पुरिसो रहमारूढो जोग्गाए सत्तसंजुतो। विपक्खं णिहणं णेइ, सम्मद्दिट्टी तहा अणं।।९-२६।।
पुरुषः - पौरुषातिशयालङ्कृतः शूरः, तमेव विशेषयति - रथमारूढः प्रस्तावात् साङ्ग्रामिकस्यन्दनं युद्धोद्यततयाऽध्यारूढः सन् योग्यया - प्रतिपक्षनिग्रहप्रत्यलमात्रयेत्याशयः, सत्त्वेन सम्यग् युक्त:-असम्भवद्वियोगतया सहितः, विपक्षम् - स्वारातिम्, निधनम् - समापनम्, नयति - प्रापयत्येव, उक्तविशेषणविशिष्टस्य सुकरप्रतिपक्षपराजयत्वात्।
उपनयमाह - तथा सम्यग्दृष्टिः- रत्नत्रयीवीर्यातिशयसम्पन्नः, जं सम्म ति पासहा तं मोणं ति पासहा - इत्यागमात्, पूर्वद्वयलाभ: पुनरुत्तरलाभे भवति सिद्धः - इत्यार्षाच्च सम्यग्दर्शनाद्रलत्रयीवीर्याक्षेपः। अणम् - कर्म कषायादि।
यद्वा सम्यग्दृष्टिरिति यथाश्रुतार्थः, अणम् - अनन्तानुबन्धिकषायः, सद्दष्टेस्तदुदयनिरोधकतया कर्मशास्त्रसिद्धत्वात्। निदर्शनान्तरमाह
वन्हिमारुयसंयोगा जहा हेमं विसुज्झती। सम्मत्त-नाणसंजुत्ते तहा पावं विसुज्झती।।९-२७।।
वह्निमारुतसंयोगात् - अग्निपवनयोः सम्यग् योगेन, यथा हेम - सुवर्णम्, विशुध्यति- अत्यन्तं मलकलङ्कविमुक्तीभवति। तथा सम्यक्त्वम् - चारित्रम्, सम्यक्त्वमेव तन्मौनं मौनं १. आचाराङ्गे। २. प्रशमरतौ ।।२३१ ।। ३. आचाराङ्गे, उत्तराध्ययने । ।अ.१ ।। ४. विशेषावश्यकभाष्ये । ।१२८७ ।। ५. कर्मस्तवे ।।५।।
१. कर्मादानप्रक्रियातद्वीजमिथ्यात्वादेश्च प्राग् निर्वर्णिततया तमुपेक्ष्य सामान्यतोऽत्र व्याख्येत्यवधेयम्। २. धर्मरत्ने ।।८।। ३. पञ्चसूत्रे । 19 ।।
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि सम्यक्त्वमेव वा - इत्युक्तेः । ज्ञानं च यथार्थावबोधः, ताभ्यां सम्यक् उभयत्र समपक्षपाततया युक्ते - सहित आत्मनि, पापम् - पूर्वकृतमशुभं कर्म, विशुध्यति - शुभप्रकृतौ सङ्क्रमणेन विशुद्धीभवति।
यद्वा पापम् - निःशेष कर्म, शुभस्यापि मुक्तिप्रतिबन्धकतया कथञ्चित् पापरूपत्वात्। तद्विशुध्यति-अपगच्छति। ज्ञानक्रिययोः कर्मक्षयावहत्वेन संसारोत्तारकत्वात्, तथा चार्षम् - भवसंसारसमुई नाणी चरणट्ठिओ तरइ - इति। आशाम्बरा अप्याहुः - मोक्खमग्गं सम्मत्तसंयम सुधम्म - इति । तथोक्तं तन्त्रान्तरेऽपि - उभाभ्यामेव पक्षाभ्यां यथा खे पक्षिणां गतिः। तथैव ज्ञानकर्मभ्यां प्राप्यते ब्रह्म शाश्वतम् - इति । दृष्टान्तान्तरेण स्फुटयति
जहा आतवसंतत्तं वत्थं सुज्झइ वारिणा। सम्मत्तसंजुतो अप्पा, तहा झाणेण सुज्झती।।९-२८।।
यथाऽऽतपः सूर्याद्यभितापः, तेन सन्तप्तम् - सुतरामुष्णीभूतम्, एतेनास्य शुष्कीभवनप्रयुक्तमलापनोद उदितः। वस्त्रं वारिणा क्षारादिमिश्रितजलेन शुध्यति - शेषाशेषमलापगमेन शुचीभवति। तथा सम्यक्त्वम् - सद्दर्शनम्, सहभावितया सज्ज्ञानं च। ताभ्यां संयुक्त आत्मा ध्यानेन शुक्लध्यानलक्षणाभ्यन्तरतपोविशेषेण, एतेन चारित्रयुक्तता व्याख्याता। शुध्यति - निःशेषकर्मकलङ्करहितो भवति।
१०४
- आर्षोपनिषद् - ___ अथायमर्थवादः, परमार्थतो विशोधिविरहात्, असम्भवात्, अनादितयाऽनिधनत्वात्, आकाशवदिति चेत् ? न, सप्रतिपक्षत्वात्। कथमिति चेत् ? अत्राह
कंचणस्स जहा धाऊजोगेणं मुच्चए मलं। अणाईए वि संताणे तवाओ कम्मसंकरं।।९-२९।।
यथा काञ्चनस्य - सुवर्णस्य धातुयोगेन दाहादिप्रक्रियासम्पर्केण मलः - मृत्तिकादिविजातीयलक्षणः कचवरः, मुच्यते- पृथग्भावं भजते यथोक्तम् – दाहादिभ्यः समलममलं स्यात् सुवर्णं सुवर्णम् - इति । स च कथञ्चिदनादिरपि वियुज्यते, एवमनादिकेऽपि सन्ताने - जीवकर्मसंयोगपरम्परात्मके सति, तपसः सकाशात् कर्मैव सङ्करः-अशुचिपूञ्जः कर्मसङ्करः, आत्ममालिन्यहेतुत्वात्, तम्, आत्मा विमुञ्चतीति गम्यते। तथा चागमः - सज्झायसज्झाणरयस्स ताइणो अपावभावस्स तवे रयस्स। विसुज्झई जं से मलं पुरेकडं समीरियं रुप्पमलं व जोइणा - इति । किञ्चैष सर्वतन्त्रसिद्धान्तः, तवसा उ निज्जरा इह हंदि पसिद्धा उ सव्ववाईणं - इत्युक्तेः । तस्माद् वस्त्रकाञ्चनादिशुद्धिवदात्मशुद्धिरपि तपोलक्षणोपायेनाभ्युपेया।
अथैवं कर्मसंयोगस्यापि सादिता प्राप्नोति, वस्त्रमलसंयोगवत्। मुक्त्यनन्तरं च पुनरपि कर्मबन्धप्रसङ्गः, शुद्धवस्त्रमलसंयोगवत्। काञ्चनदृष्टान्तमपि विषमम्, पुद्गलपरावर्तणोभयोरप्यनादिता१. मलपदं प्राकृत उभयलिङ्गम् । २. लोकतत्त्वनिर्णये ।।१७।। ३. दशवैकालिके ।।८६३ ।। ४. पञ्चलिङ्गिप्रकरणे ।।१२।।
१. ज्ञानसारे।।१३-१।। २. चन्द्रवेध्यके ।।७३ ।। ३. बोधप्राभृते ।।१४।। ४. हारितस्मृतौ।
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि
१०५ विरहेण संयोगस्यापि तत्ताऽसम्भवात्। पुद्गलपरावर्तेणैव पुनरपि मलसंयोगसम्भवादनिष्टसाधनमपि देवानांप्रियस्येति चेत् ? अत्राह
वस्थादिएसु सुज्झेसु संताणे गहणे तहा। दिटुंते देसधम्मित्तं, सम्ममेयं विभावए।।९-३०।।
वस्त्रादिकेषु, आदिना काञ्चनादिग्रहः, शोध्येषु - शोधनीयतया दृष्टान्तत्वेनोक्तेषु, सन्ताने - पुद्गलपरावर्तपरम्परायाम्, तथा ग्रहणे पुनरपि मलादानलक्षणे सति, यद्विपर्ययापादनं क्रियते, तत्रैतत् सम्यक् माध्यस्थ्यसम्पन्नतया, अभिनिवेशस्य तत्त्वप्रतिपत्तिं प्रति परिपन्थिभूतत्वात्, विभावयेत् - युक्तिपुरस्सरं चिन्तयेत्।
किमित्याह- दृष्टान्ते देशधर्मित्वं भवति। न हि दृष्टान्ते सर्वसादृश्यं सम्भवति। यथा- एतन्मुखमालादप्रदं चन्द्रवदित्यत्राह्लाददायकतालक्षणामुकधर्मापेक्षयैव चन्द्रस्य दृष्टान्तत्वेनोपन्यासः, सर्वसादृश्यं त्वसम्भवि, कलङ्काद्यापादनादनिष्टं च। न च तद्विरहेऽस्य दृष्टान्तत्वायोगः, तन्मात्रोच्छेदप्रसङ्गात्। एवं प्रकृतेऽपि योज्यम्। इत्थं चैकान्तिकात्यन्तिककर्मवियोगः प्रतिपत्तव्यः, तत्प्रक्रियामाह
आवज्जती समुग्घातो जोगाणं च निरंभणं। अनियट्टी एव सेलेसी, सिद्धी कम्मक्खओ तहा।।
॥९-३१॥ १. क - दिट्ठते देस-धम्मित्तं । ख- दिटुंतो देसधम्मत्तं । ग-घ-छ-झ-त- दिद्रुतं देसधम्मित्तं। च- दिटुं तं देसधम्मित्तं । ज- दिद्वैते देसधम्मत्तं । २. सर्वसादृश्यस्य स्वस्मिन्नेव सम्भवात् सर्वसादृश्यवत एव दृष्टान्तत्वमित्याग्रहे न कस्यचिदपि दृष्टान्तत्वं स्थादिति दृष्टान्तमात्रोच्छेदः प्रसज्येतेत्याशयः।
- आर्षोपनिषद् - आवर्जतिः - आवर्जनम् - उपयोगो व्यापारो वा, केवलिसमुद्घातगन्तुमनसा केवलिना कर्तव्यमावर्जीकरणमधिकृत्य, समुद्घातकरणार्थमादौ केवलिन उपयोगो मयाऽधुनेदं कर्तव्यमित्येवंरूपः, उदयावलिकायां कर्मप्रक्षेपरूपो व्यापारो वाऽऽवर्जनमुच्यते।
यद्वाऽऽवर्जनम् - अभिमुखीकरणम्, यथा लोके दृष्टमावर्जितो मनुष्योऽभिमुखीकृतः। प्रस्तुते सिद्धपर्यायपरिणामाभिमुखीकरणं यत्तदावर्जितकरणम्। येन कारणेन परिणत आत्मा नियमात् सिद्धतत्पर्यायपरिणामाभिमुखो भवतीत्यर्थः। आवर्जीकरणमसङ्ख्यसमयमान्तौहूर्तिकं भवति ।
तथा समुद्घातः - वेदनादिभिः सहैकीभावेन प्राबल्यतया कर्मनिर्जरणम् । स चात्र प्रस्तावात् केवलिसमुद्धातो गृह्यते। तद्वक्तव्यता चैवं सिद्धान्तेऽभिहिता - कम्हा णं भंते ! केवली समुग्घायं गच्छइ ? गोयमा ! केवलिस्स चत्तारि कम्मस्स अंता अक्खीणा अवेदिता अनिज्जिन्ना भवंति, तं जहा- वेदणिज्जे आउए नामे गोत्ते, सव्वबहुए से वेदणिज्जे कम्मे हवइ, सव्वत्थोवे से आउए कम्मे हवइ, विसमं समं करेइ बंधणेहिं ठिइहि य विसमसमीकरणयाए बंधणेहिं ठितीहि य, एवं खलु केवली समोहणति, एवं खलु समुग्घायं गच्छति -इत्यादि। समासतो यथायस्य पुनः केवलिनः कर्म भवत्यायुषोऽतिरिक्ततरम्। स समुद्घातं
१. विशेषावश्यकभाष्यवृत्ती । २. प्रज्ञापनायाम् ।। ५.३६. सू. ३४६ ।। ३. प्रज्ञापनावृत्ती । ४. प्रज्ञापनायाम् ।।३६-३४५ ।।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
-१०७
Re-ऋषिभाषितानि - भगवानथ गच्छति तत्समीकर्तुम्।। दण्डं प्रथमे समये कपाटमथ चोत्तरे तथा समये। मन्थानमथ तृतीये लोकव्यापी चतुर्थे तु।। संहरति पञ्चमे त्वन्तराणि मन्थानमथ पुनः षष्ठे। सप्तमके तु कपाट संहरति ततोऽष्टमे दण्डम्।। औदारिकप्रयोक्ता प्रथमाष्टमसमययोरसाविष्टः। मिश्रौदारिकयोक्ता सप्तम-षष्ठ-द्वितीयेषु।। कार्मणशरीरयोगी चतुर्थके पञ्चमे तृतीये च। समयत्रयेऽपि तस्मिन् भवत्यनाहारको नियमात् - इति । योगानां च निरुन्धनम् - योगत्रयनिरोधः, न निवर्तते - न व्यावर्तत इत्येवंशीलमनिवर्ति, प्रवर्धमानतरपरिणामान्मुक्तिमसम्पाद्याव्यावर्तनशीलः सूक्ष्मक्रियाऽनिवर्त्तिलक्षणः शुक्लध्यानस्य तृतीयभेदः, तदेव करोति, क्रमप्राप्तत्वात्।
तथा शैलेशी मेरुगिरिवदतिनिश्चलावस्थाऽऽत्मप्रदेशस्पन्दनलेशविरहात्। सिद्धिः शुद्धस्वरूपाधिगमलक्षणोपेयप्राप्तिः, यतः कर्मक्षयः कृत्स्नकर्मपरिशाटः, तथा - सम्मत्तसंजुतो अप्पा तहा झाणेण सुज्झती - इत्याधुक्तप्रकारेण। तदिदमुदितम् -
स समुद्घातनिवृत्तोऽथ मनोवाक्काययोगवान् भगवान्। यतियोग्ययोगयोक्ता योगनिरोधं मुनिरुपैति।। पञ्चेन्द्रियोऽथ सञ्जी यः पर्याप्तो जघन्ययोगी स्यात्। निरुणद्धि मनोयोगं, ततोऽप्यसङ्ख्यातगुणहीनम्।। द्वीन्द्रियसाधारणयोर्वागुच्छ्वासावधो जयति तद्वत्। पनकस्य काययोग जघन्यपर्याप्तकस्याधः।।
१०८
- आर्षोपनिषद् - सूक्ष्मक्रियमप्रतिपाति काययोगोपगस्ततो ध्यात्वा। विगतक्रियमनिवर्तित्वमुत्तरं ध्यायति परेण।। चरमभवे संस्थानं यादृग्यस्योच्छ्यप्रमाणं च। तस्मात् त्रिभागहीनावगाहसंस्थानपरिणाहः।। सोऽथ मनोवागुच्छ्वासकाययोगक्रियार्थविनिवृत्तः। अपरिमितनिर्जरात्मा संसारमहार्णवोत्तीर्णः।। ईषद्मस्वाक्षरपञ्चकोद्गीरणमात्रतुल्यकालीयाम्। संयमवीर्याप्तबलः शैलेशीमेति गतलेश्यः।। पूर्वरचितं च तस्यां समयश्रेण्यामथ प्रकृतिशेषम्। समये समये क्षपयत्यसङ्ख्यगुणमुत्तरोत्तरतः।। चरमे समये सङ्ख्यातीतान् विनिहत्य चरमकर्मांशान्। क्षपयति युगपत् कृत्स्नं वेद्यायुर्नामगोत्रगणम्।। सर्वगतियोग्यसंसारमूलकरणानि सर्वभावीनि। औदारिकतैजसकार्मणानि सर्वात्मना त्यक्त्वा।। देहत्रयनिर्मुक्तः प्राप्यर्जुश्रेणिवीतिमस्पर्शाम्। समयेनैकेनाविग्रहेण गत्वोर्ध्वगतिमप्रतिघः।। सिद्धक्षेत्रे विमले जन्मजरामरणरोगनिर्मुक्तः। लोकाग्रगतः सिध्यति साकारेणोपयोगेन - इति । एवं चणावा व वारिमज्झम्मि खीणलेवो अणाउलो।
रोगी वा रोगणिम्मुक्को सिद्धो भवति णीरओ।।९-३२।। १. प्रशमरतौ ।।२७७-२८८ ।।
१. प्रशमरतो ।।२७२-२७६ ।।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि - __ नौर्यथा वारिमध्ये, तद्वत् क्षीणलेपः, जलस्थानीयकर्मणः स्वान्तर्लेपविरहात्। बाह्यसंयोगानुमत्यापत्तिरिति चेत् ? सेयमिष्टापत्तिः, सिद्धानां समानाकाशप्रदेशावगाढकार्मणपुद्गलादिना सह कथञ्चित् संयोगमात्रस्येष्टत्वात्। तथाऽनाकुलः नौपक्षे प्रशान्तजलानुभावेन स्पन्दनविरहात्, सिद्धपक्षे विकल्पाद्याकुलताक्षयात्।
यद्वा यथा नौर्वारिमध्येऽनाकुला तिष्ठति, निमज्जनभयाभावात्, तथा क्षीणलेपोऽप्यनाकुल एव सिद्धिगतौ तिष्ठति, पुनरागतिगन्धस्याप्यभावादिति।
उपमान्तरमाह- रोगीव रोगनिर्मुक्तः, तथाहुराचार्याः - क्षीणव्याधिर्यथा लोके व्याधिमुक्त इति स्थितः। भवरोग्येव तु तथा मुक्तस्तन्त्रेषु तत्क्षयात् - इति । सिद्धो भवति नीरजाः। स च लोकाग्रगतः सिध्यतीत्युक्तं तत्र मुक्तयोगस्यास्य गतिरपि कथमित्याह
पुव्वजोगा असंगत्ता, काओ वाया मणो इ वा। एगतो आगती चेव कम्माभावा ण विज्जती।।९-३३।।
पूर्वयोगात् - कुलालचक्रे दोलायामिषौ चापि यथेक्ष्यते। पूर्वप्रयोगात् कर्मेह तथा सिद्धगतिः स्मृता - इत्या!क्तरीत्योर्ध्वगतिप्रयोजकप्राक्कालीनप्रयोगविशेषात्। हेत्वन्तरमाहअसङ्गत्वात् मृल्लेपसङ्गनिर्मोक्षाद्यथा दृष्टाप्स्वलाबुनः। कर्मसङ्गविनिर्मोक्षात् सिद्धस्यापि तथेष्यते - इत्यसङ्गभावादप्युर्ध्वगतिः। उपलक्षणमेतत्, तेनान्यमप्युर्ध्वगतिनिदर्शनमूह्यम्, यथा १. योगदृष्टिसमुच्चये। ।२०६ ।। २. तत्त्वार्थभाष्यसम्बन्धकारिकायाम् ।।२-१० ।।
११०
- आर्षोपनिषद् - - एरण्डयन्त्रपेडासु बन्धच्छेदाद्यथा गतिः। कर्मबन्धनविच्छेदात् सिद्धस्यापि तथेष्यते। उर्ध्वगौरवधर्माणो जीवा इति जिनोत्तमैः। अधोगौरवधर्माणः पुद्गला इति चोदितम्।। यथाधस्तिर्यगूज़ च लोष्टवाय्वग्निवीतयः। स्वभावतः प्रवर्तन्ते तथोर्ध्वं गतिरात्मनाम् - इति। एतेन तत्रैवावस्थानाधस्तिर्यगतिलोकान्तपरस्ताद्गमनाद्यभावोऽपि यथागममभ्यूह्यः, यथोक्तम्
त्यक्त्वा शरीरबन्धनमिहैव कर्माष्टकक्षयं कृत्वा। न स तिष्ठत्यनिबन्धादनाश्रयादप्रयोगाच्च।। नाधो गौरवविगमादशक्यभावाच्च गच्छति विमुक्तः। लोकान्तादपि न परं प्लवक इवोपग्रहाभावात्।। योगप्रयोगयोश्चाभावात्तिर्यग् न तस्य गतिरस्ति। सिद्धस्योर्ध्वं मुक्तस्यालोकान्ताद् गतिर्भवति - इति ।
स्यादेतत्, रोगीव रोगनिर्मुक्त इति सिद्धोपमाऽभिहिता, एवं च रोगस्य पुनरुन्मज्जनदर्शनादस्यापि तथाप्रसङ्ग इति चेत् ? न, सर्वसादृश्याऽऽग्रह उपमामात्रोच्छेदप्रसङ्गात्। पुनरुन्मज्जने तावदस्य कर्मविरह एव बाधक इत्याह- काय:-शरीरम्, वाचा-वाणी, मनः-चित्तं वा, इः - वाक्यालङ्कारे, तथा एकतः - सर्वद्वन्द्वविनिर्मुक्तभावत आगति:-रोगशोकादिद्वन्द्वेषु प्रत्यागमनम्, चैव - समुच्चये, तदेतत् सर्वमपि कर्माभावात् कर्मण एकान्तिकात्यन्तिकविरहात्, न विद्यते सिद्धस्य कदापि नैव भवति, तथा च पारमर्षम् - दग्धे बीजे यथात्यन्तं प्रादुर्भवति नाङ्कुरः। कर्मबीजे
१. तत्त्वार्थभाष्यकारिकायाम् ।।२/१२-१४।। २. प्रशमरती । ।२९१-२९३ ।।
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
न-ऋषिभाषितानि -
-१११ तथा दग्धे नारोहति भवाङ्कुरः - इति ।
ननु भवतु पूर्वबद्धकर्मात्यन्तिकक्षयः, नवीनकर्मानुभावेन पुनरागतिर्भविष्यतीति चेत् ? न, कस्मान्नेत्याह
परं णवग्गहाभावा सुही आवरणक्खया। अथिलक्खणसब्भावा निच्चो सो परमो धुवं।।९-३४।।
परम् - सिद्धावस्थावाप्त्यनन्तरम्, नवम् - नूतनं कर्म, तद्ग्रहाभावात्, कर्मादानहेतुमिथ्यात्वादिविरहात्। एवं च मूलं नास्ति कुतः शाखेति नीत्या कर्मबन्धाभावः।
स्यादेतत्, मा भूत्सिद्धस्य नवकर्मबन्धः पुनरागतिश्च, अन्नादिभोगाभावादस्य सुखमपि नेत्यनिष्टोपदेशोऽयमस्माकमिति चेत् ? न, अन्नादिभोगो हि बुभुक्षादिनिवृत्तिप्रयोजनः, तन्निवृत्तिरपि स्वास्थ्यसम्पादनायेत्यत्राविगानम्। स्वास्थ्यं तु सिद्धानां सर्वदैवेति निरर्थक एवैषामन्नादिभोगः, नीरुज औषधभोगवत्। रताद्यप्येषां मोहाभावादकिञ्चित्करम्, कण्ड्वाद्यभावे कण्डूयनादिवत्।
ननु तथापि किंहेतुकमस्य सुखं स्यादिति चेत् ? अत्राहसुखी - निरुपमसुखसम्पन्नः, आवरणक्षयात् - अव्याबाधसुखलक्षणात्मस्वभावावारकवेदनीयकमैकान्तिकात्यन्तिकक्षयात्। ततश्च निरुपाधिकसुखाविर्भावः, यथोदितम् - नवि अस्थि माणुसाणं तं सोक्खं नेव सव्वदेवाणं। जं सिद्धाणं सुक्खं अव्वाबाहं उवगयाणं।। सुरगणसुहं समत्तं सव्वद्धापिंडिअं अणंतगुणं। न य पावइ मुत्तिसुहं णंताहिवि वग्गवग्गूहिं।। सिद्धस्स सुहो रासी सव्वद्धापिंडिओ जइ १. तत्त्वार्थभाष्यसम्बन्धकारिकायाम् ।।२-८।।
११२
आर्षोपनिषद् - हविज्ज। सोऽणंतवग्गभइओ सव्वागासे न माइज्जा।। जइ नाम कोइ मिच्छो नगरगुणे बहुविहे विआणतो। न चएइ परिकहेउं उवमाए तहिं असंतीए।। इअ सिद्धाणं सुक्खं अणोवमं नत्थि तस्स ओवम्म । किंचि विसेसेणित्तो सारिक्खमिणं सुणह वुच्छं।। जह सव्वकामगुणिअं पुरिसो भोत्तूण भोअणं कोई। तण्हाछुहाविमुक्को अच्छिज्ज जहा अमिअतित्तो।। इअ सव्वकालतित्ता अउलं निव्वाणमुवगया सिद्धा। सासयमव्वाबाहं चिटुंति सुही सुहं पत्ता।। निच्छिन्नसव्वदुक्खा जाइजरामरणबंधणविमुक्का अव्वाबाहं सुक्खं अणुहुंती सासयं सिद्धा - इति । ___अथ मुक्तिसुखसाधनमस्माकं प्रत्यागमबाधितम्, अशरीरं वाव सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशत इति श्रुतेर्मुक्तौ सुखदुःखोभयविरहात् । इतश्च तद्बाधः, विवेकहानस्याशक्यतयाऽनिष्टहानाय घटमानस्येष्टस्यापि हानादिति । ___ मैवम्। यतः सुखदुःखोभयाभावः सिद्धोऽपि न सुखसत्तां निराकर्तुं प्रत्यलः, एकवत्यपि द्वित्वावच्छिन्नाभावप्रत्ययात्। अवश्यमेतदेवमभ्युपगन्तव्यम्, अन्यथा श्रुत्यन्तरबाधप्रसङ्गात्, यथोदितम् - नित्याऽऽनन्दः, आनन्द आत्मा, आनन्दघनमव्ययम् , आनन्दत्वं सदा मम, आनन्दत्वान्न मे दुःखम् इत्यादि।
एतेन विवेकहानस्याशक्यत्वमपि निरस्तम्, आवरणक्षयेनैव १. आवश्वकनियुक्ती ।।९८०-९८६, ९८८।। २. छान्दोग्योपनिषदि ।।८-१२-१।। ३. न्यायसूत्रभाष्यम् ।।१-१-२२ ।। ४. शरभोपनिषदि ।।२०।। ५. तैत्तिरीयोपनिषदि ।।२५।। ६. अध्यात्मोपनिषदि ।।६१।। ७. वराहोपनिषदि ।।३-१०।। ८. आत्मप्रबोधोपनिषदि । ।३०।।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re- ऋषिभाषितानि निरुपाधिसुखोपपत्तेः। अन्यथा तु मुक्तौ प्रेक्षावत्प्रवृत्त्यनुपपत्तिरिति सूक्ष्ममीक्षणीयम्।
स्यादेतत्, सति हि धर्मिणि धर्माश्चिन्त्यन्ते इति निरर्थिकेयं सुखादिधर्मचिन्ता, आत्मलक्षणधर्मिण एव मुक्तावुच्छेदात्, तदुच्छेदस्यैव मुक्तिपदार्थत्वात्, तदवदाम - यथा निर्वाणकाले तु दीपो दग्ध्वा लयं व्रजेत्। तथा सर्वाणि कर्माणि योगी दग्ध्वा लयं व्रजेत् - इति चेत् ? न, कथमित्यत्राह- अस्तिलक्षणसद्भावात्। अयं भावः, मुक्तेः पूर्वं तदस्तित्वाभ्युपगमेनैव तत्रैकालिकास्तित्वस्याप्यभ्युपगतत्वात्, नाभावो विद्यते सतः - इतिन्यायात्। ततश्च मुक्त्यवस्थायामप्यवश्यं तत्सद्भावः स्वीकर्तव्यः। यतः सोऽस्तीतिलक्षणस्य विद्यमानत्वेन नास्याभाव आपादयितुं शक्यत इति। पूर्वतनपर्यायनाशोत्तरतदुत्पादस्तु स्यादेव, नैतावताऽन्वयिद्रव्यस्यात्मन उच्छेद इत्यलझ्या स्याद्वादमुद्रा। तदिदमुक्तम् - मुक्तः सन्नाभावः स्वालक्षण्यात् स्वतोऽर्थसिद्धेश्च । भावान्तरसङ्क्रान्तेः सर्वज्ञाज्ञोपदेशाच्च इति ।। ____एतेनाग्रिमचित्तानुत्पादलक्षणा मुक्तिरपि प्रत्याख्याता। मुक्तेरपुरुषार्थत्वापत्तेश्चेति दिक्।
इत्थं च सः - सिद्धात्मा, नित्यः सर्वदाऽवस्थितसिद्धस्वभावतया शाश्वतः, तथा परमः - आविर्भूतानन्तगुणात्मकात्मस्वरूपतयोत्कृष्टः। तदेतदनन्तरोक्तं ध्रुवम् - सुनिश्चितम्,
११४ -
आर्षोपनिषद् - आगमोपपत्तिसिद्धत्वादिति।
वस्तुतस्तु सर्वजीवानामपि शश्वत्ता, तद्भावाव्ययलक्षणनित्यतालक्षणयुक्तत्वात्, न चैवमेषां मनुष्यादिभावानुच्छेदप्रसङ्गः, पर्यायार्थतयाऽनित्यत्वात्, एतदेवाचष्टे
दव्वतो खित्ततो चेव कालतो भावतो तहा। णिच्चाणिच्चं तु विण्णेयं संसारे सव्वदेहिणं।।९-३५।।
द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालतः, भावतश्च, चैव - तथासमुच्चयार्थों, द्रव्यादिसर्वापेक्षयेति समासार्थः, किमित्याहनित्यानित्यम्- भावप्रधानत्वानिर्देशस्य शाश्वताशाश्वतत्वम्, तुःअवधारणार्थः, उत्पाद-व्ययध्रौव्ययुक्तं सदितिवस्तुलक्षणात्तदितरस्यावस्तुत्वमेवेति भावः। न च सर्वदेहिनामिति वक्ष्यमाणाज्जीवेतराणामवस्तुत्वाभिधानप्रसङ्गः, तथा च पुरुष एवेदं सर्वमित्यभ्युपगमेन वेदान्तमतप्रवेश इति वाच्यम्, उपलक्षणात् शेषवस्तुग्रहणात्। विज्ञेयम्- स्याद्वादसुधापरिणतिना ज्ञातव्यम्, एकान्तवादविषविकृतमतीनां तदवगमासम्भवात्। संसारे - सततमपि संसरणैकलक्षणे, सर्वदेहिनाम् निःशेषजीवानाम्।
न च मुक्तजीवानामवस्तुत्वप्रसङ्ग इति वाच्यम्, कथञ्चित्तेषामपि संसरणोपपत्तेः, प्रतिक्षणमपरापरपर्यायसंसृतिसद्भावात्। संवादी चात्र सिद्धान्तः - जीवा णं भंते ! किं सासया असासया ? गोयमा ! जीवा सिय सासया सिय असासया। से केणद्वेण भंते एवं वुच्चइ - जीवा सिय सासया सिय असासया ? १. ऋग्वेदे ।।१०.१०.२।।
१. क्षुरिकोपनिषदि ।।२१।। २. प्रशमरती ।।२९०।। ३. क-ख-ज- परमा। ग-घ-चछ-झ-त - परमो।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि - गोयमा ! दवट्ठयाए सासया भावट्ठयाए असासया - इति । __इतश्च जीवानां नित्यत्वादिसिद्धिः, सुखादियोगात्, तथाहुः सूरयः - परिणामी खलु जीवो सुहादिजोगतो होइ णेयन्वो। णेगंतणिच्चपक्खे अणिच्चपक्खे य सो जुत्तो - इति ।
इतश्च तन्निश्चयः, तथाप्रतीतेः, यथोक्तम्- अनेकान्तात्मकं वस्तु गोचरः सर्वसंविदाम् - इति । तथाप्रतीतिश्च-योऽहं बालोऽभवम्, स एवाहं युवा। नाहं बालः, अहं युवा। इति सर्वानुभवसिद्धा। अन्यथा तु वज्रलेपायमानाः कृतनाशादिदोषाः। दत्तग्रहः, अधिगतस्मृतिः, क्त्वाप्रत्ययः, इत्यादीनामपि सर्वथानुपपत्तिरिति निपुणं निभालनीयम्।
ननु चैकस्मिन्नेव वस्तुनि कथं नित्यानित्यत्वोभयधर्मसम्भव इति चेत् ? यथैवेकस्मिन्नेव देवदत्ते पितृत्वपुत्रत्वभ्रातृत्वाद्यनेकधर्मसम्भव इति गृहाण। एतदनभ्युपगमे तु जगद्व्यवहारानुपपत्तिरेव, उक्तं च - जेण विणा लोगस्स वि ववहारो सव्वहा न निव्वडइ। तस्स भुवणेक्कगुरुणो नमो अणेगंतवायस्स - इति । स एष जिनप्रवचनाभिहितार्थो नयवादगहनलीन इत्याह
गंभीरं सव्वओभई सव्वभावविभावणं। धण्णा जिणाहितं मग्गं सम्मं वेदेति भावओ।।९-३६।।
गम्भीरम् - तुच्छमत्यगम्यतयाऽगाधाभिप्रायम्, यथोक्तम् - १. व्याख्याप्रज्ञप्तौ ।।७-२-२७४ ।। अत्र संसारित्वादिविशेषणमन्तरेण सामान्यत एव जीवानुद्दिश्याभिधानान्मुक्तजीवानामपि नित्यत्वाधुभवताऽभिहितेति भावनीयम् । २. धर्मसङ्ग्रहण्याम् ।।१९४ ।। ३. न्यायावतारे ।।२९।। ४. सन्मतितकें ।।३-६९।। प्रक्षिप्तेयमिति प्रवादः।
आर्षोपनिषद् - गंभीरं जिणवयणं दुम्विन्नेयमनिउणबुद्धीए। तो मज्झत्थीहि इम विभावणीयं पयत्तेण - इति । तमेव विशेषयति - सर्वतोभद्रम्सर्वप्रकाराद्विचार्यमाणं कल्याणनिबन्धनम्, उक्तं च - दूरे करणं दूरम्मि साहणं तह पभावणा दूरे। जिणधम्मसद्दहाणं पि तिक्खदुक्खाई निट्ठवइ - इति । तमेव विशेषयति - सर्वभावविभावनम् - कृत्स्नद्रव्य-पर्यायनिपुणचिन्तनचतुरम्। कमित्याह जिनाख्यातं मार्गम् - सर्वज्ञप्रतिपादितं सिद्धिसञ्चरम्, जिनप्रवचनार्थमिति हृदयम्, धन्याः - धर्मधनलब्धार एव, सम्यग् - तमेव सच्चं नीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं - इति श्रद्धानसमन्विततया, वेदयन्ति - तदभिहिततत्त्वपरिणतिमनुभवन्ति, भावतः - भावनाज्ञानानुभावात्।
अन्यथा त्वभव्यस्यापि भवति नवपूर्वश्रुताधिगमः, अफलश्चासाविति भावनीयम्। इत्थं च भावनानुगतमेव ज्ञानं तत्त्वतो ज्ञानम्। न हि श्रुतमय्या प्रज्ञया भावनादृष्टज्ञातं ज्ञातं नाम। उपरागमात्रत्वात्, दृष्टवदपायेभ्योऽनिवृत्तेः। भावनाज्ञानमूले हि हिताहितयोः प्रवृत्तिनिवृत्ती। तस्माद्भावनादृष्टज्ञाताद्विपर्ययायोगः। ततश्च निसर्गत एव सर्वथा दोषोपरतिसिद्धिरिति पर्यवसितमाह।।
एवं से सिद्धे बुद्धे विरए विपावे दंते दविए अलंताई णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छइ त्ति बेमि।। एवमित्यादि प्राग्वत्। इति नवममहाकाश्यपाध्ययन आर्षोपनिषद्।
१. पुष्पमालायाम् । ।२५४ ।। २. पष्टिशतके ।।१२७।। ३. धर्मबिन्दौ ।।६/३०३८।।
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
Re-ऋषिभाषितानि
॥ अथ दशमाध्ययनम् ।। अनन्तराध्ययने जिनवचनसम्परिभावनाफलत्वेन सिद्धिगतिरभिहिता, अत्र तु तन्निदर्शनमुच्यत इत्येवंसम्बन्धेनायातस्यास्याध्ययनस्येयं पूर्ववक्तव्यता - तेतलीपुरे कनकरथो राजा, पद्मावती राज्ञी, तेतलिपुत्रोऽमात्यः। स प्रव्रजितुकामां स्वपत्नी पोट्टिलां 'देवभूयं गतया त्वयाऽहं प्रतिबोध्यः' - इत्यङ्गीकारणपूर्वकं विससर्ज। साप्यधीत्यैकादशाङ्गानि परिपाल्यानल्पवत्सरश्रामण्यपर्याय मासिकानशनेनोपपन्ना सुरलोके।
इतश्च मरणमुपगतो राजा। अभिषिक्तस्तत्स्थाने तत्पुत्रः कनकध्वजः। स च पूर्वोपकारित्वेन बहुमेने तेतलिपुत्रम्। ततस्तेतलिपुत्रोऽमात्यो राजकृतैः सन्मानसत्काराभ्युत्थानपर्युपासनभोगोपनिमन्त्रणैरत्यन्तसुखितः सन् न सम्बुबोध पोट्टिलदेवेनाभीक्ष्णं प्रतिबोध्यमानोऽपि।
ततः स पोट्टिलदेवोऽस्य राजमान्यतामनपाकृत्य प्रतिबोधसम्भवमपश्यन् राजानं तेतलिपुत्राद्विपरिणामयाञ्चकार। ततोऽवज्ञापरान् नृप-ईश्वर-बाह्याभ्यन्तरपर्षज्जनानवलोक्याशङ्कय च सर्वतोऽपायान् प्रयतेऽसौ मर्तुं विषादिप्रयोगः, विफलीभूताश्च ते प्रयोगा दिव्यानुभावेन। ततोऽतिविषमावस्थामुपयातस्तेतलिपुत्र इदं निजगाद
"को कं ठावेइ ? णऽण्णत्थ सगाई कम्माईं इमाइं। सद्धेयं खलु भो ! समणा वदंती, सद्धेयं खलु माहणा०,
आर्षोपनिषद् - अहमेगोऽसद्धेयं वदिस्सामि।" तेतलिपुत्तेण अरहता इसिणा बुइयं।
कः कं स्थापयति ?, सुखे दुःखे वा, नान्यत्र स्वकानि कर्माणीमानि, बुद्धिस्थानि, निमित्तमात्रत्वादन्येषाम्, यदुक्तम् - सव्वो पुवकयाणं कम्माणं पावए फलविवागं। अवराहेसु गुणेसु य निमित्तमेत्तं परो होइ - इति ।
किन्त्विदमत्याश्चर्यावहं म उपस्थितमित्याह- श्रद्धेयम् - सुप्रत्येयम्, खलु भोः ! श्रमणा वदन्ति, आत्मपरलोकपुण्यपापादिकमर्थजातम्, अतीन्द्रियस्यापि तस्य प्रमाणाबाधितत्वेन श्रद्धानगोचरत्वात्। एवं श्रद्धेयं खलु ब्राह्मणा वदन्ति। अहं पुनरेकोऽश्रद्धेयं वदिष्यामि, पुत्रादिपरिवारयुक्तस्यात्यर्थं राजसम्मतस्य चापुत्रादित्वमराजसम्मतत्वं च विषपाशकजलाग्निभिरहिंस्यत्वं चात्मनः प्रतिपादयतो मम वचनस्य युक्तिबाधितत्वेन जनप्रतीतेरविषयत्वेनाश्रद्धेयत्वादिति। एवं तेतलिपुत्रेणार्हतर्षिणोदितम्। इमे च विशेषणेऽनागतनयापेक्षया, केवलोत्पत्त्पनन्तरं वा देशनायां स्वचरितानुवादं कुर्वन्तमपेक्ष्योक्त इति सम्भाव्यते। अश्रद्धेयं वदिष्यामीति प्रतिज्ञातं निर्वाहयति
सपरिजणं ति णाम ममं 'अपरिजणो'त्ति को मे तं सद्दहिस्सती ? सपुत्तं पि णाम ममं अपुत्ते'त्ति को मे तं सद्दहिस्सती ? एवं समित्तं पि णाम ममं०?, सवित्तं पि णाम ममं० ?, सपरिग्गहं पि णाम ममं ?, 'दाण
१. विस्तरार्थो ज्ञाताधर्मकथायाम् ।।१-१४ ।। २. देवस्य भावः, भू + क्यप् ।
१. सम्बोधसप्ततिकायाम् ।।१२०।।
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि माण-सक्कारोवयार-संगहिते तेतलिपुत्तस्स सयणपरिजणे विरागं गते'त्ति को मे तं सद्दहिस्सती ?
सपरिजनम् - सपरिवारम्, इति नाम खेदे, मां अपरिजन' इति को मे तत् श्रद्धास्यति ? अत्र परिजनसद्भावमपेक्ष्य सपरिजनत्वम्, पराङ्मुखतया च ततोऽपेक्षितफलविरहादपरिजनत्वमिति ज्ञेयम्। एवं सपुत्रमपि नाम मां 'अपुत्र' इति को मे तत् श्रद्धास्यति ? एवं मित्र-वित्त-परिग्रहैरभिलापः सुगमः। परिग्रहः - दाराः।
दानम्- उत्सवादावभीष्टाऽऽभूषणादिवितरणम्, मानः - भावसारमात्मीयतया मननम्, सत्कारः - वस्त्रमाल्यादिप्रदानम्, उपचारः - व्यसनादौ प्रत्यवेक्षणप्रतितर्पणादिलक्षणः। एभिर्दानादिभिः सङ्ग्रहीतः सम्यक् स्वनिश्रायां रक्षितः, तेतलिपुत्रस्य स्वजनैः सहितः परिजनः स्वजनपरिजनः, विरागं गतः - तेतलिपुत्रविषयनिर्वेदमापन्नः, इति को मे तत् श्रद्धास्यति ?
अत्रान्तरेऽस्य समुत्पन्नो विकल्पः, नूनमभीक्ष्णं मन्निष्फलप्रतिबोधनकुपितया पोट्टिलदेवतया विहितमिदमित्याह
'जाति-कुल-रूव-विणओवयारसालिणी पोट्टिला मूसिकारधूता मिच्छं विप्पडिवन्ना' को मे तं सद्दहिस्सति ?
जाति:-मातृसत्का, कुलम्, पितृसत्कम्, रूपम्- शरीरसौन्दर्यम्, एतच्चाकृतौ गुणा वसन्तीति मिथ्याविप्रतिपत्ति१. ख-ज- सम्मत्तं पि णाम सदारं पि णागमसं। २. च- दाणमाणसक्कारोवयारसंगहिते त्ति को मे तं सहहिस्सति ?। ३. क-ख-ग-च-ज-तेतलिपुत्तस्स । घ-झ-त- तेतलिपुत्ते ससयण। ४. स्थानाङ्गे।।४-२।।
१२०
आर्षोपनिषद् - बाधकतयोक्तम्, विनयोपचारः - भर्तृपादप्रक्षालनादिकः, एभिविशिष्टैः शालिनी - शोभायमानाऽपि पोट्टिला मूषिकारदुहिता - कलादसुता, मिथ्या विप्रतिपन्ना - निर्दोषेऽपि मयि विरोधिभावमापन्ना। इति को मे तत् - अनन्तरोक्तं श्रद्धास्यति ?
आपद्गतो हि पुरुषः स्वकीयविज्ञानादिवैफल्यमनुपश्यनधिकतरं शोचते, इत्यन्याऽप्यस्य चिन्ता सञ्जाता - यथा सन्तु तावत्परिजनादेविप्रतिपत्तयः, मद्विज्ञानमेव शोचयामि, यत्तद्भावेऽप्येतादृशं व्यसनं प्राप्त इत्याह
'कालक्कमणीतिसत्थविसारदे तेतलिपुत्ते विसाद गते' त्ति को मे तं सद्दहिस्सति ?
कालक्रमेण पुराणपरम्परयाऽऽयातानि नीतिशास्त्राणि सामादिनीतिप्रतिपादकग्रन्थाः, तेषु विशारदः, अवन्ध्यतत्प्रयोगपटुप्रज्ञतया कोविदः। यथोक्तम्- तेयलिपुत्ते णामं अमच्चे सामदंडभेयउपप्पयाणनीइसुपउत्तनय विहण्णू - इति । सोऽयं तेतलिपुत्रो विषादं गतः - सुदुःसहमनःसन्तापमनुप्राप्तः, इति को मे तत् श्रद्धास्यति ? इदं पुनरश्रद्धेयतरमित्याहतेतलिपुत्तेण अमच्चेणं गिहं पविसित्ता तालपुडके विसे खातिते त्ति से वि य से विसे पडिहते' त्ति को मे तं सहहिस्सति ?, तेतलिपुत्तेणं अमच्चेणं महतिमहालयं रुक्खं दुरुहित्ता पासे छिण्णे 'तहा वि ण मए' त्ति को मे तं सद्दहिस्सति ?, तेतलिपुत्तेण महतिमहालयं
१. ज्ञाताधर्मकथाङ्गे।।१-१४।।
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ऋषिभाषितानि
पासाणं गीवाए बंधित्ता अत्थाहाए पुक्खरिणीए अप्पा पक्खित्ते 'तत्थ वि य णं थाहे लद्धे' को मे तं सद्दहिस्सति ?, तेतलिपुत्तेण महतिमहालयं कट्ठरासिं पलीवेत्ता अप्पा पक्खित्ते 'से वि य से अगणिकाए विज्झाए' को मे तं सद्दहिस्सति ? तेतलिपुत्रेणामात्येन गृहं प्रविश्य तालपुटकं विषं
प्रतिबद्धसामर्थ्य
खादितम्। तस्यापि च तद्विषं प्रतिहतम् सञ्जातम्, इति को मे तत् श्रद्धास्यति ?
तथा तेतलिपुत्रेणामात्येन, महांश्चासावतिमहालयश्चेति महातिमहालय:, यद्वा लय इत्यस्य स्वार्थिकत्वान् महातिमहान् इत्यर्थः । तं वृक्षमारुह्य पाशश्छिन्न:, तथाऽपि न मृतः, इति को मे तत् श्रद्धास्यति ? अत्रानुक्तमपि ग्रीवायां पाशबन्धनादि ज्ञातव्यम् । यथोक्तम् - तते णं से तेतलिपुत्ते जेणेव असोगवणिया तेणेव उवागच्छति, उवागच्छित्ता पासगं गीवाए बंधति, बंधित्ता रुक्खं दुरुहति, दुरुहित्ता पासं रुक्खे बंधति, बंधित्ता अप्पाणं मुयति, तत्थ वि य से रज्जू छिन्ना - इति ।
अत्र यद्यपि छिन्नः - इत्यनेनैवामरणाऽऽक्षेपः, अत एवान्यत्ररज्जूछिन्ना को मेदं सद्दहिस्सति - इत्येवोक्तम्, तथापि यत् - तथापि न मृतः - इत्युक्तं तन्महातिमहतो वृक्षात् पतनस्यापि मृत्युहेतुत्वादिति सम्भाव्यते।
-
१२१
१. एतेन नागरजनप्रयुक्तविपप्रतिघातोपायोऽपोदितः । २ विपपदं प्राकृत उभयलिङ्गम् । ३. ज्ञाताधर्मकथाङ्गे ।।१-१४।। ४. ज्ञाता० । ।१-१४।।
आर्षोपनिषद्
तदनन्तरं तेतलिपुत्रेण महातिमहान्तं पाषाणं ग्रीवायां बद्ध्वाऽस्ताघायाम् – गभीरायाम्, पुष्करिण्याम् - लघुसरस्याम्, आत्मा-निजशरीरम्, प्रक्षिप्तः, मरणाशया तत्र सशिलं निमज्जनं कृतमित्याशयः । तत्रापि च स्ताघो लब्धः । पुष्करिण्यचिन्त्यरीत्या क्षणादेव तथाऽपास्तगाम्भीर्याऽभूत्, यथाहं पूर्णतया निमग्नोऽपि भावः। तत् को मे श्रद्धास्यति ? ततस्तेतलिपुत्रेण महातिमहान्तं काष्ठराशिं प्रदीप्याऽऽत्मा - स्वकायः, प्रक्षिप्तः, तन्मध्ये। तस्यापि च सोऽग्निकायो अनलचयः, विध्यातः, इति को मे तत् श्रद्धास्यति ? |
१२२
-
एवमपूरितमरणाशमत्यन्तं निर्वेदापन्नं तेतलिपुत्रं विज्ञाय पोट्टिलो देवस्तत्प्रतिबोधाय पोट्टिलारूपं विकुर्वति
तए णं सा पुट्टिला मूसियारधूता पंचवण्णाई सखिखिणिता वत्थाई पवर परिहिता अंतलिक्खपडिवण्णा एवं वयासी आउसो ! तेतलिपुत्ता ! एहि ता आयाणाहि पुरओ विच्छिण्णे गिरिसिहरकंदरप्पवाते; पिट्ठओ कंपेमाणे व्व मेइणितलं, साकड्ढते व पायवे, णिप्फोडेमाणे व्व अंबरतलं, सव्वतमोरासि व्व पिंडिते, पच्चक्खमिव सयं कर्तते, भीमरवं करेंते महावारणे समुट्ठिए; उभओ पासं चक्खुणिवाए सुपयंडधणुजंतविष्पमुक्का पुंखमेत्तावसेसा धरणिप्पवेसिणो सरा णिपतंति, हुयवहजालासहस्ससंकुलं समंततो पलित्तं धगधगेति सव्वारणं,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि -
-१२३ अचिरेण य बालसूरगुंजद्धपुंजणिकरपकासं झियाइ इंगालभूतं गिहं, आउसो ! तेतलिपुत्ता ! कत्तो वयामो?
ततः सा पोट्टिला मूषिकारदुहिता पञ्चवर्णानि, किङ्किणी - क्षुद्रघण्टिका, ताभिः सहितानि सकिङ्किणिकानि प्रवरवस्त्राणि परिधायान्तरिक्षप्रतिपन्ना - आकाशगर्ता , एवमवादीत् - आयुष्मान् ! तेतलिपुत्र ! एहि तावद् आजानीहि - वक्ष्यमाणरीत्या सर्वतो भयमित्यवबुध्यस्व। यत् पुरतो विस्तीर्णो गिरिशिखरकन्दरप्रपातः, पृष्ठतः कम्पमानमिव मेदिनीतलम्, सङ्कृष्यमाण इव पादपः, निस्फोटयन्निवाम्ब- रतलम्, सर्वतमोराशिरिव पिण्डितः, प्रत्यक्षमिव स्वयं कृतान्तो भीमरवम् - भयङ्करगर्जनाम्, कुर्वन् महावारण:बृहत्कायो गजः समुत्थितः। उभयतः पार्थं चक्षुर्निपाते - यत्र यत्रापि दृष्टिप्रसरः सम्भवति तत्र तत्र, सुप्रचण्डधनुर्यन्त्रविप्रमुक्ताः पुङ्खमात्रावशेषा धरणीप्रवेशिनः शरा निपतन्ति । हुतवहज्वालासहस्रसङ्कुलं समन्ततः प्रदीप्तं धगधग इति शब्दायते सर्वारण्यम्। अचिरेण च बालसूरगुञ्जार्द्धपूजनिकरप्रकाशं अङ्गारभूतं गृहं मायते- अनुपशान्तदाहं वर्त्तते, १. उपासकदशाङ्गे । अ.२ ।। २. प्रपातः - गर्त्तः ३. यमः ४. गुणविन्यासस्थानं कर्तरीत्यपरनाम। ५. पुर्खेत्यादिना वेगप्रकर्षोऽभिहितः। ६. अग्निः। ७. सूर्यः, स च बालत्वोक्तेः प्रातःकालीनो ज्ञेयः, स हि रक्तवर्णो भवतीति। ८. चणोठी - इति लोके प्रसिद्धा, तदर्धं रक्तवर्ण भवति । ९. तद्वदतीव दीप्तो रक्तवर्णः प्रकाशो यस्य सः।
१२४
- आर्षोपनिषद् - अथवा ध्यायतीव ध्यायति, अग्नेरविध्यानेन जागर्तीवेत्यर्थः। एवं सर्वस्यापि भयानकत्वात् स्थानान्तरस्य चाभावादायुष्मंस्तेतलिपुत्र ! क्व व्रजावः ? व्याधवृन्दाऽऽवृतकान्दिशीकशूकरदशामुपगतोऽसि त्वमिति भावः। तदेतत् सर्वमतिभयावहं दिव्यानुभावेन दृष्ट्वा तेतलिपुत्रः सम्बुद्धः। ततो यदभवत्तदाहतते णं से तेतलिपुत्ते अमच्चे पोट्टिलं मूसियारधूतं एवं वयासी पोट्टिले ! एहि ता आयाणाहि, भीयस्स खलु भो ! पव्वज्जा, अभिउत्तस्स सवहणकिच्चं, मातिस्स रहस्सकिच्चं, उक्कंठियस्स देसगमणकिच्चं, छुहियस्स भोयणकिच्चं, पिवासियस्स पाणकिच्चं, परं अभिउंजिउकामस्स सस्थकिच्चं, खंतस्स दंतस्स गुत्तस्स जितिंदियस्स एत्तो ते एक्कमवि ण भवइ । एवं से सिद्ध बुद्धे विरए विपावे दंते दविए अलंताई णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छइ त्ति बेमि।।
ततः स तेतलिपुत्रोऽमात्यः पोट्टिलां मूषिकारदुहितरमेवमवादीत् - पोट्टिले ! एहि तावदाजानीहि, भीतस्य खलु भोः ! प्रव्रज्या, शरणं भवतीति गम्यते। अत्रोदाहरणान्याहयथाऽभियुक्तस्य - सम्पादितदूषणस्य शपथनकृत्यम् प्रत्ययकरणं दूषणापोहेन प्रतीत्युत्पादनमिति यावत्। मायिनः - वञ्चकस्य रहस्यकृत्यम् - आत्मनो गुप्तत्वकरणं शरणमिति सर्वत्र गमनीयम्। उत्कण्ठितस्य-स्वजनदर्शनोत्सुकस्य, देशगमनकृत्यम् स्वदेशं प्रति गमनकरणम्। बुभुक्षितस्य भोजनकृत्यम्। पिपासितस्य पान
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि -
१२५ कृत्यम्। परमभियोक्तुकामस्य - अभिभवितुकामस्य, शस्त्रकृत्यम्'- कुन्तादिप्रयोगकरणम्, शास्त्रकृत्यं वा - दण्डनीत्यादिप्रतिपादकशास्त्राभिहितोक्तिप्रयोगकरणम्। ___अथ कथं भीतस्य प्रव्रज्या शरणं भवतीत्यत्राह - क्षान्तस्य, क्रोधादिनिग्रहेण, दान्तस्य, इन्द्रियनोइन्द्रियदमेन, गुप्तस्य - कूर्मवत्सलीनस्य, जितेन्द्रियस्य- विषयेषु रागादिनिरोद्धः, तव, एतेभ्योऽनन्तरोक्तेभ्यः प्रपातादिभ्यो भयेभ्य एकमपि भयं न भवति। प्रव्रजितस्य सामायिकपरिणत्या शरीरादिषु निरभिष्वङ्गत्वान् मरणादिभयाभावात्, अचिरादेव मरणादेर्विमुक्तिभावाच्च। एतदेवाह- एवम् - क्षान्त्याद्यनुपालनेन, स सिद्ध इत्यादि प्राग्वत्।
अत्रेयं पश्चाद्वक्तव्यता - एवं देवेनामात्यः स्ववाचा भीतस्य प्रव्रज्या श्रेयसीत्यभ्युपगमं कारयित्वैवमुक्तः - भीतस्य प्रव्रज्या शरणमिति यदि प्रतिज्ञायते तदा सुष्ठु ते मतम्, भयाभिभूतस्त्वमिदानीमसीत्येतदर्थमाजानीहि- अनुष्ठानद्वारेणावबुध्यस्व प्रव्रज्यां विधेहीति यावत्। एवं पुनः पुनरुक्त्वा स देवः प्रतिगतः।
ततस्तेतलिपुत्रस्य शुभेन परिणामेन समुत्पन्नं जातिस्मरणम्। ज्ञातं चानेन यथाऽहमिहैव जम्बूद्वीपे महाविदेहक्षेत्रे पुष्कलावतीविजये पुण्डरीकिणीराजधान्यां महापद्मो राजाऽभवम्। ततः प्रवज्य स्थविरभगवदन्तिके, अधीत्य चतुर्दशपूर्वाणि, प्रतिपाल्यानल्पवत्सराणि श्रामण्यपर्यायम्, मासिकसंलेखनयोपपन्नो महाशुक्रे कल्पे। ततश्च्युत्वाऽत्र तेतलिपुत्रः सञ्जातः। १. अत्र षष्ठाङ्गे सहावकिच्चं इति पाठः । तद्वृत्तिः सहायकृत्यम्-मित्रादिकृतं सहायकर्म ।
१२६ -
- आर्षोपनिषद् - ___ तस्मात् पूर्वभवाचीर्णमहाव्रताङ्गीकार एव मम श्रेयानित्येवं सम्प्रेक्ष्य स्वयमेव महाव्रतानि प्रतिपद्य प्रमदवनोद्यानेऽनुचिन्तयतोऽस्य पूर्वाधीतानि चतुर्दशपूर्वाणि स्वयमेव स्मृतौ समुपस्थितानि। ततोऽस्य तेतलिपुत्रानगारस्य शुभध्यानानलपरिप्लुष्टघातिकर्मणः समुत्पन्ने केवलज्ञानदर्शने। यथासन्निहितैर्देवैर्दिव्यमहोत्सवः कृतः।
इतश्चैतद्व्यतिकरोऽज्ञायि राज्ञा। चिन्तितं चानेन - एवं खलु मयाऽवज्ञातस्तेतलिपुत्रः प्रव्रजितः, तस्मादहं तं नमस्यामि, भूयो भूयः क्षाम्यामीति। ततोऽसौ चातुरङ्गीसेनापरिवृतस्तेतलिपुत्रकेवलिपादान्ते समागतः। नमस्कृतोऽनेन केवली, पुनः पुनः क्षामितश्च। केवलिनाऽपि भगवता धर्मकथा कृता। प्रतिबुद्धो राजा, जातश्च श्रमणोपासकः। केवल्यपि भगवान् प्रभूतसंवत्सराणि परिपाल्य केवलिपर्यायं सिद्धः। अत्रैवमुपनयः जाव न दुक्खं पत्ता माणब्भंसं च पाणिणो पायं। ताव न धम्मं गेण्हंति भावओ तेयलीसुओव्व।। इति दशमे तेतलिपुत्रनामाध्ययन आर्षोपनिषद्।
॥ अथैकादशमाध्यायः।। तदेवं प्रत्येकबुद्धस्यापि चरमशरीरिणः केवलं मुनिभावोपादानानन्तरमेव सञ्जातमिति तत्रैव यतितव्यम्। तद्यत्नश्च तद्विज्ञानं विना दुर्घट इति तदेव प्रस्तौति
“सिट्ठयणे व्व आणच्चा अमुणी, संखाए अणच्चा एसे तातिते।" मंखलिपुत्तेण अरहता इसिणा बुइयं ।।११-१।। १. अस्य सक्षेपवक्तव्यता (श्रीऋषिमण्डलप्रकरणे) - पुक्खलवईइ पुंडरिगिणीइ राया अहेसि महापउमो । चउदसपुब्बी संलेहणाइ पत्तो महासुक्के । । तत्तो तेयलिपुत्तो वयणेण पुट्टिलाइ जाइसरो। केवलनाणी भासइ तेयलिनामं सुअज्झयणं । ।७४-७५ ।।
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि -
-१२७ शिष्टजन:-मुनितया सिद्धजनेभ्योऽवशिष्टजनः, मुनिभिन्नजन इत्यर्थः, स इवाऽऽज्ञाय - आ - मर्यादया-इदं सुन्दरमिदं नेतिलक्षणया, ज्ञात्वा - विषयाननुभूय अमुनिः - पुद्गलेष्वप्रवृत्तिलक्षणमौनभाववञ्चितः। कथं तर्हि मुनिरित्याह- सङ्ख्याय - देहात्मविवेकबुद्ध्याऽवबुद्ध्य, अज्ञाय - विषयशून्यतामुपगम्य, मुनिः - पारमार्थिकमौनभावसम्पन्नो भवति। अन्वाह
रागद्वेषक्षयादेति ज्ञानी विषयशून्यताम्। छिद्यते भिद्यते वाऽयं हन्यते वा न जातुचित् ।। ब्रुवन्नपि हि न ब्रूते गच्छन्नपि न गच्छति। स्थिरीकृतात्मतत्त्वस्तु पश्यन्नपि न पश्यति।। किमिदं कीदृशं कस्य कस्मात् क्वेत्यविशेषयन्। स्वदेहमपि नावैति योगी योगपरायणः।। तदा च परमैकाग्र्याद् बहिरर्थेषु सत्स्वपि। अन्यन्न किञ्चनाभाति स्वमेवात्मनि पश्यतः - इति ।
पुद्गलसम्बन्धितया ज्ञाने, स्वकीयतयाऽज्ञानेऽप्येतदुपपन्नम्। यथाभिहितम् - न मे मृत्यु कुतो भीतिर्न मे व्याधिः कुतो व्यथा। १. च - सिद्रायणे ब्व आणच्चा अमुणी संखाए अणच्चा एसे तातिते । झ - सिट्ठयणे ब्ब आणच्चा अमुणी, संखाए अणच्चा एसे तातिते । द - सहि अणे व्च आणच्च मुणी। त - सिट्ठयणे व्व आणाच्चा अमुणी संखाए य गच्चा एसे तातिते । थ - सिद्धि आण व्य मुणी। ग - सहिअ णेव आणच्च मुणी संखाए अणच्चाए से तातिते । घ- संखाए य गच्चा एसे तातिते । क - संखाए आणच्चाए से तातिते । ज - सिट्ठिआणच्चा पुणी संखाए अणच्चाए से त्तातिते । ख - सिट्ठि आणच्च पुणी संताखाए अणच्चाए से तातिते। २. अध्यात्मसारे ।।१५-४७।। ३. इष्टोपदेशे ।।४१-४२ ।। ४. तत्त्वानुशासने । १७२।।
१२८
आर्षोपनिषद् - नाहं बालो न वृद्धोऽहं न युवैतानि पुद्गले - इति ।
एष तायिकः-त्राता, स्वपरयोः। एतच्च विवक्षान्तरम्, तेन नाग्रिमग्रन्थविरोधः।
केनैवमुदितमित्याह- मङ्खलिपुत्रेणार्हतर्षिणोदितम्। एष च तद्भवसिद्धिगामी प्रत्येकबुद्धोऽवसातव्यः, न तु श्रीवीरजिनप्रद्वेषी गोशालकः, तस्यानन्तसंसारित्वात्।
मुनेश्चानेकपर्यायान्तराणि, यथा - तिन्ने ताई दविए वई अ दंत विरए अ - इत्यादि । तत्र तायिपर्यायं विवेचयति
से एजति वेयति खुब्मति घट्टति फंदति चलति उदीरेति, तं तं भावं परिणमति, ण से ताती ॥११-२॥
सः - यः कश्चिज्जीवः, एजते- कम्पते, एज़ कम्पने - इति वचनात् , व्येजते - विविधं कम्पते, क्षुभ्यति - पृथिवीं प्रविशति, क्षोभयति वा पृथिवीम्, घट्टयति सर्वदिक्षु चलति, पदार्थान्तरं वा स्पृशति, स्पन्दते - किञ्चिच्चलति, स्पदि किञ्चिच्चलने - इति वचनात्, चलति - स्थानान्तरं गच्छति, उदीरयति - प्राबल्येन प्रेरयति, पदार्थान्तरं वा प्रतिपादयति। शेषक्रियासङ्ग्रहार्थमाह - तं तं भावं परिणमति - उत्क्षेपणापक्षेपणाकुञ्चनप्रसारणादिकं परिणाम यातीत्यर्थः।
एवमेजनादिपरिणतमुद्दिश्य विधेयमाह- न स तायी - त्राता, षट्कायहिंसायाः पूर्णतया विरतत्वेन तद्रक्षक इत्यर्थः। एवमस्य मुनेः
१. इष्टोपदेशे ।।२९ ।। २. दशवकालिकनियुक्तौ ।।३४५ ।। ३. व्याख्याप्रज्ञप्तिवृत्तौ । ४. पाणिनीय - धातुपाठे ।।२३४।।
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re- ऋषिभाषितानि
-१२९ पर्यायान्तरत्वस्यैवानुपपत्तिरिति चेत् ? शुद्धनयाभिप्रायेण तथैव, उक्तरीत्या सर्वोपाधिशुद्धतायित्वाभावे तदव्यपदेशस्येष्टत्वात्। नन्वेवं शैलेश्या अर्वाक् कस्यापि तायित्वासम्भव इति चेत् ? को वा किमाह ? शुद्धनयेत्यादि तदेवावर्त्तते। अत एवैजनादिक्रियाणामष्टविधाद्यन्यतरबन्धव्याप्यत्वमागम उदितम्, यथा - जाव णं एस जीवे सया समिअं एअइ वेयइ जाव तं तं भावं परिणमइ ताव णं अट्ठविहबंधए वा सत्तविहबंधए वा छबिह-बंधए वा नो णं अबंधए - इति। न चासौ बन्धो निर्हेतुक इत्येजनादीनामेव तद्धेतुता प्रतिपत्तव्या, तेभ्य आरम्भादिसम्भवात्, संवादी चात्र सिद्धान्तः - जावं च णं से जीवे सया समियं जाव परिणमइ तावं च णं से जीवे आरंभइ सारंभइ समारंभइ, आरंभे वट्टइ सारंभे वट्टइ समारंभे वट्टइ, आरंभमाणे सारंभमाणे समारंभमाणे, आरंभे वट्टमाणे सारंभे वट्टमाणे समारंभे वट्टमाणे बहूणं पाणाणं भूयाणं जीवाणं सत्ताणं दुक्खावणयाए सोआवणयाए जूरावणयाए तिप्पावणयाए पिट्टावणयाए किलामणयाए उद्दावणयाए परियावणयाए वट्टइ - इति। इत्थं च व्यक्त एवास्य तायित्वविरहः। कस्तर्हि तायीत्याह
स णो एजति णो वेयइ णो खुब्भइ णो घट्टइ णो फंदति णो चलति णो उदीरेति, णो तं तं भावं परिणमति से ताती ।।११-३।।
स पूर्वोक्त एवावस्थान्तरे, अन्यो वा कश्चित्, न एजते, यावन्न तं तं भावं परिणमति, स तायी सर्वोपाधिशुद्धतया १. व्याख्याप्रज्ञप्तौ ।।
आर्षोपनिषद् - षड्जीवनिकायत्राता निरुद्धयोगत्रयोऽयोगी भगवान्। यथाहुः परेऽपि - पारगू सब्बधम्मानं बुद्धो तादी पवुच्चति - इति ।
एतदेव समव्याप्तिप्रदर्शनार्थमाहतातीणं च खलु णस्थि एजणा वेयणा खोभणा घट्टणा फंदणा चलणा उदीरणा, तं तं भावं परिणामे।।११-४॥ सुगमम्। तदस्य तायिनस्त्राणविषयं विवेचयन्नाहताती खलु अप्पाणं च परं च चाउरंताओ संसारकंताराओ तातीति ताई ॥११-५।।
तायी खलु आत्मानं च परं च चातुरन्तात्नरकादिगत्यपेक्षया चतुर्विभागात्, संसार एव कान्तारः संसारकान्तारः, क्षुधातृषाद्यनेकदुःखसन्दोहकारणतासाधर्म्यात्, तस्मात् त्रायत इति तायी - यथान्वर्थस्वकार्यकर्तेत्यभिप्रायः। परनिस्तारणं दुर्घटमिति चेत् ? न, व्याख्यान्तराश्रयणात्। अत्र तायः सुदृष्टमार्गोक्तिस्तद्वान् तायी, सुपरिज्ञातदेशनया विनेयपालयितेत्यर्थः । एतेनास्य ज्ञानसम्पन्नतोक्ता, उपलक्षणं चैतदन्यगुणानाम्, तथा च व्यक्तैव स्वपरनिस्तारकता, यदाह- ज्ञानी क्रियापरः शान्तो भावितात्मा जितेन्द्रियः। स्वयं तीर्णो भवाम्भोधेः पराँस्तारयितुं क्षमः - इति । प्रकरणागततायिन्येव समन्वयः कर्तव्य इति चेत् ? सोऽप्यतीतनयापेक्षया नासुकर इति सर्वमवदातम्।
१. मज्झिमनिकाये । ।२.५.१.२९४ ।। २. द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकास्वोपज्ञवृत्ती ।।२७-२०।। ३. ज्ञानसारे ।।९-१।।
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि - तायिनः स्वपरत्राणकारित्वमिति निदर्शनैः स्फुटयतिअसम्मूढो उ जो णेता मग्गदोसपरक्कमो। गमणिज्जं गतिं णाउं जणं पावेति गामिणं।।११-६।।
सम्मूढः - जात्यन्धत्वादिदोषैर्मार्गविषयेऽत्यन्तमज्ञः, नासौअसम्मूढः, तुः - सम्मूढभिन्नपक्षनियमार्थः, यो नेता सन्मार्गनयनकर्ता, मार्गदोषाः - अध्वनी पायाः स्तेनश्वापदादिनिमित्तकाः, तान् परः प्रकर्षो यथा स्यात्तथाऽऽक्रमतेऽभिभवतीति मार्गदोषपराक्रमः। स गमनीयाम् - अभीष्टनगरगमनप्रायोग्यां गतिम् - जवम्, ज्ञात्वा - स्वानुभवादेरवगम्य। इदमुक्तं भवति - न हि सम्मोहाभावापायनिरासाभ्यामेव सन्मार्गज्ञता किन्तु योग्यगतिज्ञानेनापि। इत्थमेवाकल्पितविकालादिना मार्गमध्य एव कान्तारादौ मरणाद्यपायसम्भवस्य निराकर्तुं शक्यत्वात्। आदिनोन्मार्गगमनादिग्रहः। न हि पटुरपि मार्गज्ञोऽन्धकारनिचिते वने सन्मार्गनयनप्रत्यल इति। अतस्तज्ज्ञो नेता गामिनं जनम्अभीष्टपुरादिप्रस्थितस्वाश्रितलोकम्, प्रापयति, गन्तव्यनगरादि, उक्तविशेषणविशिष्टनेतरि सति प्रायस्तदप्राप्त्यसम्भवात्। निदर्शनान्तरमाहसिट्ठकम्मो तु जो वेज्जो सत्थकम्मे य कोवियो। मोयणिज्जातो सो वीरो रोगा मोतेति रोगिणं ।११-७।।
शिष्टम् - तृतीयौषधवदेकान्तहितावहम्, कर्मचिकित्साप्रवृत्तिर्यस्यासौ - शिष्टकर्मा, तुः- तदितरव्यवच्छेद१. तात्स्थ्यात् तद्व्यपदेशः।
१३२
आर्षोपनिषद् - कावधारणार्थः, यो वैद्यः - भिषक्। तमेव विशेषयति - शास्त्रकर्मणि चरकायुर्वेदादिग्रन्थप्रतिपादितचिकित्साक्रियायाम्, शस्त्रकर्मणि वा - अशुद्धरक्ताद्यपनयनप्रयोजनछेदप्रभृतिक्रियायाम, कोविदः - निपुणमतिः। सः, विशेषेण - निःशेषतयापगमापुनरुत्थानरूपेण रोगस्येरयिता- अपनेता वीरः, रोगिणम्ज्वरादिना व्याधितम्, मोचनीयात् - वियुक्तीकरणास्त् प्रतिक्रियाप्रायोग्यादिति यावत्, रोगात् - आतङ्कात् मोचयति - मुक्तं करोति, रोगापहारेण नीरुजीकुरुत इत्यर्थः। उदाहरणान्तरमाह
संजोए जो विहाणं तु दव्वाणं गुणलाघवे। सो उ संजोगणिफण्णं सच्चं कुणइ कारियं ।।११-८।।
यः - वैद्यप्रभृतिः, द्रव्याणाम् - हरितक्यादिवस्तूनाम्, विधानम् - रोगापनयनादिप्रयोजकतया व्यवस्थापनम्, आदिना रसवती-निष्पत्त्यादिग्रहः। तुः - अवधारणार्थः, स च प्रत्यपायादिफलतया तदितरव्यवच्छेदार्थः। गुणस्य - पाटवादिलक्षणस्य, लाघवम् - शीघ्रमेव भवनम्, गुणलाघवम्, तस्मिन् संयोजयति - ग्रहणयोग्यमात्राकालादिनिर्देशेनोक्तविधानमेव शीघ्रफलता प्रापयतीत्यर्थः।
स तु - स एव, द्रव्याणां सम्यक् ईप्सितसिद्धिर्यथा स्यात्तथा योगः - मेलकः संयोगः। तेन निष्पन्नम् - निर्वर्तितम्, कार्यम् - चिकित्सादिलक्षणम्, सत्यं करोति - सत्यापयति, सदुपायस्योपेयव्यभिचारिताविरहादितिभावः। दृष्टान्तान्तरमाह
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
-१३३
Re-ऋषिभाषितानि विज्जोपयारविण्णाता जो धीमं सत्तसंजुतो। सो विज्जं साहइत्ताणं कज्जं कुणइ तक्खणं ।।११-९।।
विद्या - रोहिण्यादिदेवताधिष्ठिता तत्साधनोपायभूता विचित्रविधिना पठनीया पदपङ्क्तिः । तस्या उपचारः-तत्साधनप्रगुणव्यापारः, तस्य विज्ञाता सामग्र्येण वेत्ता, यो धीमान् - स्थितप्रज्ञः, इतरस्य रागादिना लयविलयप्रसङ्गात्, तथा
चैकाग्र्यतात्यागेनावज्ञाता विद्या प्रत्युत प्रत्यपायफला। न चायं दोषः स्थितप्रज्ञस्य, तत्त्वादेव, तथा चोदितम् - यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम्। नाभिनन्दति न द्वेष्टि, तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता इति । न चेदृशस्य विद्यासाधनप्रयोजनमेव न सम्भवतीति वाच्यम्, अनीदृशस्यापि विद्यासाधनसमयावच्छेदेन तत्त्वविवक्षणात्, ईदृशस्यापि प्रशस्तप्रयोजनात्तत्साधनेऽसामञ्जस्यविरहाच्च।
सत्त्वम् - व्यसनाशनिसन्निपातेऽप्यविचलितप्रकृतिभावः, तेन सम्यक् - तादात्म्यपरिणत्या युक्तः - सहितः, इतरस्य बिभीषिकाव्युत्थितस्य सिद्ध्यसम्भवात्। सः - उक्तविशेषणविशिष्टो विद्यासाधकः, विद्यां साधयित्वा - विद्यासिद्धिमुपगम्य, एतेनास्य विघ्नजयेन पारगामिता ज्ञापिता। कार्यम् - साधितविद्यासाध्यम्, तत्क्षणम् - सद्य एव, समर्थस्य कालक्षेपायोगात्। करोति - निष्पादयत्येव। तदेतान्युदाहरणानि, साम्प्रतमुपनयमाह
आर्षोपनिषद् - णिवत्तिं मोक्खमग्गस्स सम्मं जो तु विजाणति। राग-दोसे णिराकिच्चा से उ सिद्धिं गमिस्सति।।
॥११-१०॥ यस्तु मोक्षमार्गस्य - मुक्तेरनन्तरहेतोः, निवृत्तिम् - सर्वोपरतिलक्षणं स्वरूपम्, सम्यक् भावसारम्, विजानाति - उपादेयतया वेत्ति, स तु - स एव, रागद्वेषौ - अभिष्वङ्गाप्रीत्यात्मकौ स्वपरसम्बन्धिनौ, निराकृत्य - स्वस्य क्षपकश्रेणिक्रमेण मूलत उन्मूल्य, परस्य सद्देशनादिना प्रतिबोधद्वारेणापाकृत्य, सिद्धिम् - कृत्स्नकर्मक्षयलक्षणां गमिष्यति - प्राप्यति। एतच्चाणिमादिसिद्ध्यादिक्रमेण सम्भवतीत्याह
एवं से सिद्धे बुद्धे विरए विपावे दंते दविए अलंताई णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छति त्ति बेमि।।
एवमित्यादि प्राग्वत्। इत्येकादशममङ्खलिपुत्रनामाध्ययन आर्षोपनिषद्।
।। अथ द्वादशमाध्यायः।। अनन्तराध्ययने सर्वोपरतिरभिहिता, किन्तु तदधिगमाय समितिप्रभृतिप्रशस्तप्रवृत्तिरावश्यका, कण्टकन्यायेन तस्या एवेतरोद्धारद्वारेण सर्वोपरतियोनित्वादित्यत्र समितिविशेषमभिधातुकाम आह
"जाव ताव लोएसणा ताव ताव वित्तेसणा, जाव ताव वित्तेसणा ताव ताव लोएसणा। से लोएसणं च वित्तेसणं च परिणाए गोपहेणं गच्छेज्जा, णो महापहेणं गच्छेज्जा" जण्णवक्केण अरहता
१. स्थितप्रज्ञत्वादेव । २. भगवद्गीतायाम् । ३. स्थितप्रज्ञत्व० ।
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
इसिणा बुझतं । । १२-१॥ यावत्तावल्लोकैषणा - इष्टेषु शब्दादिषु प्रवृत्तिरनिष्टेषु तु हेयबुद्धिः । तावत्तावद्वित्तैषणा - इष्टानिष्टप्रवृत्तिनिवृत्तिसाधनमार्गणा । तन्मार्गणया च लोकैषणावृद्धिः, सफलत्वेऽपि तृष्णावृद्धिहेतुत्वात्, उक्तं च न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवोपवर्द्धते - इति । ततः परस्परप्रयोजकतां दर्शयति यावत्तावद्वित्तैषणा तावत्तावल्लोकैषणेति ।
अत्र यावदित्येव वक्तव्ये यद् यावत्तावदित्यादिभणनं तत् समयपरिभाषया । एवं च दुरुपरति लोकैषणादिविषचक्रमित्याह - स च यः कश्चिन्मुमुक्षुः, लोकैषणां च वित्तैषणां च परिज्ञाय ज्ञप्रत्याख्यानपरिज्ञाभ्याम्, गोपथेन गच्छेत् यथा गौश्चरत्येवमविशेषेण भिक्षार्थमटनं कुर्यात् । न नैव, महापथेन गच्छेत् राजमार्गेणैव चरन् ईश्वरश्रेष्ठ्याद्युच्चकुलेष्वेव यायात्, लोकैषणादिप्रसङ्गात्, कुलमुच्चावयं पारमर्षविराधनापत्तेश्च ।
इति
केनैवमुदितमित्याह- याज्ञवल्क्येनार्हतर्षिणोदितम्। अविशेषभिक्षाचर्यामेव स्पष्टयति तं जहा तद्यथा
-
सया
१३५
१. आचाराङ्गे ।।१-४-१ ।। वृत्तौ । २. मनुस्मृती । । २ ९४ ।। ३ तुलना बृहदारण्यकोपनिषदि याज्ञवल्क्यवचसा एतं वै तमात्मानं विदित्वा ब्राह्मणः पुत्रैषणायाश्च वित्तैषणायाश्च लोकैषणायाश्च व्युत्थावाथ भिक्षाचर्याश्वरन्ति या ह्येव पुत्रेपणा सा वित्तैषणा या वित्तपणा सा लोकैषणोभे होते एपणे एव भवतः ।।३-५-१ ।। ४ दशवैकालिके ।।५-२-२५ ।।
१३६
जहा कवोता य कविंजला य, गाओ चरंती इह पातरासं ।
एवं मुणी गोयरियप्पविट्ठे,
णो आलवे णो वि य संजलेज्जा ।।१२- २।। यथा कपोता: - पारापताः, कपिञ्जला:- चातकपक्षिणः, गावः - धेनवः, चौ- समुच्चयार्थी, चरन्तीह प्रातराशम् - प्राभातिकभोजनम्। तदा प्राय एषां भोजनभावात्प्रातरभिधानम्, न तु कालनियमार्थम् ।
एवं मुनिः प्रवचनप्रतिपादितपिण्डैषणादिविधिमन्ता, गोचर्याम् - भिक्षाटनम्, प्रविष्टो न आलपेत् इषदप्यालापं न कुर्यात्, नियट्टिज्ज अयंपिरो 'इत्यागममनुस्मरन्। न चैवं दोषपरिहाराद्यनुपपत्तिः, उग्गमं से य पुच्छिज्जा कस्सट्ठा केण वा कडं, दिंतियं पडियाइक्खे न मे कप्पइ तारिसं - इत्याद्यागमविरोधश्चेति वाच्यम्, नो आलवे- इत्यनेन कथाप्रबन्धादेरेव प्रतिषेधनात्, यथोक्तम् - कहं च न पबंधिज्जा - इति ।
३
-
-
आर्षोपनिषद्
नापि च सञ्ज्वलेत् - परीषहोपसर्गनिपाते सपदि कुप्येत् । एतदभिधानं भिक्षाचर्यायां तदुदीरणसम्भवात् उक्तं च - बावीसं परीसहा भिक्खायरियाए उदीरिज्जंति इति । किञ्चालाभमात्रेणापि तत्सम्भवः, अत एवार्षम् अदेंतस्स न कुप्पेज्जा - इति । अथ मा भूत् सञ्ज्वलनम्, उपायादावर्जयित्वा याचने त्वदोष इति
-
१. दशवैकालिके ।।५-१-२३ ।। २. दशवैकालिके ।।५-१-५६ ।। ३. दशवैकालिके ।।५२-१५ ।। ४. दशवैकालिके ।।५-२-८ ।। ५. आवश्यकवृत्ती । ६. दशवैकालिके । ॥५
२-२८ ।।
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
-१३७
Re- ऋषिभाषितानि - चेत् ? न, मुधाजीवित्वक्षतेः, भिक्षोभटत्वापत्तेरित्याहपंचवणीमकसुद्धं जो भिक्खं एसणाए एसेज्जा। तस्स सुलद्धा लाभा हणणाए विष्पमुक्कदोसस्स।।
॥१२-३॥ यो भिक्षुः पञ्चवनीपकशुद्धाम् - पञ्चप्रकारवनीपकदोषविनिर्मुक्तां भिक्षाम्, एषणया - पिण्डैषणाध्ययनप्रतिपादितविधिना, एषयेत् - ग्रहणैषणाविषयीकुर्यात्, पञ्चवनीपकाः - श्रमणादिविषयाः। तद्यथा - श्रमणे, ब्राह्मणे, कृपणे, अतिथौ, शुनि च। वनिरित्ययं धातुर्याचने, वनु याचने - इति वचनात्, ततो वनुते - प्रायो दायकसम्मतेषु श्रमणादिष्वात्मानं भक्तं दर्शयित्वा पिण्डं याचते इति वनीपकः, औणादिक ईपकप्रत्ययः। अत्र च मिथ्यात्वस्थिरीकरणादयो बहुदोषा इति तत्परिहार उक्तः। यदाह श्रुतकेवली-समणे माहणि किवणे अतिही साणे य होइ पंचमए। वणिजायण त्ति वणिमओ पायप्पाणं वणेउ त्ति।। निग्गंथ- सक्कतावस-गेरुय-आजीव-पंचहा समणा। तेसिं परिवेसणाएं लोभेण वणिज्जको अप्पं ।। भुजंति चित्तकम्मं ठिया व कारुणियदाणरुइणो वा। अवि कामगद्दहेसु वि, न नस्सइ किं पुण जईसु ?।। मिच्छत्तथिरीकरणं उग्गमदोसा य तेसु वा गच्छे। चडुकारऽदिन्नदाणा पच्चत्थिग मा पुणो इंतु।। लोयाणुग्गहकारिसु भूमीदेवेसु बहुफलं दाणं। अवि नाम बंभबंधुसु किं पुण छक्कम्मनिरएसु ?।। किविणेसु
१३८
- आर्षोपनिषद् - दुम्मणेसु य, अबंधवायंकजुंगियंगेसुं । पूयाहिज्जे लोए, दाणपडागं हरइ देंतो।। पाएण देइ लोगो उवगारिसु परिचिएसु झुसिए वा। जो पुण अद्धाखिन्नं अतिहिं पूएइ तं दाणं।। अवि नाम होज्ज सुलभो गोणाईणं तणाइ आहारो। छिच्छिक्कारहयाण न हु सुलहो होइ सुणगाणं।। केलासभवणा एए, आगया गुज्झगा महिं। चरंति जक्खरूवेण, पूयाऽपूया हियाऽहिया।। एएण मज्झभावो दिट्ठो लोए पणामहेज्जम्मि'। एक्केक्के पुबुत्ता, भद्दगपंताइणो दोसा - इति । भद्रक आधाकर्मादिदोषाः, प्रान्ते गृहनिष्काशनादिदोषाः। उपलक्षणमेतत् काकादिविषयवनीपकानाम्, उक्तं च- एमेव कागमाई साणगहणेण सूइया होति। जो वा जम्मि पसत्तो, वणइ तहिं पुट्ठऽपुट्ठो वा - इति । ___ स्यादेतत्, पञ्चवनीपकशुद्धामित्येवाभिधानाच्छेषदोषानुमतिप्रसङ्ग इति चेत् ? न, शेषदोषाणामुपलक्षणत्वेनाभिधानात्। तथाप्यस्यैवोपन्यासे को विशेषहेतुरिति चेत् ? कथञ्चिदतिगुरुदोषत्वादस्येति गृहाण। इह पात्रेष्वपात्रेषु वा सन्नियुज्यमानं दानं न भवत्यफलमितिवचसाऽपात्रदानस्य पात्रदानसमतया प्रशंसनेनापि सम्यक्त्वातिचारसम्भवः, किं पुनरपात्राण्येव साक्षात् प्रशंसतः ? तत्र सुतरां महान् दोषो मिथ्यात्वस्थिरीकरणादिलक्षण इति भावनीयम्। आह च- दाणं न होइ अफलं पत्तमपत्तेसु सन्निजुज्जतं। इय विभणिए वि दोसा, पसंसओ किं पुण अपत्ते ? - इति । १. कर्त्तितहस्तपादाद्यवयवेषु । २. अध्युषिते - आश्रिते। ३. प्रणामहार्य - प्रणामदानादिनाऽऽवर्जनीये। ४. पिण्डनियुक्तौ ।।४४३, ४४५-४५३ ।। ५. पिण्डनियुक्ती ।।४५४ ।। ६. पिण्डनियुक्तौ ।।४५५ ।।
१. भोजनप्रदाने क्रियमाणे सति २. चित्रकर्मलिखिता इव निश्चला भुजाना लक्ष्यन्ते। ३. जन्मान्तरेऽप्यदत्तदाना आहाराद्यर्थ श्वान इवात्मानं दर्शयन्तीत्यवर्णवादो जायते ।
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि
तस्य - शुद्धभिक्षागवेषकस्य, हननेत्यादि प्राकृतत्वाव्युत्पत्तिवैचित्र्याच्च हननादिदोषविप्रमुक्तस्य - स्वयं पचनादिकालुष्यशून्यस्य, लाभाः - पञ्चेन्द्रियत्वमानुष्यसज्ज्ञानादिलक्षणा लब्धयः, सुलब्धाः - सुप्राप्ताः, सच्चरणप्रयोजकतया सफला इति भावः। यद्वा प्रायोग्याहारलाभाः सुखेन लब्धा भवन्तीत्यर्थः। एतच्चैषणादियोगानुभावात्, यथोक्तम्- जोगाणुभावओ च्चिय पायं ण य सोहणस्स वि अलाभो - इति। तदाहुः परेऽपि - द्वन्द्वैरधृष्यत्वमभीष्टलाभः - इति ।
किन्त्वेवं योगप्रवृत्तिरपि रागादिनिग्रहमन्तरेण दुर्घटेति तदुपायमाह
पंथाणं रूवसंबद्धं फलावत्तिं च चिंतए। कोहातीणं विवाकं च अप्पणो य परस्स य।।१२-४।।
रूपसम्बद्धम् - स्न्यादिरूपाभिष्वङ्गानुबद्धम्, पन्थानम् - जीवगमनमार्गम्, फलापत्तिं च - नरकादिदुर्गतिलक्षणाम्, चिन्तयेत् - आगमालम्बनेन भावयेत्, रागादिनिग्रहस्य तदेकसाध्यत्वात्। तत्र रूपसम्बद्धपन्था यथा - रूवेसु जो गिद्धिमुवेइ तिव्वं, अकालियं पावइ से विणासं। रागाउरे से जह वा पयंगे, आलोयलोले समुवेइ मच्छं।। जे यावि दोसं समुवेइ तिव्वं, तंसि क्खणे से उ उवेइ दुक्खं। दुद्दतदोसेण सएण जन्तू, न किंचि रूवं अवरज्झई से।। एगतरत्ते रुइरंसि रूवे, अतालिसे से कुणइ पओसं। दुक्खस्स संपीलमुवेइ बाले, न लिप्पई तेण मुणी विरागे।। १. योगशतके ।।८३ ।। २. योगदृष्टिसमुच्चये ।।१६१ ।। वृत्तावृद्धरणम् ।
१४०
- आर्षोपनिषद् - रूवाणुगासाणुगए य जीवे, चराचरे हिंसइ णेग रूवे। चित्तेहिं ते परितावेइ बाले, पीलेइ अत्तगुरू किलिटे।। रूवाणुवाएण परिग्गहेण, उप्पायणे रक्खणसन्निओगे। वए विओगे य कहिं सुहं से, संभोगकाले य अतित्तिलाभे ?|| रूवे अतित्ते य परिग्गहम्मि, सत्तोवसत्तो न उवेइ तुहिँ। अतुट्टिदोसेण दुही परस्स लोभाविले
आययइ अदत्तं।। तण्हाभिभूयस्स अदत्तहारिणो रूवे अतित्तस्स परिग्गहे य। मायामुसं वड्डइ लोभदोसा, तत्थावि दुक्खा न विमुच्चइ से।। मोसस्स पच्छा य पुरत्थओ य पओगकाले य दुही दुरंते। एवं अदत्ताणि समाययंतो रूवे अतित्तो दुहिओ अणिस्सो।। रूवाणुरत्तस्स नरस्स एवं कत्तो सुहं होज्ज कयाइ किंचि ?। तत्थोवभोगे वि किलेसदुक्खं निव्वत्तए जस्स कए ण दुक्खं - इति । तदेष रूपसम्बद्धपन्थाः सर्वज्ञदृष्टः। फलापत्तिचिन्तनं यथा- एमेव रूवंमि गओ पओसं उवेइ दुक्खोघपरंपराओ। पदुट्ठचित्तो य चिणाइ कम्मं जं से पुणो होइ दुहं विवागे - इति । ___ उपलक्षणमेतच्छब्दादिसम्बद्धसञ्चराणाम्। यद्वा रूपम्पुद्गलद्रव्यम्, गुणगुणिनोः कथञ्चिदभेदात् रूपिणः पुद्गला इत्युक्तेश्च । पुद्गलप्रेमपरिणामश्च दुरन्तसंसार एव, यथाभिहितम् - अविद्वान् पुद्गलद्रव्यं योऽभिनन्दति तस्य तत्। न जातु जन्तोः सान्निध्यं चतुर्गतिषु मुञ्चति - इति ।
एवं निरन्तरमनुचिन्तनेन विषयाभिष्वङ्गविलयः। कषाय१. उत्तराध्ययने ।।३२/२४-३२ ।। २. एतच्च परम्परफलमिति ध्येयम्, अनन्तरस्य रूपसम्बद्धमार्ग एवोदितत्वात् । उत्तराध्ययने ।।३२-३३ ।। ३. तत्त्वार्थसूत्रे । ।५-४ ।। ४. इष्टोपदेशे।।४६।।
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि -
-१४१ विजयोपायमाह- क्रोधादीनाम्, आदिना मानादिग्रहः, विपाकम् - तदुदयफलम्, चः - चिन्तयेदित्यस्यानुकर्षकः। किंसम्बन्धि क्रोधादिविपाकमित्याह- आत्मनश्च - स्वस्य, परस्य च - यस्मै क्रुध्यति तस्य, यस्योदीरयति तस्य वा, स्वक्रोधोदयसाक्षिणो वा।
तत्र तावत् स्वस्य विपाकः - प्रीत्यादिप्रणाशलक्षणः, तथा च पारमर्षम् - कोहो पीइं पणासेइ माणो विणयनासणो। माया मित्ताणि नासेइ लोहो सव्वविणासणो - इति । एषामेवानन्तानुबन्ध्यादीनां विपाको यथा - सम्माणुसव्वविरई अहखायचरित्तघायकरा - इति । परेषामप्यात्मघात - प्रीत्यादिप्रणाश - वैमनस्यादयो दोषाः। एवमनिशं परिभावनेन तत्तद्दोषनिग्रहः, ततोऽपि तत्प्रत्ययिककर्मबन्धविच्छेदः पूर्वबद्धनिर्जरा च । पर्यवसितमाह
एवं से सिद्धे बुद्धे विरए विपावे दंते दविए अलंताई णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छति त्ति बेमि।। एवमित्यादि प्राग्वत्। इति द्वादशमाध्याय आर्षोपनिषद् ।
॥ अथ त्रयोदशमाध्यायः।। अनन्तराध्ययनेऽपुनरागतिगतिरभिहिता, अत्रापि तामेव प्रकारान्तरेण गमयति___ “किमहं णस्थि लावण्णताए" मेतज्जेण भयालिणा १. दशर्वकालिके ।।८-३७।। २. कर्मग्रन्थे ।।१८।। ३. उत्तराध्ययने ।।२९/६४७२ ।। ४. क- किमहं णत्थि लावणताए मेतेज्जेण ताए मेतेज्जेण। ख- किमहं णत्थि लावणताए मेतेज्जेण ताए मेतज्जेण । ग- किमहं (त्थं) णत्थि लावणं, ताए मेतेज्जेण ताए मेतेज्जेण । घ-त- किमत्थं णत्थि लावण्णताए ? मेतेज्जेण । च- किमत्थं णत्थि
१४२
आर्षोपनिषद् - अरहता इसिणा बुइतं ।।१३-१॥
किमहं नास्मि लावणतायै - लवणिम्ने-सौन्दर्याय योग्यः - तदधिगमार्हः ? इत्यात्मनैवात्मानं प्रति प्रश्नः। सौन्दर्यं चात्र भावमालिन्यप्रहाणहेतुकाहिंसादिपरिणतिलक्षणं विज्ञेयम्। प्रश्नोऽयं तत्पक्षपातज्ञापकतयैव तद्योग्यतागमकः। केनैवमुक्तमित्याह - मेतार्येन भयालिनार्हतर्षिणोदितम्। अहिंसादिपरिणतिमेव व्यनक्ति
णो हं खलु हो ! अप्पणो विमोयणट्ठताए परं अभिभविस्सामि, मा णं मा णं से परे अभिभूयमाणे ममं चेव अहिताए भविस्सति॥१३-२॥
नोऽहं खलु भोः ! आत्मनो विमोचनम् - यत्किञ्चिदुःखाद्विमुक्तिः, तदेवार्थः - प्रयोजनम्, तस्मै- तन्निष्पत्तये, परम् - षट्कायान्यतमजीवम्, अभिभविष्यामि-परितापादि प्रापयिष्यामि।
दुःखमुक्तिलक्षणेष्टसाधनमाद्रियतामिदम्, कोऽत्र दोष इत्याह - मा मा स परः, अभिभूयमानो ममैवाहिताय भविष्यति, णौ - वाक्यालङ्कारे, मा-वीप्सा - भयप्रयुक्तसम्भ्रमे, असकृत् सम्भ्रमे - इत्यनुशासनात् । पराभिभवश्च तत्कर्तुरहितायैव, जघन्यतोऽपि दशगुणफलत्वात्, यथोक्तम् - वहमारणअब्भक्खाणदाणपरधणविलोवणाइणं। सव्वजहन्नो उदओ दसगुणिओ इक्कसि कयाणं - इति। प्रद्वेषानुसारेण फलाधिक्यमपि, यथा - तिव्वयरे उ लावण्णं ताए ? मेतेज्जेण । ज- किमहं णत्थि लावणताए मेतेज्जेण ताए मेतेज्जेण ताए मेतेज्जेण । झ- किमत्थं पत्थि लावण्णताए मेतज्जेण। द- लावण्णंताए।। १. अनुत्तरोपपातिकवृत्तौ । २. सिद्धहेमशब्दानुशासने ।।७-४-७२ ।।
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि - पओसे सयगुणिओ सयसहस्सकोडिगुणो। कोडाकोडिगुणो वा हुज्ज विवागो बहुतरो वा - इति ।
ननु च कर्मण एवाहितहेतुत्वम्, तत्कर्तुरात्मनो वा, यदाहअन्नो न कुणइ अहियं, हियं पि अप्पा करेइ न हु अन्नो। अप्पकयं सुहदुक्खं भुंजसि, ता कीस दीणमुहो ? - इति । ततोऽत्र परस्याभिभवहेतुताभिधानमसङ्गतमिति चेत् ? न, कर्महेतुकत्वेऽपि तद्बन्धस्य परप्रत्ययिकतया कथञ्चित् तन्निमित्तकत्वोक्तेायानपेतत्वात्। इत्थमेव परोक्तमपि समाधेयम्, यथा - मां स भक्षयिताऽमुत्र, यस्य मांसमिहाम्यहम्। एतन्मांसस्य मांसत्वे निरुक्तिं मनुरब्रवीत् - इति ।
तत्कृताभिभवस्यैवाऽऽग्रहे त्वनुपपत्तिः, मरणान्तोपसर्गेण शिवङ्गतेभ्यः प्रतिकृतप्राप्त्यसम्भवात्। मरुभूत्यादेरनेकशः कमठादिहतत्वेऽपि तत्वातस्य तेन कदाप्यकरणाच्च। निमित्तमात्रता तु सर्वत्र सूपपद्यत इति। इतश्च पराभिभवस्त्याज्य इत्याह
आता णाए उ सव्वेसिं गिहि बूहणतारए। संसारवाससंताणं कहं मे हंतुमिच्छसि ?||१३-३।।
आत्मा ज्ञातस्तु सर्वेषाम्। इह हि सर्वेषामपि प्राणभाजां दुःखमप्रियम्। सुखप्रियतया च स्वात्माऽवगतः। ततोऽन्येषामपि तत्तोऽनुमीयते। उक्तं च- जह मम न पियं दुक्खं जाणिय एमेव सव्वजीवाणं। न हणइ न हणावेइ य सममणइ तेण सो समणो-इति । १. उपदेशमालायाम् । ।१७७-१७८ ।। २. वैराग्यशतके ।।२७।। ३. मनुस्मृतौ ।।५५५ ।। ४. कमठादिः ५. मरुभूत्यादिना ।। ६. सुखप्रियता। ७. दशवकालिकनियुक्ती । ।१५४ ।। पुष्पमालायाम् - धम्मम्मि ठिओ स विनेओ - इति तुर्यपादः ।।११।।
१४४
- आर्षोपनिषद् - यद्वाऽऽत्मा सर्वेषां प्रस्तुतार्थप्रतीत्यर्थं ज्ञातम्- उदाहरणम्। सर्वजीवानां सुखमेव प्रियमित्यस्य साधने दृष्टान्तमिति भावः। लिङ्गव्यत्ययः प्राकृतत्वात्। इदमुक्तं भवति - यथा त्वं सुखप्रिय एवमन्येऽपि, यथा वा त्वं दुःखद्विड् एवमन्येऽपि जन्तवः, एवं मत्वाऽन्येषामसातोत्पादनं न विदध्याः। इत्थमेवाहितपरिहारसम्भवात्। उक्तं च - यथेष्टविषयाः सातमनिष्टा इतरत्तव। अन्यत्रापि विदित्वैवं, न कुर्यादप्रियं जने - इति। तदेष पारमर्षप्रतिपादितपन्थाः, यथाभिहितम् - भूतेहिं जाण पडिलेह सातं - इति । ___ अथ नैतेन ज्ञातेन साध्यसिद्धिः, महर्षयः केऽपि सहन्त्युदीर्याप्युग्रातपादीन् यदि निर्जरार्थम् - इत्यनेकान्तोपलम्भादिति चेत् ? न, तदुदीरणस्यापि शिवसुखस्पृहाहेतुकतयाऽनेकान्तविरहात्, उपेयसाधनत्व उपायस्य तत्त्वात् , कूपोदाहरणेन सुखसाधनतया किञ्चिद्दुःखाङ्गीकारस्य लोकेऽपि सिद्धत्वात्, लोकोत्तरे तु विपरीतमत्यैवोपेयावाप्तेरभिधानाच्च। तदाह- दुःखात्मकेषु विषयेषु सुखाभिमानः, सौख्यात्मकेषु विषयेषु च दुःखबुद्धिः। उत्कीर्णवर्णपदपङ्क्तिरिवान्यरूपा सारूप्यमेति विपरीतगतिप्रयोगात् ।। यदा दुःखं सुखत्वेन दुःखत्वेन सुखं यदा। मुनिर्वेत्ति तदा तस्य मोक्षलक्ष्मी स्वयंवरा - इति ।
___ यद्वाऽगारिजीवानधिकृत्योक्तज्ञातं द्रष्टव्यमित्याह- गृही - गृहस्थः, उपलक्षणमेतन्मुनिभिन्नाशेषजीवानाम्, बृंहणता - १. आचाराङ्गे।।१-३-२ ।।११२ ।। २. अध्यात्मकल्पद्रुमे । ।१३-४४ ।। ३. उपायो हि उपेयं साधयति, अत उपेयेच्छूनां उपायोऽपि प्राप्तव्यतां भजते, अत उपायस्यापि उपेयत्वमिति भावः। ४. सूत्रकृताङ्गवृत्तावुद्धरणम् । ५. योगसारे ।।५-३०।।
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ऋषिभाषितानि
-१४५ सौख्यपुष्टिभावः, तस्मिन् रतः, सुखैकस्पृह इत्यर्थः। एवमेषां सुखसस्पृहाणामभिहन्यमानानामेकमेवाव्यक्तमपि संवेदनम् संसारवासः - संसारे संसरणं कुर्वतो ममायं वासः - वर्तमानजन्मस्थितिः, तस्य सन्त्राणम् - तत्प्रयोजिका शरीरसुस्थता, तदभिघाते वर्तमानजन्मस्थितेः संशयारोहणात्। तत् कथं मे - अकृतापराधस्य मम हन्तुमिच्छसि व्यापादयितुं वाञ्छसि ? नैवेतत्तव युक्तमिति भावः। तदेतत्तत्त्वं सवे पाणा परमाहम्मिया - इत्याद्यागमादधिगम्य पराभिघातविरतिर्विधेयेति तात्पर्यम्। इतश्च पराभिघातो न कर्तव्य इत्याह
संतस्स करणं णस्थि, णासतो करणं भवे। बहुधा दिळं इमं सुठु णासतो भवसंकरो।।१३-४।।
शान्तस्य - प्रशमरसानुविद्धतया हिंसाविमुक्तस्य, करणम् - हिंसापरिणामजनितकर्मनिकाचनादि, नास्ति - नैव सम्भवति, नाकारणं भवेत्कार्यमितिन्यायात्। एतदेव व्यतिरेकेणाह- नाशयतः - हिंसापरिणततया व्यापादनादिप्रवृत्तस्य करणं भवेत्। तदिदं बहुधा - कालसौकरिकाद्यनेकज्ञातादिभिः, सुष्ठु - विनिश्चितं यथा स्यात्तथा, दृष्टम् - शास्त्रचक्षुषोपलब्धम्, किमित्याह - नाशयतो भवसङ्करः - चतुरशीतिलक्षयोनिजन्मवैचित्र्यम्। अतस्तद्भीरोरभिघातोपरम एव श्रेयानिति भावः। स्वाभिभवे तु १. दशवकालिके ।।४-९ ।। २. वृत्तस्यास्यापरोऽयमर्थः - एकान्तसतः करणम्- क्रियाद्वारेण निष्पादनम्, नास्ति, एकान्तासतोऽपि करणं न भवेत्, तदिदं बहुधा सुष्ठु दृष्टम्, यदसतो भवसङ्कर - विविधभवभाववैचित्र्यं न सम्भवति, अतस्तव घात एवासम्भवी, केवलं पर्यायान्तरपरिणाममात्रं स्यात्, एतत्तु सन्त्राणमित्यनेनैव स्पष्टीकृतमिति मा भैषी
१४६
आर्षोपनिषद् - यच्चिन्त्यं तदाह
संतमेतं इमं कम्म, दारेणेतेणुवट्ठियं। णिमित्तमेत्तं परो एत्थ, मज्न मे तु पुरेकडं।।१३-५।।
सन्मात्रम् - आत्मनि विद्यमानमात्रम्, इदम् - श्रुतप्रज्ञाप्रत्यक्षम्, कर्म - असातवेदनीयादि, एतेन द्वारेण - वधादिरूपेण, उपस्थितम् - विपक्वतया फलमुखभावेन परिणतम्। तस्मादत्र एतद्व्यतिकरे परः - मदन्यो यः कश्चित्, मत्प्रत्यर्थिमानी वा, निमित्तमात्रम्, कर्मण एव साक्षात्साधकत्वात्। एतदेवाहमम पुराकृतं तु - प्राक्कृतं कर्मैव, मे - मां बाधते। यद्वा प्राक्कृतं कमैव मे -मम दुःखस्य कर्तेत्यर्थः। तदाह वाचकमुख्यः - स्वकृतकर्मफलाभ्यागमोऽयं मम, निमित्तमात्रं पर इति क्षमितव्यम् - इति। अतः कर्मलक्षणदुःखमूलोन्मूलन एव यतितव्यमिति प्रतिवस्तूपमयाऽऽह
मूलसेके फलुप्पत्ती, मूलघाते हतं फलं। फलत्थी सिंचती मूलं, फलघाती ण सिंचती।।१३-६।।
प्राग्वत् । दुःखात्मकफलघातयत्नश्चाव्याबाधसुखादिलक्षणात्मस्वरूपावगममन्तरेण दुरुपपन्न इति तदेव गमयति
लुप्पती जस्स जं अस्थि, णासंतं किंचि लुप्पती।
संतातो लुप्पती किंचि, णासंतं किंचि लुप्पती।।१३-७।। रित्याशयः। सदसदेकान्तवादी साङ्ख्यन्यायदर्शनयोर्ग्रन्थेभ्यो विज्ञेयः । स्वमते तु तावेव निश्चयव्यवहारनययोः समवतरत इत्यधिकं महाभाष्ये (विशेषावश्यकभाष्ये ४१५४२६ ।।) १. तत्त्वार्थभाष्ये ।।९-६ ।। २. दृश्यतां ऋषिभाषिते ।।२-६ ।। तदनुसारेणात्रापि यथाप्रकरणमर्थः स्वयमूह्यः।
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
-१४७
१४८ -
Re-ऋषिभाषितानि -
यस्य - जीवमात्रस्य, यत् - अव्याबाधसुखज्ञानादि, अस्ति स्वस्वभावतया परिणतमास्ते, तद् लुप्यति - आवृत्य तिरस्कुरुते, कर्मेति गम्यते। एतदेव व्यतिरेकेणाह - असत्- आत्मन्यविद्यमानम्, किञ्चिदपि न लुप्यति - नैव तिरस्कुरुते। सति हि धर्मिणि धर्मचिन्तेतिन्यायात्तिरोभावलक्षणधर्मस्य धर्मिणमन्तरेणासम्भवात्। तस्मात् सत एव किञ्चित् - अल्पबवंशमात्रं लुप्यति - तिरस्कुरुते, सर्वथाऽऽवृतेरसम्भवात्, तथात्वे जीवस्याजीवत्वप्रसङ्गात्, यदाह- सव्वजीवाणंपि अ णं अक्खरस्स अणंतभागो निच्चुग्घाडिओ, जइ पुण सो वि आवरिज्जा, तेणं जीवो अजीवत्तं पाविज्जा, सुट्ठ वि मेहसमुदए होइ पभा चंदसूराणं - इति ।
किन्तु तदंशमात्रमपि सदेव लुप्यतीत्याह- न - नैव, असत्अविद्यमानमात्मनि, किञ्चिदपि लुप्यति। पुनरभिधान एतत् तात्पर्यम् - कर्म आत्मस्वभावं तिरस्कुरुत एतदेव ज्ञापयति यद् आत्माऽनन्तज्ञानसुखादिस्वभावः, तल्लुम्पनमेव तत्सत्तागमकमिति हृदयम्। चेच्चायं स्वभावः, तर्हि तद्विनाशोऽसम्भव्येव, आत्मनो नित्यत्वेन तत्स्वभावस्यापि तथात्वात्, इतरथा तत्स्वभावत्वस्यैवानुपपत्तेः, उक्तं च-णियभावं णवि मुंचइ परभाव णेव गिण्हए केई - इति । अनूदितं चैतत् - यदग्राह्यं न गृह्णाति, गृहीतं नापि मुञ्चति। जानाति सर्वथा सर्वं, तत् स्वसंवेद्यमस्म्यहम् - इति ।
एवं चाकिञ्चित्करप्रायत्वात् कर्मणां कृतं शुचा, स्वभावाविर्भाव एव यलो विधेयः, इतश्च तदकिञ्चित्करकल्पता, १. नन्दीसूत्रे ।।४३ ।। २. नियमसारे ।।९७।। ३. समाधितन्त्रे ।।२०।।
आर्षोपनिषद् - तेषामप्यात्मकृतत्वेन निमित्तमात्रत्वात्, आत्मन एव सुखदुःखादिकर्तृत्वात्, उक्तं च - अप्पा कत्ता विकत्ता य दुक्खाण य सुहाण य इति ।
अथैवम् - न च दुःखमिदं स्वयं कृतं न परै!भयजं न चाकृतम्। नियतं च न चाक्षरात्मकं विदुषामित्युपपादितं त्वया - इति ग्रन्थविरोध इति चेत् ? न, अभिप्रायापरिज्ञानात्, पुरुषकाराद्येकान्तनिरसनपरत्वादस्य। अयं भावः, यदि दुःखमेकान्तेनात्मकृतमेव तदा कर्मादेनिमित्तताया अप्यसम्भवः, तथा च तदसत्त्वापत्तिः, अन्यथासिद्धेः। यदर्थं हि यत् कल्प्यते तदन्यथासिद्धिरेव तदभाव इति। न चैतदिष्टम्, स्याद्वादस्य समुदायवादित्वात् । तदाह- कालो सहाव णियई पुवकयं पुरिस कारणेगंता। मिच्छत्तं ते चेव उ समासओ होंति सम्मत्तं - इति । एतेन - कालः स्वभावो नियतिर्यदृच्छा भूतानि योनिः पुरुष इति चिन्त्यम्। संयोग एषां न त्वात्मभावादात्माप्यनीशः सुख-दुःखहेतोःइत्यपि व्याख्यातम्। तदेतद् ग्रन्थान्तरैः सिद्धमेवेति कृतं प्रसङ्गेन, प्रस्तुतं प्रस्तुमः। एवं च कर्माद्येकान्तस्यैव प्रतिक्षेपः, मुख्यगौणभावस्तु कथञ्चिदुपपद्यत एव, तस्मादात्मकृतं सुखदुःखादि, निमित्तमात्रता कर्मण इत्याह
१. उत्तराध्ययने ।।२०-३७।। २. सिद्धसेनी द्वात्रिंशिका ।।४-२४ ।। ३. कर्मादिसमुदायमेव हेतुतया वदतीति समुदायवादी। ४. सन्मती । ।३-५३ ।। ५. श्वेताश्वतरोपनिषदि । ।अ.१।। ६. दृश्यतां साङ्ख्यकारिकामाठरवृत्तिः।।६१।।, शास्त्रवार्तासमुच्चये ।।२/५२-८१ ।।, सूत्रकृताङ्गवृत्ती । ।पृ.२१०।।
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
- १४९
Re-ऋषिभाषितानि -
अस्थि मे तेण देति, नस्थि से तेण देइ मे। जड़ से होज्ज ण मे देज्जा, णस्थि से तेण देति मे ।।
॥१३-८॥ अस्ति मया प्राक्कृतं कर्म विद्यते, मे - मत्सम्बन्ध्येव, अन्यथा कृतनाशादिदोषानुषङ्गात्। तेन - अनन्तरोक्तहेतुना, ददाति - स्वप्रकृत्यनुसारेण मत्प्रति फलप्रदं भवति। व्यतिरेकेणाह
तस्य - मदन्यस्य कस्यचिदपि, नास्ति अनन्तरोक्तं कर्म न विद्यते, मत्कृतत्वेन मदेकसम्बन्धित्वात्तस्य, तेन हेतुना मे - मह्यम्, फलं ददाति। पुनर्व्यतिरेकः - यदि तस्य - मद्भिन्नस्य सम्बन्धि भवेत्, तर्हि न मह्यं फलं दद्यात्, कāकानुयायित्वात् कर्मणः, तथा च पारमर्षम् - कत्तारमेव अणुजाइ कम्मं - इति । अनूदितं च - यथा धेनुसहस्रेषु वत्सो विन्दति मातरम्। तथा पूर्वकृतं कर्म, कर्तारमधिगच्छति इति । तदाह- एकः करोति कर्माणि, एकस्तत्फलमश्नुते - इति ।
इत्थं च नास्ति तस्य मद्भिन्नस्य, तेन हेतुना मह्यमेव फलं ददाति। तस्मात्तन्निस्तरणमेव कर्मक्षयसाधनमित्यात्मानं तद्द्वारेणान्यं प्रति चोपदेशः। एतत्तत्त्वपरिणतिफलमाह
एवं से सिद्ध बुद्धे विरए विपावे दंते दविए अलंताई
णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छति त्ति बेमि।। एवमित्यादि प्राग्वत्। इति त्रयोदशभयालिनामाध्ययन आर्षोपनिषद्।
- आर्षोपनिषद् - ॥ अथ चतुर्दशोऽध्यायः।। __ अनन्तरोक्ताध्ययनपरिभावनेन कर्मक्षयाय प्रयततोऽपि कस्यचिद्विफलायासमात्रं स्यात्, अनादिकुवासनावशेन मनोविसंवादादित्याह
"जुत्तं अजुत्तजोगं ण पमाण"मिति बाहुकेण अरहता इसिणा बुइतं।।१४-१॥
युक्तम्- योगतया प्रसिद्धं यत्किञ्चिदनुष्ठानम्, न युक्ता मनोवाक्काय- लक्षणसर्वयोगा यत्रेत्ययुक्तयोगम्, यद्वा अयुक्तो योगः - मोक्षयोजनसमर्थव्यापारः, यत्र तत्- अयुक्तयोगम्, द्रव्यानुष्ठानमित्यर्थः, तन्न प्रमाणम् न सर्वज्ञाभिप्रायेण मोक्षसाधकतया सम्मतम्, परिणामियं पमाणं - इत्युक्तेः । उक्तं च- भावशुद्धिः परं शौचं प्रमाणं सर्वकर्मसु - इति ।
केनैवमुक्तमित्याह- इति बाहुकेनाहतर्षिणोदितम्। एष च प्रत्येकबुद्धतया द्वितीयाङ्गेऽप्यभिहितः, यथा - आहंसु महापुरिसा पुल्विं तत्ततवोधणा। भोच्चा सीतोदगं सिद्धा तत्थ मंदे विसीदति।।
अभुंजिय णमी वेदेही रामाउत्ते य भुंजिया। बाहुए उदयं भोच्चा तधा नारायणे रिसी।। आसिले देविले चेव दीवायण महारिसी। पारासरे दगं भोच्चा तधा बीताणि हरिताणि य - इति । अत्र नमिराजर्षिरुत्तराध्ययनेषु नवमाध्ययने, शेषाश्चात्रैव
१. ओघनिर्युक्तौ ।।५६० ।। २. स्कन्दपुराणे ।।४२-६२ ।। ३. सूत्रकृताङ्गे ।।१-३४।। १-३।।
१. उत्तराध्ययने ।।१३-२३ ।। २. इतिहासे ।। ३. पद्मपुराणे ।।
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि -
-१५१ ऋषिभाषितसूत्रे समुल्लिखिता वक्ष्यन्ते च।एषां महापुरुषत्वाभिधानं राजर्षितया, स्वमतेन च यदैभिस्तापसादितां सन्त्यज्य श्रामण्यमङ्गीकृतं तदैषां महापुरुषता। कुतीर्थिका हि कस्मिन् भावे ज्ञानमुत्पद्यत इत्यजानानाः शीतोदकादि भुक्त्वा नम्याद्याः सिद्धा इत्येव ब्रुवते। एतदेव सूत्रेऽपि तत्थ मंदे विसीदति - इत्यनेन निर्दिष्टम्। तथा हि येऽस्नान - तपःसंयमादिगुणान् धारयितुमसमर्थाः, ते तदालम्बनेन शीतोदकादिसङ्गात् संसार एव पतन्ति । ___ वस्तुतस्तु केवलज्ञानोत्पत्तेः किञ्चित्कालादर्वागपि पञ्चेन्द्रियवधादिरौद्रपरिणामसम्भवः, प्रसन्नचन्द्रराजर्षिवत्। न चास्य तत्सङ्क्लेशेन सिद्धिगमनाभिधानमौचितीमञ्चति, तदनौचित्येऽविगानात्। एवं शीतोदकादिभुजां सिद्धिरित्यत्राप्यतीतनयापेक्षयैव सिद्धिगामिनां तद्व्यपदेशः सङ्गतिमङ्गतीति कृतमतिचर्चितेन।
मुक्त्यसाधकतयाऽप्रमाणमनुष्ठानमप्याचरन्तः केचिदात्मानमुत्कृष्टं मन्यन्ते। तदेषा द्वितीया मन्दस्य बालतेति तान् प्रत्युपदेष्टि
अप्पणिया ३खलु भो ! अप्पाणं समुक्कसिय ण भवति बद्धचिंधे णरवती, अप्पणिया खलु भो ! य अप्पाणं समुक्कसिय समुक्कसिय ण भवति बद्धचिंधे सेट्ठी। एवं चेव अणुयोये जाणह खलु भो ! समणा ! माहणा !, गामे अदुवा रणे, अदुवा गामे णो वि रणे,
१५२
आर्षोपनिषद् - अभिणिस्सए इमं लोयं परलोयं पणिस्सए, दुहओ वि लोके अपतिट्ठिते। अकामए बाहुए मते त्ति। अकामए चरए तवं, अकामए कालगए णरकं पत्ते।।१४-२।।
आत्मना खलु भोः ! आत्मानं बाह्याडम्बरेण समुत्कृष्य उन्नम्य, न भवति बद्धचिह्नः- मस्तकादौ निबद्धमुकुटादिराजचिह्नो नरपतिः - राजा। साम्राज्याज्ञैश्वर्यादिसाध्यत्वान्नृपतित्वस्य। यथोक्तम् - किं लिंगविड्डरीधारणेण ? कज्जम्मि अट्ठिए ठाणे। राया न होइ सयमेव, धारयं चामराडोवे - इति। एवं चात्मना खलु भोः ! आत्मानं समुत्कृष्य समुत्कृष्य न भवति बद्धचिह्नः श्रीपट्टादिनाऽलङ्कृतः, श्रेष्ठी - महेभ्यः।
अत्रात्मश्लाघाबद्धचिह्नतादिमात्रेण नरपतिर्न भवेत्, आत्मश्लाघादिमात्रेण बद्धचिह्नतादिविशिष्टो नरपतिर्न भवेदित्युभयरीत्यार्थयोजनं कर्तव्यम्। ___ एवमेव - उक्तप्रकारेणैव, अनुयोगे - प्रस्तुतार्थयोजनविषये, जानीत - अवगच्छत, यथा मुकुटमात्रतो राजा न भवति, तथा वेशमात्रेण भावमुनिरपि न भवतीति। खलु भोः ! श्रमणाः ! ब्राह्मणाः! ग्रामेऽथवाऽरण्ये, अथवा ग्रामेऽपि न, अरण्येऽपि न।
अयं भावः- यदि सदनुष्ठानपक्षपातादिरूपा परिणामविशुद्धिस्तदा ग्रामेऽपि युक्तयोगताऽरण्येऽपि। वस्तुतः स्वरूपव्यवस्थितत्वादस्य, यदाह- ग्रामोऽरण्यमिति द्वेधा निवासोऽनात्म
१. सूत्रकृताङ्गचूर्णी ।।१-३-४ ।। १-५ ।। २. उपदेशमालायाम् ।।४३६।। ३. क.ख.घ.झ.त. - समुक्कसिय । ग.च.ज.ध.द. - समुक्कसिया ।
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि दर्शिनाम्। दृष्टात्मनां निवासस्तु विविक्तात्मैव निश्चलः - इति । एतदेव प्रकारान्तरेणोदितम् - मुक्ताग्रहो विनिवसन् सजने वने वा, मुक्तिश्रियं निरूपमामुपयाति भव्यः - इति । प्रमाणं चात्र पारमर्षम् - न मुणीऽरण्णवासेण - इति । ज्ञानादिप्रयोज्ये मुनित्वेऽरण्यादिनिवासोऽप्रयोजक इति हृदयम्। अनूदितं च - नाणेण य मुणी होइ - इति । ___यद्वा ग्राम इति गृहम्, तदवयवत्वेन कथञ्चित्तदभिन्नत्वात्, उपलक्षणाद्वा तद्ग्रहः, तत्रापि तपोऽरण्येऽपि च, यथोक्तम् - वनेऽपि दोषाः प्रभवन्ति रागिणां, गृहेऽपि पञ्चेन्द्रियनिग्रहस्तपः। अकुत्सिते वर्त्मनि यः प्रवर्त्तते, निवृत्तरागस्य गृहं तपोवनम् - इति । एतदभिधानं मिथ्याचारनिवर्तनार्थं संयमसामग्र्यसम्पादनाय च विज्ञेयम्, न तु सति सामर्थे गृहावस्थानायालम्बनम्, तादृशालम्बनस्य प्रमादपर्यवसितत्वेन तत्र मुक्तिसाधकत्वासम्भवात्।
एवं च यदि परिणामविशुद्धिरेव न, तदोभयत्रापि तपोविरह एवेत्यात्मसमुत्कर्षस्तु सर्वथा त्याज्यः। स हि व्यक्त एव दुष्परिणामपिशुनः, यदाह - अप्पपसंसणकरणं तिव्वकसायाण लिंगाणि - इति । ततोऽयमेवोभयभ्रंशज्ञापकः।
तत्र यतिधर्मभ्रंशः, आत्मसम्भावनया तद्रिक्ततायोगात्, उक्तं च- सुट्ठ वि उज्जममाणं पंचेव करिति रित्तयं समणं। अप्पथुई परनिंदा जिब्भोवत्था कसाया य - इति । गृहिधर्मभ्रंशस्तु तत्रैव
१५४ -
आर्षोपनिषद् - सम्भाव्यमानानां देवगुरुभक्त्यादियोगानामभावात्। उपलक्षणमेतत्, तेन गुणमात्रभ्रंशोऽपि बोध्यः, यथोक्तम्- अप्पसंसा पुरिसस्स होइ चिंधं सुनिग्गुणत्तस्स - इति ।
इतश्चोभयभ्रंशः, इहलोकपरलोकभ्रष्टत्वादित्याह- अभिनिश्रयेत् - विषयतयाश्रयीकृत्य पश्येत्। किमित्याह- इमं लोकम् - कुशीलत्वादिदोषदूषिततया प्रत्यक्षं वर्तमानभवम्। तथा प्रकर्षण - कन्दर्पादिभावनाफलप्रतिपादकागमचक्षुर्बलेन, निश्रयेत् - विषयतयाऽऽलम्ब्य पश्येत्। किमित्याह- परलोकम् - दुर्गतिदुःखनिचितं प्रेत्यभवम्। फलितमाह - उभयतोऽपि लोकोऽप्रतिष्ठितः सुखांशमात्रव्यवस्थानविरहितः, उक्तं च - इमे वि से नत्थि परे वि लोए दुहओ वि से झिज्जइ तत्थ लोए - इति । तदेषा वेशविडम्बिनो मुमुक्षुतामोक्षप्रसूता विडम्बना। ___ अत्राह कश्चित् - अहमुभयलोकनिष्पिपासः, यदि भवमोक्षयोरपि निष्कामतैव श्रेयसी, तदेहलोकादेस्तु का वार्तेति। तदाहमोक्षे भवे च सर्वत्र निःस्पृहो मुनिसत्तमः - इति ।
अत्र स्वानुभवकथनेनोत्तरयति - अकामकः - भवादृश उभयलोकनिष्पिपासः, बाहुक इत्यात्मनिर्देशः, मृत इति - अकाम-कत्वविशिष्टपर्यायतया ममाभावः सञ्जात इत्याशयः। प्रशस्त-कामानां दशाविशेष उपादेयत्वात्, यथोक्तम् - दुक्खखओ कम्मक्खओ समाहिमरणं च बोहिलाभो । संपज्जउ मह एयं तुह
१. समाधितन्त्रे । ७३ ।। २. इष्टोपदेशे। ५१ ।। ३. उत्तराध्ययने ।।२५-२९ ।। ४. उत्तराध्ययने ।।२५-३०।। ५. पुरुषार्थसिद्धयुपाये ।। ६. उपदेशमालायाम् । १७२ ।।
१. आराधनापताकायाम् ।।२१५ ।। २. उत्तराध्ययने । ।२०-४९ ।। ३. योगशतके ।।२०।। वृत्तावुद्धृतम् ।
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re-ऋषिभाषितानि -
१५५ नाह पणामकरणेणं - इति । सर्वत्र निःस्पृहतायास्त्वभ्यासदशायामसम्भव इति विशेषविषयतया तत्सूत्रं समाधेयम्, एतच्च तत्रैव 'मुनिसत्तम' इत्यनेन ध्वनितमित्यलं प्रपञ्चेन। ____ ततोऽसौ बाहुकोऽर्हतर्षिराचष्टे - अचरमावर्तादिवर्तितया यत्प्रागहमकामोऽभवम्, न साम्प्रतमहं तादृशः, यतो यः कश्चित् अकामकः - निर्जरानभिलाषी, तपश्चरति, स सत्प्रणिधानशून्यतया सम्मूर्छिमसङ्काशो वृथैव कायकष्टं विषहते, सत्प्रणिधानं तु सर्वत्रावश्यकम्, उक्तं च - एतच्चेह प्रवरं कृषिकर्मणि सलिलवज्ज्ञेय - मिति । ज्ञापकश्चात्रागमः - वेएज्ज निज्जरापेही - इति। अतो निष्प्रणिधानः सोऽकामकः, अवश एव कालगतः बालमरणेन मृत्युमुपगतः, यथोक्तम्- बालाणं अकामं तु मरणं असई भवे - इति । अकामता च भयभीतत्वेन मृत्यूद्विग्नत्वात्, उक्तं च - तओ से मरणंतमि बाले संतसइ भया। अकाममरणं मरइ धुत्ते व कलिणा जिए - इति । एवं चासौ मृतः सन् नरकं प्राप्तो भवति। अकामकस्य मुक्त्यभिलाषादिशून्यतया संवेगनिर्वेदरहितस्य प्रायः श्रामण्यविराधनासम्भवात्, तद्विराधनायाश्च नरकादि-हेतुत्वात्, यदागमः - संधावई नरग तिरिक्खजोणिं मोणं विराहेत्तु असाहुरूवे - इति । न च कथं संयतस्यापि नरक इति वाच्यम्, दुर्गृहीतशस्त्रादिवद्विराधनस्य प्रत्यपायफलत्वात्। तदाह- दुर्गृहीतं यथा काण्डं हस्तमेवावकृन्तति।
१५६
- आर्थोपनिषद् - श्रामण्यं दुष्परामृष्टं नरकानुपकर्षति - इति । तथा चार्षम् - विसं तु पीयं जह कालकूड हणाइ सत्थं जह कुग्गहीयं। एसो वि धम्मो विसओववन्नो हणाइ वेयाल इवाविवन्नो - इति । अत एवाहुराचार्याः - नाज्ञाविराधनतोऽन्योऽनर्थः - इति । अतो युक्तमुक्तं नरकं पत्ते - इति।।
यस्तु विषयसुखस्पृहारहिततयाऽकामः, तमुद्दिश्याहअकामए पब्वइए अकामते चरते तवं। अकामए कालगए सिद्धिं पत्ते अकामए।।१४-३।।
अकामकः - इच्छामदनकामरहितः, प्रव्रजितः - दीक्षितः, अकामकः - ऐहिकपूजाद्यभीप्साविनिर्मुक्तः, चरति तपः अनशनादिव्युत्सर्गान्तमनुष्ठानम्, नो इहलोगट्ठयाए तवमहिट्ठिज्जा - इत्यागमवचोऽनुस्मरन्, अत्रापि सर्वत्र विषयसुखवाञ्छनौवैहिकाद्यनिषेधोऽवगन्तव्यः। कामः - अनशनसमये लोककृतसत्कारादिप्रसक्तस्य जीविताशंसा, अनशनादिदुःखनिर्विण्णस्य मरणाशंसा च, ताभ्यां रहितः - अकामकः, जीवियं नाभिकंखेज्जा मरणं नावि पत्थए। दुहओ वि न सज्जिज्जा जीविए मरणे तहा - इत्यादि - प्रवचनपरिणतिसम्पन्नतया निष्काम इत्यर्थः। स एवम्भूतः कालगतः - निर्वाणमापन्न: सन् अकामकः प्राप्तप्राप्तव्यतया काममात्रविरहितः, सिद्धिम् - मुक्तिगतिम्, प्राप्तः - उपगतो भवति। तदितरमाह१. पञ्चवस्तुकवृत्तौ ।। २. उत्तराध्ययने ।।२०-४४ ।। ३. पञ्चसूत्रवृत्तौ ।।३।। ४. ०अर्थतपोनिषेधो वक्तव्य इति चेत् ? न, सविशेषणे हीत्यादिनीत्या ऐहिकाद्यर्थलक्षणविशेषण एव निषेधसक्रमात् ।
१. प्रार्थनासूत्रे ।।४।। २. षोडशके ।।१४-२।। ३. उत्तराध्ययने ।। २-३९।। ४. उत्तराध्ययने ।।५-३ ।। ५. उत्तराध्ययने ।।५-१६।। ६. उत्तराध्ययने । ।२०-४६ ।।
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
सकामए पव्वइए, सकामए चरते तवं सकामए कालगते णरगे पत्ते । सकामए चरते तवं, सकामए कालगते - सिद्धिं पत्ते सकामए । । १४-४॥
१५७
सकामकः - विषयाशंसासहितः, प्रव्रजितः सन् सकामकः ऐहिकाद्याशंसाकलङ्कितः, तपः- शरीरसन्तापकमनुष्ठानम्, चरति - आसेवते । एतेन कर्मणां तापनात्तपः इति मुख्यतपस्त्वमस्य निरस्तम्। न चैवमनेन निर्जरानुपपत्तिप्रसङ्ग इति वाच्यम्, निर्जराभावेऽपि परमार्थतोऽस्य बन्धात्मकत्वात्, निरनुबन्धत्वात्, यदाह - सिद्ध्यन्तरं न सन्धत्ते, या साऽवश्यं पतत्यधः । तच्छक्त्याऽप्यनुविद्धैव, पातोऽसौ तत्त्वतो मतः इति । अज्ञानतपोनिर्जराया निरनुबन्धताऽप्यागमसिद्धा, सकृद्दिव्यगतिमात्रफलत्वोक्तेः, तदुक्तम् – ते णं भंते ! देवा परलोगस्साराहगा ? णो इणट्ठे समट्ठे - इति ।
-
अत्र तपः क्रियासामान्येऽपि फलविशेषः, आशयविशेषात्, अन्वाह - अभिसन्धेः फलं भिन्नमनुष्ठाने समेऽपि हि । परमोऽतः स एवेह वारीव कृषिकर्मणि - इति ।
तथा कामः -
लोकसत्कारादिमूर्च्छया जीवितवाञ्छा, तदभावरोगादिना मरणमनोरथश्च तदन्यतरेण सहितः सकामकः, स कालगत: - बालमरणेन मृतः सन् नरकान् प्राप्तः पुनः पुनर्नरकादिदुःखभाग् भवति, शल्यादिनिभत्वात् कामानाम्, उक्तं
१. योगबिन्दी । । २३४ ।। २ औपपातिके। सू. ३८ ।। ३. योगदृष्टिसमुच्चये । ।११८ ।।
१५८
आर्षोपनिषद्
च - सल्लं कामा विसं कामा, कामा आसीविसोवमा । कामे य पत्थेमाणा अकामा जंति दुग्गइं - इति । निर्जराभिलाषलक्षणस्तु
काम एव साध्यसाधक इत्याह -
सकामकः - अकामकामितया सकामः, अकामश्च मोक्षाभिलाषः, तत्र सकलाभिलाषनिवृत्तेः, तं कामयत इत्यकामकामी, स्वभावभिन्ने निःस्पृह इत्यर्थः, यथोक्तम् स्वभावलाभात् किमपि प्राप्तव्यं नावशिष्यते । इत्यात्मैश्वर्यसम्पन्नो निःस्पृहो जायते मुनिरिति । एवम्भूतस्तपश्चरति । तथा सकाम इव सकाम:, मरणभयाभावात् , कालगतः परिनिर्वाणमुपयातः सन्, सकामकः - लोकाग्रव्यवस्थितां सिद्धिगतिं प्रति गमनक्रियापरिणतत्वेन सकाम इव सकामः, सकामस्यैव लोके गमनादिक्रियादर्शनादिति भावः । वस्तुतस्तु सर्वथा कृतकृत्यतया निष्काम एवासौ । सिद्धिं - मुक्तिगतिं प्राप्तः - उपगतो भवति । तन्मुक्तिरप्यणिमादिसिद्धिक्रमेण सम्भवतीत्याह
एवं से सिद्धे बुद्धे विरए विपावे दंते दविए अलंताई पुरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छति त्ति बेमि । । एवमित्यादि प्राग्वत्।
इति चतुर्दशे बाहुकनामाध्ययन आर्षोपनिषद् ।
-
9
उत्तराध्ययने । । ९-५३ ।। २. ज्ञानसारे । । १२-१ ।। ३ उत्तराध्ययने ।।५-३१३२ ।। वृत्तौ ।
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
70 ऋषिभाषितानि
॥ अथ पञ्चदशमाध्यायः ।।
अनन्तराध्ययने सकामादेर्दुःखाद्यभिहितम्, अत्रापि त प्रकारान्तरेणाचष्टे
सायादुक्खेण अभिभूते दुक्खी दुक्खं उदीरेति, असातादुक्खेण अभिभूए दुक्खी दुक्खं उदीरेति ? सातादुक्खेण अभिभूए दुक्खी दुक्खं उदीरेति, णो असातादुक्खेण अभिभूते दुक्खी दुक्खं उदीरेति
१५९
।।१५-१ ।।
साता - पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् सुखस्पृहा, सैव दुःखम्, दुःखं सऊसुयत्तणं इत्युक्तेः । अन्वाह च - अविक्खा अणाणंदे - इति । तेनाभिभूतः कष्टितः, किमुक्तं भवति दुःखी, स दुःखमुदीरयति - दुःखावहकार्यकरणेनानुदितमसातवेदनीयं कर्म उदयावलिकां प्रापयति । अथवाऽसातादुःखम्, सुखस्पृहाविहीनं दुःखमात्रम् - असातवेदनीयविपाकोदयलक्षणम्, तेनाभिभूतो यावदुदीरयतीति प्रश्नः । अत्र पूर्वपक्षकक्षीकारेणोत्तरः सुगमः । उक्तरीत्या सुखस्पृहाया एव दुःखावहत्वाच्च, तदाह- दुःखद्विट् सुखलिप्सुर्मोहान्धत्वाददृष्टगुणदोषः। यां यां करोति चेष्टां, तया तया दुःखमादत्ते इति । एतदेव प्रकारान्तरेणाभिधत्ते
दुःखात्मकत्वात्,
सातादुक्खेण
अभिभूतस्स दुक्खिणो दुक्खं
9. इतः प्रायः सर्वेष्वप्यध्ययनेषु सर्वादी सिद्धि' इति पाठो हस्तादर्शपूपलभ्यते ।
२. ऋषिभाषिते । ।७-१ ।। ३ पञ्चसूत्रे ।।५ ।। ४. प्रशमरतौ ।। ४० ।।
-
-
-
-
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
• आर्षोपनिषद् उदीरेति, असातादुक्खेण अभिभूयस्स दुक्खिणो दुक्खं उदीरेति ? सातादुक्खेण अभिभूतस्स दुक्खणो दुक्खं उदीरेति । पुच्छा य वागरणं
च ।।१५-२।।
सुगमः । नवरं दुःखिन स्वात्मन इति ज्ञेयम् । यद्वा यः कश्चिदपि परिपन्थ्यादिः सुखस्पृहादुःखितस्यैव दुःखमुदीरयतीत्यर्थः, इतरस्योपसर्गशतैरपि दुःखोदीरणस्यासम्भवात्, शारीरदुःखभावेऽपि तदनुभवविरहेण वस्तुतोऽदुःखितत्वात्, तदाह- न चासौ खिद्यते योगी बहिर्दुः खेष्वचेतन इति । दुःखोदीरणविषयमाह
१६०
संतं दुक्खी दुक्खं उदीरेति, असंतं दुक्खी दुक्खं उदीरेति ? संतं दुक्खी दुक्खं उदीरेइ, सातादुक्खेण अभिभूतस्स उदीरेति, णो असंतं दुक्खी दुक्खं उदीरेइ। मधुरायणेण अरहता इसिणा बुइतं
।।१५-३।।
सत् - विद्यमानम्, प्राग्बद्धतया सत्तागतमित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् । किमुपज्ञमिदमित्याह- मधुरायणेनार्हतर्षिणोदितमिति । अत्रैतदुपदेशतात्पर्यम् - सत्तागतदुःखक्षय एव तपः पराक्रमेण यतितव्यम्, एकान्तिकात्यन्तिकदुःखविगमस्य तदेकसाध्यत्वात् इतरथा तु यद्भवति तदाह
दुक्खेण खलु भो ! अप्पहीणेणं जीए आगच्छंति हत्थच्छेयणाइं पादच्छेयणाई एवं णवमज्झयणगमएणं
१. इष्टोपदेशे ।
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ऋषिभाषितानि
णेयव्वं जाव सासतं निव्वाणमब्भुवगता चिट्ठति, णवरं दुक्खाभिलावो ।। १५-४।।
प्राग्वत् । नवरं कर्मस्थाने दुःखाभिलापः कर्तव्यः । अर्थतस्त्वभेद एव । इत्थं च -
पावमूलमणिव्वाणं, संसारे सव्वदेहिणं ।
१६१
पावमूलाणि दुक्खाणि, पावमूलं च जम्मणं । । १५ - ५ ।। संसारे दुक्खमूलं तु, पावं कम्मं पुरेकडं ।
पावकम्मणिरोधाय सम्मं भिक्खु परिव्वए । । १५-६।। प्राग्वत् । पुनरपि प्रतिवस्तूपमया प्रतिबोधयति - सभावे सति कंदस्स, धुवं वल्लीय रोहणं । बीए संवुज्झमाणम्मि, अंकुरस्सेव संपदा ।। १५-७।। यथा कन्दस्य सद्भावे- विद्यमानत्वे सति, ध्रुवम्निश्चितमेव, वल्ल्या : - लतायाः, रोहणम् - पत्राद्युद्गमक्रमेण वर्धनम् । यथा वा बीजे समुह्यमानेऽङ्कुरस्यैव सम्पत् - इति प्राग्वत् । उपनयमाह
सभावे सति पावस्स, धुवं दुक्खं पसूयते ।
णाऽसतो मट्टियापिंडे, णिव्वत्ती तु घडादिणं । । १५ - ८ । । तथैव पापस्य अशुभकर्मणः सद्भावे सति विद्यमानत्वे सति, ध्रुवम् निश्चितमेव दुःखं प्रसूयते,
सद्धेतावन्वयव्यभिचारित्वविरहात् । प्रतिवस्तूपमया व्यतिरेकमाह
-
१. ऋषिभाषिते । । ९/२-३ ।। २. ऋषि० । ।९ / ४, ५ ।। कर्ममात्रस्य पापरूपतापि तत्रैव स्पष्टीकृतेति पापपदार्थोऽपि तदनुसारेणोः । ३. ऋषि० । । २-४ ।।
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
- आर्षोपनिषद् - N मृत्तिकापिण्डेऽसति घटादीनां निर्वृत्तिः स्थासादिक्रमेण निष्पत्तिः, न तु नैव सम्भवति, अपरथा हेतुफलव्यवस्थाविप्लवप्रसङ्गात्, तदाह- नाकारणं भवेत् कार्यं, नान्यकारणकारणम् । अन्यथा न व्यवस्था स्यात् कार्यकारणयोः क्वचित् - इति । निदर्शनान्तरेण स्फुटीकुरुते
सभावे सति कंदस्स, जहा वल्लीय रोहणं । बीयातो अंकुरो चेव, धुवं वल्लीय अंकुरा ।। १५-९।। यथा कन्दस्य सद्भावे सति वल्ल्या रोहणमिति प्राग्वत्' । बीजात्, अप्रतिबद्धसामर्थ्यात् सहकारिसमवधाने सति, अङ्कुरः
१६२
प्ररोहः, भवत्येव । अङ्कुराच्चाप्रतिबद्धसामर्थ्यात् सहकारिसमवधाने सति वल्ली - लता, ध्रुवम् निश्चितम् भवत्येव । अत्रोपनयो भावितार्थः । प्रतिबद्धसामर्थ्यात्तु नैव कारणात्कार्यप्रसूतिरित्याह
-
पावघाते हतं दुक्खं, पुष्फघाए जहा फलं ।
विद्धाए मुद्धसूईए, कतो तालस्स संभवे ? ।। १५-१०।। पापघाते - कर्मक्षये कृते सति, दुःखम् तत्फलात्मकम्, हतम् - विनष्टमेव । अत्रार्थे दृष्टान्तमाह- यथा पुष्पघाते कुसुमविनाशे कृते सति तत एव सम्भाव्यमानोत्पत्तिकं फलं विनष्टमेव, तदुत्पत्तिसम्भावनोच्छेदात् । निदर्शनान्तरेणाचष्टे मूर्धसूच्याम् - गर्भसूच्याम्, विद्धायाम् - विघातमापन्नायां सत्याम्, कुतस्तालस्य ताडवृक्षस्य सम्भवः - अवस्थानम् ? नैव सम्भव १. ऋषिभाषिते ।।१५-७।।
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
१६३
इत्याशयः, उक्तं च गर्भसूच्यां विनष्टायां यथा तालो विनश्यति - इति'। पुनरप्यप्रस्तुताख्यानेन प्रस्तुतं गमयतिमूलसेके फलुप्पत्ती, मूलघाते हतं फलं ।
फलत्थी सिंचए मूलं, फलघाती न सिंचति । । १५- ११ । । प्राग्वत् । पुनः पुनरुदाहरणाद्युपन्यासः पापघाते पराक्रमातिशयापादनार्थमदुष्टः, उपदेशे पुनरुक्तेर्दोषत्वविरहाच्च । अभीष्टविनाशस्य मूलमेवोन्मूल्यमित्यत्र तात्पर्यम्। एतदनभिज्ञानां विपर्यासमाह -
-
दुक्खितो दुक्खघाताय, दुक्खावेत्ता सरीरिणो । पडियारेण दुक्खस्स, दुक्खमण्णं णिबंधई । । १५-१२ ।। दुःखितः - असातवेदनीयविपाकोदयेन कष्टितः, दुःखघाताय - स्वीयदुःखापनयनाय, शरीरिण: - स्वान्यपृथिव्यादिजीवान्, दुःखयित्वा दुःखिनो विधाय दुःखस्य - आत्मीयकष्टस्य, प्रतिकारेण - उक्तप्रकारया चिकित्सया, अन्यम् - अपरम्, दुःखम् - परपीडोत्पादनोत्पादितासात वेदनीयं कर्म, हेतौ फलोपचारात्, निबध्नाति - निकाचनादिनाऽऽत्मीकुरुते। अत एवागमः - एस खलु मारे, एस खलु णरए - इति । परपीडोत्पादनमेव नरकादिदुः खनिमन्त्रणमिति हृदयम् । साक्षि चात्र सार्वम् - तुमंसि नाम सच्चेव जं हतव्वं ति मन्नसि तुमंसि नाम सच्चेव जं अज्जावेयव्वं ति मन्नसि तुमंसि नाम सच्चेव जं परियावेयव्वं ति मन्नसि, तुमंसि नाम सच्चेव जं परिधित्तव्वं ति
१. तत्त्वार्थभाष्यकारिकायाम् ।।२४।। २ ऋषिभाषिते । । २-६ ।।
-
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
१६४
• आर्षोपनिषद् - मन्नसि, तुमंसि नाम सच्चेव जं उदवेयव्वं ति मन्नसि इति । एवं च
दुक्खमूलं पुरा किच्चा, दुक्खमासज्ज सोयती । गहितम्मि अणे पुव्विं, अदइत्ता ण मुच्चइ । । १५ - १३ ।।
पुरा - प्राक्, दुःखमूलम् - दुःखागमहेतुमसातवेदनीयं कर्म, मूलसेके कृत्वा - इत्याद्यनभिज्ञतया दुःखप्रतिकारयत्नेनैव तन्निबध्य, स जीवो दुःखमासाद्य - तत्कर्मविपाकोदयेन कष्टं प्राप्य, शोचते - हा हा ! किमित्यतिदुःसहमिदं दुःखं में समुपस्थितमित्यादि परिदेवनं विधत्ते । न च भृशं शोचयतोऽप्यस्य दुःखनिवृत्तिरित्युदाहरणेनाह पूर्वम् प्राक्काले, ऋणे - उद्धारे, गृहीते - उदञ्चिते सति, अदाय - उत्तमर्णाय सवृद्धि मूलद्रव्यमनर्प्य, ऋणमस्फेटयित्वेति यावत्, सोऽधर्मणो न मुच्यते नैवानृणी भवति, सर्वस्वं विक्रीय, दासीभूयापि वा तदृणं तेन स्फेटयितव्यमित्यभिप्रायः ।
अत्रोपनयः सुगमः, तदुक्तं परैरपि नाभुक्तं क्षीयते कर्म, कल्पकोटिशतैरपि । अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम्इति । अन्यत्रापि - पूर्वदेहकृतं सर्वमवश्यमुपभुज्यते - इति । संवादी चात्र सिद्धान्तः कडाण कम्माण न मोक्खु अस्थि - इति । एतदपि प्रागुक्तनीत्याऽप्रतिबद्धसामर्थ्यविषयमवगन्तव्यम्, तपः प्रतिबद्धवीर्याणां प्रदेशोदयमात्र फलत्वात्। उक्तविपर्यासमेव स्पष्टमाचष्टे
-
-
-
१. आचाराङ्गे ।।१-५-५ । । १६४ ।। २. ब्रह्मवैवर्तपुराणे । ।४-८१-५५ ।। ३. महाभारते । ।१८-१२ ।।
-
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
नल-ऋषिभाषितानि
-१६५ आहारत्थी जहा बालो, वण्ही सप्पं च गेण्हती। तहा मूढो सुहऽत्थी तु, पावमण्णं पकुव्वती।।१५-१४।।
यथाऽऽहारार्थी-भोजनप्रयोजनः, बालः - शिशुः, वह्निम् - जाज्वल्यमानमनलम्, सर्पं च - आशीविषं च गृह्णाति - मत्प्रयोजनसाधकमिदमिति मत्वोपादत्ते, तथा मूढः - पापघाते हतं दुःखमिति सिद्धान्तानभिज्ञः, सुखार्थी - दुःखापनोदप्रयुक्तसुखाभिलाषी, तुः - आश्चर्ये, अन्यम् - यत्फलमिदं दुःखं ततोऽन्यत्, पापम् - असातवेदनीयादि कर्म, प्रकर्षण हिंसादिपरिणतिलक्षणसङ्क्लेशातिशयेन कुर्वति - निकाचनादिकरणविषयीविधत्ते।
अयमाशयः - यथा हि बालः क्षुधादुःखनिवृत्त्यर्थं वह्निसोपादानं कुर्वाणो दाहदंशादिदुःखमेवादत्ते, तथैव सुखार्थितया परपीडादिपापं कुर्वाणोऽपि स्वप्रयोजनविपरीतमेव विचेष्टत इत्यत्र जीवितार्थं कालकूटभक्षणन्यायापातः। इदं पुनर्विपरीततरमित्याह
पावं परस्स कुव्वंतो, हसती मोहमोहितो। मच्छो गलं गसंतो वा, विणिघातं ण पस्सती।।
॥१५-१५॥ मोहः - सुखदुःखनिदानानभिज्ञता, तेन मोहितः - विनष्टविवेकप्रज्ञः, परस्य - स्वभिन्नजीवस्य, पापम्- पीडोत्पादनम्, फले हेतूपचारात्, कुर्वाणः - परितापादिना विदधन्, हसति - अन्तस्तोषं हासेनाभिव्यनक्ति। उक्तं च - येनापत्रपते साधरसाधस्तेन
-आर्षोपनिषद्-50 तुष्यति - इति, न चानुबद्धमपायं पश्यतीति द्वितीया मन्दस्य बालता। एतदेव प्रतिवस्तूपमयाऽऽह- वा - यथा, मत्स्यः - मत्सः, गलम् - मीनग्रहणयन्त्रम्, यत्र झषप्रलोभनाय मांसशकलमारोप्यते, तद् ग्रसन् विनिघातम् - अनन्तरमेव तालुवेधादिहेतुकं स्वसमापनम्, न पश्यति - प्रत्युत्पन्नैकदर्शितया न मतिनेत्रविषयीकुरुते। एतदेवाह
पच्चुप्पण्णरसे गिद्धो, मोहमल्लपणोल्लितो। दित्तं पावति उक्कंथं, वारिमज्ञ व वारणा(णे)।।
॥१५-१६।। प्रत्युत्पन्नरसे - सम्प्राप्तमांसशकलास्वादोद्भूतवर्तमानसुखसंवेदने, गृद्धः-सजाताऽऽसक्त्यतिशयः, तमेव विशेषयतिमोहः - वेदमोहनीयलक्षणमुदितं सङ्क्लिष्टं कर्म,स एव गुणसहस्रनिपातनान् मल्ल इव मल्लः, तेन प्रणोदितःअहितानुबन्धि कार्य प्रति प्रकर्षेण प्रेरितः, दीप्ताम् - अतिशयिताम्, उत्कण्ठाम् - इष्टलाभाय कालासहनरूपामुत्सुकताम्, प्राप्नोति - अधिगच्छति। अत्रार्थ उदाहरणमाह- वारि - हस्तिग्रहणस्थानम्, वारी करिधरणट्ठाणं - इत्युक्तेः । तन्मध्ये वारण इव - हस्तिवत्। स यथा वारिगृहीतो स्वमोक्षाय भृशमुत्कण्ठायते, तथा प्रत्युत्पन्नरसगृद्धस्तत्परिभोगायेति। गजो हि तदुत्कण्ठितस्तथा प्रयतते, यथा वारियन्त्रानुभावेन तद्ग्रहो दुर्मोक्षतामुपयाति, बन्धादिदुःखं चासौ विषहते, एवं प्रत्युत्पन्नरसाऽऽसक्तोऽपि १. पाइअलच्छीनाममालायाम्।
Ashopnisad 2.p65
2nd Proof
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
-१६७
नल-ऋषिभाषितानि - तदुपादानयत्नेन स्वविनिघातमेव तनोतीत्याशयः। किञ्च
परोवघाततल्लिच्छो, दप्पमोहमलुडुरो। सीहो जरो दुपाणे वा, गुणदोसं ण विंदती।।१५-१७।।
परोपघातः - पृथिव्याद्यारम्भः, तस्मिन् तल्लिच्छ इति देश्यशब्दस्तत्परपदपर्यायः, जीवहिंसातल्लीन इति समासार्थः । अत्रापि हेतुः प्रत्युत्पन्नरसगृद्धिः, नानुपहत्य भूतानि भोगः सम्भवतीति नीत्या। तथा दर्पः - को नु मत्सुखसम्प्राप्तिप्रत्यूह ? इत्यभिमानरसः, मोहः शलभवदात्मघातप्रयत्लोऽयं ममेति तत्त्वानभिज्ञः, दर्पमोहावेव मलः - कल्मषम्, विवेकप्रेक्षाकलुषीकरणात्, यद्वा मलते-धारयति जीवं भवावर्त्त इति मलः, मल धारणे, अच्। तेनोद्धरः - सम्भावितात्मोच्चभावः।
सोऽयं मलावृतचैतन्यो गुणदोषान् - आत्मकल्याणतदपायात्मकान्, न विन्दति - न चेतयते। उक्तं चहिताहितविवेकान्धाः, खिद्यन्ते साम्प्रतेक्षिणः।। जन्ममृत्युजराव्याधिरोगशोकाद्युपद्रुतम्। वीक्षमाणा अपि भवं, नोद्विजन्तेऽतिमोहतः।। कुकृत्यं कृत्यमाभाति, कृत्यं चाकृत्यवत्सदा। दुःखे सुखधियाकृष्टाः, कच्छूकण्डूयकादिवत्।। यथा कण्डूयनेष्वेषां, धीन कच्छूनिवर्तने। भोगाङ्गेषु तथैतेषां, न तदिच्छापरिक्षये।। आत्मानं पाशयन्त्येते, सदाऽसच्चेष्टया भृशम्। पापधूल्या जडा कार्यमविचार्यैव तत्त्वतः।। धर्मबीजं परं प्राप्य, मानुष्यं कर्मभूमिषु। न सत्कर्मकृषावस्य, प्रयतन्तेऽल्पमेधसः।। बडिशामिषवत्तुच्छे, कुसुखे
१६८
- आर्षोपनिषद् - दारुणोदये। सक्तास्त्यजन्ति सच्चेष्टां, धिगहो दारुणं तमः - इति ।
अत्रार्थे दृष्टान्तमाह, वा - यथा जरन् - वृद्धः, सिंहः - पञ्चाननः, दुष्टम् - ग्राहादिप्रत्यपायवत्त्वेन सदोषम्, पानम् नद्यादिजलपानस्थानम् - दुःपानम्, तस्मिन्। यथा ह्यसावाजीवनं समभ्यस्तमृगेन्द्रत्वतया दर्पाविष्टचित्तो जराजर्जरीकृतस्वशरीरमपश्यन् धाय॑मालम्ब्य सापाये पानके जलं पिबन् लब्धछिद्रेण ग्राहादिना गृहीतः सन् दौर्बल्यातिशयेन नात्मानं मोचयितुमपि प्रत्यलो भवति, किं पुनः परं पराजेतुम्, ततश्च विनिघातमापद्यते। इत्थं चसवसो पावं पुरोकिच्चा, दुक्खं वेदेति दुम्मती। आसत्तकंठपासो वा, मुक्कधारो दुहट्टिओ।।१५-१८।।
दुर्मतिः - दर्पाविष्टदुष्टबुद्धिः स्ववशः - स्वाधीनः, स्वरससहित इति यावत्, पुरा - प्राक्, पापम् - अशुभकृत्यम्, तत्फलमशुभं कर्म वा। कृत्वा - विधाय दुःखम् - तद्विपाकोदयेन फलितम्, वेदयति - निषहते। उदाहरणमाह- वा - यथा, आसक्तः-अत्यन्तं विलग्नतयाऽऽरोपितो निजे कण्ठे पाशो येन स आसक्तकण्ठपाशः, मुक्ता - छेदनार्थं प्रयुक्ता, धारा निशातक्षुरप्रादिसत्का येन सः - मुक्तधारः, दुःखार्त्तितः - स्वनिमन्त्रितदुःखेनातिकष्टितः। ___इदमुक्तं भवति- यथा कश्चिदुर्मतिः स्वरसेनैवोल्लम्बितमात्मानं विधायाक्षिनिर्गमादिदुःखभीतः समुत्पन्नकिञ्चिद्वेदनः प्रागेव कृत१. योगदृष्टिसमुच्चये ।।७८-८४ ।। २. झ- धारो (?हो)।
१. उद्धृतं योगदृष्टिसमुच्चये । ।१५९।। वृत्ती।
Ashopnisad_2.p65
2nd Proof
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
नल-ऋषिभाषितानिसन्निधानस्य क्षुरप्रादेरिया कण्ठपाशे छेदं कृत्वा सपदि निपतेत्, तत उल्लम्बनवेदनां पतनपीडां चानुभवन् दुःखार्त्तः सन् विलपेत्। अत्र यथा स्वयमेवात्मानमुल्लम्ब्य निपात्य च वेदनाधिसहने प्रतिभग्नतायां दुर्मतितैव, तथा प्रस्तुतेऽपि द्रष्टव्यम्। इतश्चास्य दुर्मतितेत्याहपावं जे उ पकुव्वंति, जीवा साताणुगामिणो। वडती पावकं तेसिं, अणग्गाहिस्स वा अणं।।१५-१९।।
ये तु, सातमेव - सुखमेवोपादेयं मत्वा तदनुगच्छन्ति तन्मार्गणपरा अटन्ति- इति सातानुगामिनो जीवाः, तदधिगमाय पापम् - परपीडोत्पादनम्, तज्जन्यमशुभकर्म वा, तत् प्रकर्षण - स्वसुखमात्रसापेक्षतया परप्राणिपरितापादिलक्षणसङ्क्लेशातिशयेन, कुर्वन्ति - विदधन्ति, तेषां पापकम् - पापानुबन्धित्वेन कुत्सितं पापम्, वर्धते, किरिया अदितॄगंतफला सव्वा - इति वचनात्।
अत्र निदर्शनमाह- वा - यथा ऋणग्राहिण ऋणं वर्धते, लोकप्रसिद्धमेतत्। अत आलोचनीयः परिणामः। परिणामसुन्दरं हि सुन्दरतया विदामिष्टम्, यतः
अणुबद्धमपस्संता, पच्चुप्पण्णगवेसका। ते पच्छा दुक्खमच्छंति, गलुच्छिन्ना झसा जहा।।
॥१५-२०॥ कुकर्मानन्तरं तत्प्रत्ययिककर्मविपाकेनावश्यं प्राप्यमाणतया कुकर्मणो-ऽनु-पश्चाद्भागे बद्धमिव- अनुबद्धम् - दुःख१. विशेषावश्यकभाष्ये । ।१६२३ ।। अवश्यं कर्मलक्षणफलजननीत्यर्थः ।।
- आर्षोपनिषद्मित्यर्थः, तदपश्यन्तः, मोहान्धतया तदनिरीक्षमाणाः, तत् प्रति गजनिमीलिकामवलम्बमाना वा। ___ अत्रैव विशेषणगर्भ हेतुमाह- यतः प्रत्युत्पन्नम् - अर्वाग्भागव्यवस्थिततया पुरो वर्तमानमात्रं निरनुबन्धसुखसाधनम्, तदेव गवेषयन्ति तत्प्राप्त्येकबद्धलक्षतया मार्गयन्तीति प्रत्युत्पन्नगवेषकाः, त एवम्भूताः पश्चात् विपाककाले, दुःखम् - कष्टमात्रं यथा स्यात्तथा, आसते - दारुणावस्थां गता अवतिष्ठन्ते।
एतदेव निदर्शनेन स्पष्टयति - यथा गल:-मत्स्यग्रहणयन्त्रम्, तेनोच्छिन्नाः - संविद्धतालुप्रदेशाः, झषाः - मीनाः। यथा हि ते गलयन्त्रारोपितमांसशकलमात्रगवेषकतया तदनुबद्धमुच्छेदादिदुःखसन्दोहमपश्यन्तस्तालुवेधादिमरणान्ता दुस्सहा वेदना विषहन्ते, तथाऽन्येऽप्येतादृशा इत्यभिप्रायः। एवं च
आता कडाण कम्माणं, आता भुंजति जं फलं। तम्हा आतस्स अट्ठाए, पावमादाय वज्जए।। १५-२१।।
यत् - यस्मात्, आता - इति लुप्ततृतीयान्तत्त्वादात्मना, कृतानाम् - प्राग्विहितानाम्, कर्मणाम् - शुभाशुभानाम्, आत्मा स्वयमेव फलम् - परिणामं भुञ्जति - वेदयति। तस्मात् - अनन्तरोक्तहेतोः, आत्मनोऽर्थाय सुखलक्षण - तत्प्रयोजननिष्पत्तये, पापम् - अशुभकर्म, आदाय-बद्धवाऽपि वर्जयेत् - तपसा क्षपयेत्। अन्यथा वेदनमन्तरेण मुक्तिविरहात्, तथा चार्षम् - पावाणं च खलु भो ! कडाणं कम्माणं पुल्लिं दुच्चिण्णाणं १.हेती यत्तद्यतस्ततः।। अभिधानचिन्तामणी- १५३७ ।।
Ashopnisad_2.p65
2nd Proof
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
१७१
दुष्पडिक्कंताणं वेयइत्ता मोक्खो, नत्थि अवेयइत्ता, तवसा वा झोसइत्ता - इति' ।
आदायेत्यभिधानात्तद्विधानप्रसङ्ग इति चेत् ? न, अप्राप्ते विधिरिति न्यायाद्वर्जन एव विधितात्पर्यावगमात् पापबन्धस्य तु सर्वसंसारिणां प्रागेव सिद्धतया प्राप्तत्वात्, 'पावघाते हतं दुक्ख'इत्यादिपूर्वापरवचनविमर्शेन पापादाने तात्पर्यासम्भवाच्च । ततोप्राप्ते पापवर्जन एव विधिर्बोध्यः । प्रकारान्तरेण पापवर्जनमुपदेष्टि
संते जम्मे पसूयंति, वाहि- सोग - जरादओ । नासंते डहते वण्ही, तरुच्छेत्ता ण छिंदति । । १५ - २२ ।। जन्मनि सति शरीरितया जीवपर्यायप्रादुर्भावे विद्यमान एव, व्याधिः - रोगः, शोकः - इष्टवियोगादिसमुद्भूतः खेदः, जरा- वृद्धावस्था, एता आदौ येषामाक्रोशवधमरणादीनां ते व्याधिशोकजरादयः, एते च दुःखतया प्रसिद्धाः । तत्र व्याधिदुःखं, यथा - जीवो वाहिविलुत्तो, सफरो इव निज्जले तडफड । सयलो वि जणो पिच्छइ, को सक्को वेयणाविगमे ? - इति । शोको यथा रमणीविरहेण वह्निना, बहुबाप्पानिलदीपितेन यत्। त्रिदशैर्दिवि दुःखमाप्यते, घटते तत्र कथं सुखस्थितिः इति । वलिसन्ततमस्थिशेषितं, शिथिलस्नायुधृतं कलेवरम् । स्वयमेव पुमान् जुगुप्सते, किमु कान्ता कमनीयविग्रहा ? ।। नदीकूलं भित्त्वा कुवलयवदुत्पाट्य सुतरून्,
जरा यथा
-
-
-
-
१. दशवैकालिके ।।२ । । चू. १।। २. वैराग्यशतके ।। २० ।। ३ अध्यात्मसारे । ।७१९ ।। ४. वियोगिनीवृत्तम् ।
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
• आर्षोपनिषद् - मदोन्मत्तान् हत्वा करचरणदन्तैः प्रतिगजान्। जरां प्राप्यानाय तरुणजनविद्वेषजननीं, स एवायं नागः सहति कलभेभ्यः परिभवम् - इति ।
१७२
तदेषां सर्वेषामपि प्रसूतिर्जन्मनि सत्येवेत्याह- सति जन्मनि प्रसूयन्ते इति । तस्मादजन्मनि यतितव्यम्, उक्तं च - मृत्योर्बिभेषि किं बाल !, स च भीतं न मुञ्चति । अजातं नैव गृह्णाति, कुरु यनमजन्मनि इति । जरादिशीतस्य जन्मानुकूलवर्त्तिता बुधानां शोच्या, त्रपावहा च स्वस्य तदाह जरामरणदौर्गत्यव्याधयस्तावदासताम्। मन्ये जन्मैव धीरस्य, भूयो भूयस्त्रपावहम् - इति ।
-
स्यादेतत्, यद्यजन्मन्यपि व्याध्यादिसद्भावः स्यात्तदा तदर्थाभियोगवैफल्यम्, न च तत्र तत्सद्भावे बाधकमुत्पश्याम इति चेत् ? न, अस्त्येव बाधकमित्याशयेन निदर्शनमेवाह- वह्निः - अग्निः, असतः - अविद्यमानान् पदार्थान्, न नैव, दहति प्लोषति । दृष्टान्तान्तरमाह - तरुच्छेत्ता वृक्षछेदको रथकारप्रभृतिः, न छिनत्ति, असतः पादपानिति गम्यते । असतो दाहादिक्रियागोचरत्वासम्भवात् । यत एवं ततः
-
दुक्खं जरा य मच्चू य, सोगो माणावमाणणा । जन्मघाते हता होंती, पुण्फघाते जहा फलं । । १५ - २३ ।।
दुःखम् - रोगादिलक्षणम्, जरा-वार्द्धक्यम्, मृत्युः- मरणम्, चौ समुच्चये, शोकः-शोचनम्, मानापमानना - सत्कारादय आक्रोशादयश्च एते सर्वेऽपि जन्मघाते एकान्तिकात्यन्ति
१. शिखरिणिवृत्तम् । उद्धृतमिदं दशवैकालिकचूर्णी ।। पृ.२३० ।।
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
नल-ऋषिभाषितानि -
-१७३ कजन्मविनाशे कृते सति, हताः - विनष्टा भवन्ति। अत्राप्युदाहरणमाह- यथा पुष्पघाते - कुसुमविनाशे कृते सति फलं हतं भवति। अतस्तद्धेतोरेवेत्यादिन्यायान् मूलोन्मूलन एव यतितव्यम्। अपरथा तु व्यक्तैव क्लीबवृत्तितेति निदर्शयति
पत्थरेणाऽऽहतो कीवो, खिणं डसइ पत्थरं। मिगारि ऊ सरं पप्प, सरुप्पत्तिं विमग्गति।।१५-२४।।
केनचित् प्रस्तरेण - शिलाशकलेन, आहतः - कृतप्रहारः, क्लीबः - प्रतिप्रहारकातरो विचारालसो वा यः कश्चित्, पक्षिविशेषो वा, क्षिप्रम् - तूर्णमेव, प्रस्तरम् - तमेव शिलाशकलम्, दशति - स्वदन्तप्रहारगोचरीकुरुते। मृगारिस्तु - सिंहस्तु शरम् - स्वस्मिन् प्रहारसाधनं तीरम्, प्राप्य - शरीरदेशे समासन्नस्थाने वाऽधिगम्य, शरस्योत्पत्तिर्यस्मात्तत्-शरोत्पत्ति, कुत एतत् तीरमागतमिति तदुद्भवस्थानं तत्प्रयोक्तारमिति यावत्, विमार्गयति - निपुणमन्वेषयति। शरस्य निमित्तमात्रतया तत्राभियोगस्याफलत्वात्, तदुद्भवनिरासेनैवापायनिराससम्भवाच्च। तदेतद् दृष्टान्तम्, साम्प्रतमुपनयमाह
तहा बालो दुही वत्थु, बाहिरं जिंदती भिसं। दुक्खुप्पत्तिविणासं तु, मिगार व्व ण पप्पति।।
॥१५-२५॥ तथा दुःखनिमित्तमात्राभियुक्ताभियोगतया तदुत्पत्तिविचार
१७४
- आर्षोपनिषद् - शून्यत्वेन बाल इव बालः - अज्ञो जीवः, दुःखी - यत्किञ्चिनिमित्तेन दुःखितः सन् बाह्यं वस्तु दुःखनिमित्तमात्रं दंशमशकादि, भृशं निन्दति - कथं ममाकृतापराधस्यैते मशकादयः पीडामुत्पादयन्तीति धिगस्तु - इत्यादिना तानत्यन्तं परिवदति। तु - किन्तु, मृगारिरिव - अनन्तरोक्तसिंहवत्, दुःखस्योत्पत्तिर्यस्मात् तत् दुःखोत्पत्ति - पापकर्म, तद्विनाशं तु न प्राप्नोति, अलक्षितलक्ष्यस्य तद्वेधासम्भवात्। ततोऽविनाशितनिमित्तस्य बालस्य यद् भवति तदुल्लेखालङ्कारेण स्पष्टयतिवणं वण्हिं कसाए य, अणं जं वा वि दुट्टितं। आमगं च उव्वहंता, दुक्खं पावंति पीवरं।। १५-२६।।
व्रणम् - क्षतम्, वह्निम् - कृशानुम्, कषायान् - क्रोधादीन्, तदुदयार्जितपापकर्माणि वा, च: समुच्चये, ऋणम् - उद्धारम्, आमकम् - रोगं च, यद्वाऽन्यदप्येतादृशं दुःस्थितम् - अनवस्थिततयोपेक्षादिना वृद्ध्यादिशीलम्, तदुद्वहन्तः किमेतस्येषन्मात्रव्रणस्य चिकित्सयेत्यादि - विमर्शेनोपेक्षाविषयीकृत्यैवमेव धारयन्तः, पीवरम्-कष्टजननसामग्रंणात्यन्तमुपचितम्, दुःखम्तत्तद्विपाकोपनीतासुखम्, प्राप्नुवन्ति। तथाहि व्रणमप्रतिकृततयाऽतीव संवृद्धं हस्ताद्यवयवछेदमावहति। वलिरुपेक्षितो गृहप्रदीपनादिविनाशमवतारयति। ऋणं कलावृद्ध्याऽभिवृद्धं सत् सर्वस्ववञ्चितत्वदासत्वादिकमनर्थं विधत्ते। कषाया अप्यनुद्धृताः सन्तोऽनन्तानुबन्धितया परिणम्यानन्तसंसारहेतवो भवन्ति। तस्मात्१. ज्ञाताधर्मकथाङ्गे । ।१-९ ।।
१. तद्धेतोरेवास्तु किं तेनेति न्यायात्। २. अत्रार्थे कीव - इति देश्यशब्द:प्रश्नव्याकरणागे ।।१।।
Ashopnisad_2.p65
2nd Proof
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
70 ऋषिभाषितानि
वही अणस्स कम्मस्स, आमकस्स वणस्स य । णिस्सेसं घाइणं सेयो, छिण्णो वि रुहती दुमो ।।
-
।।१५-२७।। वही - इति लुप्तषष्ठ्यन्तत्वेन वह्नेः अनलस्य, ऋणस्य, कर्मणः - कषायमोहनीयादिरूपस्य, आमकस्य - रोगस्य, व्रणस्य च, तदेषां सर्वेषामपि निःशेषं यथा स्यात्तथा तदंशमप्यप्रतिकृतमनुपेक्ष्येति हृदयम् । घातनम् - आत्यन्तिकविनाशनम्, श्रेयः तद्धातककल्याणनिबन्धनम् । उक्तं च- अणथोवं वणथोवं अग्गीथोवं कसायथोवं च । न हु भे वीससियव्वं, थेवंपि हु तं बहु होइ इर्ति । वासनायास्तथा वहने, ऋणव्याधिद्विषामपि । स्नेहवैरविषाणां च शेषः स्वल्पोऽपि बाधते - इति च । अन्यथा तूक्तरीत्या विवृद्धिरेवैषाम्, दुःखयोनिश्च सेति निदर्शनेनाह - द्रुमः वृक्षः, छिन्नोऽपि पत्रप्रशाखाशाखास्कन्धाद्यवच्छेदेन निकर्त्तितोऽपि रोहति - अनुन्मूलितमूलतया वृद्धिमापद्यते। अतो नैवोपेक्षा विधेयेत्युपदेष्टि
-
१७४
भासच्छण्णो जहा वण्ही, गूढकोहो जहा रिपू । पावकम्मं तहा लीणं, दुक्खसंताणसंकडं । । १५ - २८ ।। यथा भस्मच्छन्नः-भूत्याऽऽवृतः, वह्निः - हुतवहः, यथा वा गूढकोपः-अलीकमधुरभाषणेनालक्ष्यमाणान्तर्मन्युविशेषः, रिपुः शत्रुः, यथैतौ प्रशान्ततया प्रतिभासमानावपि महदपायहेतुतां प्रतिपद्यतः, तथा लीनम्
१. आवश्यकनिर्युक्तौ । १२० ।। २. अन्नपूर्णोपनिषदि । ।५-१७।।
-
विपाकमप्राप्ततयाऽजनितफलत्वेन
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
• आर्षोपनिषद् -
कार्यलिङ्गाभावादलक्ष्यम्, पापकर्म सत्तागतमशुभं कर्म, दुःखसन्तानसङ्कटम् अनेकशारीरमानसदुःखसन्दोहाकुलम्,
तद्धेतुभावात् । एतदेव गमयति
पत्तिंधणस्स वहिस्स, उद्दामस्स विसस्स य ।
१७६
-
-
मिच्छत्ते यावि कम्मरस, दित्ता वुड्ढी दुहावहा । । १५- २९ ।।
सप्तार्चिषः,
-
यथा प्राप्तेन्धनस्य - उपनीतैधसः, वह्नेः उद्दामस्य सहस्रवेधितयाऽत्युग्रस्य विषस्य कालकूटादिप्रकारस्य, चः - समुच्चये, तथा मिथ्यात्वे - पापपक्षपातादौ रसोपचयहेतौ सति, चापि समुच्चये, कर्मणः - ज्ञानावरणीयादेः, दीप्ता - विपक्षलेशेनाप्यकलङ्किततयोज्ज्वला, वृद्धिः - फलकालक्षेपमन्तरेणैव मुखभावप्रापिका स्फातिः, दुःखावहा दुःखदात्री भवति । अतः सुखार्थिनाऽवश्यं तत्क्षये यतितव्यम्, न चायमशक्योपदेश इत्याह
धूमहीणो य जो वण्ही, छिण्णादाणं च जं अणं ।
-
-
-
मंताहतं विसं जं ति, धुवं तं खयमिच्छती । । १५-३० ।। यो वह्निः - ज्वलनः, धूमहीनः - धूमहेतुभूतेन्धनरहितः, चः समुच्चये, यच्च ऋणम् - पर्युदञ्चनम्, छिन्नादानम् - सवृद्धिमूलद्रव्यप्रत्यर्पणेन स्फेटि -तकलान्तरयोजनम्, यच्च मन्त्राहतम् - मन्त्रप्रतिबद्धसामर्थ्यम्, विषम् वेड:, इति उद्देश्यसमाप्तौ, विधेयमाह ध्रुवम् - निश्चितमेव तत् - अनन्तरोक्तं त्रितयम्, क्षयमृच्छति - विनाशमृच्छति । अत्रोपनयमाहछिण्णादाणं धुवं कम्मं, झिज्जते तं तहाहतं ।
आदित्तरस्सितत्तं व, छिण्णादाणं जहा जलं । । १५ - ३१ । ।
-
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
नर-ऋषिभाषितानि
-१७७ छिन्नादानम् - संवरानुभावेन निरुद्धाश्रवम्, तथा - वक्ष्यमाणप्रकारेण, आहतम् - स्थित्यादिघातमापन्नम् तत् - प्रकरणागतम्, कर्म - ज्ञानावरणादि, ध्रुवम् - निश्चितमेव, क्षीयते गुणश्रेण्यादिक्रमेणात्यन्तिकं क्षयमुपगच्छति। यथाऽऽदित्यरश्मितप्तम् - सूर्यांशुभिरुष्णीभूततया प्रारब्धबाष्पीभवनम्, छिन्नादानम् - निरुद्धजलसञ्चयसञ्चरम्, जलमिव - पानीयवत्। एवं संवरनिर्जराभ्यां कर्मक्षय इति भावितार्थम्। उपसंहरति
तम्हा उ सबदुक्खाणं, कुज्जा मूलविणासणं। वालग्गाहि व्व सप्पस्स, विसदोसविणासणं।।१५-३२।।
तस्मात्तु सर्वदुःखानां कुर्यान्मूलविनाशनम्, तन्मूलकर्मोन्मूलनेन। व्यालग्राहीव यथाऽऽहितुण्डिकः सर्पस्य - उरगस्य विषदोषविनाशनम् - विषविकारक्षयं तत्प्रसरनिरोधप्रतिघाताभ्यां कुरुते।
आमेडितमपीदमतिदुष्करतयाऽनादिकुवासनाऽनुभावेन चानुपादेयं स्यादिति फलज्ञापनेन तत् प्रति प्रोत्साहयति
एवं से सिद्धे बुद्धे विरते विपावे दंते दविए अलंताती णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छति त्ति बेमि।।
एवमित्यादि प्राग्वत्। इति पञ्चदशममधुरायणीयनामाध्यन आर्षोपनिषद्।
आर्षोपनिषद्॥ अथ षोडशाध्यायः॥ अनन्तराध्ययने दुःखमूलोन्मूलनोपदेशोऽभिहितः, तच्चाविजितेन्द्रियाणां दुर्घटम्, इत्यत्र तद्विजयोपदेशमेवाचष्टे
'जस्स खलु भो ! विसयायारा ण य परिस्सवंति इंदिया वा दवेहि, से खलु उत्तमे पुरिसे' त्ति सोरियायणेण अरहता इसिणा बुइत।।१६-१।। यस्य खलु भो ! विषयाकाराः-विषयविकृतचित्तपरिणामाः, न च-नैव परिस्रवन्ति-विलीनीभूतविरागलक्षणप्राच्यपरिणामतया स्यन्दन्ति, इन्द्रियाणि वा हृषीकानि वा स्पार्शनादीनि। किंहेतुनेत्याह द्रावयन्ति शिलानिभमपि चित्तं स्वसन्निधानेनेति द्रवाः - स्पर्शादिविषयाः, तैः। उक्तं च - गीयत्थो वावि भाविओ। संतेसाहारमाईसु सो वि खिप्पं तु खुब्भइ।। मयणनवणीयविलओ, जह जायइ जलणसन्निहाणम्मि। तह रमणीसन्निहाणे, विद्दवइ मणो मुणीणं पि।। तथा चागमः-जतुकुंभे जहा उवज्जोई, संवासे विदू विसीएज्जा।। जतुकुंभे जोइउवगूढे, आसुऽभितत्ते णासमुवयाइ। एवित्थियाहिं अणगारा, संवासेण णासमुवयंति - इति ।। ___एवं सत्यपि योऽपरिस्रावीन्द्रियः, तमुद्दिश्याह- स खलूत्तमः - श्रेष्ठः पुरुषः। यद्बोद्गतं तमः तमस्तमादिनरकवर्तिसन्तमसं यस्येत्युत्तमः, उच्छिन्ननरकदुःख इत्यर्थः, अद्रुतस्य कामोद्भवासम्भवात्, कामानामेव नरकमूलत्वात्, वक्ष्यते च - सब्वे य कामा णिरयाण मूलं - इति । १. इन्द्रियपराजवशतके ।।४१।। २. सूत्रकृताङ्गे।।१-४-१ ।।२७-२८।। ३. ऋषिभाषिते ।।४५-१।।
Ashopnisad_2.p65
2nd Proof
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
- १७९
नर-ऋषिभाषितानि___ केनैवमुदितमित्याह- सोरियायणेनार्हतर्षिणोदितम्। नन्वतिदुष्करतयाऽशक्यप्रायमिदम्, दुःसहा विषयास्तावदित्युक्तेः । अतः - तं कहमिति तत् कथं सम्भवतीति प्रश्नः, अत्रोत्तरयति
मणुण्णेसु सद्देसु सोयविसयपत्तेसु णो सज्जेज्जा णो रज्जेज्जा णो गिज्झेज्जा णो मुझेज्जा णो विणिघायमावज्जेज्जा। मण्णुण्णेसु सद्देसु सोत्तविसयपत्तेसु सज्जमाणे रज्जमाणे गिज्झमाणे मुज्झमाणे आसेवमाणे विष्यवहतो पावकम्मस्स आदाणाए भवति। तम्हा मणुण्णाऽमणुण्णेसु सद्देसु सोयविसयपत्तेसु णो सज्जेज्जा णो रज्जेज्जा णो गिज्झेज्जा णो मुझेज्जा णो आसेवमाणे वि(प्पवहतो... भवेज्जा)। एवं रूवेसु गंधेसु रसेसु फासेसु। एवं विवरीएसु णो दूसेज्जा ॥१६-२॥
मनसा सुन्दरतया ज्ञायन्त इति मनोज्ञाः-इष्टाः, तेषु शब्देषु, श्रोत्रे - कर्णाख्येन्द्रिये विषयतया प्राप्तेषु नो सज्येत्-नैवाभिलाषं कुर्यात्, इषच्छूतेषु स्पष्टतरश्रुतये, नो रज्येत्-नैव रागं कुर्यात् १. योगसारे ।।४-८ ।। २. क - गिज्झमाणे अज्झोवमाणे विप्पणिहतो पा० अज्झोवाणो । ज-ख- गिज्जमाणो सुज्जमाणो असोवमाणो विप्पमहतो पा०। ग - गिज्झमाणे सुमणो आसेवमाणे विप्पवहतो पा० णो सुमणे अण्णेऽवि। घ-झ- गिज्झमाणे मुज्झमाणे आसेवमाणे विप्पवहतो पा० वि(प्पवहतो... भवेज्जा) च - गिज्झमाणे सुमणो आसेवमाणे विप्पवहतो पा० णो सुमणो अपणे अवि। प- न गिज्झमाणे असोवमाणे विप्पवहतो पा० सुणो अणोवि । अत्र स्थाने हस्तप्रतिषु प्रायः सङ्क्षपेण णोगि णोमु णोअ णोवि - इति लिखितं वर्तते यदवगमविरहेणान्यथा विभज्य पाश्चात्यादर्शपु मुद्रितप्रतिषु च पाठवैचित्र्यमुपलभ्यत इत्याशके ।
१८०
आर्षोपनिषद्-50 स्पष्टतया श्रुतेष्वहो सुन्दरा एते - इत्यादिलक्षणां प्रीतिमुपेयात्। नो गृध्येत् - नैव तदेकाध्यवसिततयाऽभिष्वङ्गप्रकर्षमुपेयात्। नो मुह्येत् - नैव तद्वशितयाऽऽत्महिताहितानभिज्ञो भवेत्। किमुक्तं भवति - नो - नैव, ज्ञानवैराग्यात्मकात्मपरिणामस्य विशेषण अभिलाषातिशयेन, नितराम् - सानुबन्धदुर्विपाकत्वेनात्यन्तम्, घातम् - हिंसनमापद्येत - उपगच्छेत्।
उक्तनिषेधहेतुमाह- मनोज्ञेषु शब्देषु श्रोत्रविषयतया प्राप्तेषु सज्यन् रज्यन् गृध्यन् मुह्यन्, अत एव तान् आसमन्तात् - तीव्रसङ्क्लेशेन सेवमानः - स्वोपभोगविषयीकुर्वन्, विशेषेणसङ्गादिजनितसङ्क्लेशेन, प्रकर्षतः सानुबन्धभावतः, वहतः - आत्मप्रदेशेष्वाश्रवतः पापकर्मण आदानाय भवति, विषयसङ्गादिविकृतात्मैव पापकर्मादानहेतुर्भवतीत्यर्थः। तस्मान्मनोज्ञामनोज्ञेषु शब्देषु श्रोत्रविषयतया प्राप्तेषु नो सज्येदित्यादि प्राग्वत्। नवरममनोज्ञेषु शब्देषु श्रोत्रविषयप्राप्तेषु सङ्गादिनिषेधस्तद्वेषस्यापीतररागविजृम्भिततया तत्प्राप्तौ मनोज्ञशब्दस्मृत्यादिकृतरागनिषेधपरो ज्ञातव्यः, पुरुषान्तरापेक्षया वाऽमनोज्ञेषु सङ्गादिनिषेधोऽवगन्तव्यः, यदाह- एकस्य विषयो यः स्यात्, स्वाभिप्रायेण पुष्टिकृत् । अन्यस्य द्वेष्यतामेति, स एव मतिभेदतः- इति । स्वस्यैव वा कालान्तरे रुचिविपर्यासादेर्मनोज्ञेतरविपर्यासो द्रष्टव्यः, यथोक्तम्तानेवार्थान् द्विषतस्तानेवार्थान् प्रलीयमानस्य। निश्चयतोऽस्यानिष्टं न विद्यते किञ्चिदिष्टं वा - इति । १. अध्यात्मसारे ।।९-४ ।। २. प्रशमरतौ । ५२ ।।
Ashopnisad 2.p65
2nd Proof
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
70 ऋषिभाषितानि
एवं मनोज्ञरूपादिष्वपि चक्षुरादिविषयप्राप्तेषु भावनीयमित्यतिदेष्टि एवं रूपेषु गन्धेषु रसेषु स्पर्शेषु । एवं विपरीतेषु अमनोज्ञेषु शब्दादिषु श्रोत्रादिविषयप्राप्तेषु, नो नैव, दूषयेत् अहोऽतिकर्कशोऽयं स्वर इत्यादिना तान् दूषणं दद्यात्, यद्वा तेषु द्वेषकरणेनात्मपरिणामं मलिनीकुर्यादित्यर्थः ।
स्यादेतत्, सर्वोऽपि सुखप्रियस्तदुपायाभिमुखतया विषयानुपादत्त इत्यनिष्टोपदेशोऽयमिति चेत् ? न सुखप्रियत्वेनैव तत्प्रतिबन्धकविगमोपदेशस्य तदिष्टत्वसम्भवात्, एष च पावकम्मरस आदाणाए इत्यनेनैवाभिहित इत्यालोचनीयम् । वस्तुतस्तु शिवसुखस्यैव परमार्थसुखतया तत्प्राप्त्युपायोपदेशत्वेनास्येष्टत्वमेव, विषयसङ्गादेरेव दुःखात्मसंसारहेतुत्वाच्चेत्याह
दुदंता इंदिया पंच, संसाराए सरीरिणं ।
=
ते च्चेव णियमिया संता, णेज्जाणाए भवंति हि ।। ।।१६-३।। दुर्दान्तानि - अत्युच्छृंखलतया दमयितुमशक्यानि पञ्चस्पर्शादीनि पञ्चसङ्ख्यानि इन्द्रियाणि हृषीकाणि, शरीरिणाम् जीवानाम्, संसाराय भवन्ति । तान्येव नियमितानि - विषयेभ्यः प्रत्याहृत्य समितिषु नियोजितानि सन्ति हि - अवश्यमेव, निर्वाणाय - मोक्षाय भवन्ति । प्रमाणं चात्र पारमर्षम् अप्पा खलु सययं रक्खियव्वो, सव्विंदिएहिं
-
-
-
१८१
१. उपदेशः। २. उत्तराध्ययनवृत्तावयमर्थः । ३ प्राकृत उभयलिङ्गमिन्द्रियपदमिति ध्येयम् ।
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
१८२
• आर्षोपनिषद् - N सुसमाहिएहिं । अरक्खिओ जाइपहं उवेइ, सुरक्खिओ सव्वदुहाण मुच्चइ - इति' । अत्र बीजमाह
दुदंते इंदिए पंच, राग-दोसपरंगमे ।
कूर्मपक्षे
कुम्मो विव सअंगाई, सए देहम्मि साहरे । । १६ -४॥ दुर्दान्तानि पञ्चेन्द्रियाणि रागद्वेषयोः परां कक्षां सङ्क्लेशातिशयापादनेन गमयन्तीति रागद्वेषपराङ्गमानि, एतेनैतेषां भवहेतुतोक्ता, भवबीजाङ्कुरजनना रागाद्याः - इति वचनात् । तस्मात् कूर्म्म इव - कच्छपवत्, स्वाङ्गानि - मुखपादलक्षणानि, आत्मपक्षे विषयप्रवृत्तिजनितोपयोगलक्षणानि, स्वके निजे, देहे कूर्मपक्षे कवचावच्छिन्नशरीरभागे, आत्मपक्षे - आत्मन्येव, पार्थिवशरीरस्य तदीयताऽयोगात्, अत्यन्तं भिन्नत्वात् । अत आत्मैवात्मशरीरम् संहरेत् संहृतानि कुर्यात् । यथाभिहितम् - प्रच्याव्य विषयेभ्योऽहं, मां मयैव मयि स्थितम् । बोधात्मानं प्रपन्नोऽस्मि, परमानन्दनिर्वृतम् - इति ।
यद्वेन्द्रियाण्येवात्मपक्षेऽङ्गानि कथञ्चित्तदभिन्नत्वात्, उक्तं च - यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वतः । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता - इति ।
न चेन्द्रियनाश एव कर्तव्यः, तत एवैकान्तिकप्रत्याहारसम्भवादिति वाच्यम्, एकेन्द्रियाणामपि तदापत्तेः, रागादिहानस्यैव परमार्थप्रत्याहारत्वाच्च, उक्तं च - न सक्का रूवमद १. दशवैकालिके ।। चू. २ ।। २. महादेवस्तोत्रे ।। ४४ ।। ३ दृश्यतामध्यात्मसारे । ।१८३८ । । नियमसारे । । ९६ ।। ४. समाधितन्त्रे । । ३२ ।। ५. अध्यात्मसारे । ।१६-६७ ।। भगवद्गीतायाम् ।।२-५८ ।।
-
-
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
7- ऋषिभाषितानि
१८३
चक्खुविसयमागयं । रागदोसा उ जे तत्थ, ते भिक्खू परिवज्जए - इर्ति । इतरथा तु विषयत्यागेऽपि सकृन्नियतसुरायुर्मात्रफलम्, न चैतदर्थं प्रस्तुतोपदेशाभियोग इति भावनीयम् । तदाह - विषयेन्द्रियसंयोगाभावात्के के न संयताः । रागद्वेषमनोयोगाभावाद्ये तु स्तवीमि तानू - इति ।
इतश्चेन्द्रियविनाशः प्रतिक्रुष्टः, सिद्धिसाधनत्वेनोपादेयत्वादि
त्याह
वही सरीरमाहारं, जहा जोएण जुंजती ।
इंदियाणि य जोए य, तहा जोगे वियाणसु ।। १६-५।। यथा वह्निः - तेजस्, शरीरम् - कायः । आनिर्वाणं जीवसम्बद्धौ तेजस्कार्मणशरीराविति सिद्धान्तः । तयोस्तेजःशरीरनिर्देशोऽयम् ।। तद् आहारम् - अभ्याहृतभोजनं योगेन - पाकानुकूलसंयोगेन, युनक्ति - स्वधर्मानुभावभावितं कुरुते । तथा इन्द्रियाणि च योगांश्च ईर्यासमित्यादीन् मोक्षयोजनव्यापारान्, योगे विजानीहि ।
=
-
अयमाशयः
चक्षुरिन्द्रिययोगादेवेर्यासमितिसमाचारः
सम्भवति । दव्वओ चक्खुसा पेहे इत्युक्तेः । श्रोत्रेन्द्रियेणैव ग्रन्थिमोक्षादौ कर्णोपयोगप्रयुक्तयतना सङ्गतिमङ्गति । घ्राणेन्द्रियेणैव कालग्रहणादौ गन्धोपयोगेन शुद्ध्यादिज्ञानं घटाकोटिमाटीकते, इंदियविसए य अमणुण्णे इत्यार्षात् । रासनोपयोगेन
-
-
१. आचाराङ्गे ।।२-३-११५ ।। १३२ ।। २. दृश्यतामीपपातिके ।। सू.३८ ।। ३ अध्यात्मकल्पद्रुमे ।।१४-१८ ।। ४. उत्तराध्ययने । ।२४-७ ।। ५. आवश्यकनिर्युक्तां । ।१३१४ । ।
Ashopnisad_2.p65
2nd Proof
• आर्षोपनिषद् - चैषणासमितियोगः, यथोक्तम्- अह संकियं भवेज्जा आसाइत्ताण रोयए - इति' । स्पार्शनोपयोगेन चान्धतमसे दीपाद्यन्तरेणैवावश्यक कार्यनिर्वाहयोगः, एवमन्यदपि स्वयमूह्यम् । इन्द्रियाणामहितार्थनिवृत्त्या हितार्थव्यापार उचितोपयोगेनाराधनैव न्याय्या, तदुक्तम्- निहयाणि हयाणि य, इंदियाणि घाएह णं पयत्तेण । अहियट्ठे निहयाई, हियकज्जे पूर्याणिज्जाई इति । एवमिन्द्रिययोगेनाराधितयोगस्य पर्यवसानमाह
१८४
-
एवं से सिद्धे बुद्धे विरते विपावे दंते दविए अलंतात
णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छति त्ति बेमि ।। एवमित्यादि प्राग्वत् । इति षोडशसोरियायणनामाध्ययन आर्षोपनिषद् ।
तत
॥ अथ सप्तदशमोऽध्यायः ।।
इन्द्रियसंयमनमपि सज्ज्ञानविरहितं विफलं स्यादिति तदर्थ -
-
मुपदेष्टि
इमा विज्जा महाविज्जा, सव्वविज्जाण उत्तमा ।
जं विज्जं साहइत्ताणं, सव्वदुक्खाण मुच्चती । । १७- १ । । इयम् – अनन्तरमेव वक्ष्यमाणत्वेन बुद्धिप्रत्यक्षा, विद्या - सज्ज्ञानम्, महाविद्या, यतः सर्वविद्यानाम् लौकिकानां शिल्पादिज्ञानानाम्, उत्तमा श्रेष्ठा । अत्रापि हेतुमाह यां विद्यां साधयित्वा तत्साधकः सर्वदुःखेभ्यो मुच्यते । का सा विद्येत्याह -
१. दशवेकालिके ।।५-१-७७ ।। २. उपदेशमालायाम् । । ३२९ ।।
-
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ऋषिभाषितानि
जेण बंधं च मोक्खं च, जीवाणं गतिरागतिं । आयाभावं च जाणाति, सा विज्जा दुक्खमोयणी ।। ।। १७-२।।
-
१८५.
बन्धम् -
इसिणा बुड़तं । कृत्स्नकर्मविमुक्तिम्, जीवानां
विदुणा अरहता ज्ञानावरणादिकर्मबन्धम्, मोक्षं गतिम् - अनागतभवम्, आगतिम् अतीतभवम्, आत्मभावम् सर्वोपाधिशुद्धात्मस्वरूपम्, चकाराः सर्वेऽपि समुच्चये । तदेतत् सर्वं येन - यद्विद्योपयोगेन, जानाति सा विद्या दुःखमोचनी संसारचारकान्मुक्तेर्हेतुः ।
यद्वा येनेत्यनिर्दिष्टविषयमुद्दिश्य नपुंसकलिङ्गेन जात्यभिधानमिति न स्त्रीलिङ्गापत्तिः, यदुक्तम्- जाव णं न वियाणेज्जा ताव जाइ त्ति आलवे - इति । जातिः सर्वसाधारणेति तात्पर्यम् । एतच्च लोकव्यवहारेऽपि सिद्धम्, यथोच्यते किं ते जातम् ? मम ज्वरो जातोऽस्तीति । तथा चानुशासनम् अनिर्ज्ञातेऽर्थे गुणसन्देहे च नपुंसकलिङ्गं प्रयुज्यते - इति ।
-
इत्थं च सर्वदुःखमुक्त्यवन्ध्यबीजतया विद्यैव महाविद्या, तदितराणां तत्त्वस्यैवानुपपत्तेश्च । यदाह सा विद्या या विमुक्त्य इति । एतेनाभव्यमुक्तिप्रसङ्गोद्भावनं निरस्तम् ।
क एवमाहेत्याह - विदुनार्हतर्षिणोदितम् । सज्ज्ञानमाहात्म्य एव दृष्टान्तमाह
१. दशवैकालिके ।।७-२१ ।। २ पातञ्जलमहाभाष्ये ।।१-२-६९ ।। ३ विद्यात्वस्य । ४. महाभारते ।
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
• आर्षोपनिषद् - सम्मं रोगपरिणाणं, ततो तस्स विनिच्छयं । रोगोसहपरिण्णाणं, जोगो रोगतिगिच्छितं । ।१७-३।।
यथा सम्यग् - तन्निदानाद्यवगमपुरस्सरम्, रोगस्य - ज्वरादेः, परिज्ञानम् - तदव्यभिचारिलक्षणदर्शनेन तदवबोधः, ततस्तस्यपरिज्ञानस्यैव विनिश्चयः चरकाद्यनेकचिकित्साशास्त्रविमर्शेन सम्प्रदायेनानुभवेन च निर्णयः । ततस्तस्य रोगस्य प्रतिकृत्यर्थमौषधं भेषजम् - रोगौषधम्, तस्य परिज्ञानम् - शास्त्राद्यनुभावेन सम्यगवगमः। तदेतज्ज्ञानत्रितयस्य योगः - कुशलवैद्येन क्रियमाणः रोगापहारानुगुणः प्रयोगः, रोगचिकित्सितम् रोगप्रतिक्रियां विधत्ते, रोगिणं नीरुजीकुरुत एवेति यावत् । अत्रोपनयमाह। सम्म कम्मपरिणाणं, ततो तस्स विमोक्खणं । कम्ममोक्खपरिण्णाणं, करणं च विमोक्खणं । । १७ - ४ ।।
१८६
-
-
-
-
तथा सम्यक् - गुरूपासनापूर्वकम्, अन्यथा सम्यक्त्वायोगात्, निःशेषानुयोगानां तदधीनत्वात्, उक्तं च - गुर्वायत्ता यस्मा - च्छास्त्रारम्भा भवन्ति सर्वेऽपि । तस्माद्गुर्वाराधनपरेण हितकाङ्क्षिणा भाव्यम् - इति'। कर्मपरिज्ञानम् - कर्मप्रवादाभिधात् पूर्वात् तदुद्धृतशास्त्राद्वा कर्मणो ज्ञानावरणादिप्रकृत्यादेरवबोधः । ततस्तस्य
कर्मणः, विमोक्षणम् - कृत्स्नतयाऽऽत्मप्रदेशेभ्यः परिशटनम्, तत् प्रत्यभिलाष इति गम्यते । यद्वाऽत्र ततो तस्स विनिच्छयं - इति पाठः सम्भाव्यते, तस्य - कर्मपरिज्ञानस्य विनिश्चयः - अतिसूक्ष्मसुयुक्तिचिन्तनेन निर्णयः, अनिश्चितस्याज्ञातप्रायत्वात्, तदाह -
१. प्रशमरती । । ६९ ।।
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
नल-ऋषिभाषितानि
-१८७ विज्जा निच्छयसारा - इति। कर्मणो मोक्षः-आत्मसकाशात् - पृथग्भावः, यतस्तत् कर्ममोक्षम् - चारित्रम्, चयरित्तकरं चरित्तं - इति वचनात्। तस्य परिज्ञानम् - तत्सम्यगाराधनप्रयोजकावबोधः, स्वयं गीतार्थत्वात्, तनिश्रितत्वाद्वा, तृतीयप्रकारविरहात्, यदाह - गीयत्थो य विहारो, बीयो गीयत्थनिस्सितो भणिओ। एत्तो तइयविहारो, नाणुन्नाओ जिणवरेहिं - इति । अत्रापि मुख्यं परिज्ञानं गीतार्थानामेव, अगीतार्थानां तु तत्पारतन्त्र्यलक्षणं गौणमिति ध्येयम्। तदाह - गीतार्थपारतन्त्र्येण, ज्ञानमज्ञानिनां मतम्। विना चक्षुष्मदाधारमन्धः पथि कथं व्रजेत् - इति । ततः करणम् - परिज्ञातस्य सर्वथाऽवितथतयाऽऽचरणम्। चः - समुच्चये। ततश्च विमोक्षणम् - एकान्तिकात्यन्तिककर्मवियोगः, ज्ञानक्रियासमुच्चयस्य मुक्तेरवन्ध्यहेतुत्वात्, तदुक्तम् - नाणेण य करणेण य दोहि वि दुक्खखयं होइ - इति । निदर्शनान्तरमाह
मम्मं ससल्लजीवं च, पुरिसं वा मोहघातिणं। सल्लुद्धरणजोगं च, जो जाणइ स सल्लहा।। १७-५।।
मर्म - यत्र विद्धो मरणादिव्यथामाप्नुयात्तच्छरीरदेशम्, सशल्यजीवम् - शल्यसहितं सशरीरमात्मानम्, चः - समुच्चये, पुरुषं वा - वैद्यादिकम्, मोहः - विषकण्टकवेधोत्थितमूर्छा, शल्योद्धारादिविषयाज्ञता वा, तं घातयति - सच्चि१. उत्तराध्ययने ।।२८-३३ ।। २. ओधनियुक्तौ ।। १२१ ।। व्यवहारभाष्ये ।।२२१।। प्रवचनसारोद्धारे । ७७० ।। पञ्चाशके ।।११-३२ ।।, ।।१४-२०।। पञ्चवस्तके।।११८०।। बृहत्कल्पभाष्ये ।।६८८।। ३. द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकायाम् ( यशो.) ||३- १७।। ४. मरणविभक्तिप्रकीर्णके ।।१४७।।
१८८
आर्षोपनिषद् - कित्सकत्वेनापनयतीति मोहघाती, तम्, एतच्च पुरुषविशेषणम्। तथा शल्योद्धरणयोगम् - कण्टकादेः पादादिसकाशान्निष्काशने प्रत्यलं व्यापारम्, चः - समुच्चये, यो जानाति स शल्यहा - शल्योद्धारेण ज्वरादिजननतच्छक्तिप्रतिहन्ता भवति।
मर्मादिज्ञाता, कुशलवैद्यज्ञाता वा शल्योद्धारसमर्थो भवतीति हृदयम्। कुशलत्वेन वैद्यं जानातीत्यतः श्रद्धातिशयेन तदुक्तमङ्गीकुरुत इति कुशलवैद्यज्ञाता। एतदुपनयस्तु गीतार्थतनिश्रितविहारोक्तेरुक्त एव। शेषोपनयमाह
बंधणं मोयणं चेव, तहा फलपरंपरं। जीवाण जो विजाणाति, कम्माणं तु स कम्महा।।
॥१७-६॥ जीवानां कर्मणां बन्धनम् - कर्मबन्धनिबन्धनं मिथ्यात्वादि, मोचनम् - कर्मनिर्जरासाधनं बाह्याभ्यन्तरतपः। चैव - तथा - समुच्चये। फलपरम्पराम् - बन्धनमोचनयोरेवानन्तरपरम्परफलसन्ततिम्, यो विजानाति - भावनाज्ञानानुभावेन संवेत्ति, स तु - स एव, कर्महा - कृत्स्नकर्मप्रतिहन्ता भवति। भावनाज्ञानमेव स्फुटयति
सावज्जजोगं णिहिलं विदित्ता, तं चेव सम्म परिजाणिऊणं। तीतस्स जिंदाए समुत्थितप्पा, सावज्जवुत्तिं तु ण सद्दहेज्जा।।१७-७।।
सावद्ययोगम् - सपापानुष्ठानम्, निखिलम् प्राणातिपातादिभेदविज्ञानसहितम्, विदित्वा-विज्ञाय, एतेन ज्ञपरिज्ञोदिता।
Ashopnisad_2.p65
2nd Proof
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
नल-ऋषिभाषितानि -
-१८९ तमेव - सावधयोगमेव, सम्यक त्रिविधं त्रिविधम्, उक्तं च - भावपडिक्कमणं पुण तिविहं तिविहेण नेयवं - इति । परिज्ञाय - प्रत्याख्याय, एतेन प्रत्याख्यानपरिज्ञाऽऽवेदिता। ततोऽतीतस्य प्राक्कृतसावद्यस्य, निन्दायाम् - परिवादे, सम्यक्-भावसारम्, एतेन कुम्भकारमिथ्यादुष्कृतदानकल्पा निन्दा निषिद्धा । उत्थितः - अभ्युद्यत आत्मा यस्य स उत्थितात्मा।
तदिदमुक्तम् - सव्वं सावज्ज जोगं पच्चक्खामि जावज्जीवाए तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए काएणं न करेमि कारवेमि करतं पि अन्नं न समणुजाणामि तस्स भंते पडिक्कमामि निंदामि गरहामि अप्पाणं वोसिरामि इति । तथा अइयं निन्दामि - इत्यादि।
सोऽयं, कदापि सावद्यवृत्तिम् - सपापानुष्ठानवर्त्तिताम्, न तु नैव, श्रद्दधीत - अभिलाषगोचरीकुर्यात् । ततश्च
सज्जायझाणोवगतो जितप्पा, संसारवासं बहुधा विदित्ता। सावज्जवुत्तीकरणेऽठितप्पा, णिरवज्जवित्ती उ समाहरेज्जा ।।१७-८।।
स्वाध्यायः-वाचनापृच्छनादिः, ध्यानम्-धर्मशुक्लात्मकम्, त उपगतः-तदुपयुक्ततया बद्धस्थितिः। जितात्मा - इन्द्रियादिविजेता, आत्मजय एव तत्सर्ववशीकारभावात्, तथा चार्षम् - पंचिंदियाणि कोहं माणं मायं तहेव लोभं च। दुज्जयं चेव अपाणं सव्वमप्पे जिए जियं - इति । अत एवागमः - जो एगं नामे से बहुं
१९०
-आर्षोपनिषद्-50 नामे - इति । अन्वाहुः परेऽपि - एकं च जेय्यमत्तानं, अत्तानं दमयन्ति पण्डिता इति । युक्तमेतत्, निश्चयेन तस्यैव शरणादिभूतत्वात् यदाह - अप्पा जियप्पा सरणं गइ य - इति ।
स संसारवासम् - चतुरशीतियोनिलक्षभीषणभवावर्त्तवर्त्तिताम्, बहुधा - कायस्थित्याकर्षद्रव्यादिपुद्गलपरावर्तादिप्रभूतप्रकारैर्विदित्वा- श्रुतादिचक्षुषोपलभ्य, अत एव तभीतः सन् तद्धेतौ सावद्यवृत्तिकरणेऽस्थितात्मा - अव्यापृतमनःप्रभृतियोगः, निरवद्या - प्राणिद्रोहादिपापविरहिता, वृत्तिः-प्राणधारणक्रिया यस्य सः निरवद्यवृत्तिः, तु सावद्यवृत्तिभिन्नपक्षद्योतकः, समाहरेत् - संयमयोगान् निर्वाहयेत्।
यद्वा सुपां सुपो भवन्तीति द्वितीयार्थे प्रथमा, ततः निरवद्यवृत्तिं तु - निरवद्यामेव वृत्तिम्, समाहरेत् - धारयेदित्यर्थः। यतः
परकीयसव्वसावज्जं जोगं इह अज्ज दुच्चरियं णायरे अपरिसेसं, हिरवज्जे ठितस्स णो कप्पति पुणरवि सावज्जं सेवित्तए।।१७-९।।
परकीयम् - प्राणिद्रोहाद्यात्मकतया कथञ्चित् परसम्बन्धि, सर्वसावद्ययोगम्, इह-निरवद्यवृत्तौ वर्तमानः, अद्यः-साम्प्रतम्, प्रतिपन्नगुणमनुस्मरन्, अपरिशेषम् - कृत्स्नम्, दुश्चरितम्दुष्टमनोवाक्कायवृत्तम्, नाचरेत्। अत्रैव हेतुमाह- निरवद्ये १. आचाराङ्गे।।१-३-४ ।। १२६।। २. धम्मपदे ।।८-४ ।। ३. मज्झिमनिकाये ।।२३६-४ ।। ४. गौतमकुलके। ५. क-ग-घ-च-झ-त-न-प-णिरवज्जवित्ति। ख-ज-थणिरवज्जवत्ती। ६. ख-ज-थ- अज्झमग्रं। प-क- अद्यमद्यं । ग- अज्झं। न-अज्झ। चज-त-घ- इह अज्ज।
१. आवश्यकनियुक्ती ।।१२६५ ।। २. सामायिकसूत्रे। ३. पाक्षिकसूत्रे ।। ४. सद्धा निओऽभिलासो - चैत्यवन्दनमहाभाष्ये ।।४१७।। ५. उत्तराध्ययने ।।९-३६।।
Ashopnisad 2.p65
2nd Proof
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
१९१
-
सेवितुम्,
स्थितस्य – प्रतिपन्ननिष्पापवृत्तेः, न कल्पते-नैव युज्यते, पुनरपि सावद्यं अग्निप्रवेशादप्यधिकदारुणत्वात्प्रतिपन्नभङ्गस्य, उक्तं च - वरमगिम्मि पवेसो, वरं विसुद्धेण कम्मुणा मरणं । मा गहीयवयभंगो, मा जीयं खलियसीलस्स - इति । प्रमाणं चात्र पारमर्षम् - उब्बंधिऊण मरियव्वं, नो चरित्तं विराहए इति । इतश्च प्रतिपन्नमनुपालनीयम्, महाफलत्वादित्याह
एवं से सिद्धे बुद्धे विरते विपावे दंते दविए अलंताती णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छति त्ति बेमि ।।
प्राग्वत् । इति सप्तदशमविदुनामाध्ययन
एवमित्यादि
आर्षोपनिषद् ।
।। अथाष्टादशमाध्यायः ।।
अनन्तराध्ययने निरवद्यवृत्तिरुपदिष्टा, अत्रापि सावद्येतरफलज्ञापनेन सैवोपदिश्यते
अयते खलु भो जीवे वज्जं समादियति । से कहमेतं ?
पाणातिवाएणं जाव परिग्गहेणं अरति जाव मिच्छादंसणसल्लेणं वज्जं समाइत्ता हत्थच्छेयणाई पायच्छेयणाई जाव अणुपरियद्वंति णवमुद्देसगमेणं ।
जे खलु भो ! जीवे णो वज्जं समादियति, से कहमेतं ?, वरिसकण्हेण अरहता इसिणा बुइतं पाणाइवातवेरमणेणं जाव मिच्छादंसणसल्लवेर१. महानिशीथे । । ६-८ । । एतदपि अष्टगुणतपःप्रभृतिप्राक्तनविधिनानु-पशान्तविषयोदयस्य विज्ञेयम्, न तु यथाकथञ्चित् ।
-
-
-
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
१९२
आर्षोपनिषद् -
वज्जं मणेणं, सोइंदियता (तृ) णिग्गहेणं णो समज्जिणित्ता हत्यच्छेयणाई पायच्छेयणाई जाव दोमणस्साइं वीतिवतित्ता सिवमचल जाव चिट्ठति
।।१८-१ ।।
अयतः - यमनियमवर्जितः, खलु भो ! जीवोऽवद्यम् - पापम्, समादाति- उपादत्ते, पापकर्मण्यप्रवृत्तोऽप्यविरतिप्रत्ययिकं कर्म बनातीत्यर्थः । स कथमेतत् ? इति प्रश्ने पापादानप्रक्रियां तत्फलं च प्रतिपादयति जीवाः प्राणातिपातेन यावत् परिग्रहेण, अरति० यावन् मिथ्यादर्शनशल्येनाऽवद्यं समादाय हस्तछेदनानि पादछेदनानि यावदनुपरिवर्तन्ते इति नवमोद्देशकगमेन नेतव्यम् ।
यः खलु भो ! जीवो नोऽवद्यं समादाति, स कथमेतत् ? - कथं पापादानं निरुणद्धि ? एतद्वर्ष कृष्णेनार्हतर्षिणोदितम् प्राणातिपातविरमणेन यावन्मिथ्यादर्शनशल्यविरमणेन, श्रोत्रेन्द्रियनिग्रहेण यावत् स्पर्शनेन्द्रियनिग्रहेण नोऽवद्यं समर्ज्य हस्तछेदनानि पादछेदनानि यावद् दौर्मनस्यानि व्यतिव्रज्य शिवमचलं यावत् तिष्ठन्ति । अत्रैव निदर्शनान्याह -
-
-
सकुणी संकुप्पघातं च, वरत्तं रज्जुगं तहा। वारिपत्तधरो च्चेव, विभागम्मि विहावए । । १८-२।। शकुनिः शङ्कुप्रघातं च वरत्रं रज्जूकं तथा
१. 'ता' इति प्राचीनपरम्परागतस्य पञ्चसङ्ख्यानिदर्शकस्य 'तू' इत्यक्षराकस्य लिपिविकारः सम्भाव्यते । ततः पञ्चेन्द्रियनिग्रहेणेत्यभिधेयार्थः । २. ऋषिभाषिते । । ९२ ।। ३. ऋषिभाषिते । । ९-३ ।।
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
१९३
वारिपात्रधरश्चैव विभागे विभावयेत् । प्रत्येकं पृथग् निदर्शनान्येतानि सञ्ज्ञामात्रेणातिदिष्टानीति ज्ञायते । तद्वक्तव्यता तु सम्प्रदायविरहान्नोच्यते। तदेतद्विभावनेन संवेगनिर्वेदप्रकर्षप्राप्त्या सम्प्राप्ततपःसंयमपराक्रमस्य यद् भवति तदाह
एवं से सिद्धे बुद्धे विरते विपावे दंते दविए अलंताती णो पुणरवि इच्वत्थं हव्वमागच्छति त्ति बेमि ।। एवमित्यादि प्राग्वत् । इत्यष्टादशमवर्षकृष्णनामाध्ययन आर्षोपनिषद् |
।। अथैकोनविंशतितमाध्यायः ।।
अनन्तराध्ययने सावद्यपरिहार उपदिष्टः । अत्रापि प्रकारान्तरेण तमेवोपदिशति -
सव्वमिणं पुराऽऽरियमासि आरियायणेणं अरहता इसिणा बुझतं । । १९ - १॥
सर्वम् - निःशेषम्, इदम् - प्रत्यक्षतया दृश्यमानं जगत्, पुरा - प्राक्- सुषमसुषमाद्यरत्रये, आराद्यातम् - निःसृतम्, पञ्चेन्द्रियवधादिपापेभ्य इत्यार्यम्, पृषोदरादिः आसीत् अभवत्, तदातनानां सिंहादिश्वापदानामपि प्रकृतिभद्रकत्वात् । यद्वा सर्वमिदम् वर्तमानकाल उपलभ्यमानं वेदश्रुतम्, प्राक् अवसर्पिण्या आदिमभागे, आराद्यातं पशुहिंसादिपापेभ्य आर्यम्, आ - अभवत् । श्रूयते च शास्त्रेषु आर्यवेदप्रणेता भरतचक्रीति, यदाह - आर्यान् वेदान् कृतवांश्च भरत एव तत्स्वाध्यायनिमित्तमिति तीर्थकृत्स्तुतिरूपान् श्रावकधर्मप्रतिपाद
-
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
१९४
• आर्षोपनिषद् - N कांश्च । अनार्यस्तु पश्चात् सुलसा - याज्ञवल्क्यादिभिः कृताः इति'। तदाहुर्वेदान्तिनोऽपि - धूर्तैः प्रवर्तितं यज्ञे, नैतद्वेदेषु कथ्यते - इति ।
-
क एवमाहेत्याह - आर्यायनेनार्हतर्षिणोदितम् । तदेवं स्थिते यत् कर्तव्यं तदाह -
वज्जेज्जणारियं भावं, कम्मं चेव अणारियं । अणारियाणि य मित्ताणि, आरियत्तमुवट्ठिए । । १९-२।। - सपापम्, भावम् - परद्रोहादिविषयं मनःपरिणामम्, चै - तथा, अनार्यं कर्म - वाचिककायिकचेष्टालक्षणम्, अनार्याणि च मित्राणि, वर्जयेत् - परिहरेत् । अत्र सपापभावस्तन्दूलमत्सनिदर्शनेन महाविरसावसान इति वर्ज्यः । अनार्यवचनमपि किं शूल्यामारोपिताऽऽसी - इत्यादि सावित्रीसुतसंवादवदतिदारुणपरिणाम इति तत्त्यागोपदेशः, तथा च पारमर्षम् - ण यावि किंचि फरुसं वदेज्जा इति । दुष्टकायचेष्टापि कटुकफलतयाऽऽगम उदिता, यथा अजयं चरमाणो उ, पाणभूयाई हिंसई। बंधई पावयं कम्मं तं से होइ कडुयं फलम् - इति । अनार्यमित्रयोगोऽपि तद्विपाकोपदर्शनेन प्रतिक्रुष्टः, तदाह - वज्जेज्जा अधम्ममित्तजोगं । चिंतेज्जा अभिणवपाविए गुणे, अणाइभवसंगए य अगुणे, उदग्गसहकारित्तं अधम्ममित्ताणं, उभयलोगगरहियत्तं असुहजोगपरंपरं च - इति ।
-
१. आवश्यकनिर्युक्तौ । । ३६६ ।। वृत्तौ २. सूत्रकृताङ्गे । ।१-१४-९ ।।
३. दशवैकालिके ।।४- २४ ।। ४. पञ्चसूत्रे । ।२ ।।
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
70 ऋषिभाषितानि
१९५
-
नन्वेकत्र विनिवेशेऽपि काचः काचो मणिर्मणिरितिनीत्यां यत्र कुत्रापि युञ्जान आर्य आर्य एवेत्यनार्यवर्जनोपदेशो निरर्थकः, उक्तं च - सुचिरंपि अच्छमाणो, वेरुलिओ कायमणीपउम्मीसो । नोवेइ कायभावं, पाहण्णगुणेण नियएणं े इति चेत् ? न, जीवस्य भावुकद्रव्यत्वेन दृष्टान्तवैषम्यात्, तथा चार्षम् - भावुगअभावुगाणि य, लोए दुविहाणि होंति दव्वाणि । वेरुलिओ तत्थ मणी, अभावग अन्नदव्वेहिं । । जीवो अणाइनिहणो, तब्भावणभाविओ य संसारे । खिष्पं सो भाविज्जइ, मेलणदोसाणुभावेणं ।। अंबस्स य निंबस्स य दुहं पि समागयाई मूलाई संसग्गी विणट्ठो, अंबो निंबत्तणं पत्तो ।। जह नाम महुरसलिलं, सायरसलिलं कमेण संपत्तं । पावेइ लोणभावं, मेलणदोसाणुभावेणं । एवं खु सीलवंतो, असीलवंतेहिं मीलिओ संतो । पावइ गुणपरिहाणं, मेलणदोसाणुभावेणं । । खणमवि न खमं काउं, अणाययणसेवणं सुविहियाणं। हंदि समुद्दमइगयं, उदयं लवणत्तणमुवेइ - इति ।
तस्मादार्यत्वमुपतिष्ठेत्
आर्यत्वानुविद्धभावैकप्रतिपत्ता
भवेत्, यद्वा वक्ष्यमाणान्याज्ञानादीनि प्रतिपद्येत । यतः - जे जणाऽणारिए णिच्वं, कम्मं कुव्वंतऽणारिया । अणारिएहि य मित्तेहि, सीदंति भवसागरे । ।१९-३॥ येनार्या जना नित्यम् - सङ्क्लेशानिवर्तनेनानिशम्, अनार्ये - हिंसादिदुष्टविषये, कर्म- पापकृत्यं कुर्वन्ति । तेनार्यैर्मित्रैस्तत्रैव
-
१. त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते । २. आवश्यकनिर्युक्तौ । । ११२७ ।।
३. आवश्यकनिर्युक्तो ।।११२८-११३०, ११३३-११३५ ।।
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
१९६
• आर्षोपनिषद् - प्रणोदिताः सन्तः, भवसागरे - अज्ञानवज्रमयतले व्यसनशैलौघदुर्गमार्गे तृष्णानिलनिभृतपातालकलशे कषायवेलावृद्धिविताने कामौर्वाग्निजाज्वल्यमाने रोगशोकादिनक्रचक्रे संसारावारपारे, सीदन्ति - अनन्तशारीरमानसदुःखभाजो भवन्ति । चकारः परम्परहेतुसमुच्चये। अनार्यभावादिर्भवसागरे सीदनस्य साक्षाद्धेतुः, पारम्पर्येण तद्धेतुरिति
अनार्यमित्रसंसर्गस्त्वनार्यभावाद्यापादनेन
हृदयम् । तस्मात् -
संधिज्जा आरियं मग्गं, कम्मं जं वा वि आरियं । आरियाणि य मित्ताणि, आरियत्तमुवट्टिए । । १९-४।। आर्यं मार्गम् - सर्वपापनिवृत्तिमयं शिवसञ्चरम्, यत् कर्म वाऽप्यार्यम् - प्रशस्तमनोवाक्कायप्रवृत्तिलक्षणम् । अरणीयानि कल्याणकामैरभिगम्यानि - आर्याणि तानि च मित्राणि कल्याणमित्राणि गुरव इति यावत्, यथाह कल्लाणमित्ताणं इति । सन्धयेत् एतद्योगं कुर्यात् । एवं चार्यत्वमुपतिष्ठेत् - सर्वात्मना निरवद्यतामङ्गीकुर्यात् ।
गुरूणं
-
-
ननु प्रशस्तयोगत्रय एवार्यमित्रयोगसमावेशाद्व्यक्तैव पुनरुक्तिरिति चेत् ? न, तत्रितयबीजतया प्रधानत्वेन पृथग्निर्देशस्य न्यायानपेतत्वेन पुनरुक्तिभावेऽपि दोषविरहात्, तदुक्तम् - जाड्यं धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्यं, मानोन्नतं दिशति पापमपाकरोति। चेतः प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्ति, सत्सङ्गतिः कथय किन्न करोति पुंसाम् ।। दूरीकरोति कुमतिं विमलीकरोति,
१. पञ्चसूत्रे ।।१ ।। २ नीतिशतके ।। २२ ।।
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
नल-ऋषिभाषितानिचेतश्चिरन्तनमघं चुलुकीकरोति। भूतेषु किञ्च करुणां बहुलीकरोति, सङ्गः सतां किमु न मङ्गलमातनोति - इति । ततः सातत्यसाध्यफलमाह -
जे जणा आरिया णिच्चं, कम्मं कुव्वंति आरियं। आरिएहिं य मित्तेहिं, मुच्चंती भवसागरा।।१९-५।।
य आर्या जना नित्यमार्यं कर्म कुर्वन्ति। त आर्मित्रैः कृतसंसर्गा भवसागरान् मुच्यन्ते - अपवर्गावाप्त्या तन्निस्तीर्णा भवन्ति। आबैंककर्मकारिणोऽसदकरणेनियमानुभावाद् वृत्तिस
ङ्क्षयक्रमेण सिद्धियोगात्। अत्राप्यार्यमित्राणां मुक्तिप्रयोजकताभिधानं श्रवणादिपरम्पराबीजभूतत्वात्तेषाम्, यदागमः - सवणे नाणे य विन्नाणे पच्चक्खाणे य संजमे। अणण्हये तवे चेव वोदाणे अकिरिया सिद्धि - इति । अत एवोक्तमन्यत्र - आत्मशुद्धिजननी गङ्गेव सत्सङ्गतिः - इति ।
वस्तुतस्तु निमित्तमात्रताऽन्येषाम्, स्वगुणैरेव संसारसागरनिस्तारादित्याह
आरियं णाणं साहू, आरियं साहु दंसणं। आरियं चरणं साहू, तम्हा सेवह आरियं ।।१९-६।।
आर्य ज्ञानम् - सम्यग्ज्ञानम्, साधु - शोभनम्, पीयूषाद्यतिशायित्वात्, तथोक्तम् - पीयूषमसमुद्रोत्थं, रसायनमनौषधम्। अनन्यापेक्षमैश्वर्यं, ज्ञानमाहुर्मनीषिणः - इति । एवमार्य दर्शनम् -
आर्षोपनिषद्सम्यग्दर्शनम्, साधु, जघन्यतोऽपि वैमानिकत्वप्रदत्वात्, उत्कर्षतश्च मुहूर्तान्तरेव केवलज्ञानावहत्वात्, मुहूर्तमात्रस्पर्शस्यापि भवपरित्तीकरणाच्च। यदाह - सम्मदिट्ठी जीवो, गच्छइ नियमा विमाणवासीसु। जइ न विगयसम्मत्तो, अहव न बद्धाउओ पुग्विं ।। जं सक्कइ तं कीरइ, जं च न सक्कइ तयम्मि सद्दहणा। सद्दहमाणो जीवो, वच्चइ अयरामरं ठाणं।। अंतोमुहुत्तमित्तं पि, फासिअंहुज्ज जेहिं सम्मत्तं। तेसिं अवड्डपुग्गल-परिअट्टो चेव संसारो - इति ।
अतोऽस्य साधुतोक्तिर्दिङ्मात्रमेव परमार्थतोऽनिर्वचनीयानुभाववत्त्वात्। उक्तं च - न भिन्नं नाभिन्नं ह्युभयमपि नो नाप्यनुभयं, न वा शाब्दन्यायाद्, भवति भजनाभाजनमपि। गुणासीनं लीनं निरवधिविधिव्यञ्जनपदे, यदेतत्सम्यक्त्वं तदनुकुरुते पानकरसम्।। न केनाप्याख्यातं न च परिचितं नाप्यनुमितं न चार्थादापन्नं क्वचिदुपमितं नापि विबुधैः। विशुद्धं सम्यक्त्वं न च हृदि न नालिङ्गितमपि स्फुरत्यन्तर्ज्योतिर्निरुपधिसमाधौ समुदितम् - इति । ___ तथाऽऽयं चरणम् - सम्यक्चारित्रम्, साधु, कृत्स्नकर्मक्षयावहत्वात्, चयरित्तकरं चारित्तं होइ आहियं - इति । तदवदामोऽन्यत्र-चारित्ररिक्ताघचयस्य शस्य - समर्पणस्याप्रतिमस्य विश्वे - इति ।
तस्मादार्यम् - सम्यग्ज्ञानाद्येव, सेवत - सर्वसामर्थ्येणाराधयत, महाफलत्वात्, एतदेवाह -
१. भामिनीविलासे । ।१-११९।। २. योगबिन्दौ ।।४१५।। ३. व्याख्याप्रज्ञप्ती ।।२५।। ४. सुवृत्ततिलके ।।१६८।। ५. ज्ञानसारे ।।५-८।।
Ashopnisad_2.p65
2nd Proof
१.२. पुष्पमालायाम् । ।१०२,१०४ ।। ३. धर्मसङ्ग्रहे ।। अधि.२ ।। उद्धरणम् । ४. उत्तराध्ययने । ।२८-३३ ।। ५. भुवनभानवीये ।।१-१५ ।।
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
नर-ऋषिभाषितानि
एवं से सिद्धे बुद्धे विरए विपावे दंते दविए अलंताती णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छति त्ति बेमि।।
एवमित्यादि प्राग्वत्। इत्येकोनविंशतितम आर्यायनाध्ययन आर्षोपनिषद्।
॥ अथ विंशतितमाध्यायः।।। अनन्तराध्ययनेऽनार्यमित्रवर्जनमुक्तम्, तच्च तत्स्वरूपानभिज्ञानां दुःशक्यमिति तेषामेव केषाञ्चित्स्वरूपमत्रावेदयति -
पंच उक्कला पन्नत्ता, तं जहा - दंडुक्कले १ रज्जुकले २ तेणुक्कले ३ देसुक्कले ४ सबुक्कले ५।२०-१।।
पञ्च उत्कटाः - मिथ्यात्वमोहमदिरापानेन मत्ताः, प्रज्ञप्ताः, तीर्थकरादिभिरिति गम्यते। तद्यथा - दण्डोत्कटः, रज्जूत्कटः स्तेनोत्कटः, देशोत्कटः, सर्वोत्कट इति। तत्राद्यं विवेचयति -
से किं तं दंडुक्कले ? दंडुक्कले नामं जे णं दंडदिटुंतेणं आदिल्लमज्झऽवसाणाणं पण्णवणाए समुदयमेत्ताभिधाणाई ‘णस्थि सरीरातो परं जीवो' त्ति भवगतिवोच्छेयं वदति, से तं दंडुक्कले १।।२०-२।।
अथ किं तद्दण्डोत्कटः ? इति प्रश्नः, अत्रोत्तरःदण्डोत्कटो नाम यः, णं - वाक्यालङ्कारे, दण्डः - लकुटः, १. मत्ते शौण्डोत्कटक्षीवाः ।। अभिधानचिन्तामणी - ४३६ ।। २. उद्दिष्टनिर्देशरूपत्वेन विशेष्यलिङ्गानापत्तेस्त्रान्यत्र च नपुंसकलिङ्गमदुष्टमित्यवधेयम् । लिङ्गव्यत्ययो वाऽवगन्तव्यः, यथाऽभिहितं श्रीमलयगिरिचरणः - अथ किं तदाचार इति ? अथवा कोऽयमाचार? - इति नन्दीसूत्रे ।।४६।। वृत्ती।
- आर्षोपनिषद्तस्य दृष्टान्तेन तमुदाहरणतयाऽऽलम्ब्य, आदिमध्यावसानानां प्रज्ञापनया - यथा हि दण्ड आदिभागो मध्यभागः पर्यन्तभागश्च भवति, एतद्भागत्रयात्परं नास्ति दण्डसद्भावः, एवं जीवस्याप्यादि - बाल्यावस्था, मध्यम् - युवावस्था, अवसानम् - जरावस्थेति भागत्रयमात्रव्यवस्थितता वर्तते। अल्पायुषस्तु तदायुर-नुसारेणैव भागत्रयव्यवस्थितिरिति न तेनानुपपत्तिः। तदेतदवस्थात्रयात् प्राक् पश्चाद्वा नास्त्येव जीव इत्युपनयः। एतदालम्बनेन च समुदयमात्राभिधानानि भूतसमुदयमात्र आत्मा इति प्रतिपादनानि कुरुते, यथा - पिब खाद च जातशोभने, यदतीतं वरगात्रि तन्न ते। न हि भीरु गतं निवर्तते, समुदयमात्रमिदं कलेवरम् - इति । समुदय इति पृथिव्यादिभूतसमूहः, यदुक्तम्अत्र चत्वारि भूतानि भूमिवार्यनलानिलाः। चतुर्थ्यः खलु भूतेभ्यश्चैतन्यमुपजायते - इति । एवं च नास्ति शरीरात् परम् - पृथक्, जीवः - अन्वय्यात्मद्रव्यम्, इति उक्तप्रकारेण भवगतिव्युच्छेदं वदति - परलोकिनोऽभावात् परलोकाभाव इति प्रतिपादयति, सोऽयं दण्डोत्कटः। द्वितीयमाह -
से किं तं रज्जुक्कले ? रज्जुक्कले णामं जे णं रज्जुदिटुंतेणं समुदयमेत्तपण्णवणाए पंचमहब्भूतखंधमेत्ताभिधाणाई संसारसंसतिवोच्छेदं वदति, से तं रज्जुक्कले २।२०-३॥
अथ किं तद् रज्जूत्कटः ? इत्यत्रोत्तरः - रज्जूत्कटो नाम १. पडदर्शनसमुच्चये ।।८२ ।। २. सर्वदर्शनसङ्ग्रहे । पृ.७।। ३. ख-ज-थ-न- भगवति । ४. बृहस्पतिसूत्रे ।
Ashopnisad 2.p65
2nd Proof
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
यो रज्जूदृष्टान्तेन समुदयमात्रप्रज्ञापनया पञ्चमहाभूतस्कन्धमात्राभिधानानि कुर्वन् संसारसंसृतिः -भवाद् भवान्तरे संसरणम्, तस्या व्युच्छेदं वदति, यथा हि तन्तुसमुदयव्यतिरिक्ता रज्जूर्नैव विद्यते तथा भूतसमुदयभिन्न आत्माऽपीति भावः । शेषं प्राग्वत् । नवरं पञ्चमभूतमाकाशम् । उक्तं च संति पंचमहब्भूया, इहमेगेसिमाहिया। पुढवी आउ तेऊ वा, वाउ आगासपंचमा। एए पंचमहब्भूया, तेब्भो एगोत्ति आहिया । अह तेसिं विणासेणं, विणासो होइ देहिणो - इति ।। सोऽयं रज्जूत्कटः । तृतीयमाह
से किं तं तेणुक्कले ? तेणुक्कले णामं जे णं अण्णसत्यदिट्टंतगाहेहिं सपक्खुब्भावणाणिरए "मम तेत " मिति परकरणच्छेदं वदति, से तं तेणुक्कले
-
-
२०१
३।।२०-४।।
अथ किं तत् स्तेनोत्कटः ? स्तेनोत्कटो नाम योऽन्यशास्त्रदृष्टान्तग्राहैः स्वपक्षोद्भावनानिरतः, अयमाशयः, स्तेन इति चौरः, तत्त्वं ' च न परस्वादानमात्रम्, दानधर्मव्यवच्छेदप्रसङ्गात्, किन्त्वदत्तादानम् । तदाह- अदत्तादानं स्तेयम् इति । एवमत्रापि स्तेन इति यः परपक्षसिद्धान्तेष्वभिहितानां दृष्टान्तानां तदनभिमतार्थोद्भावनेन तथाग्रहणं कुरुते तदननुमतादानं कुरुते, यथा स्वपक्षस्य पुष्टिरुपजायते ।
अत्र निदर्शनम्, यथा कश्चिज्जैनसिद्धान्तात् - स्थितः शीतांशुवज्जीवः, प्रकृत्या भावशुद्धया । चन्द्रिकावच्च विज्ञानं,
१. सूत्रकृताङ्गे ।।१-१-१।। ७८ ।। २. चौरत्वम् । ३. तत्त्वार्थसूत्रे । ।७-१० ।।
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
• आर्षोपनिषद् -
तदावरणमभ्रवदिति' दृष्टान्तमुपादाय गुणगुणिभेदैकान्तं स्वपक्षाभीष्टं साधयति, यथा चन्द्रचन्द्रिकयोरेकान्तभेद एवं जीवतज्ज्ञानयोरपीति । न च दृष्टान्त एव विप्रतिपत्तिः, चन्द्रचन्द्रिकयोरभेदादिति वाच्यम्, चन्द्रिकायाः पुद्गलरूपतया पृथग्द्रव्यत्वसिद्धेः । तदाह - संबंधयारउज्जो अपभाछायातवेहि य । वण्णगंधरसा फासा, पुग्गलाणं तु लक्खणं - इति । तस्माद्यथैतयोर्भेदस्तथा जीवतज्ज्ञानयोरपीति ।
२०२
न चालोचयति तात्पर्यम्, यच्छाखाचन्द्रन्यायेन प्रतिपाद्यानुरोधान्निदर्शनमात्रमेतत् । वस्तुतस्तु तद्भेदभावेऽपि जीवतज्ज्ञानयोरभेद एव कथञ्चिन्मन्तव्यः, अतस्तन्निदर्शकेनैवोक्तमन्यत्र - यच्च चन्द्रप्रभाद्यत्र, ज्ञातं तज्ज्ञातमात्रकम् । प्रभा पुद्गलरूपा यत्तद्धर्मो नोपपद्यते - इति । एकान्तभेदाभ्युपगमे तु जीवस्याजीवत्वप्रसङ्गः, ज्ञानशून्यत्वाविशेषादिति सूक्ष्ममीक्षणीयम्, समवायस्य निरस्तत्वादन्यत्र ।
एवं प्रज्ञाप्यमानोऽप्यसौ वदति मम त्वेतदेव मदभिमतार्थविशिष्टमेव दृष्टान्तमस्तु, इति परेण स्वाभिमतसिद्धये प्रयुक्तं करणम् - साधनं हेतुरिति यावत् परकरणम्, तस्य छेदं वदति, असदर्थोद्भावनेन तत्खण्डनं तनुते, तद् हेत्वाभासयतीत्यर्थः। सोऽयं स्तेनोत्कटः । तुर्यमाह
-
से किं तं देसुक्कले ? देसुक्कले णामं जे णं " अस्थि नेस' इति सिद्धे जीवस्स अकत्तादिएहिं गाहेहिं
१. योगदृष्टिसमुच्चये । ।१८३ ।। २. नवतत्त्वे । 199 ।। उत्तराध्ययने ।। २८-१२ ।। ३. अष्टकप्रकरणे । ।३०-६ ।। ४. दृश्यतां स्याद्वादमञ्जर्याम् ।। सप्तमवृत्तवृत्तिः ।। ५. क-ख-ज-थ- परकरणच्छेदं । झ-ग- परकरुणच्छेदं ।
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
नल-ऋषिभाषितानि
- २०३ देसुच्छेदं वदति, से तं देसुक्कले ४।।२०-५।।
अथ किं तत् देशोत्कटः ? इत्यत्राह- देशोत्कटो नाम योऽस्ति न्वेष आत्मा इति सिद्धे सति जीवस्याकर्तृत्वादिकैाहैः - जीवोऽकर्ता - इत्यादिलक्षणैः कदाग्रहैः, देशोच्छेदं वदति - कर्तृत्वाद्यमुकधर्ममपलपति, प्राच्यैस्त्वात्मद्रव्यमेवापलपितमनेन तु तद्देश एवेति देशोच्छेदवाद्ययम्, सोऽयं देशोत्कटः।
यथोक्तम् - अन्यस्त्वकर्ता विगुणस्तु भोक्ता - इति । तथा - तस्माद्विपर्यासात्सिद्धं साक्षित्वमस्य पुरुषस्य। कैवल्यं माध्यस्थ्यं द्रष्टुत्वमकर्तृभावश्च - इति । एतदभ्युपगमे कृतनाशादिबहुदोषानुषङ्गः, अनुभवसिद्धस्य कृतिचैतन्यसामानाधिकरण्यस्यापलापश्चेति भावनीयम्।
आदिना जीवस्य सर्वगतत्वैकान्तनित्यानित्यत्वोपचारभोक्तृत्वबहुदेहसाधारणत्वादिधर्माऽऽग्रहप्रयुक्तदेशोच्छेदवादग्रहः। एषामपि यथागमं निरासः कर्तव्यः। यथा - यत्रैव यो दृष्टगुणः स तत्र, कुम्भादिवन्निष्प्रतिपक्षमेतत्। तथापि देहाबहिरात्मतत्त्व - मतत्त्ववादोपहताः पठन्ति ।। आत्मन्येकान्तनित्ये स्यान्न भोगः सुखदुःखयोः। एकान्तानित्यरूपेऽपि न भोगः सुखदुःखयोः - इत्यादि। पञ्चममाह -
से किं तं सबुक्कले ? सबुक्कले णामं जे णं सव्वतो सव्वसंभवाभावा णो तच्चं, 'सव्वतो
- आर्षोपनिषद्सव्वहा सव्वकालं च णस्थि' त्ति सव्वच्छेदं वदति, से तं सबुक्कले ५।।२०-६।।
अथ किं तत् सर्वोत्कटः ? सर्वोत्कटो नाम यः सर्वतः सर्वसम्भवाभावान्नो तथ्यम् वास्तविक किञ्चिज्जगत्यस्ति। तस्मात् सर्वतः सर्वथा सर्वकालं च नास्तीति सर्वच्छेदं वदति।
अयमस्याशयः - भावानामुत्पादस्यैवाभावात् सर्वशून्यता। उत्पादो हि परैः कल्प्यमानः स्वतो वा परिकल्प्येत, परतो वा, उभयतो वा, अनुभयतो वा ? सर्वतः सर्वथाऽप्युत्पाद एव नोपपद्यते। यत्किमपि भावजातमस्ति तेन सर्वेणापि कार्येण वा भवितव्यम्, कारणेन वा। तत्र कार्य कारणेन क्रियत इति कारणायत्त एव तस्य कार्यत्वव्यपदेशः, न तु कार्यस्य कार्यत्वं स्वतः सिद्धं किमप्यस्ति। एवं कारणमपि कार्यं करोतीति कार्यायत्त एव तस्य कारणत्वव्यपदेशः। न तु तस्य कारणत्वं स्वतः सिद्धं किमप्यस्ति, तदुक्तम् - पटः कारणतः सिद्धः,सिद्धं कारणमन्यतः। सिद्धिर्यस्य स्वतो नास्ति, तदन्यज्जनयेत् कथम् ? - इति । तथा - यो न विद्यते स्वभावतः क्वचित् स न जातु परहेतुमेष्यति - इति । तदेवं कार्यादिभावः स्वतो न सिध्यति, यच्च स्वतोऽसिद्धमस्य परतोऽप्यसिद्धिः, यथा खरविषाणस्य। नाप्युभयतः, व्यस्तादुभयतस्तत्सिद्धेरभावात् तत्समुदायेऽपि तदयोगात्, सिकतासु तैलवत्, इतरेतराश्रयदोषश्चेति भावनीयम्। नाप्यनुभयतः, स्वपरोभयव्यतिरेकेणान्यस्य वस्तुनोऽसत्त्वेन निर्हेतुकत्वप्रसङ्गात्। अतः - न १. शून्यतासप्ततौ ।।१५।। २. आर्यरत्नाकरसूत्रे ।
१. षड्दर्शनसमुच्चये ।।४१।। २. त्रिगुणविपर्यासादित्यर्थः । ३. साङ्ख्यकारिकायाम् ।।१९।। ४. अन्ययोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिकायाम् ।।९।। ५. वीतरागस्तोत्रे ।।८-२।।।
Ashopnisad 2.p65
2nd Proof
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
नर-ऋषिभाषितानि
२०५ स्वतो नापि परतो, न द्वाभ्यां नाप्यहेतुतः। उत्पन्ना जातु विद्यन्ते, भावाः क्वचन केचन।।
नन्वसदेतद्विकल्पजालम्, स्वत एवोत्पादस्येष्टत्वादिति चेत् ? न, वैयर्थ्यात्, तदवदाम - तस्माद्धि तस्य भवने न गुणोऽस्ति कश्चिज्-जातस्य जन्म पुनरेव च नैव युक्तम्- इति । अत एव परतोऽप्युत्पादासम्भव इत्युक्तमेव, किञ्च परत्वं तु स्वभिन्नाशेषपदार्थसार्थसाधारणमिति तत्सर्वेषां जनकत्वप्रसङ्ग एवं स्यात्, तथाहि - अन्यत् प्रतीत्य यदि नाम परोऽभविष्यज्जायेत तर्हि बहुलः शिखिनोऽन्धकारः। सर्वस्य जन्म च भवेत् खलु सर्वतश्च तुल्यं परत्वमखिलेऽजनकेऽपि यस्मात् - इति। एतदनभ्युपगमेचाविगानमतः सूक्तम् - सव्वतो सव्वसंभवाभावा णो तच्चं इति । प्रमाणं चात्रास्माकमागमः - स चायं बीजहेतुकोऽङ्कुर उत्पद्यमानो न स्वयंकृतो न परकृतो नोभयकृतो नाप्यहेतुसमुत्पन्नो नेश्वरकालाणुप्रकृतिस्वभावसम्भूतः - इति । एवं चानुत्पाद एव परमार्थ इति। इत्थं सर्वशून्यतां साधयति सर्वोच्छेदवादी, सोऽयं सर्वोत्कटः ।
अथैवं प्रस्तुतसूत्र-तृतीयाङ्गवृत्त्योरन्यतरस्य वैतथ्यप्रसङ्गः, १. मध्यमकशास्त्रे ।। पृ.६ ।। २. मध्यमकावतारे ।।६-८।। ३. ऋषिभाषिते ।।२०६।। ४. शालिस्तम्बसूत्रे । ५. बनछेदिकासूत्रे। ६. शून्यवादविस्तरार्थ दृश्यताम् - द्वादशारनयचक्रे द्वादशोऽरः, विशेषावश्यकभाष्ये ।।१६९२-१९९६ ।।, शास्त्रवार्तासमुच्चये ।।६/५४-६३ ।।, शून्यतासप्ततिः, मध्यमकशास्त्रम्, माध्यमिककारिका, विग्रहव्यावर्तिनी, तत्त्वोपप्लबसिंहः - इत्यादि। अत्रोत्तरपक्षस्तु मूलेऽभावात्, ग्रन्थगौरवभयाच्चोपेक्षितः, स्याद्वादमञ्जरी (१७) - प्रभृतिग्रन्धेभ्योऽवसेयः। सङ्क्षिप्तरुचिभिस्तु मत्कृतं न्यायविशारदबार्तिकमवलोक्यम् ।। पृ.१८९-१९२ ।।
- आर्षोपनिषद् - तस्यामन्यथाव्याख्यातत्वादुत्कटपञ्चकस्य, तथाहि - 'उक्कल' त्ति उत्कटा उत्कला वा, तत्र दण्डः - आज्ञा, अपराधे दण्डनं वा, सैन्यं वा, स उत्कटः - प्रकृष्टो यस्य तेन वा उत्कटो यः स दण्डोत्कटः, दण्डेन वोत्कलति - वृद्धिं याति यः स दण्डोत्कलः, इत्येवं सर्वत्र, नवरं राज्यम् - प्रभुता, स्तेनाः - चौराः, देशः - मण्डलम्, सर्वम् - एतत्समुदय इति । अतः प्रकट एव प्रस्तुतसूत्रेण तद्विरोध इति। __मैवम्, तस्यार्थान्तरत्वेन सम्यक्त्वात्, न हि मार्गो मार्गान्तरस्य दूषको भवतीति। वस्तुतस्तु प्रतिसूत्रमनन्तार्थसद्भावान्न कोऽपि विरोधावकाशः, यदाह- सव्वणईणं जा हुज्ज वालुया सव्वउदहिणं जं उदयं। इत्तो य अणंतगुणो अत्थो इक्कस्स सुत्तस्स - इति ।
अथ देहात्मवाद्येव पुनरपि स्वमतं समर्थयतिउड़े पायतला अहे केसग्गमस्थका एस आतापज्जवे कसिणे तयपरियंते जीवे, एस जीवे जीवति, एतं तं जीवितं भवति। से जहा णामते दड्डेसु बीएसु ण पुणो अंकुरुप्पत्ती भवति, एवामेव दढे सरीरे ण पुणो सरीरुप्पत्ती भवति। तम्हा इणमेव जीवितं, णस्थि परलोए, णस्थि सुकडदुक्कडाणं कम्माणं फलवित्तिविसेसे, णो पच्चायंति जीवा, णो फुसंति पुण्ण-पावा, अफले कल्लाण-पावए।।२०-७।। ऊर्ध्वम् - ऊर्ध्वभागे, पादतलौ - चरणतलौ, अधः -
Ashopnisad 2.p65
2nd Proof
१. स्थानाङ्गे।।४५६।। वृत्ती। २. सम्बोधप्रकरणे ।।१०-५१ ।।
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
२०७
कृत्स्नः
अधोभागे, केशाग्रमस्तकाः वालाग्राणि मस्तकं च । एष आत्मपर्यायः, देहात्मवादेऽयमेव जीवस्य सर्वाद्यवस्थाविशेषः, गर्भावस्थायां ऊर्ध्वपादाधोमस्तकसंस्थानेन संस्थितत्वाज्जीवस्य । ननु - सत्ताहं कललं होइ, सत्ताहं होइ अब्बुयं । अब्बुया जायए पेसी, पेसीओ विघणं भवे' इत्युक्तेर्देहात्मवादेऽपि पूर्वतनपर्याया घटत एवेति चेत् ? न तद्देशमात्रत्वादित्याह बुद्धिकर्मेन्द्रियास्थिशिरादिसहिततयाऽऽद्यः सम्पूर्णः पर्यायोऽयमेवेति । त्वक्पर्यन्तः - चर्मावसानो जीवः, ततः एतेनास्य सर्वगतताऽपास्ता । एष जीवो जीवति, न तदर्वाक् कदापि प्राणधारणमभूदिति भावः । किमुक्तं भवति - एतदेव तत् - जीवसम्बन्धि जीवितं भवति, नानेकधोपकल्पिते परलोके कस्यचिज्जीवनमस्तीत्याशयः ।
परस्तात्तदभावात्,
-
-
स्यादेतत्, गर्भावस्थायाः प्राग् जीवनासम्भवेऽपि मरणानन्तरमवश्यं तत्सम्भवः, शुभाशुभकृत्यानां वन्ध्यत्वविरहात्, अतोऽवश्यमेतदनुरोधेन परलोकोऽकामेनाप्यभ्युपेय इति चेत् ? सोऽयं देवानांप्रिय आम्रेडितमपि नावबुध्यत इति दृष्टान्तेन स्फुटीक्रियते स यथा नामकः, बीजेषु दग्धेषु सत्सु न - नैव, पुनस्तत्सकाशात्, अङ्कुरोत्पत्तिर्भवति, अङ्कुरजननसामर्थ्यस्यात्यन्तिकतयोच्छिन्नत्वात् । एवमेव दग्धे शरीरे न पुनः शरीरोत्पत्तिर्भवति । तदवदाम - भस्मीभूतस्य देहस्य, पुनरागमनं कुतः ? - इति ।
१. तन्दूलवैचारिके । ।सु. २ ।।
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
• आर्षोपनिषद् - तस्मादिदमेव जीवितम्, न शठोपकल्पितातीतानागतभवसन्ततिरिति भावः, एतदेवाह - नास्ति परलोकः, परलोकिन एवाभावात् । नास्ति सुकृतदुष्कृतानाम् - शुभाशुभानाम्, कर्मणाम् - मनोवाक्काययोगानां फलवृत्तिविशेष: दानेन
स्वर्गः, हिंसया नरकः - इत्यादिपरिकल्पितपरिणामस्य परमार्थसद्भावः । यतः नो - नैव, प्रत्यायान्ति - पुनर्भव उद्भवन्ति जीवाः, देहविनाशेन विनष्टत्वात्, तद् ब्रूमः नत्थि पुणे व पावे वा, नत्थि लोए इतोऽवरे। सरीरस्स विणासेणं, विणासो होइ देहिणो इति । अतः प्रतिजानीमः - तं जीवो तं सरीरं, नो अन्नो जीवो अन्नं सरीरं - इति ।
अतो नो स्पृशन्ति पुण्यपापे भवत्परिकल्पितप्रक्रियया शुभाशुभकर्मबन्ध एव न भवति, यतः अफले कल्याणपापके दानहिंसादिशुभाशुभकृत्ये निष्फले, परलोकाभावादेवाऽभिमतस्वर्गादिफलाभावात्। तदेतद्देहात्मवादिवक्तव्यम्।
२०८
-
-
अत्र प्रतिविधीयते - यत्तावद्भूतसमुदयमात्रोक्तेरात्मनिराकरणमुक्तम्, तत्तत्त्वान्तराभावे सिद्धे सिद्ध्येत्, इत्थमेव समुदयमात्रमिदं कलेवरम् - इत्यस्य सिद्धियोगात् । तदभावश्वासिद्धः, सुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नसंस्कारादेस्तत्त्वान्तरत्वेनावस्थितत्वात् । पृथिव्यादिभिरेव तदभिव्यक्तेर्न तत्त्वान्तरमिति चेत् ? न, घटप्रदीपानां व्यङ्ग्यव्यञ्जकभावेऽपि तत्त्वान्तरत्वानपायात्, प्रत्यक्षादिप्रमाणप्रसिद्धस्यात्मनश्च तत्त्वान्तरत्वमनिवार्यम् ।
9. सूत्रकृताङ्गे । 19-9-9 ।।१२।। २ औपपातिके । ।१६९ ।।
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
लऋषिभाषितानि
-२०९ तथाहि - अहमिति प्रत्ययः सर्वजीवानां प्रत्यक्षसिद्धः। 'न चायमवस्तुकः सन्दिग्धवस्तुको वा, अशाब्दत्वादप्रतिक्षेपाच्च। न च लैङ्गिकः, अननुसंहितलिङ्गस्यापि स्वप्रत्ययात्। न च स्मृतिरियम्, अननुभूते तदनुपपत्तेः।
इतश्चात्मसिद्धिः, सुखादिसंवेदनात्। भवति हि "सुख्यहम्” - “दुःख्यहम्' इत्यादिप्रतीतिः सर्वेषाम्। न चेदं प्रत्यक्षं न यथोदितात्मतत्त्वग्राहकम्, अन्तर्मुखाकारतया परिस्फुरणात्, नाप्यस्येत्थं परिस्फुरतः शरीरादिगोचरान्तरपरिकल्पनं न्याय्यम्, नीरादिप्रतिभासिनोऽप्यवभासस्य विश्वम्भरागोचरत्वापत्तेः, अरूपाद्यात्मकतत्त्वपरिच्छेदकत्वाच्च।
न च स्थूलोऽहमित्याद्यहंप्रत्ययेन देहालम्बनेन व्यभिचारः, तस्यात्यन्तोपकारके भृत्येऽहमेवायमिति स्वामिप्रत्ययवदत्यन्तोपकारके शरीर उपचारतो जायमानस्याऽरूपाद्यात्मकतत्त्वपरिच्छेदकत्वासिद्धेः, बहिःकारणनिरपेक्षत्वे सत्यहङ्कारास्पदत्वाच्च। अन्यथा तु नेत्रादिभिरहम्प्रत्ययप्रसङ्गः, न चेदं दृष्टमिष्टं वा। उक्तं च - न चाहम्प्रत्ययादीनां शरीरस्यैव धर्मता। नेत्रादिग्राह्यतापत्तेर्नियतं गौरवादिवत् - इति ।
इत्थं चात्मद्रव्यसिद्धौ परलोकपुण्यपापादिसिद्धिरप्यवगन्तव्या। परलोकसिद्धावयं तर्क:- तत्रैव वासरे जातः, पूर्वकेणात्मना विना। अशिक्षितः कथं बालो, मुखमर्पयति स्तने ? इति । तस्मादत्रानाहतमामुष्किकानुभवहेतुत्वम्, न च तदनुभव ऐहिकशरीरस्य,
२१०
आर्षोपनिषद्असम्भवादिति। ___पुण्यपापविरहे समानेऽपि रसायनाडुपयोगे यमलकयोः कस्यचित् क्वापि प्रज्ञामेधादिकमिति प्रतिनियमो न स्यात्, रसायनाडुपयोगस्य साधारणत्वात्, तदाह - दृष्टश्च साध्वीसुतयोर्यमयोस्तुल्यजन्मनोः। विशेषो वीर्यविज्ञानवैराग्यारोग्यसम्पदाम् - इति ।
इतश्च पुण्यादिसिद्धिः, संवित्तिविशेषात्, तदाह- राजरङ्कादिवैचित्र्यमप्यात्मकृतकर्मजम्। सुखदुःखादिसंवित्तिविशेषो नान्यथा भवेत् - इति । न च निर्हेतुकोऽसौ, कार्यत्वात्, घटवत्, योऽसौ हेतुः, स एव कर्म, दृष्टस्य व्यभिचारपरास्तत्वात्, तदुक्तम्अस्थि सुहदुक्खहेऊ कज्जाओ बीयमंकुरस्सेव। सो दिट्ठो चेव मई वभिचाराओ न तं जुत्तं ।। जो तुल्लसाहणाणं फले विसेसो न सो विणा हेउं। कज्जत्तणओ गोयम ! घडो ब्व, हेऊ य सो कम्मं - इति । अत एवाहुः परेऽपि-कर्मजं लोकवैचित्र्यम् - इति ।
तदेवं स्थिते देहात्मवादोऽसम्यक्तया व्यवस्थितः, तथाऽपि मा भूत्तत्र प्रद्वेषात् समताविघात इति तद्विषयो मृग्यः, तत्रापि कथञ्चिन्निहितसद्वचनस्य दृष्टिवादमूलत्वात्, यदाह- तत्रापि च न द्वेषः कार्यः, विषयस्तु यत्नतो मृग्यः। तस्यापि न सद्वचनं सर्वं यत् प्रवचनादन्यत् - इति । अत आह
तम्हा एतं सम्मं ति बेमि - उडू पायतला अहे
Ashopnisad 2.p65
2nd Proof
१. न्यायमञ्जम् ।।५-४७१ ।। २. अध्यात्मसारे ।।१३-२४ ।। ३. विशेषावश्यकभाष्ये ।।१६१२-१६१३ ।। ४. अभिधर्मकोपे ।।४-१।। ५. पोडशके ।।१६-१३ ।।
१. आत्मतत्त्वविवेके । २. अध्यात्मसारे ।।१३-१७।। ३. स्याद्वादरहस्यबृहद्वृत्तौ ।
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
नर-ऋषिभाषितानि
२११ केसग्गमत्थका एस आयाप(ज्जवे) क(सिणे) तयपरितंते एस जीवे, एस मडे, णो एतंतं (जीवितं भवति)। से जहाणामते दड्डेसु बीएसु एवामेव दट्टे सरीरे। तम्हा पुण्णपावऽग्गहणा सुह-दुक्खसंभवाभावा सरीरदाहे पावकम्माभावा सरीरं डहेत्ता णो पुणो सरीरुप्पत्ती भवति।।२०-८॥
तस्मात् - वक्ष्यमाणापेक्षासकाशात्, एतत् - देहात्मवाद्यभिहितम्, सम्यक् - समीचीनम्, इति ब्रवीमि। ऊर्ध्वमित्यादि प्राग्वत्। एष आत्मपर्यायः - त्रिकालभाविनोऽन्वय्यात्मद्रव्यस्यैहिकभवावस्थाविशेषः। कृत्स्न: - सम्पूर्णः, प्रदेशमात्रस्यापि ततः पृथग्भावासम्भवात्। त्वक्पर्यन्त एष जीवः, स्वदेहपरिमाण इत्यर्थः, निर्गुणावस्थानासम्भवेन तद्विभुत्वायोगात्, उक्तं च- यत्रैव यो दृष्टगुणः स तत्र, कुम्भादिवन्निष्प्रतिपक्षमेतत् । तथापि देहाबहिरात्मतत्त्वमतत्त्ववादोपहताः पठन्ति - इति । एतेनास्याणुमात्रतापि निरस्ता, अन्यत्र तद्गुणाननुभवप्रसङ्गात्। एष - शरीरावस्थाविशेषः, मृतः - परासुः, निःसृतजीवत्वात्। अत्रेदं त्ववधेयम् - नो - नैव, एतदन्तम् - शरीरमृतिपर्यवसितम्, जीवितम् - प्राणधारणं भवति, अजीवत् - जीवतिजीविष्यतीति जीवपदार्थत्वात्, न चैवं मुक्तौ शून्यताप्रसङ्गः, श्वासोच्छ्वासादिविरहादिति वाच्यम्, तत्रापि ज्ञानादिभावप्राणैर्जीवनाभ्युपगमात्। ___ कदा तर्हि द्रव्यप्राणात्यन्तिकवियोग इति चेत् ? मुक्त्य१. अन्ययोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिकायाम् ।।९।।
आर्षोपनिषद् - वस्थायामिति गृहाण। कथमिति चेत् ? शरीरस्यैवाभावादिति निदर्शयति-स यथा नामको दग्धेषु बीजेषु तेभ्योऽङ्कुरोत्पत्तिर्न सम्भवति, एवमेव दग्धे शरीरे - कार्मणलक्षणे, नैव पुनः शरीरोत्पत्तिर्भवति। तदुक्तम् - दग्धे बीजे यथात्यन्तं, प्रादुर्भवति नाङ्कुरः। कर्मबीजे तथा दग्धे, नारोहति भवाङ्कुरः - इति ।
तस्मात् - एकान्तिकात्यन्तिककर्मबन्धहेतुविच्छेदात्, पुण्यपापयोरग्रहणम्, तस्माच्च तज्जन्ययोः सुखदुःखयोः सम्भवः - जन्म, तस्याभावः, हेतौ विलीने न फलस्य भाव इतिनीत्या। तस्माच्छरीरदाहे - शुक्लध्यानानलेन कार्मणशरीरप्लोषे कृते सति, पापकर्म - मुक्तिप्रतिबन्धकयत्किञ्चित्कर्म, तस्याभावात्, शरीरम् - कार्मणकायम्, दग्ध्वा - क्षपकश्रेणि-समुद्धातशैलेषीकरणैर्भस्मसात्कृत्य, न - नैव, पुनः शरीरोत्पत्तिर्भवतीत्युक्तार्थम्।
कार्मणशरीरक्षयोऽपि प्रायस्तत्क्षयोपशमक्रमेण सम्भवतीत्याहएवं से सिद्धे बुद्धे विरए विपावे दंते दविए अलंताती णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छति त्ति बेमि।।
एवमित्यादि प्राग्वत्। इति विंशतितम उत्कटाध्ययन आर्षोपनिषद् ।
॥ अथैकविंशतितमोऽध्यायः ।। अनन्तराध्ययने नास्तिकपञ्चकोपन्यासः कृतः। तैर्निभृते जगत्यज्ञानसाम्राज्यमिति स्वचरितानुवादेनैवाऽऽह
Ashopnisad_2.p65
2nd Proof
१. तत्त्वार्थभाष्यसम्बन्धकारिकायाम् ।।२-८।।
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४ -
नल-ऋषिभाषितानि
-२१३ “णाहं पुरा किंचि जाणामि, सव्वलोकंसि" गाहावतिपुत्तेण तरुणेण अरहता इसिणा बुइतं ॥२१-१॥
नाहं प्राक् - सज्ज्ञानावाप्तेर्वाक् किञ्चिज्जानामि, सर्वलोके - निःशेषे पञ्चास्तिकायात्मके भुवने, इति गाथापतिपुत्रेण तरुणेनार्हतर्षिणोदितम्। उक्तहेत्वादिमाह
अण्णाणमूलकं खलु भो पुव्वं न जाणामि न पासामि नोऽभिसमावेमि नोऽभिसंबुज्झामि, नाणमूलाकं खलु भो! इयाणिं जाणामि पासामि अभिसमावेमि अभिसंबुज्झामि। अण्णाणमूलयं खलु मम कामेहिं किच्चं करणिज्जं, णाणमूलयं खलु मम कामेहिं अकिच्चं अकरणिज्जं, अण्णाणमूलयं जीवा चाउरतं संसार जाव परियट्टयंति, णाणमूलयं जीवा चाउरतं जाव वीयीवयंति। तम्हा अण्णाणं परिवज्ज णाणमूलकं सव्वदुक्खाणं अंतं करिस्सामि। सव्वदुक्खाणं अंतं किच्चा सिवमचल जाव सासतं अब्भुवगते चिट्ठिस्सामि।।२१-२।।
अज्ञानम् - मिथ्यात्वावृतविशेषबोधलक्षणात्मपरिणामः, तन् मूलम् - कारणं यथा स्यात् तथाऽज्ञानमूलकम्, खलु भो अहं पूर्वम्- सज्ज्ञानदर्शनावाप्तेराक्, न जानामि, वस्तुविशेषस्वरूपम्। न पश्यामि, तत्सामान्यस्वरूपम्। नाभिमुख्येन सम्यगवैमि - अवायस्यैवाभावेन तद्वैशिष्ट्यायोगात्, नाभिमुख्येन।
-आर्षोपनिषद् -50 सम्यग् बुध्यामि, तत एव। तदेतत् प्राक्तनकालवक्तव्यता, इदानींतनीमाह - ज्ञानमूलकमित्यादि सुगमम्।
अज्ञानमूलकं खलु मम कामैः - शब्दादिगुणैः, कृत्यम् - प्रयोजनम्, करणीयम् - उपायेन साधनीयमभवत्, अज्ञानानुभावेन मनःस्वास्थ्यसुखानभिज्ञस्य तदभिलाषभावात्, उक्तं च - तावत् सुखेच्छा विषयादिभोगे, यावन्मनःस्वास्थ्यसुखं न वेत्ति। लब्धे मनःस्वास्थ्यसुखैकलेशे, त्रैलोक्यराज्येऽपि न तस्य वाञ्छा - इति । एतदेवाह - ज्ञानमूलकं खलु मम कामैरकृत्यम् - अप्रयोजनम्, अत एवाकरणीयम् - असाधनीयम्। अज्ञानमूलकं जीवा नारकादिविभागेन चातुरन्तं संसारं यावत् परिवर्तन्ते। ज्ञानमूलकं जीवाश्चातुरन्तं यावद्व्यतिव्रजन्ति।
तस्मादज्ञानं परिवर्ण्य - सम्यक्त्वप्रतिपत्त्या त्यक्त्वा, ज्ञानमूलकं सर्वदुःखानामन्तं करिष्यामि, तत एव कृत्स्नकर्मक्षयात्, उक्तं च - ज्ञानमेव बुधाः प्राहुः कर्मणां तापनात्तपः - इति। नन्वेवम् - ज्ञानेनैव हि संसारविनाशो नैव कर्मणा - इत्यभ्युपगमेन परमतप्रवेश इति चेत्? न, नाणेण विणा करणं न होई - इत्युक्तेर्ज्ञानस्यापि क्रियाजननद्वारेण कर्मक्षयहेतुत्वाभ्युपगमात्, न हि द्वारेण द्वारिणोऽन्यथासिद्धिः सम्भवतीति नोक्तक्षतिर्नापि क्रियापलापः। वस्तुतस्तु ज्ञानक्रियासमुच्चय एव कृत्स्नकर्मक्षयः, प्रत्येक-हेतुतोक्तिस्तु तत्तन्नयाभिप्रायेणेति ध्येयम्। अत एवोक्तम् -
१. हृदयप्रदीपे ।।३३ ।। २. दृश्यतां ऋषिभाषिते । ।३-१ ।। ३. ज्ञानसारे ।।३१-१ ।। ४. रुद्रहृदयोपनिषदि । ।३५ ।। ५. मरणविभक्तिप्रकीर्णके । ।१४७।।
2nd Proof
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
-२१५ नाणेण विणा करणं, करणेण विणा न तारयं नाणं। भवसंसारसमुई, नाणी करणट्ठिओ तरइ - इति । अन्यत्रापि - योगहीनं कथं ज्ञानं, मोक्षदं भवति ध्रुवम्। योगोऽपि ज्ञानहीनस्तु, न क्षमो मोक्षकर्मणि - इति । एवं च ज्ञानमूलकमित्यत्रापि तत्समुच्चय एव
बोध्यः।
पश्चाद्वक्तव्यतामाह - सर्वदुःखानामन्तं कृत्वा शिवमचलं यावच्छाश्वतमभ्युपगतः स्थास्यामीति प्राग्वत्। तत्रावस्थानस्योपायश्चाज्ञाताज्ञानापायानां दुरनुष्ठेय इति तानेवाह
अण्णाणं परमं दुक्खं, अण्णाणा जायते भयं। अण्णाणमूलो संसारो, विविधो सव्वदेहिणं।।२१-३।।
अज्ञानम् - मिथ्यात्वावृतात्मपरिणामः, परमम् - उत्कृष्टम्, दुःखम्, सर्वदुःखातिशायित्वात्। उक्तं च - अज्ञानसदृशं दुःखं नास्ति किञ्चिज्जगत्त्रये - इति। अतोऽज्ञानादेव भयम् - ऐहिकादिसप्तविधसाध्वसात्मकम्, जायते। सर्वदेहिनाम्- अशेषशरीरिणाम्, अज्ञानमूलो विविधः - अनन्तजन्मादिसङ्कुलतयाऽपर्यवसितप्रकार: संसार:-नारकादिपर्यायेषु संसरणम्, मिथ्यात्वक्षयेऽवश्यं तन्निस्तरणात्। साध्वसतामेवाज्ञानस्य निदर्शयति -
मिगा बझंति पासेहिं, विहंगा मत्तवारणा। मच्छा गलेहिं सासंति, अण्णाणं सुमहब्भयं ।।२१-४।।
मृगाः - मुग्धहरिणाः, विहङ्गाः - पक्षिणः, मत्तवारणा: - मदोद्रेकमापन्ना हस्तिनः। एते यथासङ्ख्यं शब्द-रस१. चन्द्रवेध्यके ।।७३ ।। २. योगशिखोपनिषदि ।।१-१३ ।। ३. अध्यात्मगीतायाम् ।।३५।।
२१६
- आर्षोपनिषद्स्पर्शमोहितमतितया हिताहितानभिज्ञत्वात् पाशैः - बन्धनग्रन्थिभिर्बध्यन्ते। तथा मत्स्या गलैः - बडिशैः शास्यन्ते शिक्ष्यन्ते, आमिषगृद्धिकृतापराधतया दण्ड्यन्त इति यावत्। इत्थं चाज्ञानं सुतरां महद् भयम् - सुमहद्भयम्, भयापरिज्ञानस्यैव प्रतिबन्धकतया तन्मोक्षप्रत्यूहत्वात्, तदाह - भयमेव यदा न बुध्यते स कथं नाम भयाद्विमोक्ष्यते ? - इति । ततः -
जम्मं जरा य मच्चू य, सोको माणोऽवमाणणा। अण्णाणमूलं जीवाणं, संसारस्स य संतती।।२१-५।।
जन्म जरा च मृत्युश्च शोको मानोऽपमानना, संसारस्य सन्ततिश्च - चतुरशीतिलक्षयोनिषु संसरणपरम्परा, एतत्सर्वं जीवानामज्ञानमूलम्, जन्मादेः कर्महेतुकत्वात्, तस्य चाज्ञाननिमित्तकत्वात्, यदाह - अण्णाणमओ जीवो कम्माणं कारगो होदि - इति । तस्मात् -
अण्णाणेण अहं पुव्वं, दीहं संसारसागरं। जम्म-जोणिभयावत्तं, सरिन्तो दुक्खजालकं।।२१-६।।
पूर्वम् - सज्ज्ञानाधिगमात् प्राक्तनकाले, अहमज्ञानेन - मिथ्यात्वमोहानुभावेन, दीर्घम्, अनन्तैरपि पुद्गलपरावत्तैर्निष्ठाविरहात्, जन्म - निःशेषदुःखसन्दोहनिबन्धनोत्पत्तिः, योनयः - समासतश्चतुरशीतिलक्षसङ्ख्याकान्युत्पत्तिस्थानानि, द्वयमेवैतद् भयम् - सर्वभयातिशायित्वात्तदावहत्वाच्च, तदेवावर्त्तः पयसां भ्रमो यत्रेति- जन्मयोनिभयावर्त्तम्, कमित्याह - संसारसागरम्, १. सिद्धसेनी द्वात्रिंशिका ।।४-९ ।। २. समयसारे ।।९२ ।।
Ashopnisad_2.p65
2nd Proof
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
लऋषिभाषितानि
- २१७ सरन् - तत्राविरतं भ्राम्यन्, दुःखजालकम् - दुःखसमूहमवाप, उक्तं च - दुःखं जन्म जरा दुःखं, दुःखं मृत्युः पुनः पुनः। संसारमण्डलं दुःखं, पच्यन्ते यत्र जन्तवः - इति । अज्ञानविजृम्भितान्येव निदर्शयति -
दीवे पातो पयंगस्स, कोसियारिस्स बंधणं। किंपाकभक्खणं चेव, अण्णाणस्स णिदसणं।।
॥२१-७॥ पतङ्गस्य - शलभस्य, दीपे पातः - स्वरसेन तत्र पतनम्, परिप्लोषेण मरणं च, यथोक्तम् - कनकच्छेदसङ्काशशिखालोकविमोहितः। रभसेन पतन् दीपे, शलभो लभते मृतिम् - इति । अन्यदाह - कोशिकारिणः - कीटविशेषस्य बन्धनम्स्वरचिततन्तुजाल एवात्मनः सुदृढं वेष्टनम्, एतदपि विपाकविरसमिति नाप्रसिद्धम्।
चैव - तथा किम्पाकम् - आपातमात्रमधुरं विषफलम्। तस्य भक्षणम् - निर्नष्टविवेकप्रज्ञकृताभ्यवहरणम्। तदेतत्रितयमज्ञानस्य निदर्शनम्, न ह्यज्ञानमन्तरेणैतादृश्यात्मघातिनी प्रवृत्तिः सम्भवति, तदाह - अज्ञानं खलु कष्टं क्रोधादिभ्योऽपि सर्वपापेभ्यः। अर्थं हितमहितं वा न वेत्ति येनावृतो लोकः - इति । निदर्शनान्तरमाह
बितियं जरो दुपाणत्थं, दिट्ठो अण्णाणमोहितो। संभग्गगातलट्ठी उ, मिगारी णिधणं गओ।।२१-८।।
२१८
- आर्षोपनिषद् - जरन् - जराजीर्णशरीरः सिंहः दुःपानम् - विषमशिलाग्राहाद्यपायदोषैर्दुष्टं कासारादिजलपानस्थानम्, तत्र स्थितम् - दुःपानस्थम्, द्वितीयम् - स्वप्रतिबिम्बलक्षणमपरं सिंहम्, दृष्टः अन्तर्भावितक्तवत्वर्थतया दृष्टवान्, अज्ञानम् - न मत्प्रतिबिम्बमात्रमेतत्, अपि त्वपरो मत्प्रतिपक्षः सिंह इत्यज्ञता, तेन मोहितः - सञ्जातमोहोद्रेकः। अत एव स्वप्रतिबिम्बेनैव सह कृतयुद्धाभियोगो विषमशिलासङ्घट्टनेन प्रतिपक्षप्रयुक्तप्रहारं मन्वानोऽधिकतरमभियुक्तो वार्धक्याभिभूतवपुष्ट्वेन, सुतरां भग्ना-चूर्णीभूता गात्रमेव लष्टिः - गात्रयष्टिः, कार्यत्वसाधर्म्यात्, यस्य सः - सम्भग्नगात्रयष्टिः, मृगारिः - कण्ठीरवः, निधनम् - मृत्युम्, गतः - प्राप्नोत्। किञ्च -
मिगारी य भुयंगो य, अण्णाणेण विमोहिता। गाहादसणिवातेणं, विणासं दो वि ते गता।।२१-९।।
मृगारिश्च - केशरी, भुजङ्गश्च - सर्पः, द्वावप्येतावज्ञानेन विमोहितौ, ग्राहाः - मकराः, तेषामासमन्तादंशः - क्रकचकल्पैर्दशनैः प्रहरणम्, तेषां निपातः, सहसाऽऽत्मनि निपतनम्, तेन द्वावपि तौ विनाशं गतौ।
इदमुक्तं भवति- सिंहो हि वनराजत्वेनातीव निर्भयः सर्वेषामप्यधृष्योऽहमितिगर्वगर्वितः सन् - पानीये तु मकरा एव बलिष्ठाः - इति विसस्मार। एवं विषधरोऽप्युग्रविषवत्त्वेन स्तब्धः मकरोपेक्षां विदधे। ततश्च स्वपरबलानभिज्ञौ द्वावपि तौ मकरैर्विनाशं प्रापिताविति।
१. इतिहासोपनिषदि । ।३-२ ।। २. योगशास्त्रे।।४-३१।। ३. कोशेटो - इति गुर्जर।। ४. आचाराङ्गे।। १-२-२ ।।७०।। वृत्तावृद्धतम् ।
Ashopnisad 2.p65
2nd Proof
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
नल-ऋषिभाषितानि
-२१९ यद्वा ग्राहः - सिंहकृतं मरणान्तं सर्पग्रहणम्, दंशः - सर्पकृतं सिंहसमापनावहं दशनम्। ताभ्यामुभावपि सुन्दोपसुन्दन्यायेन विनाशं गतावित्यर्थः। दृष्टान्तान्तरमाह -
सुप्पियं तणयं भद्दा, अण्णाणेण विमोहिता। माता तस्सेव सोगेण, कुद्धा तं चेव खादति।।२१-१०।।
भद्रा माताऽज्ञानेन विमोहिता सती, सुप्रियम् - अतीवाभीष्टम्, सुप्रियसझं वा, तनयम् - आत्मजम्, तस्यैव वियोगजनितेन शोकेन क्रुद्धा सती तमेव मारयित्वा तच्छरीरं खादति। एतदुहारणं सुकोशलमातृसहदेवीज्ञातसदृशं सम्भाव्यते, तदेव वा नामान्तरेण। किमतः परमज्ञानविजृम्भितमित्युपन्यासहृदयम्। किञ्च लौकिक्यपि सिद्धिरज्ञानेन न प्राप्यते, किं पुनर्लोकोत्तरेत्याह
विण्णासो ओसहीणं तु, संजोगाणं व जोयणं। साहणं वा वि विज्जाणं, अण्णाणेण ण सिज्झती ।।
॥२१-११॥ औषधीनाम् - विचित्ररसवीर्यविपाकानां वनस्पतीनाम्, विन्यासः - रोगापहारादिप्रयोजनसाधकतया निक्षेपः, तुः - लोकोत्तरसिद्धिभिन्नपक्षद्योतकः। तथा रसवत्यादिनिष्पत्तये सम्यक् - सिषाधयिषितसाधका यथा स्यात्तथा युज्यन्ते - मिश्रीक्रियन्ते, इति संयोगाः - लवणादयः, तेषां योजनम् - सान्वर्थतासम्पादक मिश्रणम्। विद्यानां वाऽपि साधनम् - तत्सिद्धिसमर्थप्रक्रिया - पूर्वोक्ता। तदेतत्रितयमज्ञानेन - उचितमात्राद्यनवगमेन, न - नैव सिध्यति - इति लोकसिद्धम्, अज्ञस्य तत्प्रवृत्तस्य प्रायः ।
२२०
- आर्षोपनिषद् -57 प्रत्यपायकायक्लेशादेरेव सम्भवात्। अत एवोक्तम् - सव्वहा दारुणं अन्नाणं - इति। अतोऽज्ञानं परिवर्ण्य ज्ञान एव प्रयतितव्यम्, लौकिकसिद्धीनामपि तत एव सम्भवादित्याह -
विण्णासो ओसहीणं तु, संजोगाण व जोयणं। साहणं वा वि विज्जाणं, णाणजोगेण सिज्झती।।
॥२१-१२।। प्राग्वत्। नवरं ज्ञानयोगेन - विन्यासादौ समुचितमात्राद्यवगमावाप्त्या। इत्थमेवास्य लोकोत्तरसिद्धिरपीत्युपनयति -
एवं से सिद्ध बुद्धे विरए विपावे दंते दविए अलंताती णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छति त्ति बेमि।।
एवमित्यादि प्राग्वत्। इत्येकविंशतितमगाथापतिपुत्रीय-मध्ययन आर्षोपनिषद्।
॥ अथ द्वाविंशतितमाध्यायः।। अनन्तराध्ययनेऽज्ञवक्तव्यताऽभिहिता, अत्र तु तद्विपक्षभूतां बुद्धवक्तव्यतामभिदधन्नाह -
"परिसाडी कम्मे, अपरिसाडिणो बुद्धा, तम्हा खलु अपरिसाडिणो बुद्धा णोवलिपति रएणं पुक्खरपत्तं व वारिणा" दगभाले(? गद्दभे)ण अरहता इसिणा बुइतं ।।२२-१॥
परिशाटः - विशरणम्, तदस्त्यस्येति परिशाटि - अवसादनप्रकृति, कर्म-ज्ञानावरणादि, उत्कर्षतोऽप्यसङ्ख्येयकालेन १. समरादित्यकथायाम् ।। नवमभवे ।।
Ashopnisad_2.p65
2nd Proof
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
२२१
जीवात् पृथग्भवनस्वभावत्वात् । यद्वा क्रियते - सम्पाद्यते सञ्जातविषयतृष्णैरिति कर्म - स्पर्शादिविषयविसरः, स च भिदुर एव स्वभावतः, अपरिशाटिन: - ज्ञानगर्भवैराग्ये निश्चल - प्रकृतयः, बुद्धाः ज्ञानानन्दात्मकस्वभावबोधसम्पन्नाः । तस्मात् खल्वपरिशाटिनो बुद्धा नोपलिप्यन्ते रजसा कर्मणा, विषयानुपभोगात्, उपलेपबीजरागादिविरहाद्वा, यथोक्तम् - उवलेवो होइ भोगेसु, अभोगी नोवलिप्पई । भोगी भमइ संसारे, अभोगी विप्पमुच्चई । । उल्लो सुक्को य दो छूढा, गोलया मट्टियामया । दो वि आवडिया कुड्डे, जो उल्लो सोऽत्थ लग्गई । एवं लग्गंति दुम्मेहा, जे नरा कामलालसा । विरत्ता उ न लग्गंति, जहा से सुक्कगोलए इति । अत्रार्थे दृष्टान्तमाह- पुष्करपत्रमिव कमलदलमिव, वारिणा - जलेन, यथोक्तम् - पुक्खरपत्तं व मुक्कतोये इति । भावब्राह्मणतामनुप्राप्त इति तात्पर्यम्, यथोक्तम् - जहा पोम्मं जले जायं, नोवलिप्पइ वारिणा। एवमलित्तं कामेहिं, तं वयं बूम माहणं इति ।
-
-
-
-
-
किमुपज्ञमिदमित्याह - दगभाले (गर्दभे) नार्हतर्षिणोदितमिति। प्रत्येकबुद्धेनानेन बुद्धनिदर्शनं लेपोपरतय उपन्यस्तम्, लेपस्य परम-निमित्तं च ललनैव, यदागमः - नेयारिसं दुत्तरमत्थि लोए, जहित्थीओ बालमणोहराओ इति । अत एव तन्नामापि विकारजननसमर्थम्, तदाह नामापि स्त्रीति संहलादि, विकरोत्येव
१. उत्तराध्ययने ।। २५/३९-४१ ।। २. कल्पसूत्रे । ३. उत्तराध्ययने ।। २५-२७ ।। ४. उत्तराध्ययने ।।३२-१७।।
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
२२२
• आर्षोपनिषद् - मानसम्। किं पुनर्दर्शनं तासां विलासोल्लालितभ्रुवः - इति । तदवदामान्यत्र यच्चित्रमपि चारित्रचीरचौरम्, तासु किं चित्रम् ? - इति । अतस्तद्विरक्तिप्रतिपत्तये पुरुषमाहात्म्यमाह -
पुरिसादीया धम्मा पुरिसप्पवरा पुरिसजेट्ठा पुरिस - कप्पिया पुरिसपज्जोविता पुरिससमण्णागता पुरिसमेव अभिउंजियाणं चिट्ठति । से जहाणामते अरती सिया सरीरंसि जाता सरीरंसि वड्ढिया सरीरसमण्णागता सरीरं चेव अभिउंजियाण चिट्ठति, एवामेव धम्मा वि पुरिसादीया जाव चिट्ठति । एवं गंडे वम्मीके थूभे रुक्खे वणसंडे पुक्खरिणी, णवरं पुढवीय जाता भाणियव्वा, उदगपुक्खले उदगंतव्वं । से जहाणामते अगणिकाए सिया अरणीय जाते जाव अरणं चेव अहिभूय चिट्ठति, एवमेव धम्मा वि पुरिसादीया, तं चेव । । २२ - २।।
धर्माः - दानादिलक्षणाः, श्रुतचारित्ररूपौ वा, देशसर्वविरत्यात्मकौ वा, क्षायिकक्षायोपशमिकलक्षणौ वा, पुरुषेणादिः प्रारम्भः, येषां ते पुरुषादिकाः, तीर्थकरप्रवर्तितत्वात्, आइगराणं - धम्मदयाणं - इत्युक्तेः। अन्यत्रापि पुरिसादीया धम्मा - इति । माहात्म्यख्यापनाय धर्मादिकारकतोक्तिस्त्रैलोक्यसारत्वाद्धर्मस्य, उक्तं च धर्मश्चिन्तामणिः श्रेष्ठो, धर्मः कल्याणमुत्तमम्। हित एकान्ततो धर्मः, धर्म एवामृतं परम् -
इत्यादि ।
-
-
१. सत्त्वोपनिषदि ।।१५।। २ शक्रस्तवे । ३. वृहत्कल्पे ||३५३ ।। ४. धर्मविन्दी ||४१ ।।
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाता
न-ऋषिभाषितानि
-२२३ तथा पुरुष एव प्रवरः - उत्कृष्टो येषु ते पुरुषप्रवराः, परम-पुरुषदेशितत्वात्। न चैवं स्त्रीतीर्थस्यापि सम्भवात् स्त्रीणामप्युत्कृष्टता स्यादिति वाच्यम्, तस्याश्चर्यभूतत्वेन कदाचिदेव सम्भवात्, सामान्यविचारस्य च प्रकृतत्वात्।
तथा पुरुष एव ज्येष्ठो येषु ते पुरुषज्येष्ठाः, उक्तहेतोः, अन्वाह च - धम्मो पुरिसप्पभवो, पुरिसवरदेसिओ पुरिसजिट्ठो। लोए वि पहु पुरिसो, किं पुण लोगुत्तमे धम्मे - इति ।
तथा पुरुषेणैव कल्पिताः - अधिकृताः, पुरुषकल्पिताः, एतच्च प्रव्रज्यादानादिविषयमवगन्तव्यम्, तत्र स्त्रियामनधिकारात्। एवं पुरुषेण - तीर्थकरेण, प्रद्योतिताः - प्रकाशिताः, पुरुषप्रद्योतिताः। पुरुषसकाशात् सम् - सम्यक्, अनु - केवलज्ञानोत्पत्त्यनन्तरम्, आगताः - सम्प्राप्ताः, भव्यजनैरधिगता इत्यर्थः, एतेनैषां केवलिप्रज्ञप्ततया प्रामाण्यमुक्तम्। अतः पुरुषमेवाभियुज्य - तत्सापेक्षतया तिष्ठन्ति।
स यथा नामाऽरतिः - व्याध्यादिजनिता व्यथा स्यात्, सा शरीरे जाता - उत्पन्ना, शरीर एव वृद्धा, शरीर एव सुतरामनु - अजीर्णाद्यनन्तरमागता - प्रकोपं प्राप्ता, शरीरमेवाभियुज्य तदाश्रिततया तिष्ठति, तदेकसम्बन्धिनीत्वात्तस्याः। एवमेव धर्मा अपि पुरुषादिका यावत्तिष्ठन्ति। एवं गण्डः, वल्मीकः, स्तूपः, वृक्षः, वनखण्डः, पुष्करिणी - इत्येषामपि पूर्ववदालापको बोध्यः। तत्र विशेषमाह- नवरं पृथव्यां जाता
२२४
-आर्थोपनिषद्भणितव्याः । तत्रापवादमाह- उदकपुष्करे - जलपूर्णे सरसि, उदकम् - जलम्, नेतव्यम् - प्राग्वदनुसन्धेयम्। स यथा नामकोऽग्निकायः स्यात्, ऋच्छति प्रापयत्यग्निम् - अरणिः - निर्मन्थदारु, ऋ गतौ प्रापणे च, तस्मिन् जातः, यावदरणिमेवाभिभूय - तमभिभावितं कृत्वा - तं व्याप्येति यावत् तिष्ठति, एवमेव धर्मा अपि पुरुषादिका इत्यादि तदेव, पूर्वालापक ऊह्यः।
अत एव वर्षशतदीक्षिताया अप्यार्याया अद्यदीक्षितः साधुः पूज्यः, तदार्षम् - वरिससयदीक्खियाए, अज्जाए अज्जदीक्खिओ साहु। अभिगमणवंदणनमंसणेण विणएण सो पुज्जो - इति । इतश्च पुरुषप्राधान्यम्, निसर्गतो गुणसम्भवास्पदत्वात्, न च तुल्यमपरयेति वाच्यम्, तुच्छा गारवबहुला इत्यागमबाधात्। अतस्तदप्राधान्यमेव तत्कल्याणनिबन्धनम्, प्राधान्यप्राप्त्या दोषोद्रेकयोगेनानल्पानर्थसम्भवात्। अत एव स्त्रीणां दृष्टिवादाध्ययननिषेधः, अहो ! ऽहम्, या दृष्टिवादमपि पठामि - इत्यादिदर्पादिनाऽनर्थयोगात्।।
न चैष पुरुषपक्षपात इति वाच्यम्, लौकिकेऽप्यस्यैव न्यायस्य दृष्टत्वात्, तथा चाभिहितम् - नातीव स्त्रियो व्युत्पादनीयाः - इति । यत एवं ततः प्राप्तप्राधान्यायां स्त्रियां व्यतिपात एव, यदाह - स्त्री पुंवच्च प्रभवति तदा तद्धि गेहं विनष्टम् - इति ।
१. धर्मेषु । २. उपदेशमालायाम् ।।१६।।
Ashopnisad_2.p65
2nd Proof
१. उपदेशमालायाम् ।।१५।। २. नीतिवाक्यामृते ।।२४-४५||
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२५
नर-ऋषिभाषितानिएतत्सर्वमनुसन्धायाह -
मत्तेसिं गाधिणगराणं, जेसिं महिला पणायिका। ते यावि धिक्किया पुरिसा, जे इत्थीणं वसंगता।।
॥२२-३॥ येषां ग्रामनगराणां महिला प्रणायिका - शासिका, तेषां - ग्रामनगराणां धिगस्तु। तात्स्थ्यात् तद्व्यपदेश इति न्यायात्तन्निवासिजनानामयं न्यक्कारो बोध्यः। तद्बीजमामघटजलधारान्यायेनोभयविनाशाभिमुखत्वादेषाम्। अपात्रसम्पदः परमार्थतो विपद्रूपत्वात्। तदुदयो हि सन्तमपि विवेकमपाकृत्यानेकाननन् निमन्त्रयति, उक्तं च - जडा(ला)नामुदये हन्त, विवेकः कीदृशो भवेत् - इति । अत एव परैरपि यज्ञादिकर्मसु दशवत्सरादधिकवयसां नारीणामनधिकार आवेदित इत्येषां ग्रामादिनायिकात्वं त्वत्यन्तं पराकृतम्। अतस्तत्स्थपुरुषाणामेवायमुपालम्भो
यैः स्त्रीस्वामिकता स्वीकृतेति साक्षादेवाह - ते चापि पुरुषा धिक्कृताः - न्यक्कारपात्राणि, ये स्त्रीणां वशं गताः - तदधीनतामुपगताः। तदधीनतायां सर्वप्रयोजनहानिरिति लौकिकैरप्यभिहितम्। सिद्धान्तेऽपि स्त्रीवशानां विडम्बनोक्ता, यथा - ओसिया वि इस्थिपोसेसु, पुरिसा इत्थिवेयखेदन्ना। पण्णासमन्निता वेगे, नारीणं वसं उवकसंति।। अवि हत्थपादछेदाए, अदुवा वद्धमंसउक्कते। अवि तेयसाभितावणाणि, तच्छियखारसिंचणाई च। अदु कण्णणासच्छेदं, कंठच्छेदणं तितिक्खंती - १. त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित्रे।
२२६ -
आर्षोपनिषद्इति। अत आत्मकल्याणमुपेक्ष्य स्त्रीवशीभूतानां पुरुषाणां तिरस्कारोऽत्रोक्तो युक्त एव। न चैवं पुरुषप्रद्वेषः, कामतृष्णां प्रत्येव न्यक्कारतात्पर्यात्, कारूणिकानां शास्त्रकाराणामन्यथातात्पर्यासम्भवात्, अन्यत्र कण्ठत एव तथोक्तत्वात्, तदाह - हरिहरचउराणण - चंदसूरखंदाइणो जे देवा। णारीणं किंकरतं, कुणंति धिद्धि विसयतिण्हा - इति।।
अयमपि धिक्कार उचित एव, तद्वशवर्तितायामशेषजगद्वशवर्तिताभावात्, उक्तं च - कामज्वरातुरमते ! तव सर्वदास्य, वामभ्रुवां यदि कथञ्चिदवाप्तुमिच्छा। यलं विनाप्यखिलजन्मपरम्परासु, तज्जातमेव भवतो ननु सर्वदास्यम् - इति । अतः सूक्तम्- ते यावि धिक्किया पुरिसा जे इत्थीणं वशंगता - इति। तद्वशता च तासामापातमनोरमतयैवेति तत्स्वरूपमेव निदर्शनैराविष्करोति -
गाहाकुला सुतिव्वा व, आवका मधुरोदका। फुल्ला व पउमिणी रम्मा, वालक्कंता व मालवी।।
॥२२-४॥ ग्राहैः - नक्राख्यैर्दारुणजलजन्तुभिराकुला - ग्राहाकुला, अत एव सुतरां तीव्रा - सुतीव्रा - प्रचण्डेत्यर्थः। आवेइ १. सूत्रकृताङ्गे ।।१-४-१ ।।२०-२२ ।। २. इन्द्रियापराजयशतके ।।५५ ।। ३. शृङ्गारवैराग्यतरङ्गिण्याम् ।।१०।। ४. क-न- सुतिब्बा व का मधु०। ख- सुतिव्वा व। आवका मधु०। ग- सुदिव्वाब, भावका मधु० । च.झ.त.घ- सुदिव्या व भावका मधु०। ज-ढ-थ-द-न-प- सुतिब्बा व आवका मधु०। ८- गाहकुला मुतिब्वा व आवका मधु०। ठ-ध- गाहाकुला मुतिव्वा व आवका मधु०। ५. क-ख-ग-ज-र-ठ-ड-ढ-ण-थ-द-ध-न-पमालगी। घ-च-छ-झ-त- मालबी। ६. आवेइ - नाटकीयप्राकृतशब्दसूची।
Ashopnisad_2.p65
2nd Proof
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि
उदयमेत्थ वासाइएहिं ति आवका (आयात्युदकमत्र वर्षादिभिरित्यावका) - पुष्करिणी, तामेव विशेषयति- मधुरमुदकं यस्यां सा मधुरोदका, सेव । अयं भावः, यथा ह्युक्तविशेषणविशिष्टा पुष्करिण्यापातमात्रमधुरा, तत्सक्तस्य ग्राहगणसकाशान्मरणान्तप्रत्यपायसम्भवात्, एवं स्त्रीष्वपि ज्ञेयम्, तदुक्तम् - दुट्ठगाहा इव वावी अणवगाहाओ - इति', तदवगाहने प्रत्यपायध्रौव्यात्, ताडकं सस्पृहं तस्याः, पश्यन्मूढः परे भवे । नरो नरकपालेभ्यस्ताडं कं न सहिष्यते इति ।
-
-
२२७
उपमान्तरमाह - फुल्ला - विकचिता, रम्या - मनोज्ञा, पद्मिनीव । सा यथा सूर्यास्तानन्तरं मुकुलिता भवति, अतः प्राग् रुचिराऽपि पश्चादसुन्दरा स्यात् एवं चञ्चलेक्षणाऽपि व्यतिक्रान्तयौवनाऽतिबीभत्सभावं भजते, उक्तं च - पीणत्थणनमियंगी जा पुव्वं नयणमणहरा आसि । स च्चेव जरघुणजज्जर बीभच्छा होइ दुप्पिच्छा ।। जा सव्वसुंदरंगी सविलासा पढमजुव्वणक्कंता । सच्चेव जराजुण्णा अमणुण्णा होइ लोयस्स - इति । नगनदीस्यदोपमत्वाद्यौवनस्य तद्व्यतिक्रान्तिरप्यचिरादेवेति नोपमानवैषम्यम् ।
यद्वा यौवनस्थैव तथास्वभावतोऽरम्यतां प्रतिपद्यते, क्षणिकचित्तानुभावेन विरक्तत्वमुपगम्यामनोज्ञा भवतीति हृदयम्, यदाह - विषं विरक्ता स्त्री - इति ।
स्यादेतत्, तदनुरागकाले तु सुखसम्भव एवेति नैकान्तहेयता
१. तन्दूलवैचारिके । । १५५ ।। २. शृङ्गारवैराग्यतरङ्गिण्याम् ।।१४।। ३. आराधनापताकायाम् ।।६२०-६२१ ।। ४. यौवनं नगनदीस्वदोपमम् श्रावकाचारे । ।१४-१ ।।
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
• आर्षोपनिषद् -
पक्ष्मलदृशामिति चेत् ? न, क्षणिकचित्तत्वादेव, यदुक्तम् - क्षणं रुष्टाः क्षणं तुष्टास्तुष्टरुष्टाः क्षणे क्षणे । अनवस्थितचित्तानां, प्रसादोऽपि भयङ्करः इति । को हि बुधो विज्ञाय विषमाधुर्यमास्वादयेदिति ।
उपमान्तरमाह - व्यालाः - दन्दशूकाः, तैराक्रान्ता समन्ताद्व्याप्ता, मालतीव जातिपुष्पगुच्छवत्, अवयवेऽवयव्युपचारात्। यथा ह्यस्य सौरभमार्दवादयो गुणा भुजङ्गदंशादिदोषाक्रान्ततया हेया एव, तथा प्रकृतेऽपि बोध्यम्, यतः - स्मरक्रीडावाप्यां वदनकमले पक्ष्मलदृशां, दृढासक्तिर्येषामधरमधुपानं विदधताम्। अदूरस्था बन्धव्यसनघटना क्लेशमहती, विमुग्धानां तेषामिह मधुकराणामिव नृणाम् इति । व्यसनहेतुतामेवास्या निदर्शयति -
२२८
-
-
-
हेमा गुहा ससीहा वा, माला वा वज्झकप्पिता । सविसा गंधजुत्ती वा, अंतो दुट्ठा व वाहिणी ।। २२-५ ।। हैमी - सुवर्णघटिता, गुहा - कन्दरा, ससिंहेव, सा यथा काञ्चनाकृष्टानामप्यनभिगम्यैव भवति । मालेव वध्यकल्पिता, पुरा हि वध्यस्थाने नेतव्यानानां चौरादीनां मालादिमण्डनं कृत्वा नयन्ति स्मेति प्रसिद्धम्, तद्यथा मण्डनमप्यस्पृहणीयमेव । सविषा गन्धयुक्तिरिव कालागरुप्रमुखसुगन्धिद्रव्याणां योजनमिव गन्धविषभावितम्, यज्जिघ्रतोऽपि विषानुभावेन मृतिः सञ्जायते, सा यथा सुगन्ध्यप्यनुपभोग्यैव, अन्तर्दुष्टा - उपरितनभागे प्रशान्ततया १. शृङ्गारवैराग्यतरङ्गिण्याम् ।। ३६ ।। २. परिधापिता ।
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
नल-ऋषिभाषितानि
-२२९ लक्ष्यमाणाऽप्यन्तर्भागे प्रचण्डवेग-व्याल-मकरादि-दोषकलङ्किता, वाहिनीव - नदीवत्, यथाऽत्रापातसौन्दर्यछलितानां कुमारान्ता व्यथाः, तथा स्त्रीष्वपि भावनीयम्, तथा चागमः - अवि याई ताओ पासो व ववसितुं जे, पंको ब्व खुपिउं जे, मच्चु व मारेउं जे, अगणि ब्व डहिउं जे, असि ब्व छिज्जिउं जे - इति । उपमान्तरमाह
गरत्ता मदिरा वा वि, जोगकण्णा व सालिणी। णारी लोगम्मि विण्णेया, जा होज्जा सगुणोदया।।
॥२२-६॥ गरः - कालान्तरघाति विषम्, स आत्तः - परिपन्थिना मूषकादिना वा निक्षिप्तो यस्यां सा गरात्ता, विशेषणपरनिपातः प्राकृतत्वात्, मदिरा - मद्यम्, वाऽपि - उपमान्तरे। योगेन अल्पतमादारभ्याधिकाधिकविषभोजनेन विषभावनप्रक्रियया भाविता कन्या - कुमारिका - योगकन्या, विषकन्येत्यर्थः, तामेव विशेषयति - शालिनी - रूपलावण्यादिना शोभायमाना। सा हि स्पर्शमात्रेणापि घातयतीत्यन्तमस्पृहणीया, अत्र नन्दराजकन्याज्ञातं प्रसिद्धम्। एवं नारी लोके विज्ञेया - प्रवचनपरिणत्यावगन्तव्या। या भवेत् स्वगुणाः - निजसहजधर्मा वञ्चकत्वकुशीलत्वचञ्चलत्वनृशंसत्वादयः, तेषामुदयः आविर्भावो यस्यां सा - स्वगुणोदया। अयं भावः, आविर्भूतस्वनैसर्गिकधर्मा या काचिदपि १. अत्यन्तं कुत्सितरीत्या मरणम् - कुमारः। २. तन्दूलवैचारिके । ।१५९ ।। ३. कढ- गरता। ख- गरअत्ता। थ-न-प-द-ग-ज-ट-ठ- गरत्ता। घ-च-छ- गरन्ता । झ- गरंता। ण- मरता ४. क- जा रोज्ज। ५. परिशिष्टपर्वणि ।।
२३०
आर्षोपनिषद्स्त्री विषकन्यैवेति, तदाह - वीसंभनिब्भरं पि हु, उवयारपरं परूढपणयं पि। कयविप्पियं पियं, झत्ति निति निहणं हयासाओ।। सोयसरी दुरियदरी, कवडकुडी महिलिया किलेसकरी। वइरविरोयणअरणी, दुक्खखणी सुक्खपडिवक्खा - इति । तस्मात् -
उच्छायणं कुलाणं तु, दव्वहीणाण लाघवो। पतिट्ठा सव्वदुक्खाणं, णिट्ठाणं अवियाण य।।
॥२२-७।। कुलयोः - पितृश्वशूरसत्कयोवंशयोः, उत्सादनम् - अवच्छादनम् , उभयमालिन्यहेतुत्वात्। उच्छादनं वा - विनाशः, तद्धेतुभावात्, यथाऽऽह - नितम्बिन्यः पतिं पुत्रं, पितरं भ्रातरं क्षणात्। आरोपयन्त्यकार्येऽपि, दुर्वृत्ताः प्राणसंशये - इति ।
तथा द्रव्यहीनानां-निर्धनानाम्, लाघवम् - अवज्ञाहेतुः, स्त्रियो हि स्वभावत एव सेर्ष्या उत्सवादावधिकशृङ्गारा ललना असहमानाः, ताभ्य एव परिभवं प्राप्ता वा स्वपतिं तादृशशृङ्गारसम्पादनाय नितरां प्रेरयन्ति, ततस्तेऽकामेनापि याचनाद्युपाये प्रवृत्ता अत्यन्तं लाघवमुपयान्तीति। __ तथा प्रतिष्ठा - अवस्थानभूमिः, सर्वदुःखानाम् - अशेषशारीरमानसकष्टानाम्, यदाह - भवस्य बीजं नरकद्वारमार्गस्य दीपिका। शुचां कन्दः कलेर्मूलं, दुःखानां खनिरङ्गना - इति ।
Ashopnisad_2.p65
2nd Proof
१. भक्तपरिज्ञायाम् ।।११८, १२३ ।। २. द-न-क-ख-ज-ट-ठ-ढ-थ- अवियाण । ग-धच-छ-झ-त- अज्जियाण। ध-म- अविणाण। ३. समरादित्यकथायाम । पृ.३२३।। ४. योगशास्त्रे ।।२-८६ ।। ५. योगशास्त्रे ।।२-८७।।
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
7- ऋषिभाषितानि
अविकानां च
एतच्च द्रव्यभावोभयप्रकारेण ज्ञेयम्, एतदेव व्याचष्टे - गेहं वेराण गंभीरं, विग्घो सद्धम्मचारिणं ।
-
२३१
रक्षितानाम्, निष्ठानम् - समापनम्,
दुट्ठासो अखलीणं व, लोके सूता किमंगणा ।। २२-८।। यतो वैराणाम् - विद्वेषाणाम्, गम्भीरम् - अलक्ष्यमाणपर्यवसानतयाऽगाधम्, गृहम् निवासः, तन्निमित्तकत्वान्महायुद्धानाम्, तदाह - सुव्वंति य महिलऽत्थे लोए जुज्झाई बहुपयाराई । भयजणणाई जणाणं भारह - रामायणाई इति । स्त्रियः कलहादिनिमित्तता तु प्रायः प्रतिगृहं प्रसिद्धा, एतेन द्रव्यरक्षानिष्ठाऽभिहिता । आभ्यन्तररक्षाविनाशमाह - सद्धर्मचारिणाम् - शिवपुरपथिकानाम्, विघ्नः - प्रत्यूहः, यदागमःमोक्खाभिकंखिस्स उ माणवस्स, संसारभीरुस्स ठियस्स धम्मे । नेयारिसं दुत्तरमत्थि लोए, जहित्थीओ बालमणोरमाओ - इति ।
तथा दुष्टाश्वः - अविनीततुरङ्गः, अकुलीनत्वाद्दुः शिक्षितत्वाद्वा, स इव, अखलिनम् - मुखयन्त्रराहित्यं यथा स्यात्तथा, एतेनास्य द्विगुणितोच्छृंखलतोक्ता, तत्सदृशा किमङ्गना कुत्सितवनिता, लोके - भुवने, सूता विधात्रा विहिता । तस्मात् -
-
१. देश्यशब्दोऽयम् । २. उत्तराध्ययने । । ३२-१७ ।। ३. क-ढण-द-ध-न- पुट्ठासोगलीणंव । ख- पुट्ठासोसासोग्गलीणंव। च-झ-घ-ग-त- दुट्टासो अखलीणं व ज-ठ- पुडासोसोगलीणं वट पुट्टोसोसोगलीणं च ड पुट्ठीसोसोगलीणं व थ पुट्टासोसासोगलीणंव । प- पुट्ठासोगलीणं च । ४. यथोक्तम् स किंसखा साधु न शास्ति यो नृपम् इति । ५. स्वमते च कर्म नियत्यादिपञ्चक वा विधातृ ।
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
• आर्षोपनिषद् - इत्थी उ बलवं जत्थ, गामेसु णगरेसु वा । अणस्सयस्स हेसं तं, अपव्वेस्सु य मुंडणं । । २२ - ९।। स्त्री- सीमन्तिनी, बलवती - प्रभुताकलिता, तुः - आश्चर्ये तच्चाबलानां बलोक्तेः, यत्र ग्रामेषु नगरेषु वा । अनश्वकस्य - वाजिवर्जितस्यैव हेषं घोटकगर्जितम्, तत्
-
स्त्रीणामाधिपत्यम्, अपर्वसु च विशिष्टावसरं विनैव यत्किञ्चिद्दिनेषु मुण्डनम् - भद्राकरणम् । हेषितं ह्यश्वानामेव शोभां बिभर्ति न तु मनुजकृतम्, एवं मुण्डनमप्यनुरूपक्षणेष्वेव कृतं गौरवाय भवति, अन्यथा तु लाघवैकबीजमेव स्यादित्येवं योषास्वामित्वमप्यत्यसमञ्जसम् स्वपराभिर्व्याभिघातायैव तदि
२३२
त्याशयः । अतः -
धत्तेसिं गामणगराणं सिलोगो । । २२ - १० ।। धिगित्यादि प्राग्वत्। तदेतादृगसमञ्जसं तत्तद्भयहेतुत्वापरिज्ञानत इति निदर्शनैस्तज्ज्ञानावाप्तिं प्रत्येवोत्साहयति - हो भयं हुतासातो, विसातो मरणं भयं ।
छेदो भयं च सत्यातो, वालातो दसणं भयं । । २२ - ११ ।। हुतमश्नातीति हुताशः अग्निः, तत्सकाशाद्दाहः देहादिप्लोषः, भयम् - साध्वसम् । विषात् क्ष्वेडात्, मरणम् - मृतिः, तल्लक्षणं भयम् - भीतिः । शस्त्रात् - खड्गप्रभृति - प्रहरणात्, छेदः - शरीरावयवकर्त्तनम्, भयम् - आतङ्कः । चः १. अभिख्या शोभा । काप्यभिख्या तयोरासीद् व्रजतोः शुद्धवेशयोः रघुवंशे ।। २. ऋषिभाषिते । ।२२-३ ।।
-
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋषिभाषितानि -
२३३
समुच्चये । व्यालात् - सर्पात् दशनम् - दंशः, भयम् - दरः । सर्वमप्येतन्मरणान्तविपत्तया प्रसिद्धम् । उपनयति
संकणीयं च जं वत्युं, अप्पडीकारमेव य। तं वत्युं सुट्टु जाणेज्जा, जुंज्जंते जेऽणुजोइता।।
।।२२-१२ ।। यद् वस्तु शङ्कनीयम् हुताशादिसङ्काशतया यत्सकाशाद् भेतव्यम्, वर्जनीयं च यत्। अत्रैव बीजमाह अप्रतिकारमेव यत् यदापादितविकारस्य प्रतिक्रिया नैव विद्यते, तद्वस्तु सुष्ठु जानीयात् तद्वर्जनानुगुणतया तल्लक्षणादीनि सम्यगवगच्छेत्। अवगमफलमेवाह- योऽनुयोजयिता - उक्तसञ्ज्ञानेन कारितात्मयोगः, तेन युज्यन्ते सर्वसम्पदः स्वयंवरा इव संसृज्यन्ते । सञ्ज्ञानस्य कुर्वद्रूपतया क्रियाद्वारेण फलावहत्वनियमात्। सञ्ज्ञानमेव स्पष्टयति -
जत्थत्थी जे समारंभा, जे वा जे साणुबंधिणो । ते वत्थु सुटु जाणेज्जा, यो सव्वविणिच्छये ।।
-
-
-
।।२२-१३।। यत्र - अनुष्ठानविशेषे, ये समारम्भाः - सम्यक्क्रियाभेदाः, सन्ति विद्यन्ते । ये वा ये, वीप्सा समयपरिभाषया, प्राधान्यप्रदर्शनार्थं वा, सानुबन्धिनः - पारम्पर्येणापि सत्फलानामवन्ध्यबीजभूताः, तानि वस्तुनि सुष्ठु जानीयात्, इतरेषां
१. क ण णेयो सव्वविणिच्छए। ढ-न-प- च्छये ख-ज-ठ-थ-ध- णेया सच्चविणिच्छये । ण-ट- णेय सव्वविणिच्छये गट- णेय सव्वविणिच्छये घ-झ-त- णेव सव्वविणिच्छये। चणेय सव्वविणिच्छए।
Ashopnisad_2.p65 2nd Proof
• आर्षोपनिषद् - कथञ्चित् फलदत्वेऽपि विपाकविरसत्वात् । एवमितरेषामज्ञानमेव श्रेय इत्यर्थादापन्नमिति चेत् ? न प्रतिपक्षावगममन्तरेण प्रस्तुतसञ्ज्ञानस्यैवासम्भवात्, हेयहानौ तदुपयोगाच्चेत्याह - ज्ञेयः सर्वविनिश्चयः - हेयोपादेयानां निःशेषानां विनिर्णयः कर्तव्य इति । विनिर्णयोपायमाह
जेसिं जहिं सुहुप्पत्ती, जे वा जे साऽऽणुगामिणो । विणासी अविणासी वा, जाणेज्जा कालवेयवी ।। ।।२२-१४।।
येषाम् – अनुष्ठानानाम् यत्र - देशकाले सुखोत्पत्तिः शक्यसाधनम्, एतेनाशक्यारम्भः प्रतिक्रुष्टः, तस्योत्तरकालमावश्यकपरिहाणिशरीरग्लान्यादिजनकत्वेनोत्तरशुभानुबन्धानुवृत्त्यनुपपत्तेः, आज्ञाशुद्धं प्रेक्षापूर्वकं स्वसाध्यानुष्ठानं हि सुवर्णघटसदृशम्, तद्विपरीतं च मृन्मयघटसदृशम्, निरनुबन्धत्वात्, अत एवोक्तं चारित्रिलक्षणे - जो सक्कं आरभइ - इति । शक्यारम्भोक्तेर्नाशक्यमारभते, न च शक्ये प्रमाद्यतीत्युभयार्थे तात्पर्यमित्यवधेयम् ।
शक्यारम्भमेव प्रकारान्तरेणाह - ये वा ये सानुगामिनः उक्तरीत्या सुवर्णघटसन्निभत्वेन कदापि स्वभावान्वयममुञ्चन्तः, सानुबन्धिन इति हृदयम्, वीप्सा प्राग्वत् ।
एतदेव प्रकारान्तरेणाऽऽह विनाशी नश्वरप्रकृतिरयं योगः, सकृत्फलदानमात्रावसान इत्यर्थः, अविनाशी वा सन्ततं सिद्ध्यन्तरानुसन्धानेनाक्षयनिधिनिभो वा । तदेतत् सर्वं कालः
१. उपदेशरहस्ये ।।१०।।
२३४
-
-
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
नल-ऋषिभाषितानि
-२३५ कलनं ज्ञानमिति यावत्, तस्य, विदन्ति येनार्थविशेषान् - वेदः - ज्ञानाधिगमसाधनम्, तस्य वेत्ता- कालवेदवित् - अधिकृतज्ञानोपायज्ञः, अनीदृशस्य तदसम्भवात्। जानीयात् - संवित्तिविषयीकुर्यात्।
न च वर्तमानपर्यायमात्रावगमेन तत्तद्वस्तुसज्ञानमित्याह - सीसच्छेदे धुवो मच्चू, मूलच्छेदे हतो दुमो। मूलं फलं च सव्वं च, जाणेजा सव्ववत्थुसु।।२२-१५।।
शीर्षच्छेदे - मस्तकनिकर्त्तने कृते सति ध्रुवः - निश्चितः, मृत्युः - मरणम्, मूलच्छेदे - पादोन्मूलने विहिते सति द्रुमः - वृक्षः, हतः - विनष्ट एव। यत एव जीवितार्थिना सर्वप्रयत्नेन मस्तकं संरक्षणीयम्, वृक्षपालनार्थिभिः सर्वाभियोगेन मूलं पालनीयम्, अज्ञातोपायस्यायासमात्रफलत्वादभियोगस्य। तस्मात् सर्ववस्तुषु - निःशेषपदार्थसार्थेषु, मूलम् - उद्गमम्, फलम् - पर्यवसानम्, चः - समुच्चये, सर्वम्-शक्यावगममशेषतत्पर्यायप्रकरम्, चः - समुच्चये, जानीयात्, इत्थमेव सदुपायप्रवृत्तिद्वारेण साध्यसिद्धिसम्भवात्। एतदेव प्रकृते योजयति -
सीसं जहा सरीरस्स, जहा मूलं दुमस्स य। सव्वस्स साधुधम्मस्स, तहा झाणं विधीयते।।२२-१६।।
यथा शरीरस्य शीर्षम्, यथा च द्रुमस्य मूलम्, सर्वस्वमिति गम्यते, तथा सर्वस्य साधुधर्मस्य, ध्यानं सर्वस्वम्, इति विधीयते - तीर्थकरादिभिः प्रतिपाद्यते। एतच्चात्र प्रशस्तचित्तपरिणामरूपं १. विशेषावश्यकभाष्ये ।।२०५८।। २. दशवकालिके ।।९-४-२ ।। चूर्णां ।।
आर्षोपनिषद्गृह्यते। एवं च कदाचित्पुष्टालम्बनेनानाभोगेन वा प्राणातिपातादिभावेऽपि श्रामण्यतादवस्थ्यम्, उच्चालियंमि पाए, ईरियासमियस्स संकमट्ठाए। वावज्जेज्ज कुलिंगी, मरिज्ज तं जोगमासज्ज।। न य तस्स तन्निमित्तो, बंधो सुहुमो वि देसिओ समए। अणवज्जो उ पओगेण, सव्वभावेण सो जम्हा।। जा जयमाणस्स भवे, विराहणा सुत्तविहिसमग्गस्स। सा होइ निज्जरफला, अज्झत्थविसोहिजुत्तस्स।। परमरहस्समिसीणं, समत्तगणिपिडगझरितसाराणं। परिणामियं पमाणं, निच्छयमवलंबमाणाणं - इत्याधुक्तेः। __ यथाश्रुतार्थाऽऽग्रहे तु शेषक्रियोपयोगे तद्विच्छेदाच्छ्रामण्योच्छेदप्रसङ्ग इति भावनीयम्, यद्वा निर्मलबोधसद्भावरूपं ध्यानमत्र ज्ञातव्यम्। तस्य सर्वदावस्थानसम्भवात्, तदाह - ध्यानं च निर्मले बोधे, सदैव हि महात्मनाम्। क्षीणप्रायमलं हेम, सदा कल्याणमेव हि - इति।
यद्वा - जं थिरमज्झवसाए तं झाणं - इति यथाश्रुत एवार्थः, तथापि न पूर्वोक्तदोषानुषङ्गः, प्राधान्येन तद्व्यपदेशात्, यदाह - संवरविणिज्जराओ, मुक्खस्स पहो तवो तासिं। झाणं च पहाणंगं, तवस्स तो मुक्खहेऊ तं - इति । दृष्टश्चान्यानपलापेऽपि प्रधानाद्व्यपदेशः, यथा सहस्रवाह्यशिबिकारूढे राज्ञि राजा यातीति व्यपदेशः, न चात्र नृसहस्रगमनापलाप इति। एवं च मोक्षस्य परमहेतौ ध्याने श्रामण्यसर्वस्वोक्तियुक्तैव। एतदनुपालनेन यत्पर्यवसति तदाह - १. आवश्यकनियुक्ती । १७४८,७४९,७५९,७६० ।। २. योगदृष्टिसमुच्चये ।।१७४ ।। २. ध्यानशतके ।।१८।।
Ashopnisad 2.p65
2nd Proof
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ -ऋषिभाषितानि -237 एवं से सिद्ध बुद्धे विरए विपावे दंते दविए अलंताती णो पुणरवि इच्चत्थं हव्वमागच्छति।। त्ति बेमि।। एवमित्यादि प्राग्वत्। इति द्वाविंशतितमगर्दभीयनामाध्ययन आर्षोपनिषद्। Ashopnisad_2.p65 2nd Proof