Book Title: Raghuvansh Mahakavyam
Author(s): Kalidas Mahakavi, Bramhashankar Mishr
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009567/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| kAzI saMskRta granthamAlA 1. zrI4 lalitapuramA ( kAvyavibhAge ( 12) dvAdazaM puSpam ) mahAkavikAlidAsaviracitaM raghavaMzamahAkAvyam 'saJjIvinI' 'sudhA' 'indu' vyAkhyAtrayopetam TIkAkAra:paNDita zrIbrahmazaGkaramizraH sAhityazAstrI 555555 LEHownmo.s. 155555 AO B.M* Mishara OAODI thA, mA vijaya premasara jaina jJAna bhaMDAra prakAzaka:caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa.vArANasI-1 (sarve'dhikArAH prakAzakAdhInAH) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSipta kathAsAra prathama sarga bhaddArAja dilopa ne eka nayanAnandajanaka putra ke binA sAre jagata ko hI samajha kara apanI dharmapatnI sudakSiNA ke sAtha guru vasiSTha jI ke pAsa jAkara ka 'magavan ! ApakI dayA se saba Ananda hai kintu ApakI putravadhU isa sudakSi santati-vihIna dekhakara rAjyalakSmI mI mujhe acchI nahIM lgtii| isa saMsAra bAne para mere pitara loga piNTarahita hokara nirAza ho jaayeNge| prabho! zokAkula dekhakara Apako kyA dayA nahIM AtI ' vasiSThajI ne santati-nirodha kA rahasya rAjA se kahA-'pUrva manma meM indra kA upasthAna kara lauTate samaya Apane apanI dha ke pAsa Ane kI tvarA se mArga meM surami (go) ko pUjita nahIM kara apa kiyaa| ataH usane zApa de diyaa| isIlie Apako santati nahIM hotii| suH amI pAtAla calI gaI hai kintu usakI putrI nandinI yahIM hai| usakI ArA bhApa saphala-manoratha ho sakate hai|' dvitIya sarga .... . - guru vasiSThajI kI AjJA se mahArAja dilIpa nandinI gau kI sevA karane paricaryA karate-karate mahArAja dilIpa ke ikkIsa dina bIta gye| eka dina di mAkta kA parIkSA karane ke lie kailAsa kI guphAoM meM ghusakara mAyAnirmita (banAva se AkrAnta hokara nandinI bahuta jora se cillA utthii| usakI karuNa AvAja suna hI usako mArane ke lie rAjA dilIpa tarakasa se bANa nikAlane lage, itane 'bolA-'he rAjan ! bhagavAn zaGkara kI dayA se Apa merA eka bhI bAla bA~kA skte|' isa bAta ko sunakara bAjA ne kahA-'he mRgendra ! magavAn zaGkara vasiSThajI donoM hI mere pUjya hai| donoM kA Adara karanA merA kartavya hai| isa nandinI ko chor3akara mere hI zarIra se una apanI bhUkha miTA lo|' yaha nandinI ne kahA-'bhadra ! guru kI dayA se mujha meM jo terI aTUTa bhakti hai usa Upara atyanta prasanna huuN| bara mAga' dilIpa ne kahA-'mAtaH ! mujhe vIra putra 'tathAstu' kahakara 'merA dUdha pIo' retI usane AjJA dI aura godugdha pAna dakSiA garbhavatI duI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] tRtIya sarga raNa kara sudakSiNA ne samaya pUrNa hone para zubha muhUrta meM putra ko janma diyA / ke janmakAla meM sabhI vastue~ prasannatAmaya dIkhane lgiiN| dilIpa ne usakA 'raghu' / raghu candramA kI taraha bar3hane lage aura thor3e hI dinoM meM sabhI kalA-kauzala evaM pAraMgata ho gaye / javAna hone para rAjA dilIpa ne unakA vivAha karAkara unheM da para niyukta kara sauvA~ azvamedha yajJa prArambha karake usakI pUrti ke lie raghu ko kara digvijaya ke lie azva chor3A / indra ne usI azva ko curA liyaa| ghor3e ke se rAjakumAra raghu cakita ho utthe| usI samaya kahIM se caratI huI nandinI vahA~ [ usake mUtra se A~khoM ko poMcha kara sAmane se ghor3A curAkara le jAte hue indra ko ho uThe aura bANa prakSepa se indra kI bA~ha ko bedhakara indradhvaja ko kATa DAlA / ddha hokara indra ne raghu para vajra calAyA, parantu usase Ahata hokara bhI raghu yuddha nahIM hue / unakI isa bahAdurI para prasanna hokara indra bole- 'itane kaThora mere mhAre sivAya dUsare kisI ne bhI sahana nahIM kiyA thA isalie ghor3e ko chor3akara I vara mA~go / ' raghu ne kahA - 'yadi Apa ghor3A nahIM denA cAhate to mere pitAjI maidha yajJa nahIM karake bhI usake phalabhAgI hoM yaha vara deN|' indra 'tathAstu' kahakara gye| bAda meM rAjA dilIpa ne raghu jaise vIra putra ko chAtI se lagAkara pyAra : unheM rAjagaddI para baiThA kara tapovana cale gaye / caturtha sarga eka dina digvi ora cala par3e / kI rAjyazAsana-praNAlI se atyanta prabhAvita hokara thor3e hI dinoM meM sArI prajA bhUla sI gaI / nyAyapUrvaka prajApAlana karate hue unake guNoM se AkRSTa hokara ra sarasvatI donoM hI rUpAntara grahaNa kara unake pAsa A gayIM / kI bhAvanA se mahArAja raghu senAoM ko sajAkara pUrva dizA kI rAjAoM ko dharSita karate hue ve kaliGga deza kI ora cale kaliGgoM se ghora A / anta meM raghu ne kaliGgarAja ko pakar3a kara usakI prANadAna kI prArthanA mAna chor3a diyA / phira samudra taTa ke rAste se dakSiNa kI ora jAkara pANDhayoM ko bIca ke atyanta bIhar3a parvatIya rAstoM ko pAra kara ra pArasiyoM ko jItakara uttara dizA kI ora jAte hue / kerala deza kI ora cale / pahale hUNa deza meM pahu~ce / ko bhI lar3akara parAjita kara diyaa| kambojavAsiyoM ne to raghu kA nAma sunate ne AtmasamarpaNa kara diyaa| bAda meM bar3I senA ke sAtha ve kailAsa parvata para cada T para bhI parvatIyoM ke sAtha yuddha karate bahuta se mahattvapUrNa sthAnoM ko jIta kara pezvara kI ora bar3ha cale / parantu jaba vaha unake teja ko nahIM sahana kara sakA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] taba kAmarUpa kI oraM jAkara unase satkRta hokara mahArAja raghu ayodhyA vApasa lauTa Aye aura saba dizAoM ko jItane ke upalakSya meM bahuta dhUmadhAma ke sAtha puSkala dakSiNA dekara unhoMne vizvajit nAmaka yaha sampanna kiyA / pazcama sarga mahAtmA raghu ke samakSa Akara kautsa ne kahA- 'rAjan ! merI vidyA ke anusAra gurudakSiNA meM 14 koTi suvarNa mudrAe~ lAne ke lie guru varutantu ne AbA dI hai lekina ApakI garIbI dekhakara maiM to atyanta nirAza ho gayA huuN|' yaha sunakara raghu ne unase kahA'bhagavan ! kucha kAla merI yajJazAlA meM Apa Thaharane kI kRpA kareM, maiM taba taka usake lie marasaka ceSTA karatA hU~ / " isa taraha unako AzvAsana dekara kubera se dhana dene kI kAmanA se mahArAja raghu eka ratha para zastroM ko sajAkara rAta meM usI para so gye| sabere khajAncI ne khajAne meM akasmAt svarNavarSaNa kI bAta khii| yaha sunakara rAjA ne kautsa ko bulAkara sAro svarNarAzi de dI / kautsa ne bar3I prasannatA se guru ko dene yogya dhana lekara rAjA raghu ko AzIrvAda dete hue kahA - 'rAjan ! Apake lie koI bhI vastu malamya nahIM hai isalie Apa apane svarUpa ke anurUpa putra prApta kareM / ' yaha kahakara kautsa cale gaye / bAda meM rAjamahiSI ne eka dina brAhmamuhUrta meM putra utpanna kiyA / usI putra kA nAma 'aja' pdd'aa| kramazaH aja ne apanA bAlyakAla bitAkara saba kalA-kauzaloM aura vidyAoM ko par3hakara bhoja rAjA kI bahana ke svayaMvara - vRttAnta ko usake bhRtya dvArA jAnakara raghu se prerita hokara ' krathakaizikoM ke prati sainikoM ke sAtha prasthAna kiyA / mArga meM ve narmadA taTa para tambU lagAkara Thahare hI the, ki eka jaGgalI hAthI unake ghor3e - hAthiyoM ko vidrAvita karatA huA vahA~ A phuNcaa| aja ne usako eka bANa maaraa| bANa lagate hI vaha hAthI rUpa badalakara gandharvarUpa dhAraNa kara aja ke sAmane khar3A hokara bolA - 'rAjakumAra ! maiM priyadarzana kA putra priyaMvada nAma kA gandha huuN| maiMne mataGganAma muni ko garva se apamAnita kiyA thA jisa para unhoMne zApa de diyA aura prArthanA karane para muni ne Apake bANa se ha viddha hokara ukta hAthI ke zarIra se chuTakArA pAne kA vara diyA thaa| usI varadAna kA yaha phala hai| maiM prasannatA se Apako gandha bhakhA detA huuN| isake prabhAva se zatruoM para zatra prahAra ke binA hI Apa vijaya prApta kareMge / ' yaha sunakara aba usa astra ko grahaNa kara Age cale aura thor3e hI kAla meM bhoja kI rAjadhAnI meM phuNce| unakA mana indumatI meM aisA Asakta ho gayA thA ki usakI cintA se rAta meM bahuta dera ke bAda unheM nIMda aaii| sabere uThakara dainika kRtya sampanna karake ve sabhA meM jAne ke liye prastuta hue / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam saJjIvinI-sudhA-indu-TIkopetam prathamaH sargaH mAtApitRbhyAM jagato namo vAmArdhajAnaye / sadyo dakSiNahakpAtasaGkucadvAmadRSTaye // 1 // antarAyatimiropazAntaye zAntapAvanamacintyavaibhavam / / tannaraM vapuSi kuJjaraM mukhe manmahe kimapi tundilaM mahaH // 2 // 3(' zaraNaM karavANi zarmadaM te caraNaM vANi ! carAcaropajIvyam / karuNAmasRNaiH kaTAkSapAtaiH kuru mAmamba ! kRtArthasArthavAhamu // 3 // -n. vANI kANabhujImajIgaNadavAzAsIcca vaiyAsikI. min,' mantastantramaraMsta pannagagavIgumpheSu vAjAgarIt / aja) vAcAmAkalayadrahasyamakhilaM yazcAkSapAdasphurAM- loke'bhUdyadupajJameva viduSAM saujanyajanyaM yazaH // 4 // mallinAthakaviH so'yaM mndaarmaanujighRkssyaa| vyAcaSTe kAlidAsIyaM kAvyatrayamanAkulam // 5 // kAlidAsagirAM sAraM kAlidAsaH srsvtii| caturmukho'thavA sAkSAdvidurnAnye tu. mAdRzAH // 6 // tathApi dakSiNAvartanAthAdyaiH tuNNavarmasu / vayaM ca kAlidAsoktivavakAzaM labhemahi // 7 // bhAratI kAlidAsasya durvyaakhyaavissmuurchitaa| eSA saJjIvinI TIkA tAmadyojIvayiSyati // 8 // ihAnvayamukhenaiva sarva vyAkhyAyate myaa| nAmUlaM likhyate kiJcinnAnapeditamucyate // 9 // iha khalu sakalakaviziromaNiH kaalidaasH| (kAvyaM yazase'rthakRte vyavahAravide zivetaracataye / sadyaH paranirvRtaye kAntAsammitatayopadezayuje) ityAyAlaGkArikavacanaprAmANyAtkAvyasyAnekazreyaHsAdhanatA, (kAvyAlApAMzca varjayed) ityasya niSedha zAstrasyAsatkAvyaviSayatAM ca pazyan raghuvaMzAkhyaM mahAkAvyaM cikIrSuH, cikIrSitArthAvinaparisamAptisaMpradAyAvicchedalakSaNaphalasAdhanabhUtaviziSTadevatAnamaskArasya ziSTA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam-- [ prathamaHcArapariprAptatvAd, (AzIrnamaskriyA vastunirdezo vA'pi tanmukham) ityAzIrvAdAdhanyanamasya pravandhamukhalakSaNatvAt, kAvyanirmANasya viziSTazabdArthapratipattimUla. katvena viziSTazavdArthayozca (zabdajAtamazepaM tu dhatte zarvasya vallabhA / artharUpaM yadakhilaM dhatte sugdhenduzekharaH) iti vAyupurANasaMhitAvacanavalena pArvatIparamezvarAyattadarzanAttatpratipitsayA tAvevAbhivAdayate vAgarthAviva saMpattau vAgarthapratipattaye / jagataH pitarau vandai pAvanIparamazvarau // 1 // saJjI0-vAgiti / vAgarthAvivetyekaM padam / ivena saha nityasamAso vibhaktyalopazca pUrvapadagrakRtisvaratvaM ceti vaktavyam / evamanyatrApi draSTavyam / vAgarthAviva zabdArthAviva sampRktau nitysmbddhaavityrthH| nityasambaddhayorupamAnatvenopAdAnAt 'nityaH zabdArthasambandhaH' iti miimaaNskaaH| jagataH lokasya pitarauM / mAtA ca pitA ca pitarau / 'pitA mAtrA' iti dvandvaikazeSaH / 'mAtApitarau pitarau mAtarapitarau prasUjanayitArau' ityamaraH / etena zarvazivayoH sarvajagajanakatayA vaiziSTayamiSTArthapradAnazaktiH paramakAruNikatvaM ca sUcyate / parvatasyApatyaM strI pArvatI 'tasyApatyam' itynn| 'TiDDhANajadvayasajanaja0' ityAdinA DIpa / pArvatI ca paramezvarazca pArvatIparamezvarI / paramazabdaH sarvottamatvadyotanArthaH / mAturabhyarhitatvAdalpAkSaratvAcca pArvatIzabdasya pUrvanipAtaH / vAgarthapratipattaye. zabdArthayoH samyagjJAnArthaM vande'bhivAdaye anopamA'laGkAraH sphuTa eva / tathoktaM-(svataH siddhena bhinnena sampannena ca dharmataH / sAdhyamanyena vaya'sya vAcyaM cedekagopamA // ) iti prAyikazyopamA'laGkAraH kAlidAsoktakAvyAdau / bhUdevatAkasya sarvagurormagaNasya prayogAcchubhalAbhaH sUcyate / taduktaM 'zubhado mo bhUmimayaH' iti / vakArasyAmRtabIjatvAtpracayagamanAdisiddhiH / / premNA premanidheH praNamya caraNAmbhojAtayugmaM gurostatkAruNyakaNAnavApya karuNApUrNA vimUDhAtmani / kAnye'smin raghuvaMzanAmani nanu vyAkhyAM sudhAkhyAmimAM gurvajJAnagarAgaMlAM gurutarAM kurmoM yadapyakSamAH // a0-'ahaM kAlidAsaH' vAgaviva, sampRktau, jagataH, pitarau, pArvatIparamezvarI, vAgarthapratipattaye, vande // vAcyAntam-'mayA' vAgarthAviva sampRktau jagataH pitarau pArvatIparamezvarI vAgarthapratiprattaye vante // _ sudhA-'ahamityasya kartRpadasya kriyayA''kSepaH kartavyaH' / vAgarthAviva= zabdAbhidheyAviva, sampRktau =satatamanuvAdvau, jagataHlokasya, pitarau mAtApitarau, pArvatIparamezvarau = girijAmahezvarI, vAgarthapratipattaye = zabdArthobhayasamyagajJAnArtha, vande praNamAmi / yathA vAgarthI nityasambaddhau tathaiva lokasyotpAdakau umAmahezvarI, ataH zabdArthayoH samyaktareNa jJAnArtha tau stuva iti bhaavH|| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvinI - sudhenduTI kAtrayopetam | samAsAdiH - vAk ca arthazca vAgarthau vAgarthayoH pratipattirvAgarthapratipattistasyai vAgarthapratipattaye, IzituM zIlamasyetIzvaraH paramazcAsAvIzvaraH paramezvaraH / 3 ko0 - 'brAhmI tu bharatI bhASA gIrvAgvANI sarasvatI' ityamaraH / ' artho'bhidheyaraivastuprayojananivRttiSu' iti cAmaraH / 'atho jagatI loko, viSTapaM bhuvanaM jagad' ityamaraH / tA0 - pArvatIparamezvarau prasannau bhUtvA mahyaM kAvyanirmANazaktiM pradattAmato'haM 'kAlidAsanAmA' kaviH svakAvyaviSaye viziSTazabdArthayorjJAnArthaM tayoradhIzvarau pArvatIparamezvarau vande | induH- zabda aura artha kI taraha nitya mile huye, saMsAra ke mAtA pitA, umA aura mahezvara ko 'maiM kAlidAsa nAmaka granthakartA mahAkavi' zabda aura artha kA bhalI bhA~ti jJAna hone ke liye namaskAra karatA hU~ // 1 // samprati kaviH svAhaGkAraM pariharati 'kva sUrya' - ityAdizlokadvayena ka? sUyaprabhavo vazaH ka ? cAlpaviSayA matiH / tina dustaraM mohAduDupenAsmi sAgaram || 2 || saJjI0 - keti / prabhavatyasmAditi prabhavaH kAraNam / 'Rdorap' | 'akartari ca karake saMjJAyAm' iti sAdhuH / sUryaH prabhavo yasya sa sUryaprabhavo vaMzaH ka ? alpo viSayo jJeyo'rtho yasyAH sA me matiH prajJA ca ka ? hau kkazabdau mahadantaraM sUcayataH sUryavaMzamAkalayituM na zaknomItyarthaH / tathA ca tadviSayaprabandhanirUpaNaM tu dUrApAstamiti bhAvaH / tathA hi / dustaraM taritumazakyam 'ISaduH supu0' ityAdinA khalmatyayaH / sAgaraM mohAdajJAnAduDupena plavena / 'uDupaM tu plavaH kolaH ityamaraH / athavA carmAvanaddhena yAnapAtreNa / 'carmAvanaddhamuDupaM plavaH kASThaM karaNDavat' iti sajjanaH / titIrSustarItumicchurasmi bhavAmi / tarateH sannantAdupratyayaH / alpasAdhanairadhikArambho na sukara iti bhAvaH / idaM ca vaMzotkarSakathanaM svaprabandhamahattvArthameva / taduktam'pratipAdyamahinA ca prabandho hi mahattaraH / ' iti / 1 a0 0 - sUryaprabhavaH, vaMzaH, kR, alpaviSayA, 'mama' matizca, ka, 'aham' mohAd, uDupena, dustaraM, sAgaraM, titIrSuH asmi / vA0 0 - sUryaprabhaveNa vaMzena va 'bhUyate' alpaviSayayA 'mama' matyA cakka 'bhUyate' "mayA' mohAduDupena dustaraM sAgaraM titIrSuNA bhUyate / sudhA0 - sUryaprabhavaH = divAkarotpannaH, vaMzaH = kulaM ( sUryavaMza iti bhAvaH ) / cha= kutra, alpaviSayA = stokajJeyArthA, (parimita padArthagrahaNakSameti bhAvaH ) / 'mama' matizca = buddhizca, ka= kutra, anayormahadantaram ( atastadvaMzya caritAnukIrtanamazakyamiti bhAvaH ) / ' aham' mohAd = ajJAnAd, uDupena=plavena, carmAvanaddhayAnapAtreNa vA dustaraM=duHkhenApi tarituM zakyaM, sAgaraM = samudraM, titIrSuH = taritumicchuH, Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 raghuvaMza mahAkAvyam - asmi = bhavAmi, alpasAdhanairadhikArambho na sukara iti bhAvaH / sa0 -- gareNa sahotpannaH sagaraH tena nirvRttaH sAgarastaM sAgaram / - ko0 - 'buddhirmanISA dhipaNA dhIH prajJA zemuSI matiH' ityamaraH / sarasvAn sAgaro'rNavaH' ityamaraH / tA0-- sUryavaMzasyAlpaviSayAyA mana matezca mahatyantare satyapi sUryavaMzavarNane madIyA pravRttizcarmAvanadvayAnapAtreNa sAgarataraNamiva hAsyaviSayeti / [ prathamaH induH- kahauM to sUrya se utpanna huA vaMza, aura kahA~ thor3e viSayoM kA grahaNa karanevAlI merI buddhi, ataH asakA varNana karane meM maiM ajJAna se panasuhiyA DoMgI dvArA dustara sAgara pAra karane kI icchA karanevAle kI bhA~ti hU~ // 2 // * mandaH ( 1 ) san mahAkAvyaM cikIrSuH kaviH svAsAmarthyaM kathayati-- mandaH kaviyazaHprArthI gamiSyAmyupahAsyatAm / prAMzulabhye phale lobhAdudvAhuriva vAmanaH // 3 // saJjI0 - manda iti / kiM ca mando mUDhaH / ' mUDhAtpApanirbhAgyA mandAH syuH" ityamaraH / tathA'pi kaviyazaHprArthI / kavInAM yazaH kAvyanirmANena jAtaM tatprArthanAzIlo'haM prAMzunonnatapuruSeNa labhye prApye phale phalaviSaye lobhAdudvAhuH phalagrahaNAyocchritahasto dAmanaH kharva iva / 'sarvo isvazca vAmanaH' ityamaraH / upahAsyatAmupa* hAsaviSayatAm / 'RhalorNyat' iti NyatpratyayaH / gamiyAmi prApsyAmi / a0 - mandaH 'tathA'pi' kaviyazaHprArthI, 'ahaM' prAMzulabhye, phale, lobhAd, udvAhuH, vAmana, iva, upahAsyatAM gamiSyAmi / vA0 - mandena kaviyazaH prArthinA 'mayA' prAMzulabhye phale lobhAdudvAhunA vAmanenevopahAsyatA gaMsyate / sudhA0--'kiJca' mandaH = mUDhaH, 'tathA'pi' kaviyazaH prArthI = kAvya kartRkIrtikAGkSI, 'ahaM' prAMzulabhye = unnatapuruSaprApye, phale = phalaviSaye, lobhAt = prAptIcchayA, udvAhuH = ucchritahastaH, vAmanaH = kharvaH, iva = yathA, upahAsyatAm = upahAsavi SayatAM, gamiSyAmi prApsyAmi / sa0--- kavayantIti kavayaH teSAM yazaH kaviyazaH tat prArthayituM zIlamasya sa kaviyazaH prArthI / labdhuM yogyaM labhyaM prakRSTA aMzavo yasyAsau prAMzuH tena labhyaM prAMzulabhyaM tasmin prAMzulabhye / uducchritau bAhU yasya sa udvAhuH / ko0 - 'dhIro manIpo jJaH prAjJaH saGkhyAvAn paNDitaH kaviH' ityamaraH / 'yazaH kIrtiH samajJA ca' ityamaraH / 'uccaprAMzunnatodagrocchritAstuGge' ityamaraH / tA0--unnatapuruSaprApyaphalasya grahaNe vAmano yathopahAsyo bhavati, tathaiva viziTakavivarNanIyacaritasya raghukulasya varNane'hamupahAsyo bhaviSyAmIti / induH- kaviyoM ke yaza pAne kI icchA karanevAlA, mandabuddhi maiM ha~sI ko paauuN|| (1) yatrAvataraNam etacciddena tat 'sudhA' kAraracitaM jJeyam / * Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / jaise ki lambe puruSaM ke hAtha lagane yogya phala kI ora lobha se Upara hAtha kiyA huA baunA // 3 // mandazcettarhi tyajyatAmayamudyoga ityata Aha athavA kRtavAgdvAre vaMze'sminpUrvasUribhiH / / maNau vajrasamutkIrNe sUtrasyevAsti me gatiH / / 4 // saJjI0-athaveti / athavA pakSAntare pUrvaiH sUribhiH kavibhilmIkyAdibhiH kRtavAgdvAre kRtaM rAmAyaNAdipravandharUpA yA vAksava dvAraM pravezo yasya tasmin / asminsUryaprabhave vaMze kule / janmanemalakSaNaH santAno vaMzaH / vajreNa maNivedhakasUcIvizeSeNa / 'vajra, svastrI kulizazastrayoH / maNivedhe ratnabhede' iti kezavaH / samutkIrNe viddhe maNau ratne satrasyeva me mama gatiH saJcAro'sti / varNanIye raghuvaMze mama vAkpra. sro'stiityrthH|| a0-athavA, pUrvasUribhiH kRtavAgdvAre, asmin, vaMze, vajrasamutkIrNe, maNau, sUtrasya, iva, me, gatiH, asti vA0-athavA pUrvasUribhiH kRtavAradvAre'smin vaMze vajrasamutkIrNe maNau sUtrasyeva me gatyA bhUyate / sudhA-athavA = patAntare, pUrvasUribhiH = prAcInakavibhiH 'vAlmIkyAdibhiH iti yAvat, kRtavAradvAre = racitabandhAtmakavacanapraveze, asmin = etasmin 'sUryaprabhave' iti yAvad, vaMze = kule, vajrasamutkIrNe =maNivedhakasUcIvizeSaviddha, maNau = ratne, sUtrasya tantoH, iva = yathA, memama, gatiH=saJcAraH, astivartate / varNanIye raghuvaMze mama vAkprasaro'stIti bhaavH| sa0-vaktIti vAka saiva dvAraM vAgdvAraM kRtaM vAgdvAraM yasya sa kRtavAgdvArastasmin kRtavAradvAre, vajreNa samutkIrNaH vajrasasutkIrNastasmin vjrsmutkiirnne| ko0-'gIrvAgvANI sarasvatI' ityamaraH / 'strI dvAra pratIhAraH syAd' ityamaraH / 'vaMzo'nvavAyaH santAnaH' ityamaraH / 'pUrvo'nyaliGgaH prAgAha pumbahutve'pi pUrvajAn' ityamaraH / 'dhImAn sUriH kRtI kRSTilabdhavarNo vicakSaNaH' itymrH| 'ratnaM maNidvayorazmajAtau muktA''dike'pi ca' ityamaraH / 'sUtrANi nari tantavaH' itymrH|| __ tA0-yathA maNivedhakasUcIviddhe maNau sUtrasya saJcaraNaM bhavati, tathaiva vAlmIkyAdikRtarAmAyaNarUpaprabandhAtmakavacanapraveze'smin sUryavaMze mamApi saJcaraNamastIti / ___induH-athavA pahale ke kaviyoM (vAlmIki AdikoM) ke dvArA varNana kiye hue rAmAyaNa prabAndhAtmaka dvAravAle, sUryavaMzame, maNivedhanevAle sUcIvizeSa se vedha kiye hue maNi meM sUtra kI bhA~ti merI gati hai // 4 // ___evaM ravaMghuze labdhapravezastavarNanAM pratijAnAnaH 'so'ham' ityAdibhiH paJcabhiH zlokaH kulakenAha so'hamAjanmazuddhAnAmAphalodayakarmaNAm | Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam / [prathama:AsamudrakSitIzAnAmAnAkarathavartmanAm // 5 // saJjI-sa iti / so'haM 'raghUNAmanvayaM vakSye' ityuttareNa sambandhaH / kiM vidhAnAM raghUNAmityatrottarANi vizeSaNAni yojyAni / aajnmnH| janmArabhyetyarthaH / 'AG maryAdAbhividhyoH' ityvyyiibhaavH| zuddhAnAm / supsupeti samAsaH / evamuttaratrApi drssttvym| AjanmazuddhAnAm / niSekAdisarvasaMskArasampannAnAmityarthaH / AphalodayamAphalasiddheH karma yepAM te tathoktAsteSAm / prArabdhAntaminAmityarthaH / Asamudra kSiterIzAnAm / saarvbhaumaannmityrthH| AnAkaM rathavartma yeSAM teSAm / indrshcaarinnaamityrthH| atra sarvatrAGo'bhividhyarthatvaM draSTavyam / anyathA maryAdAs rthatve janmAdiSu zuddhayabhAvaprasaGgAt / ____a0-saH, aham, AjanmazuddhAnAm AphalodayakarmaNAm, AsamudrakSitIzAnAma, AnAkarathavarmanAM, 'radhUNAm, anvayaM, vakSye' ityuttareNa sambandhaH (1) / sudhA-sAmandaH, ahaM granthakartA, kAlidAsakaviriti yAvat / 'raghUNAmanvayaM vacaye' ityuttareNa sambandhaH / kiMvidhAnAM raghUNAmityatrottarANi vizeSaNAni yojyAni kulakatvAd / AjanmazuddhAnAM janmArabhya, niSekAdinikhilasaMskArasaMskRtAnAm, AphalodamakarmaNAm phalasiddhiparyantaM vyApAravatAm, AsamudrakSitIzAnAm = adhiparyantaM dharAdhIzvarANAM cakravartinAmiti yAvad, AnAkarathavartmanAM svargaparyantaM syandanasaJcaraNavatAm / / sa0-janmanaH A ArabhyetyAjanma AjanmanA zuddhAAjanmazuddhAsteSAmAjanmazuddhAnAm phalasyodaya iti phalodayaH phalodayamabhicyApyetyAphalodayam AphalodayaM karma yeSAnte AphalodayakarmANasteSAmAphalodayakarmaNAm / kSiterIzAH kSitIzAH samudramabhivyApyetyAsamudram Asamudra kSitIzAH, AsamudrakSitIzAsteSAmAsamudrakSitIzAnAm / rathasya varma rathavarmana akaM duHkhaM vidyate yatra sa nAkaH nAkamabhivyApya AnAkara AnAkaM rathavarma yeSAnte AnAkarathavAnasteSAm AnAkarathavarmanAm // ___ ko-'dharA dharitrI dharaNiH kSoNiA kAzyapI kSitiH' ityamaraH / 'svaravyayaM svarganAkatridivatridazAlayAH itymrH| 'yAne cakriNi yuddhArthaM zatAGgaH syandanI rathaH' ityamaraH / 'ayanaM varmamArgAdhvapanthAnaH padavI sRtiH' itymrH|| tA0--so'haM niSekAdisaMskArazuddhAnAM prArabdhAntargAminAM sArvabhaumANAM sadehasvargagAminAM 'raghUNAmanvayaM vakSye' ityuttaratrApi yojyam / / induH-vaha 'mandabuddhi' meM 'kAlidAsa' janma se niSekAdisaMskAroM se zuddha, phala kI siddhiparyanta karma karanevAle, samudraparyanta pRthvI kA zAsana karanevAle svarga taka ratha ke mArgavAle 'raghu ke vaMza ko kahatA hU~' yaha Age ke tIna zlokoM meM (1) ityata Arabhya caturpu zlokepu yogyatAvirahAd vAcyAntaraM na jJAtavyam, kinvataH paJcame ('raghUNAmanvayamiti) zloke draSTavyam / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam | bhI lagAnA caahiye| kulaka hone se yahA~ se pA~caveM zloka meM se isa artha kA AkSepa kiyA jAtA hai // 5 // yathAvidhihutAgnInAM yathAkAmAcitAthinAma | yathA'parAdhadaNDAnAM yathAkAla prabodhinAma // 6 // saJjI0-yatheti / vidhimanatikramya yathAvidhi / 'yathA'sAdRzye' ityavyayIbhAvaH / tathA hutazabdena supsupeti smaasH| evaM 'yathAkAmArcita-ityAdInAmapi draSTavyam yathAvidhi hutA agnayo yaisteSAm / yathAkAmamabhilASamanatikramyArcitArthinAm / yathA'parAdhamaparAdhamanatikramya daNDo yeSAM teSAm / yathAkAlaM kAlamanatikramya prabodhinAM prabodhanazIlAnAm / catabhirvizeSaNairdevatAyajanArthisatkAradaNDadharatvaprajApAlanasamayajAgarUkatvAdIni vivakSitAni / ___ a0-yathAvidhihutAnInAM, yathAkAmArcitArthinAM, yathA'parAdhadaNDAnAM, yathAkAlaprabodhinAm / sudhA-yathAvidhihutAgnInAM vidhimanatikramya, zAstrarItyeti yAvat, tarpitapAvakAnAM yathAkAmArcitArthinAM abhilASamanatikramya pUjitayAcakAnAM, yathA'parAdhadaNDAnAm = aparAdhamanatikramya 'aparAdhAnusAreNa' iti yAvad, daNDapradAnAM, yathAkAlaprabodhinAM= kAlamanatikramya 'ucitasamaye' iti yAvad, jAgarUkANAM, 'dattAvadhAnAnAm' iti yAvat / sa0-vidhimanatikramyeti yathAvidhi yathAvidhi hutAH, yathAvidhihutAH yathA vidhihatA agnayo yaiste yathAvidhihutAgnayasteSAM yathAvidhihutAgnInAm / kAmamanatikramya yathAkAmam yathAkAmam arcitA yathAkAmArcitAH yathAkAmArcitA arthinoyaiste yathAkAmArcitArthinasteSAM yathAkAsArcitArthinAm / aparAdhamanatikramyayathA'parAdhaM yathA'parAdhaM daNDo yeSAnte yathA'parAdhadaNDAsteSAM yathA'parAdhadaNDAnAm, yathAkAlaM prabodhino yathAkAlaprabodhinasteSAM yathAkAlapravodhinAm / ko-'vidhividhAne deve'pi' itymrH| 'kAmaM prakAmaM praryApta nikAmeSTaM yathepsitam' iti / 'icchAmanobhavau kAmau' iti caamrH| 'syAdarhite namasthitanamasitamapacAyitArcitApacitam' itymrH| 'vanIyako yAcanako mArgaNo yAcakArthinau' ityamaraH / 'Ago'parAdho mantuzca' itymrH| 'kAlo diSTo'pyanehA'pi samayo'pi' itymrH| tA0-zAstrarItyA yajJakartRNAm atithisatkAraparAyaNAnAM duSTanigrahakarANAM prajApAlanasamaye jAgarUkANAm / induH-vidhipUrvaka agni meM Ahuti denevAle, icchAnusAra yAcakoM kA sammAna karanevAle, aparAdha ke anusAra daNDa denevAle, ucita samaya para sAvadhAna rahanevAle // 6 // Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMza mahAkAvyam tyAgAya saMbhRtArthAnAM satyAya mitabhASiNAm / yazase vijigISUNAM prajAyai gRhamedhinAm // 7 // saJjI0 -- tyAgAyeti / tyAgAya satpAtre viniyogastyAgastasmai / ' tyAgo vihApitaM dAnam' ityamaraH / saMbhRtArthAnAM saJcitadhanAnAm / na tu durvyApArAya / satyAya mitabhASiNAM mitabhASaNazIlAnAm / na tu parAbhavAya / yazase kIrtaye / 'yazaH kIrtiH samajJA ca' ityamaraH / vijigIpUNAM vijetumicchUnAm / na tvarthasaMgrahAya / prajAyai saMtAnAya gRhamedhinAM dAraparigrahANAm / na tu kAmopabhogAya / atra 'zyAgAya' ityAdiSu 'caturthI tadarthArtha0' ityAdinA tAdarthe caturthIsamAsavidhAnajJApakAccaturthI / gRhairdArairmedhante saGgacchanta iti gRhamedhinaH / ' dAreSvapi gRhAH puMsi' ityamaraH / 'jAyA ca gRhiNI gRham' iti halAyudhaH / 'meSTa saMgame' iti dhAtorNiniH / ebhirvizeSaNeH paropakAritvaM satyavacanatvaM pitRRNAM zuddhatvaM ca vivakSitAni / bha0 - tyAgAya, sambhRtArthAnAM satyAya, mitabhASiNAM yazase, vijigISUNAm, prajAyai, gRhamedhinAm / sudhA-tyAgAya =satpAnne dAnAya, sambhRtArthAnAM saJcitadhanAnAM, na tu durvyApArAyeti bhAvaH / satyAya = yathArthAya mitabhASiNAM nAdhikabhASaNazIlAnAM na tu parAbhavAyeti bhAvaH / yazase = kIyai, vijigIpUNAM = vijayecchukAnAM, natvarthasaGgrahAyeti bhAvaH / prajAyai = santatyai, gRhamedhinAM kRtadAraparigrahANAM na tu kAmopabhogAyeti bhAvaH // sa0 10 - garhante gRhNanti vA dhAnyAdikamiti gRhAH tairdArairmedhituM zIlameSAM te gRhamedhinasteSAM gRhamedhinAm // tA0-grahANAm // kopa - 'arthI hetau prayojane / nivRttau viSaye vAcye prakAradravyavastuSu' iti haimH| 'satyaM tathyamRtaM samyag' ityamaraH / 'prajA syAt santatau jane' ityamaraH / 0 - paropakAriNAM satyabhASiNAM yazodhanAnAM pUrvapurupoddhArArthakRtadArapariinduH-- satpAtra meM dAna dene ke artha dhana ikaTThA karanevAle yaza ke artha vijaya cAhanevAle, santAna ke artha vivAha karanevAle // 7 // zaizave'bhyastavidyAnAM yauvanaM viSayaiSiNAm / is [ prathamaH vArdhake munivRttIna' yoganAnte tanutyajAm // 8 // saJjI0 - zaizava iti / zizorbhAvaH zazavaM bAlyam / 'prANabhRjjAtivayovacanodvAnna0' ityanpratyayaH / 'zizutvaM zaizavaM vAlyam' ityamaraH / tasminvayasyabhyasta vidyAnAm / etena brahmacaryAzramo vivakSitaH / yUno bhAvo yauvanaM tAruNyam / yuvAditvAdaNpratyayaH / ' tAruNyaM yauvanaM samam' ityamaraH / tasminvayasi viSayaiSiNAM bhogAbhilASiNAm / etena gRhasthAzramo vivacitaH / vRddhasya bhAvo vArddhakaM vRddhatvam / 'dvandvama Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam | nojJAdibhyazca' iti vunprtyyH| 'vArddhakaM vRddhasaMghAte vRddhatve vRddhakarmaNi' iti vizvaH / 'saGghAtArthe'tra vRddhAcca' iti vaktavyAtsAmUhiko vuny| tasminvArddhake vayasi munInAM vRttiriva vRttiryeSAM teSAm / etena vAnaprasthAzramo vivkssitH| ante zarIratyAgakAle yogena paramAtmadhyAnena / 'yogaH sannahanopAyadhyAnasaGgatiyuktiSu' itymrH| tanuM dehaM tyajantIti tanutyajAM dehatyAginAm / 'kAyo dehaH klIvapuMsoH striyAM mUrtistanuH stanUH' ityamaraH / 'anyebhyo'pi dRzyate' iti kvip| etena bhicvAzramo vivkssitH|| ___a0-zaizave, abhyastavidyAnAM, yauvane, viSayaiSiNAm, vArddhake, munivRttinAm, ante, yogena, tanutyajAm // sudhA-zaizave = bAlye vayasi, abhyastavidyAnAM = paThitazAstrANAM, yauvane = tAruNye vayasi, viSayaiSiNAM=bhogakAGkSiNAma, vArddhake = jarAyAM vayasi, munivRttInAm = RSitulyAcaraNAnAm, ante = tanutyAgasamaye, yogena = cittavRttinirodhena, tanutyajAM= zarIratyAginAm // sa0-abhyastA vidyA yaiste'bhyastavidyAsteSAm abhyastavidyAnAm / manyante vedazAstrArthatattvAnIti munayaH teSAM vRttiriva vRttiryeSAnte munivRttayasteSAM munivRttInAm // * ko-'viSayo yasya yo jJAtastatra zabdAdikeSvapi' ityamaraH |'vaacNymo muniH' itymrH| 'AjIvo jIvikA vArtA vRttirvartanajIvane' ityamaraH / 'anto jaghanyaM caramamantyapAzcAtyapazcimAH' iti, 'anto nAzo dvayormRtyurmaraNaM nidhano'striyAm' iti caamrH| tA-bAlye brahmacaryAzramiNAM, yauvane gRhasthAzramiNAM, vArddhakaM vAnaprasthAzramiNAM, zarIratyAgasamaye bhivAzramiNAm / / induH-bAlakapana meM vidyA sIkhanevAle,yuvAvasthA meM bhoga kI abhilASA rakhane vAle, bur3hApe meM muniyoM kI taraha jIvikA rakhanevAle, anta meM (zarIra tyAga karane ke samaya) yoga se (cittavRttike nirodha se) zarIra tyAga karanevAle // 8 // raghaNAmanvaya vakSye tanuvAgvibhavo'pi san / tadguNaiH karNamAgatya cApalAya pracoditaH / / 6 // saJjI0-raghUNAmiti / so'haM lbdhprveshH| tanuvAgvibhavo'pi svalpavANIprasAro'pi san / teSAM raghUNAM gunnaistdgunnaiH| AjanmazuddhayAdibhiH kartRbhiH karNaM mama zrotramAgatya cApalaM capalakarmAvimRzyakaraNarUpaM kartum / yuvAditvAtkarmaNyaNa / "kriyA'rthopapadasya ca karmaNi sthAninaH' ityanena cturthii| pracoditaH preritaH san / raghUNAmanvayaM tadviSayaprabandhaM vakSye // kulakam // . a0-'saH, ahaM' tanuvAgvibhavaH, api tadguNaiH karNam, Agatya, cApalAya, pracoditaH, san, raghUNAm, anvayaM vacaye // vA0-tena mayA tanuvAgvibhavenA'pi tadguNaiH karNamAgatya cApalAya pracoditena satA, AjanmazuddhAnAmAphalodayakarmaNA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [prathama:mAsamudrakSitIzAnAmAnAkarathavarmanAM yathAvidhihutAgnInAM yathAkAmArcitArthinAM yathA'parAdhadaNDAnAM yathAkAlaprabodhinAM tyAgAya sambhRtArthAnAM satyAya mitabhASiNAM yazase vijigISUNAM prajAya gRhamedhinAM zaizave'bhyastavidyAnAM yauvane viSayaSiNAm vAIke sunivRttInAM yogenAnte tanutyajAM, raghUNAmanvayo vakSyate // sudhA-'so'haM labdhapravezaH' so'hamiti padadvayaM paJcamazlokasthamatrAdhyAhRtya vyAkhyeyaH shlokH| tanuvAgvibhavo'pi = svalpavacanaizvaryo'pi, tadguNaiH raghuguNairAjanmazuddhayAdibhiH kartRbhiH, karNa zrotram, mameti shessH| Agatya = prApya, cApalA ya-cakurAya, capalakarma vicAramantareNa karaNarUpaM kartumiti yAvat / pracoditaH preritaH, san = bhavan, raghUNAM = raghuvaMzyAnAM rAjJAmiti yAvat / anvayaM = vaMzaM, tadviSayakaprabandhamiti yAvat / vakSye = abhidhAsye // sa0-vaktIti vAk, saiva vibhavo vAgvibhavaH, tanurvAgvibhavo yasyAsau tnuvaagvibhvH|| ___kA0-'vaMzo'nvavAyaH santAnaH' ityamaraH / 'tanuH kAye tvaci strI syAstrijvalpe virale kRze' iti medinI / 'gIrvAgvANI sarasvatI' ityamaraH / 'vibhavo raimokSazvarya' iti medinI / 'karNazabdagrahI zrotraM zrutiH strI zravaNaM zravaH iti / 'capalazcikuraH samau' iti caamrH|| _tA--nAmalpavacanaprasAraH svayaM raghuvaMzaviSayakapravandhaM racayitumudyataH, kintu raghukulaguNAnAM preraNayeti // induH-aise raghuvaMziyoM ke vaMza ko, maiM vANI kA vaibhava thor3A hotA hue bhI kAna se sunAI par3e huye, unhIM ke guNoM ke dvArA vinA vicAra kiye hI varNana karane ke liye, preraNA kiyA huA kaha rahA huuN||9|| sampati svaprabandhaparIkSArtha sataH prArthayateM taM santaH zrotumahAnta sadasadvayAktahetavaH / hemna saMlakSyate hyagnau vizuddhiH zyAmikA'pi vA // 10 // saJjI0- miti / taM raghuvaMzAkhyaM pravandhaM sadasatoguNadopayoya'ketavaH kartAraH santaH zrotumarhanti / yathA hi / hennA vizuddhinirdoSasvarUpaM zyAmikA'pi lohAntarasaMsargAtmako doSo'pi vAisau sNlcyte| nAnyatra / tadvadatrApi santa eva guNadoSavivekAdhikAriNaH / nAnya iti bhAvaH / anvayaH-sadasadvayaktihetavaH, santaH, taM zrotum, arhanti, hi, hemnaH, vizuddhiH, zyAmikA, api, vA, agnau, saMlakSyate / vA0--sadasadvayaktihetubhiH sadbhiH sa zrotu. madyate, hi hemno vizuddhiM zyAmikAmapi vA'gnau (santaH) saMlakSayanti // _sudhA--sadasavyaktihetavaH = guNadoSavivekavidhAtAraH, santaH sudhiyaH, taM-raghuvaMzAbhidhaM pravandhaM, zrotum =AkarNayitum, arhanti = yogyA bhavanti, hi = yataH, hemnaH = suvarNasya, vizuddhiH-nirdoSasvarUpaM, zyAmikA'pi nIlikA'pi, dravyAntara Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvinI - sudhenduTI kAtrayopetam | 11 saMsarga rUpo doSo'pIti yAvat / vA=athavA, agnau vahau, saMlacyate = saMdRzyate, nAnyatra / (sa0 - saccAsacca sadasatI tayorvyaktiH sadasadvyaktiH tasyA hetavaH sadasadvayaktihetavaH // sto - 'satye sAdhau vidyamAne prazaste'bhyarhite ca sat' ityamaraH / ' vyaktistu pRthagAtmatA' ityamaraH / ' heturnA kAraNaM vIjam' ityamaraH / 'svarNaM suvarNaM kanakaM hiraNyaM hema hATakama ityamaraH // 'zyAmo vaTe prayAgasya vAride vRddhadArake / pikeca kRSNaharitoH puMsi syAttadvati triSu // marIce sindhulavaNe klIbaM strI sArivauSadhau / aprasUtAGganAyAJca priyaGgAvapi cocyate // yamunAyAM triyAmAyAM kRSNatrivRtikau - dhau / nIlikAyAm' iti medinI // I tA0--yathA vahnimantareNa na kaizcit suvarNasya guNadoSau draSTuM zakyete tathA santamantareNAsmadracitaprabandhaguNadoSAvapi / induH -- bhale aura bure kA vicAra karanevAle paNDita loga use sunane ke lie yogya haiM, kyoMki suvarNa kI zuddhatA aura zyAmatA agni meM hI dekhI jAtI hai // 10 // varNya vastUpakSipati zlokadvayena vaivasvata manurnAma mAnanIya manISiNAm | AsonmahIkSitAmAdyaH praNavazchandasAmiva // 11 // saJjI0 - vaivasvata iti / manasa ISiNo manISiNo dhIrAH vidvAMsa iti yAvat // pRSodarAditvAtsAdhuH / teSAM mAnanIyaH pUjyaH / chandasAM vedAnAm / 'chandaH pace ca vede ca' iti vizvaH / praNava oMkAra iva / mahIM kSiyantIzata iti mahIkSitaH kSitIzvarAH / vidhAtorezvaryArthAkviptugAgamazca / teSAmAdya AdibhUtaH / vivasvataH sUryasyApatyaM pumAnvaivasvato nAma vaivasvata iti prasiddho manurAsIt // a0 - manISiNAm, mAnanIyaH, chandasAm, praNavaH, iva, mahIkSitAm, AdyaH, vaivasvataH, nAma, manuH, AsIt // vA0 - manISiNAM mAnanIyena chandasAM praNaveneva mahIkSitAmAdyena vaivasvatena manunA'bhUyat // sudhA -- manISiNAm = paNDitAnAm, mAnanIyaH = pUjyaH, agraNIriti yAvat chandasAM = vedAnAm, praNavaH = oGkAraH, iva = yathA, mahIkSitAM=dharAdhIzvarANAm, AdyaH = prathamaH, vaivasvataH = vivasvatputraH, sUryaputra iti yAvad, nAma = : 'vaivasvata' iti nAnA prasiddhaH, manuH = kazcinmanuH, AsId = babhUva // sa0 - prakRSTo navaH (stutiH ) praNavaH / chandantIti chandAMsi teSAM chandasAm / ko0 -- ' nAma prAkAzya sambhAvya krodho pagamakutsane' ityamaraH / 'dhIro manISI jJaH prAjJaH saMkhyAvAn paNDitaH kaviH' ityamaraH / 'rAjA rAT pArthivacamAbhRnnRpabhUpamahIkSitaH' ityamaraH / 'oGkArapraNavau samau ityamaraH / tA0-- yathA vedAnAmAdiH praNavastathA rAjJAmAdirvaivasvato manurAsIt // induH-- paNDitoM meM pUjya, vedoM meM praNava (oGkAra) ke samAna rAjAoM meM prathama 'vaivasvata' nAma se prasiddha manu huye // 11 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [prathama:zvarye raghuvaMze pradhAnapuruSasya raghoH pitRnAmakathanam tadanvaye zuddhiti prasUtaH zuddhimattaraH / dilIpa iti rAjendurinduH kSIranidhAviva / / 12 // maJjI0--taditi / zuddhirasyAstIti zuddhimAn / tasmizuddhimati sadanvaye nasya manoranvaye vaMze / 'anvavAyo'nvayo vaMzo gotraM cAbhijanaM kulam' iti hlaayudhH| atizayena zuddhimAzuddhimattaraH 'dvivacanavibhajyopa0' ityAdinA tarap / dilIpa iti prasiddho rAjA induriva rAjendU raajshresstthH| 'upamitaM vyAghrAdibhiH0' ityAdinA samAsaH / kSIranidhAvinduriva prasUto jaatH|| a0-zuddhimati, tadanvaye, zuddhimattaraH, dilIpaH, iti, rAjenduH, kSIranidhI, induH, iva, prasUtaH / / vA0-zuddhimati tadanvaye zuddhimantareNa dilIpeneti rAjendunA kSIranidhAvinduneva prasUtenAbhAvi / / . sudhA-zuddhimati = pavitratA''panne, niSkalaGka ityrthH| tadanvaye = manuvaMze, zuddhimattaraH = atipavitraH, dilIpaH = dilIpetyAhvaH, iti = prasiddhaH,prakAzArthakamA vyayametad / rAjenduH = bhUpacandraH, AndoH zreSThArthabodhakatayA rAjazreSTha ityoM vodhyaH / kSIranidhau=dugdhodadhau, induH = candraH, iva = yathA, prasUtaH jaatH|| saka-nidhIyate'sminniti nidhiH, kSIrasya nidhiH kSIranidhistasmin kssiirnidhau| ko0-'himAMzuzcandramAzcandra induH, kumudavAndhavaH' iti / 'siMhazArdUlanAgAdyAH puMsi zreSThArthavAcakAH' iti / (atrAdipadenendorapi zreSThArthabodhakatvena grahaNaM bodhyam) 'dugdhaM kSIraM samam' iti / 'iti hetuprakaraNaprakAzAdisamAptiSu' iti / 'va vA yathA tathaivevaM sAsya' iti cAmarAH // tA0-yathA kSIranidhAvindurjAtastathA manuvaMze dilIpo jaatH|| induH-pavitra usa 'vaivasvata manu ke vaMza meM, atipavitra, rAjAoM meM candra (arthAt zreSTha) 'dilIpa' isa nAma se prasiddha kSIrasamudra meM candramA ke samAna utpanna hue // 12 // 'nyUDa' ityAditribhiH zlokairdilIpaM vizinaSTi vyUDhosko vRSaskandhaH shaalaaNshumhaabhujH| anmakarmakSamaM dehaM kSAtrI dhama ivAzritaH / / 13 / / saJjI-vyUDheti / vyUDhaM vipulamuro yasya sa vyUDhoraskaH / 'umprabhRtibhyaH kapa' iti kappratyayaH / 'vyUDhaM vipulaM bhadraM sphAraM samaM variSThaM ca' iti yaadvH| vRSasya skandha iva skandho yasya sa tthaa| 'saptamyupamAna' ityAdinottarapadalopibahuvrIhiH / zAlo vRkSa iva prAMzurunnataH zAlaprAMzuH / 'prAkAravRkSayoH zAlaH zAlaH sarjataruH smRtaH' iti yAdavaH 'uccaprAMzUnnatodagrocchritAstuGge' ityamaraH / mahAbhujo mahAbAhuH / AtmakarmakSama svavyApArAnurUpaM dehamAzritaH prAptaH kSAtraH kSatrasambandhI dharma iva sthitaH / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / mUrtimAnparAkrama iva sthita ityutprekssaa|| ___ a0-vyUDhoraskaH, vRSaskandhaH zAlaprAMzuH, mahAbhujaH, AtmakarmakSama, deham, AzritaH, kSAtraH, dharmaH, iv,(sthitH)||vaa0-vyuuddhorsken vRpaskandhena zAlagrAMzunA mahAbhujenAtmakarmakSama dehamAzritena kSAttreNa dharmeNAsthAyi // ___ sudhA-vyUDhoraskaH = vipulavakSaHsthalaH, vRSaskandhaH = vRSabhAMsaH, zAlaprAMzuH = zAlavRkSa iva unnataH, mahAbhujaH = dIrghabAhuH AjAnubAhuriti yAvat / AtmakarmakSamasvakAryasAdhanasamartha, dehaM = zarIrama, AzritaH = adhigataH, kSAtraH kSatrasambandhI, dharmaH = svabhAvaH, iva= yathA, sthitaH, mUrtimAn kSatriyadharmaH parAkrama iva sthita ityutprekssaa|| sa-prakRSTA aMzavo'syAsI prAMzuH, zAla iva prAMzuH zAlaprAMzuH / atatItyAtmA tasya karma, Atmakarma tasmin kSamaM AtmakarmakSamastam AtmakarmakSamam / ko0-skandho bhujaziro'so'strI' itymrH| 'bhujabAhU praveSTo doH syAda' ityamaraH / 'kAyo dehaH klIvapuMsoH striyAM mUrtistanustanUH' itymrH|| tA0-mUrtimAn kSAtradharmaH parAkrama iva dilIpaH sthitH|| induH-caur3I chAtIvAle, baila ke kandhe ke samAna kandhevAle, sAla sarIkhe U~ce lambI bhujAvAle, apane kAma ke karane meM samartha deha ko dhAraNa kiye haye, jaise kSatriyoM kA dharma parAkrama ho, usake samAna dilIpa huye // 13 // sarvAtiriktasAreNa sarvatejo'bhibhAvinA / sthitaH sarvonnatenovIM krAntvA merurivAtmanA / / 14 // saJjI0-sarveti / sarvAtiriktalAreNa sarvebhyo bhUtebhyo'dhikabalena 'sAro vale sthirAMze ca' ityamaraH sarvANi bhUtAni tejasA'bhibhavatIti sarvatejo'bhibhAvI tena / sarvezya unnatenAtmanA zarIreNa 'AtmA dehe dhRtau jIve svabhAve paramAtmani' iti vizvaH / meruriva / urvI krAntvA''kramya sthitH| merAvapi vizeSaNAni tulyAni / 'aSTAbhizca surendrANAM mAtrAbhirnirmito nRpaH / tasmAdabhibhavatyeSa sarvabhUtAni tejasA // ' iti manuvacanAdrAjJaH sarvatejo'bhibhAvitvaM jJeyam / ____ a0-sarvAtiriktasAreNa, sarvatejo'bhibhAvinA, sarvonnatena, AtmanA, meruH, iva urvI krAntvA (sthitH)|| vA0--sarvAtiriktasAreNa sarvatejobhibhAvinA sarvonnatenAtmanA meruNeva (tena) urvI krAntvA sthitenAbhAvi // sudhA--sarvAtiriktasAreNa = azeSaprANisamadhikabalena, sarvatejo'bhibhAvinA = samastaprabhAvAbhibhavakAriNA, svaprabhAveNa sakalajanAbhibhavakAriNeti bhAvaH / sarvonatena=niHzeSocchUitena, AtmanA=zarIreNa meruH sumeruH, iva-yathA, urvI = vasundharAM, krAntvA = Akramya, sthitaH= sthitavAn / sa0-sarvebhyotiriktaH sarvAtirikta sarvAtiriktaH sAro yasya sa sarvAti Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 raghuvaMzamahAkAvyam [prathamaHriktasArastena sarvAtirikasAreNa, sarveSAM tejAMsi sarvatejAMsi tAnyabhibhavituM zIlamasya sa sarvatejo'bhibhAvI tena srvtejo'bhibhaavinaa| . __ko0--'atiriktaH samadhikaH' ityamaraH / 'tejaH prabhAve dIptau ca bale zukre'pi' ityamaraH / 'uccaprAMzUnnatodagrocchtiAstuGge' ityamaraH / 'sarvasahA vasumatI vasudho: vasundharA' ityamaraH / 'meruH sumeruhemAdrI ratnasAnuH surAlayaH' ityamaraH / tA0-yathA sakalaparvatApekSayA'dhikasAraH svatejasA'nyAbhibhavakartA sakalaparvatApekSayonnato meruH parvato bhUmimAkramya sthitastathava dilIpo'pIti / induH-sabase adhika balavAn (merupakSa meM sabase adhika sthira), sabhI logoM ke teja ko apane prabhAvase ( merupakSameM kAntime) nIcA dikhalAnevAle, saba se adhika U~ce zarIra se meru parvata ke samAna pRthvI ko davAkara baiThe hue // 14 // AkArasadRzaprajJaH prajJayA sdRshaagmH| AgamaiH sadRzArambha ArambhasahazodayaH / / 15 // saJjI0-AkAreti / AkAreNa mUrtyA sadRzI prajA yasya saH / prajJayA sahazAgamaH = prajJA'nurUpazAstraparizramaH / AgamaH sadRza ArambhaH karma yasya sa tathoktaH / Arabhyata ityArambhaH karma / tatsadRza udayaH phalasiddhiryasya sa tthoktH| a0-AkArasadRzaprajJaH, prajJayA, sadRzAgamaH, AgamaH, sadRzArambhaH' ArambhasadRzodayaH, 'sa dilIpa AsIditi' zepaH / vA0-AkArasadRzaprajJena prajJayA sahazA. gamenAgamaiH sadRzArambhasadRzodayena 'diliipenaabhaavi'| sudhA-AkArasahazaprajJaH=AkRtitulyabuddhiH, prajJayA matyA, sadRzAgamA anurUpazAstraH, tasya dilIpasya yAdRzI tIcaNA matirAsIt tAdRzaH zAstreSu parizramA'. pIti bhaavH| AgamaiH zAstraiH, rAjanItyAdibhiriti yAvata |,sdRshaarmbh samAnoddhAtaH, nItizAstrAdyanukUlasakalakAryArambha iti bhaavH| ArambhasadRzodayaH = upakramAnurUpaphalasiddhiH,prArabdhakarmatulyaphalasiddhiriti bhaavH| sa dilIpa mAsIditi shessH| sa0-AkAreNa sadRzI AkArasahazI AkArasahazI prajJA yasyAsau AkArasadRzaprajJaH ArambheNa sahazaH ArambhasadRzaH, ArambhasadRza udayo yasya sa aarmbhsdRshodyH| ___ ko0-'AkArAvigitAkRtI' ityamaraH / 'vAcyaliGgAH samastulyaH sadRkSaH sadRzaH sahag' ityamaraH / 'vuddhirmanISA dhiSaNA dhIH prajJA zemuSI matiH' ityamaraH / 'prakramaH syAdupakramaH / syAdabhyAdAnamuddhAta Arambha' itymrH| tA0-tasya rAjJo dilIpasya yathA''kArotyunnatastathA buddhirapi mahatI, yathA ca buddhistathA zAstreSu parizramaH, yathA zAstrAnusAriNI kriyA tathA kriyA'nurUpA phalasiddhirAsIt / induH-AkAra ke sadRza buddhivAle buddhi ke sadRza zAstra kA abhyAsa karanevAle Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkopetam / zAstra ke anurUpa karma prArambha karanevAle, prArambha kie hue karma ke anurUpa phala siddhi prApta karanevAle (dilIpa the)|| 15 // chatasya bhayaGkaratvaM manoramatvaJca darzayati bhImakAntairnRpaguNaiH sa babhUvopajIvinAm / adhRSyazcAbhigamyazca yAdoratnairivArNavaH / 16 // saJjI0-bhImeti / bhImaizca kAntaizca nRpaguNaiH rAjaguNastejaHpratApAdibhiH kulazIladAkSiNyAdibhizca sa dilIpa upajIvinAmAzritAnAm / yAdobhirjalajIvaiH 'yAdAMsi jalajantavaH' ityamaraH / ratnezvArNava iti / adhssyo'nbhibhvniiyH| abhigamya AzrayaNIyazca babhUva // a0-bhImakAntaiH, nRpaguNaiH, saH, upajIvino, yAdoratnaiH, arNavaH iva apRSyazca, abhigamyazca, babhUva // vA0-bhImakAntainUpaguNairupajIvinAM tenAvRSyeNa cAbhigamyena ca yAdoratnairaNaveneva babhUve // sudhA-bhImakAntaiH = bhayaGkaramanojJaiH, nRpaguNaiH rAjaguNaiH, teja pratApadayAdAkSiNyAdibhiriti yAvat / saH dilIpaH, upajIvinAm = AzritAnAM, yAdoratnaiH= jalajantumaNibhiH, arNavaH samudraH, iva= yathA, aSyazca = anabhibhavanIyazca, abhigamyazca, sevanIyazca, babhUva = abhUt // . sa0-bhImAzca kAntAzca bhImakAntAH tairbhiimkaantaiH| yAdAMsi ca ratnAni ca yAdoratnAni tairyaadortnaiH|| ko0-dAruNaM bhISaNaM bhISmaM ghoraM bhImaM bhayAnakam' ityamaraH / 'kAntaM manorama rucyaM manojJaM manju manjulam' itymrH| 'mauyA dravyAzrite satvazauryasandhyAdike guNaH' ityamaraH / 'rAjA rAT pArthivacmAbhRnnRpabhUpamahIkSitaH' ityamaraH / 'ratnaM maNiyorazmajAtau muktA''dikepi ca' itymrH| 'sarasvAn sAgaro'rNavaH' ityamaraH / ___ tA0--sa dilIpo jalajanturatnAdibhiH samudra iva teja pratApAdibhiH kulazIla. dAkSiNyAdibhizca sarvarAjaguNairAzritAnAmanabhibhavanIyaH sevanIyazca babhUva / ___ induH--bhayAnaka aura manorama rAjaguNoM (teja, pratApa Adi aura dayA dAkSiNyAdi) ke kAraNa AzritoM ko vaha rAjA dilIpa, jalajantu aura ranoM ke kAraNa se samudra ke samAna dUra rahane yogya aura sevA karane yogya hue // 16 // tasya prajA rAjanidezavarttinya ityAha--- rekhAmAtramapi kSuNNAdA manAvartmanaH param / na vyatIyuHprajAstasya niyantumivRttayaH / / 17 / / saJjI0-rekheti / niyantuH zikSakasya sArathezca tasya dilIpasya sambandhinyo nemInAM cakradhArANAM vRttiriva vRttiApAro yAsAM tAH 'cakradhArA pradhirnemiH' iti yaadvH| 'cakraM rathAGgaM tasyAnte nemiH strI syAtpradhiH pumAn' ityamaraH / prjaaH| A Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [prathama:manoH, manumArabhyetyabhividhiH / padadvayaM caitat / samAsasya vibhASitatvAt / kSuNNAdabhyastAgrahatAca varmana AcArapaddhateradhvanazca paramadhikam / itastata ityarthaH / rekhA pramANamasyeti rekhAmAnaM rekhApramANam / ISadapItyarthaH / 'pramANe dvayasajdaghnammAvacaH' ityanena mAtracpratyayaH parazabdavizeSaNaM caitat / na vyatIyurnAtikrAntavatyaH / kuzalasArathipreSitA rathanemaya iva yasya prajAH pUrvakSuNNamArga na jahuriti bhaavH| ____a0-niyantuH, tasya, nemivRttayaH, prajAH A, manoH kSuNNAt, vartmanaH, paraM, rekhAmAtram, api, na vyatIyuH / vA0-niyantustasya nemivRttibhiH prajAbhirA manoH kSuNNAt varmanaH paraM rekhAmAtramapi na vytiiye| sudhA-niyantuH= zikSakasya-sAratheca, tasya = dilIpasya, nemivRttayaH-cakradhArAvyApArAH, prajAH janAH, A manoH manusArabhya, kSuNNA abhyastAt-grahatAca, varmanaHAcArapaddhateH=mArgAca, param-adhikam, itastata ityrthH| rekhAmAtraMrekhApramANam, api, na= nahi, vyatIyuH=vyatikrAntavatyaH / kuzalasArathipreritA rathanemaya iva tasya prajAH pUrvakSuNNamArga na jahuriti bhaavH| sa0-nemInAM vRttiriva vRttiryAsAM tA nemivRttayaH / ko0-'niyantA prAjitA yantA sUtaH kSattA ca sArathiH / ayanaM vartma mArgAvapandhAnaH padavI sRtiH' ityamaraH / 'prajA syAt santatI jane' itymrH| tA0-yathA nipuNasArathisaJcAlitA rathacakradhArAH pUrvakSuNNasaraNiM na jahati, tathaiva tasya dilIpasya prajA api pUrvAbhyastA manUpadiSTAmAcArapati na tasyajuH / induH-zikSaka athavA sArathi ke sadRza usa rAjA dilIpa kI ratha ke pahiye kI bhauti calanevAlI prajAyeM manu ke samaya se batAye hue ( rathacakradhArApakSa meM khude. hue) mArga se lakIra bhI bAhara na gaI // 17 // tasya karagrahaNaM prajAnAM sukhavidhAnArthamityAha prajAnAmeva bhUtyarthaM sa tAbhyo balimagrahIt | sahasraguNamutsraSTumAdatte hi rasaM raviH / / 18 / / , saJjI0-prajAnAmiti / sa rAjA prajAnAM bhUtyA arthAya bhUtyartha vRddhayarthameva / (arthana saha nityasamAsaH sarvaliDantA ca vaktavyA) grahaNakriyAvizeSaNaM caitata / tAbhyaH prajAbhyo baliM SaSThAMzarUpaM karamagrahIt / 'bhAgadheyaH karoH baliH' ityamaraH / tathA hi / raviH sahasraM guNA yasminkarmaNi tadyathA tathA sahasraguNaM sahasradhotsraSTuM dAtum / utsarjanakriyAvizeSaNaM caitat / rasamamvAdatte gRhNAti / 'raso gandhe rase svAde tiktAdau vissrogyoH| zRGgArAdau drave vIrye dehadhAtvambupArade // ' iti vizvaH / ___ a0-saH, prajAnAM, bhUtyartham, eva, tAbhyaH, balim, agrahIt, hi, raviH, sahasraguNam utsaSTuM, rasam, Adatte / vA0-tena prajAnAM bhUtyarthameva tAbhyo baliragrAhi, hi sahasraguNamutsraSTuM raviNA rasa AdIyate / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / sudhA-saH=rAjA dilIpaH, janAnAM prajAnAM, bhUtyartha = sampattyartha, vRddhayarthamiti yAvat, eva= nizcayena, tAbhyaH = prajAbhyaH, baliM =bhAgadheyaM, SaSThAMzarUpamiti bhAvaH / agrahIt =jagrAha, hi = yataH, raviH=bhAnuH, sahasraguNaM sahasraguNAdhikam, utsraSTuM = dAtuM, rasam ambu, Adatte-gRhNAti / rAjA dilIpo yat karaM SaSThAMzarUpaM gRhNAti tato'pyadhikaM prajAnAM sukhavRddhyarthaM dravyaM yajJAdAvutsRjatIti bhAvaH / sa0-sahasraM guNA yasmin karmaNi tat sahasraguNaM kriyAvizeSaNametat / ko0-'prajA syAt santatau jane' ityamaraH / 'bhUtibhasmani sampadi' itymrH| 'bhAnuhaMsaH sahasrAMzustapanaH savitA raviH' itymrH|| tA0-yathA sUryaH sahasraguNaM varSAdvArA dAtuM jalaM gRhNAti tathaiva dilIpo'pi prajAnAM sukhavRddhacarthameva tAbhyaH karaM gRhItvA tato'pyadhikena tena yajJAdimArgasetuvApIkUpataDAgAdinirmANaM karoti / induH-prajA kI bhalAI hI ke lie vaha rAjA dilIpa una savoM se (arthAt prajA se) kara letA thA, jaise-ki sahasragunA barasAne hI ke liye sUrya jala letA hai| samprati buddhizauryasampannasya tasyArthasAdhaneSu parAnapekSatvamAha senA paricchadastasya dvayamevArthasAdhanam / zAstreSvanuNThitA buddhiaurvI dhanuSi cAtatA / / 16 / / saJjI0-seneti / tasya rAjJaH senA caturaGgabalaM paricchAdyate'neneti paricchada upakaraNaM babhUva / chatracAmarAditulyamabhUdityarthaH / 'puMsi saMjJAyAM ghaH prAyeNa' iti ghapratyayaH 'chAderdhe'dvayupasargasya' ityupdhaahsvH| arthasya prayojanasya tu sAdhanaM dvayameva / zAstreSvakuNThitA'vyAhatA buddhiH 'vyApRtA' ityapi pAThaH, dhanuSyAtatA'sropitA maurvI jyA ca / 'maurvI jyA ziJjinI guNaH' itymrH| nItipuraHsarameva, tasya shaurymbhuudityrthH| ___ a0-tasya, senA, paricchadaH, (babhUveti zeSaH, buddhayAdiSu sarvatra yojyam) arthasAdhanaM, dvayam, eva, (ekam ) zAstreSu akuNThitA, buddhiH, (aparam) dhanuSi, AtatA mauvIM, ca / vA0-tasya senayA paricchadenAbhAvi, zAstreSvakuNThitayA buddhayA dhanuSi cAtatayA mauA ca 'iti' dvyenaivaarthsaadhnenaabhaavi|| sudhA-tasya = rAjJo dilIpasya, senA=sainyam, paricchadaH upakaraNam, vabhUveti zeSaH / buddhayAdiSu sarvatra yojyam / chatracAmarAditulyaM zobhA'rthamevAbhUditi bhaavH| arthasAdhana prayojananirvartanaM, dvayameva = dvitayameva, (ekam ) zAstreSu = nItizAstrAdiSu, akuNThitA = avyAhatA, yuddhiH=mati, (aparam) dhanuSi= kodaNDe, AtatA = AropitA, maurvI = ziJjinI, guNa iti yAvat / ca, nItizAsvAdisammatameva tasya zauryapradarzanamabhUditi bhAvaH // sa0-sAdhyate'neneti sAdhanam, arthasya sAdhanam arthasAdhanam / 2. raghu0 1 sarga Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [prathamaH___ ko0-'dhvajinI vAhinI senA pRtanA'nIkinI cmuuH| varUthinI balaM sainyaM cakraM cAnIkamastriyAm' ityamaraH / 'artho'bhidheyaraivastuprayojananivRttiSu' iti / 'nirvartanopakaraNAnuvrajyAsu ca sAdhanam' itymrH| 'vuddhirmanISA dhipaNA dhIH prajJA zemupI matiH' ityamaraH / 'dhanuzcApau dhanvazarAsanakodaNDakArmukam' itymrH| tA0-tasya dilIpasya senA prayojanasampAdikA nAbhUt kevalaM tu zobhA'rthameva / kintu rAjanItiviSayA tadIyA matiH sajyaM zarAsanaJceti dvayenaiva sklaarthsiddhirbhuut| induH-usa rAjA dilIpa kI senA to chatra cAmara ke samAna kevala zobhArtha huii| kyoMki prayojana siddha do hI se hote the, eka to zAstroM meM painI buddhi se, aura dUsare dhanuSa para car3hI huI pratyaMcA se // 19 // rAjyamUlaM mantrasaMrakSaNaM tasyAsIdityAha tasya saMvRtamantrasya gaDhAkAreGgitasya ca / phalAnumeyAH prArambhAH saskArAH prAktanA iva / / 20 / / saJjI0-tasyeti / saMvRtamantrasya guptavicArasya / 'vedabhede guptavAde mantraH' itymrH| zokaharSAdisUcako bhRkuTImukharAgAdirAkAra iGgitaM ceSTitaM hRdayagatavikAro vaa| 'iGgite hRdto bhAvo bahirAkAra AkRtiH' iti sjnH| gUDhe AkAreGgite yasya svabhAvacApalAd bhramaparamparayA mukharAgAdiliGgairvA'tRtIyagAmimantrasya tasya prAra* bhyanta iti prArambhAH sAmAdhupAyaprayogAH / prAgityavyayena pUrvajanmocyate tatra bhavAH praaktnaaH| 'sAyaMciraMprAheprage'vyayebhyaSTayuTayalau tuT ca' ityanena TyalpratyayaH / saMskArAH pUrvakarmavAsanA iva / phalena kAryaNAnumeyA anumAtuM yogyA Asan / atra yAjJavalkyaH - mantramUlaM yato rAjyamato mantraM surakSitam / kuryAdyathA tanna viduH karmaNAmAphalodayAt // ' iti / anvayaH-saMvRtamantrasya, ca, gUDhAkAregintasya, tasya prArambhAH,prAktanAH, saMskArAH, iva, phalAnumeyAH, 'Asan' iti shessH| vA0-saMvRtamantrasya ca gUDhAkAregitasya tasya prArambhaiH prAktanaiH saMskArairiva phlaanumeyrbhaavi|| sudhA-saMvRtamantrasya = guptavicArasya, ca-punaH, gUDhAkArebhittasya aprakaTitAkRtihRddatabhAvasya, tasya dilIpasya, prArambhAH sAmAdhupAyaprayogAH, prAktanA= pUrvajanmodbhavAH, saMskArAH = karmavAsanAH, iva = yathA, phalAnumeyAH = kAryajJeyAH, Asanniti zeSaH / tasya dilIpasya mantro'tIva guptatama AsIditi bhaavH| sa-saMvRto mantro yasya sa saMvRtamantrastasya saMvRtamantrasya, AkArazcegintaJca AkAreginte / gRDhe AkAregite yasya sa gRDhAkAregintastasya gaDhAkArebhittasya / ___ ko0-'phalaM hetukRte jAtIphale phlkssyyoH| triphalAyAJca kakkole zastrAne vyuSTilAbhayoH' iti haimH| tA0-zokahAdisUcakairbhRkuTImukharAgAdiliGgairapyatRtIyagAmimantrasya tasya di Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvinI - sudhenduTI kAtrayopetam / 16 dilIpasya yathA loke kAryeNa pUrvajanmodbhava saMskArasyAnumAnaM bhavati tathaiva sAmAdyupAyaprayogANAmapyanumAnamabhUt / induH- vicAra ko gupta rakhane vAle, tathA bAhara - bhItara ke harSazokAdi sUcaka cihnoM ko chipAne vAle, usa rAjA dilIpa ke kArya 'sAmadAnAdyupAya' phaloM se anumAna kiye jAte the, jaise - ki pUrva janma ke saMskAra // 20 // samprati sAmAdyupAyAnvinaivAtmarakSAdikaM kRtavAnityAhajugopAtmAnamatrastI bheje dharmamanAturaH / agRdhnurAdade so'rthamasaktaH sukhamanbabhUt // 21 // saJjI0-jugopeti / atrasto'bhItaH san / 'trAto, bhIrubhIrukabhIlukAH' itymrH| trAsopAdhimantareNaiva trivargasiddheH prathamasAdhanatvAdevAtmAnaM zarIraM jugopa rakSitavAn / anAturo'rugNa eva dharmaM sukRtaM bheje / arjitavAnityarthaH / agRdhnura gardhanazIla evArthamAdade svIkRtavAn / 'gRdhnustu gardhanaH / lubdho'bhilASukastRSNaksamau lolupalolubhau' ityamaraH / ' trasigRdhiSTaSikSipeH knuH' iti knupratyayaH / asakta Asaktirahita eva sukhamanvabhUt / 1 a0-saH, atrastaH, 'san' AtmAnaM, jugopa, anAturaH 'san' dharmaM, bheje, agRdhanuH, 'san' artham, Adade, asaktaH 'san' sukham, antrabhUt / vA0 - tenAtrastena satAtmA jugupe, anAtureNa dharmo bheje, agRdhnunA'rtha Adade, asaktena sukhamanvabhAvi / sudhA - saH = dilIpaH, atrastaH = abhIruH, sanniti zeSaH, sarvatrAnAturAdiSu yojyam / AtmAnaM=kalevaraM, jugopa = pAlitavAn ( bhayaM vinaiva puruSArthaM trayasya siddherAdimasAdhanatvAdeva zarIraM rakSitavAniti bhAvaH ) / anAturaH = arugNaH, 'san' dharma : = puNyam, bheje= sevitavAn, arjitavAnityarthaH / agRdhnuH = alolupaH, 'san' artha = draviNam, Adade = gRhItavAn ( sva kRtavAnityarthaH ) / asaktaH = AsaktirahitaH 'san' sukhaM = kalyANam, anvabhUt = anubhUtavAn / sa0 - AtutortItyAturaH na Aturo'nAturaH / ko0 - 'AtmA kalevare yatne svabhAve paramAtmani / citte dhRtau ca buddhau ca para vyAvartane'pi ca' iti dharaNiH / 'syAddharmamastriyAM puNyazreyasI sukRtaM vRSaH' ityamaraH / ' AmayAvI, vikRto vyAdhito'paTuH / Aturo'bhyamito'bhyAntaH' ityamaraH / 'hiraNyaM draviNaM dyumnamartharai vibhavA api' ityamaraH / 'zarmazAtasukhAni ca' ityamaraH / tA0 - sa dilIpo bhayAdAtmAnaM na racitavAn, rogAd dharmaM na sevitavAn, lobhAd dhanaM na gRhItavAn, AsaktyA sukhaM nAnubhUtavAn // 21 // induH- usa ( rAjA dilIpa ) ne binA Dare huye apane zarIra kI rakSA kI, vinA rogI hote huye dharma kA sevana kiyA, vinA lobhI hote huye dhana kA grahaNa kiyA, aura binA Asakta hote huye sukha kA anubhava kiyA // 21 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMza mahAkAvyam parasparaviruddhAnAmapi guNAnAM tatra sAhacaryyamAsI dityAha jJAne maunaM kSamA zaktau tyAge zlAghAviparyayaH / guNA guNAnubandhitvAttasya saprasavA iva // 22 // saJjI0 - jJAna iti / jJAne paravRttAntajJAne satyapi maunaM vAGniyamanam / yathA''ha kAmandakaH-(nAnyopatApi vacanaM maunaM vratacariSNutA ) iti / zaktau pratIkArasAmarthye'pi kSamA apakArasahanam / atra cANakyaH - ( zaktAnAM bhUSaNaM kSamA ) iti / tyAge vitaraNe satyapi zlAghAyA vikatthanasya viparyayo'bhAvaH / atrAha manuH - ( na dattvA parikIrtayed ) iti / itthaM tasya guNA jJAnAdayo guNairviruddhamaunAdibhiranubandhitvAtsahacAritvAt saha prasavo janma yeSAM te saprasavAH sodarA ivAbhUvan / viruddhA api guNAstasminnavirodhenaiva sthitA ityarthaH / 20 [ prathamaH a0 0 - jJAne, maunaM zaktau, kSamA, tyAge, zlAghAviparyayaH, 'itthaM' tasya, guNAH guNAnubandhitvAt saprasavAH, iva, 'abhUvan' iti zeSaH / , vA0-jJAne maunena, zaktau kSamayA, tyAge zlAghAviparyayeNa, tasya guNairguNAnuva ndhitvAt saprasavairivAbhAvi / sudhA - jJAne= paravRttAntAvagame, 'satyapi' maunaM = vANIniyamanaM, zaktau = pratIkA rasAmarthye'pi, kSamA = apakAra sahiSNutA, tyAge = dAne, 'satyapi' zlAghAviparya yaH=svaprazaMsanAbhAvaH 'itthaM' tasya = dilIpasya, guNAH = jJAnaprabhRtayaH, guNAnuvandhi tvAd = viruddhamaunAdiguNasahacAritvAt, saprasavAH = sodaryyAH, iva= yathA, abhUva nniti zeSaH / parasparaviruddhA api jJAnamaunAdiprabhRtayo guNAstatrAvirodhenaivAsa nniti bhAvaH / sa0- - guNairanubandhitvaM guNAnubandhitvaM tasmAd guNAnubandhitvAt / ko0 - 'kSitijJAntyoH kSamA' ityamaraH / 'astrI cATu caTu zlAghA premNa mithyA vikatthanam' | 'maunya dravyAzrite satvazauryyasandhyAdike guNaH' itya maraH / 'syAdutpAde phale puSpe prasavo garbhamocane' ityamaraH / tA0 - dilIpaH paravRttAntajJAnavAnapi prayojanaM vinA tanna vadati, pratIkAraka raNakSamo'pyapakArakarturupekSaNaM karoti, dAtA sannapi nAtmavikatthanaM karotisma / induH- dUsare ke vRttAnta ko jAnate huye bhI usa viSaya meM cupa rahanA, sAma rahane para bhI apakAra sahana karanA, dAna karane para bhI apanI bar3AI na karanA isa prakAra se usa rAjA dilIpa ke jJAnAdika guNa-viruddha maunAdika guNoM ke sAtha rahane se sahodara ke samAna huye // 22 // dvividhaM, vRddhatvaM, jJAnena vayasA ca / tatra tasya jJAnena vRddhatvamAhaanAkRSTasya viSayairvidyAnAM pAradRzvanaH / tasya dharmaraterAsId vRddhatvaM jarasA vinA // 23 // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / 21 snyjii0-anaakRsstteti| viSayaiH zabdAdibhiH rUpaM zabdo gandharasasparzAzca viSayA amI' ityamaraH / anAkRSTasyAvazIkRtasya vidyAnAM vedavedAGgAdInAM pAradRzvanaH pAramantaM dRssttvtH| dRzeH kvnip| dharme ratiryasya tasya rAjJo jarasA jarayA vinA / 'visrasA jarA' ityamaraH / 'SidbhidAdibhyo'G' ityaGpratyayaH, 'jarAyA jarasanyatarasyAm' iti jrsaadeshH| vRddhatvaM vArdhakamAsIt / tasya yUno viSayavairAgyAdijJAnaguNasampattyA jJAnato vRddhatvamAsIdityarthaH / nAthastu-caturvidhaM vRddhatvamiti jJAtvA 'anAkRSTasya' ityAdinA vizeSaNatrayeNa vairAgyajJAnazIlavRddhatvAnyuktAnItyavocat / a0-viSayaH, anAkRSTasya, vidyAnAM, pAradRzvanaH, dharmarateH, tasya, jarasA vinA, vRddhatvam, AsIt / vA0-viSayairanAkRSTasya vidyAnAM pAradRzvano dharmaratestasya jarasA vinA vRddhatvenAbhAvi / ___ sudhA-viSayaiH = gandharasarUpasparzazabdaiH, anAkRSTasya avazIkRtasya, vidyAnAM vedavedAGgAdInAm, pAradRzvanaH = antaM dRSTavataH, dharmarateH = puNyAsakteH, tasya =dilI. pasya, jarasA vinA=vRddhAvasthAmantareNa, vRddhatvam-vAIkam, AsIt abhUt / tasya yuvAvasthA''pannasya rAjJo viSayaviraktyAdiguNazAlitayaiva jJAnato vRddhatvamAsIditi / sa0-na AkRSTo'nAkRSTastasyAnAkRSTasya / pAraM dRSTavAniti pAradRzvA tasya paardRshvnH| ko0-'syAddharmamastriyAM puNyazreyasI sukRtaM vRSaH' ityamaraH / 'syAt sthAviraM tu vRddhatvaM vRddhasaGgha'pi vA kam' ityamaraH / ___tA-viSayebhyo virakto'dhItavedavedAGgansakalavidyo dharmAcaraNatatparo dilIpo yuvA'pi san vRddha ivaabht| * induH-viSayAdikoM se nahIM khIMce jAte hue (viSayoM ke vaza meM na hote huye), vidyAoM ke pAra dekhane vAle (anta karanevAle), dharma meM ruci rakhane vAle usa rAjA dilIpa ko vRddhAvasthA (Aye) binA ukta vizeSaNoM se vRddhatA prakaTa huI // 23 // dvividhaM pitRtvaM rakSaNenotpAdanena ca / tatra tasya rakSaNena pitRtvamAha-- prajAnAM vinayAdhAnAdrakSaNAdbharaNAdapi / sa pitA pitarastAsAM kevalaM janmahetavaH // 24 // saJjI0--prajAnAmiti / prajAyanta iti prajA janAH 'upasarge ca saMjJAyAm' iti DapratyayaH / 'prajA syAtsaMtatI jane' ityamaraH / tAsAM vinayasya zikSAyA AdhAnAskaraNAt sanmArgapravartanAditi yAvat / rakSaNAd bhayahetubhyastrANAd ApannivAraNAditi yAvat / bharaNAdannapAnAdibhiH poSaNAdapi / apiH samuccaye / sa rAjA pitAsbhUt / tAsAM pitarastu janmahetavo janmamAtrakartAraH kevalamutpAdakA evAbhavan / jananamAtra eva pitRNAM vyaapaarH| sadA zikSArakSaNAdikaM tu sa eva karotIti tsminpitRtvvypdeshH| Ahuzca--(sa pitA yastu poSakaH) iti / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [prathamaH__ a0--prajAnAM, vinayAdhAnAd, rakSaNAd, bharaNAd, api, saH, pitA, 'abhUt tAsAma, pitaraH, tu, kevalaM, janmahetavaH 'abhUvan' / vA0-prajAnAM vinayAdhAnAd rakSa NAdaraNAdapi tena pitrA'bhUyata, tAsAM pitRbhiH kevalaM janmahetubhirabhayata // 24 // __ sudhA--prajAnAM janAnAM svazAsanAdhInAnAmiti bhAvaH / vinayAdhAnAt namra tAdiguNazikSAkaraNAt sanmArganayanAditi yAvat / rakSaNAt=pAlanAt, cIrAdibha yahetubhya iti zeSaH / bharaNAt-popaNAd, annapAnAdibhiriti zeSaH / api samuccaye, sA-dilIpaH, pitA-rakSitA, janako vA, AsIditi shessH| tAsAMprajAnAm, pitaraHjanakAH, tu= kintu, kevalaM janmahetavaH = utpattimAtrakAraNAni, abhUvaniti zeSaH // 24 // sa-vizeSeNa nayaH vinayaH, tasyAdhAnaM vinayAdhAnaM tasmAd vinyaadhaanaat| ko-'tAtastu janakaH pitA' ityamaraH / 'janurjananajanmAni janirutpattirudbhavaH ityamaraH / 'heturnA kAraNaM vIjam' ityamaraH / tA-dilIpaprajAnAM pitarastu kevalaM janmadAtAra evAbhUvan, kintu tAsAM vinayAdizikSako bhayahetubhyo rakSako'nnavastrAdibhiH poSako dilIpa evAbhUta // 24 // ___ induH-namratA Adi kI zikSA dene se, ApattiyoM se bacAne se aura annAdikoM ke dvArA poSaNa karane se, ve dilIpa hI prajAoM ke pitA hue, aura una prajAoM ke pitA to kevala janma dene hI meM kAraNa hue // 24 // tasyArthakAmAvapi dharma evAstAmityAha sthityai daNDayato daNDyApAraNetaH prasUtaye / adhyathakAmau tasyAstAM dhama eva manISiNaH / / 2 / / saJjI-sthityA iti / daNDamarhantIti daNDyAH 'daNDAdibhyo yaH' iti yprtyyH| (adaNDyAndaNDayan rAjA daNDyAMzcaivApyadaNDayan / ayazo mahadApnoti narakaM caiva gacchati // ) iti zAstravacanAt / tAndaNDyAneva sthitye lokapratiSThAyai daNDayataH zikSayataH / prasUtaye saMtAnAyaiva prinneturdaaraanprigRhnntH| manISiNo viduSaH / doSa. jJasyeti yaavt| 'vidvAnvipazciddoSajJaH sansudhIH kovido vudhH| dhIro manISI' ityamaraH / tasya dilIpasyArthakAmAvapi dharma evAstAM jaatii| asterlaGa / arthakAmasAdhanayordaNDavivAhayorlokasthApanaprajotpAdanarUpadharmArthatvenAnuSThAnAdarthakAmAvapi dharmazeSatAmApAdayansa rAjA dharmottaro'bhUdityarthaH / Aha ca gautamaH-'na pUrvAlamadhyandinA. parAllAnaphalAnkuryAd yathAzakti dharmArthakAmebhyasteSu dharmottaraH syAt / iti / __ a0-daNDyAn, 'eva' sthityai, daNDayataH, prasUtaye, pariNetuH, manISiNaH, tasya, arthakAmo, api dharmaH, eva, AstAm / vA0-sthityai daNDyAn daNDayataH, prasUtaye pariNetuH, manISiNastasyArthakAmAbhyAmapi dharmeNaivAbhUyata / sudhA-daNDyAn daNDayogyAn, aparAdhina iti yAvat eveti shessH| sthityai Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH 1 vinI - sudhenduTI kAtrayopetam | 23 pratiSThAyai, lokasyeti zeSaH / daNDayataH = zikSayataH, prasUtaye = santAnAya, eveti zeSaH / pariNetuH = kRtadAraparigrahasya, me manISiNaH = viduSaH, doSANAmiti zeSaH / tasya = dilIpasya, arthakAmAvapi = arthakAmAkhyau, puruSArthAvapi, dharma eva = sukRtameva, AstAm = abhUtAm / sao - manasa ISA manISA sA'styasminniti manIpI manISiNaH / ko0-- 'arthoM hetau prayojane / nivRttau viSaye vAcye prakAradravya vastuSu' iti 'haimaH / 'icchAmanobhavau kAmau ' ityamaraH 'syAddharmamastriyAM puNyazreyasI sukRtaM vRSaH' ityamaraH / tA0 - sa dilIpo'parAdhAnusAreNa daNDayogyAnAM daNDadAnAt tathA putrecchayA vivAhakaraNAt paramadhArmiko'bhUt / induH-- 'lokamaryAdA kI sthiti ke liye aparAdhiyoM ko daNDa dene vAle, santAna ke liye vivAha karane vAle 'ata eva' buddhimAn usa rAjA dilIpa ke artha aura kAma bhI dharma hI hue // 25 // tasya dilIpasyendreNa saha parasparavinimayena sakhyamAha dudoha gAM sa yajJAya sasyAya maghavA divam / saMpadvinimayeno bhau Teghuturbhuvanadvayam / / 26 / / saJjI0 - dudoheti / sa rAjA yajJAya yajJaM kartuM gAM bhuvaM doha | karagrahaNena riktAM ckaaretyrthH| maghavA devendraH sasyAya sasyaM vardhayituM divaM svarge dudoha / dhulokAnmahIloke vRSTimutpAdayAmAsetyarthaH / ' kriyArthopapada0' ityAdinA yajJasasyAbhyAM caturthI / evamubhau sampado vinimayena parasparamAdAnapratidAnAbhyAM bhuvanadvayaM dadhatuH pupupatuH / rAjA yajJairindralokamindrazvodakena bhUlokaM pupoSetyarthaH / uktaM ca daNDanItI -- 'rAjA svarthAnsamAhRtya kuryAdindramahotsavam / prINito meghavAhastu mahatIM vRSTimAvahet' // iti // a0 -- saH, yajJAya, gAM, dudoha, maghavA, sasyAya, divaM, 'dudoha' 'evam' ubhau, sampadvinimayena, bhuvanadvayaM dadhatuH / vA0-- tena yajJAya gaurduduhe maghonA sasyAya dyauH 'duduhe ' ubhAbhyAM sampadvinimayena bhuvanadvayaM dadhe / sudhA -- saH := rAjA dilIpaH, yajJAya = yAgAya, yajJaM kartumiti yAvat / gAM= kSamAm, pRthvImityarthaH / dudoha = aduhat, SaSThAMzarUpakarAdAnena pRthvIM riktAM cakAretyarthaH / maghavA=indraH, sasyAya =dhAnyAya, sasyaM vardhayitumiti yAvat / divaM svargaM dudoha= svargAd bhUtale vRSTiM kArayAmAsetyarthaH / 'evam' ubhau = indradilIpau, sampadvinimayena = parasparaM sasyavRSTirUpasampadorAdAnapratidAnAbhyAm bhuvanadvayaM = lokadvitayaM svargalokaM martyalokaJcetyarthaH / dadhatuH = pAlayAmAsatuH, rAjA dilIpo yAgaiH svargalokam indrazca vRSTyA martyalokaM rarakSaturiti bhAvaH / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [prathama:___ sa0--sampado vinimayaH sampadvinimayastena sampadvinimayena // ko0--'yajJaH savo'dhvaro yAgaH saptatantu khaH kratuH' itymrH| 'vRkSAdInAM phalaM sasyam' ityamaraH / 'indro marutvAnmaghavA vidaujAH pAkazAsanaH' ityamaraH / 'suraloko dhaudivau dve striyAM klIbe triviSTapam' itymrH| 'smpdi| saMpattiH zrIzca lakSmIzca' ityamaraH / 'jagatI loko, viSTapaM bhuvanaM jagad' itymrH| tA0--sampAditasakhyAviva indradilIpI vRSTiyajJAbhyAM martyasvargalokau mitho rrksstuH| induH-usa rAjA dilIpa ne yajJa karane ke liye pRthvI ko 'SaSThAMzarUpa' kara grahaNa dvArA duhA, aura indra ne dhAnya kI vRddhi hone ke liye svarga ko vRSTidvArA duhA / isa prakAra se' donoM (indra aura dilIpa) ne paraspara 'dhana aura vRSTirUpa' apanI 2 sampatti badalane se donoM 'svarga aura mayaM loka kI rakSA kI // 26 // tasya rAjye taskarabhayaM nAsIdityAha na kilAnuyayustasya rAmAno rakSitaryazaH / vyAvRttA yatparasvabhyaH atau taskaratA sthitA // 27 // saJjI0-neti / rAjAno'nye nRpA rAkSaturbhayebhyastrAtustasya rAjJo yazo nAnuyayuH kila nAnucakraH khalu / kutaH yadyasmAtkAraNAttaskaratA caurya parasvebhyaH paradhanebhyaH svaviSayabhUtebhyo vyAvRttA satI zrutau vAcakazabde sthitA pravRttA, apahAryAntarAbhAvAttaskarazabda evApahRta ityrthH| athavA (atyantAsatyapi hyarthe jJAnaM zabdaH karoti hi) iti nyAyena zabde sthitA sphuritA na tu svruupto'stiityrthH| a0-rAjAnaH, rakSituH, tasya, yazaH, na, anuyayuH, kila, yat, taskaratA, parasvebhyaH, vyAvRttA 'satI' zrutau, sthitA / vA0-'bhanyaiH' rAjabhI rakSitustasya yazo nAnuyaye kila, yat, taspharatayA parasvebhyo vyAvRttayA 'satyA' zrutau sthitayA'bhAvi / sudhA-rAjAnaH= anye narapatayaH, rakSitaH trAtuH, 'bhayebhyaH' iti shessH| tasyarAjJo dilIpasya, yazaH kIrti, na= nahi, anuyayuH= anucakruH, kila= prsiddhau| yat = yasmAt kAraNAt, taskaratA=cauryam, parasvebhyaH= anyadIyadhanebhyaH, svaviSayabhUtebhya iti bhAvaH / vyAvRttAparAGmukhIbhUtA 'stii'| zrutau zravaNe, taskaratetyarthapratipAdake vAcakazabda iti bhaavH| sthitA=pravRttA, apahAryAntarAbhAvAttaskarazabda evApahRta ityarthaH / athavA zrutau= dhvanau 'ravamAtre' sthitA=asthAt , taskaratA kevalaM zrayata eva nahi paradhanArtha prvrtte| sa0-pareSAM svAni parasvAni tebhyaH prsvebhyH| ko0-'yazaH kIrtiH samajJA ca' ityamaraH / 'paraH zreSThAridUrAnyottare klIvaM tu kevale' iti medinii| 'svo jJAtAvAtmani svaM triSvAtmIye svo'striyAM dhane' itya Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / 25 maraH / zrutiH zrotre tathAmnAye vArtAyAM zrotrakarmaNi' iti vizvaH / tA--bhayebhyastrAturdilIpasya rAjJo yazo'nye nRpA nAnucakraH, yatastadrAjye na vastutazcauryamabhUt kintu cauryazabdaH kevalaM lokAnAM zravaNagocara evAbhUt / __ induH-anya rAjA loga 'bhaya se rakSA karane vAle usa rAjA dilIpa ke yaza kA anukaraNa nahIM kara sake, kyoMki usake rAjya meM corI 'yaha zabda' apane viSayabhUta dUsare ke dravya se pRthaka hotI huI kevala zravaNagocara huii| athavA-corI arthavAcaka corI zabda ke hI curAne meM pravRtta huI // 27 // tasya ziSTa eva priyo dRSTa evApriya AsAdityAha dveSyo'pi saMmataH ziSTastasyAtasya yathauSadham / tyAjyo duSTaH priyo'pyAsIdaGgalIboragakSatA // 28 // saJjI0--dveSya iti / ziSTo sajano dveSyaH zatrurapi / Artasya rogiNa auSadhaM yathauSadhamiva / tasya saMmato'numata aasiit| duSTo janaH priyo'pi premAspadIbhUto'pi / uragakSatA sarpadRSTA'GgulIva / ( chinyAd vAhumapi duSTAtmanaH) iti nyAyAt tyAjya AsIt tasya ziSTa eva bandhuduSTa eva shtrurityrthH| a0-ziSTaH, dveSyaH, api, Arttasya, auSadhaM, yathA, tasya, sammataH, 'AsIt' duSTaH, priyaH, api, uragakSatA, aGgulI, iva 'tasya' tyAjyaH, aasiit| __vA0--ziSTena dveSyeNApyauSadhena yathA tasya sammatenAbhUyata, duSTena priyeNApyuragakSatayA'Ggulyeva tyaajyenaabhuuyt| sudhA-ziSTaH sajjanaH, dveSyo'pi = atigato'pi, zatrarapIti yAvat / ArtasyaduHkhitasya, rogeNeti zeSaH, rogiNa iti bhAvaH / auSadham = bheSajaM, yathA-iva, tasya-dilIpasya, sammataH = abhimataH, priya iti yaavt| AsIditi zeSaH / duSTAmadurjanaH, priyo'pi vallabho'pi, suhRdapIti yAvat / uragalatA=sarpadaSTA, aGgulI = karazAkhA, iva = yathA, tasyeti zeSaH / tyAjyaH = tyAgAhaH, AsIt= abhUt / tasya dilIpasya sujano bandhurasajjano ripurAsIditi bhaavH| __ tA0-yathA kaTubhaiSajyaM rogagrastasya priyaM bhavati, tathaiva tasya dilIpasyApi sajanaH zatrurapi san priyo'bhUd, asajanaH priyatamo'pi san sarpadaSTAGgulIva tyAjyo'bhUta / induH-jisa prakAra rogI ko kar3avI 'hitakara' auSadhi bhI pyArI hotI hai, usI prakAra usa rAjA dilIpa kA dveSa karane ke yogya 'vairI' hotA huA bhI sajana pyArA hotA thA aura pyArA hotA huA bhI durjana sA~pa se kATI huI a~gulI kI bhA~ti chor3a dene ke yogya hotA thA // 28 // taM ghedhA vidadhe nUnaM mhaabhuutsmaadhinaa| tathA hi sarve tasyAsanparArthekaphalA guNAH // 26 // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 raghuvaMza mahAkAvyam - [ prathamaH saJjI0 - tamiti / vedhAH sraSTA / 'sraSTA prajApatirvedhAH' ityamaraH / taM dilIpam / samAdhIyate'neneti samAdhiH kAraNasAmagrI / mahAbhUtAnAM yaH samAdhistena mahAbhUtasamAdhinA vidadhe sasarja / nUnaM dhruvam / ityutprekSA / tathAhi / tasya rAjJaH sarve guNA rUparasAdimahAbhUtaguNavadeva parArthaH paraprayojanamevaikaM mukhyaM phalaM yeSAM te tathoktA Asan / mahAbhUtaguNopamAnena kAraNaguNAH kAryaM saMkrAmantIti nyAyaH sUcitaH / a0 vedhAH, taM, mahAbhUtasamAdhinA, vidadhe nUnaM, tathA hi, tasya, sarve, guNAH, parArthaikaphalAH Asan / vA0-- vedhasA mahAbhUtasamAdhinA sa vidadhe nRnaM tathA hi tasya sarvairguNaiH parArthekaphalairabhUyata / sudhA - vedhAH = vidhiH, taM dilIpam, mahAbhUtasamAdhinA = pRthivyaptejovAyvAkAzAnAM kAraNasAmagrathA, vidadhe = viracitavAn, nUnaM = dhruvam, ityutprekSA, tathA hi = tena prakAreNa hi, tasya dilIpasya, sarve = nikhilAH, guNAH = dayAdAnadAkSiNyAdiguNAH, rUparasAdimahAbhUtaguNavadeva, parArthaikaphalAH = anyaprayojanamukhyaphalakAH, Asan = abhUvan / sa0 - mahAbhUtAnAM samAdhiH mahAbhUtasamAdhistena mahAbhUtasamAdhinA / parasyArthaH parArthaH sa eva evaM 'mukhyaM' phalaM yeSAM te parArthekaphalAH / ko0--' nUnaM nizcitatarkayoH' iti vizvaH / 'bhUtaM camA''dau pizAcAdau nyAyye satyopamAnayoH' iti vizvaH / 'arthoM hetau prayojane' iti haimaH / tA0--brahmA yathA yayA kAraNasAmagrathA mahAbhUtapaJcakaM nirmitavAMstayA sAmagrathaiva tathA dilIpamapi nirmamau, ata eva paJcamahAbhUtaguNavadasyApi sarve zauryyAdayo guNAH paraprayojana mukhyaphalakA Asan / induH-brahmA jI ne usa rAjA dilIpa ko mahAbhUtoM (pRthvI - jala-teja- vAyuAkAza ) ke kAraNa kI sAmagrI se banAyA thA, nizcaya karake usa rAjA dilIpa ke sabhI 'zauryyAdi' guNa 'paJcamahAbhUtoM ke rUparasAdi guNoM ke tulya' parAye prayojana vAle hI the // 29 // tasya cakravarttitvamAha - sAvapravalayAM parikhIkRta sAgarAm ananyazAsanAmurvI zazA saikapurIbhitra // 20 // 1 saJjI0 - sa iti / sa dilIpaH / velAH samudrakUlAni / 'velA kUle'pi vAridheH' iti vizvaH / tA eva / vapravalayAH prAkAraveSTanAni yasyAstAm / 'syAccayo vapramastriyAm / prAkAro varaNaH zAlaH prAcInaM prAntato vRtiH' ityamaraH / paritaH khAtaM parikhA durgaveSTanam / 'khAtaM kheyaM tu parikhA' ityamaraH / 'anyeSvapi dRzyate' ityatrApizabdAkhanerDapratyayaH / aparikhAH parikhAH sampadyamAnAH kRtAH parikhIkRtAH sAgarA yasyA stAm / abhUtatadbhAvecviH / avidyamAnamanyasya rAjJaH zAsanaM yasyAstAmananyazA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / sanAmurvImekapurImivaM zazAsa / anAyAsena zAsitavAnityarthaH / a0-saH, velAvapravalayAm parikhIkRtasAgarAm, ananyazAsanAm, 'urvIm, ekapurIm, iva, zazAsa / vA0-tena velAvapravalayA parikhIkRtasAgarA'nanyazAsanorvI, ekapurIva shshaase| sudhA-sA dilIpaH,velAvapravalayAM=samudrakUlaprAkAraveSTanAm, parikhIkRtasAgarAM durgaveSTanIkRtodadhim, ananyazAsanAM = svetarazAsanarahitAm, um-ipRthvIm ekapurIm = ekanagarIm, iva = yathA, zazAsa=zAsitavAn, prayAsaM vinavAsamudra pRthvI rarakSeti bhaavH| sa0-vaprANyeva valayA vapravalayAH velA eva vapravalayA yasyAH sA velAvapravalayA tAM velAvapravalayAm / paritaH khAtAH parikhA na parikhA aparikhAH aparikhAH parikhAH sampadyamAnAH kRtA iti parikhIkRtAH, parikhIkRtAH sAgarA yasyAH sA parikhIkRtasAgarA tAM parikhIkRtasAgarAm / anyasya zAsanam anyazAsanam avidyamAnamanyazAsanaM yasyAH sA'nanyazAsanA tAmananyazAsanAm / ko0-'udanvAnudadhiH sindhuH sarasvAn sAgaro'rNavaH' ityamaraH / sarvasahA vasumatI vasudhorvI vasundharA' ityamaraH / 'paraH zreSThAridUrAnyottare klIbaM tu kevale' ityamaraH / 'pU: strI purInagayyau~ vA pattanaM puTabhedanam' itymrH| tA0-sa dilIpa AsamudrAntabhUmeH zAsanamanAyAsena sAmAnyAyA ekanagaryA evAkarot / induH-usa rAjA dilIpa ne samudra kA kinArA hai kaGkaNa kI taraha cahAradI. vArI jisakI, aura samudra hai khAI jisakI, aisI anya kisI rAjA se zAsana nahIM kI jAtI huI pRthvI kA eka nagarI kI bhAMti zAsana kiyA // 30 // tasya patnyA nAmAha tasya dAkSiNyarUDhena nAmnA magadharvazanA / patnI sudakSiNatyAsIdadhvarasyeva dakSiNA / / 31 // saJjI-tasyeti / tasya rAjJo magadhavaMze jAtA magadhavaMzajA / 'saptamyAM janerDa' iti DapratyayaH / etenAbhijAtyamuktam / dAkSiNyaM paracchandAnuvartanam / 'dakSiNaH saralodAraparacchandAnuvartiSu iti zAzvataH / tena rUDhaM prasiddham / tena nAmnA / adhvarasya yajJasya dakSiNA dakSiNAkhyA patnIva sudakSiNeti prasiddhA palyAsIt / ana zrutiH-(yajJo gandharvastasya dakSiNA apsarasaH) iti / (dakSiNAyA dAkSiNyaM nAmavijo dakSiNatvaprApakatvam / te dakSante dakSiNAM pratigRhya) iti ca / / a0-tasya, magadhavaMzajA, dAkSiNyarUDhena, nAmnA, adhvarasya, dakSiNA, patnI, iva, sudakSiNA, iti, 'patnI' AsIt / vA0-tasya magadhavaMzajayA dAkSiNyarUDhena nAmnA'dhvarasya dakSiNayA paranyeva sudakSiNayetyabhUyata / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 raghuvaMzamahAkAvyam [prathamaHsudhA-tasya dilIpasya, magadhavaMzajA-magadhadezIyanRpakulotpannA, dAkSiNyarU Dhena=paracchandAnuvartanaprasiddhena, nAnA=nAmadheyena, adhvarasya yajJasya, dakSiNA =tadAkhyA, patnI bhAryA, iva-yathA, sudakSiNA, iti-sudakSiNeti nAmnA prasiddhA, 'patnI' AsId =babhUva, tasya dilIpasya nAmatulyaguNazAlinI sudakSiNAnAmnI bhAryA''sIditi bhaavH| sa0-dakSiNasya bhAvo dAkSiNyaM tena rUDhaM dAkSiNyarUDhaM tena dAkSiNyarUDhena / magadhAnAM vaMzo magadhavaMzaH tatra jAtA mgdhvNshjaa| __ ko0-'vaMzo'nvavAyaH santAnaH' itymrH| 'patnI pANigRhItI ca dvitIyA sahadhammiNI' itymrH|| tA-paracchandAnuvarttitvaguNavAhulyAt tasya dilIpasya manovRttAnusAriNI, anvarthanAmnI yajJasya patnI dakSiNeva sudakSiNetyAkhyA magadhavaMzanandinI mahipyAsIt / induH-usa rAjA dilIpa kI magadhavaMza meM utpanna huI dUsareke mano'nukUla calane ke kAraNa yajJa kI patnI dakSiNAkI taraha sudakSiNA isa nAma se prasiddha paTarAnI thii| tasyAnekAsu patnISu satISvapi priyA sudakSiNavetyAha kalatravantamAtmAnamavarodhe mahatyapi / tayA mene manasvinyA lakSmyA ca vasudhA'dhipaH / / 32 // saJjI0-kalatravantamiti / vasudhA'dhipaH, avarodhe'ntaHpuravarge mahati manasvinyA dRDhacittayA paticittAnuvRttyAdinirbandhakSamayetyarthaH, tayA sudakSiNayA lakSmyA cAtmAnaM kalatravantaM bhAryAvantaM mene| 'kalanaM zroNibhAryayoH' ityamaraH / vasudhAsdhipa ityanena vasudhayA ceti gamyate / a0-vasudhAdhipaH, avarodhe, mahati, api, manasvinyA, tadA lacamyA, caM AtmAnaM, kalatravantaM mene| vA0-vasudhA'dhipenAvarodhe mahatyapi manasvinyA tayA lakSmyA cAtmA kalatravAn mene / sudhA-vasudhA'dhipaH = pRthvIpatiH, dilIpa iti bhAvaH / avarodhe = antaHpuravarge mahatyapi = bAhulyena satyapi, manasvinyA=paticittAnuvRttyAdisvadharme dRDhacittayA, tayA= sudakSiNayA, lacamyA=zriyA, rAjyasyeti shessH| ca, AtmAnaM svaM, kalatravantam =bhAryAvantam, mene = avagatavAn / sa0-vasUni dadhAtIti vasudhA tasyA adhipo vasudhA'dhipaH / ko0-'syagAraM bhUbhujAmantaHpuraM syAdavarodhanam / zuddhAntazcAvarodhazca' itymrH| 'saMpattiH zrIzca lakSmIzca' ityamaraH / 'vasumatI vasudhorvI vasundharA' ityamaraH / ____ tA0-tasya dilIpasya bahuSu strIgaNeSu satsvapi svAnukUlAcaraNatayA svavazava. titayA ca lakSmIH sudakSiNA ca dve eva priye palyau yathA'rthata AstAm / induH-usa rAjA dilIpakA ranivAsa bahuta bar3A hone para bhI (bahuta sI rAniyAM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetama | hone para bhI) dRDhacitta sudakSiNA aura lakSmI se hI vaha apane ko strIvAlA samajhatA thA // 32 // dilIpaH svapatnyAM bahudinAvadhi punotpattipratIkSaNaM kRtavAnityAha tasyAmAtmAnurUpAyAmAtmajanmasamutsukaH / vilambitaphalaiH kAlaM sa ninAya manorathaiH / / 33 // saJjI0-tasyAmiti / sa raajaa| AtmAnurUpAyAM tasyAm / Atmano janma yasyAsAvAtmajanmA putrH| tsminsmutsukH| yadvA / Atmano janmani putrarUpeNotpattI samutsukaH san / (AtmA vai putranAmAsi) iti shruteH| vilambitaM phalaM putraprAptirUpaM yeSAM termanorathaiH kadA me putro bhavedityAzAbhiH kAlaM ninAya yApayAmAsa / / a0-saH, AtmAnurUpAyAM, tasyAma, AtmajanmasamutsukaH, 'san'vilambitaphalaiM: manorathaiH, kAlaM, ninAya / vA0-tenAtmAnurUpAyAM tasyAmAtmajanmasamutsukena 'satA' vilamvitaphalairmanorathaiH kAlo ninye / sudhA-saH= rAjA dilIpaH, AtmAnurUpAyAM svasadRzi, tasyAM sudakSiNA. yAm / AtmajanmasamutsukaH putrotpattISTArthodyuktaH, putraprAptau sodyoga iti bhAvaH / sanniti shessH| vilambitaphalaiH = cirAyitaputraprAptihetukRtaiH, manorathaiH = kAsAbhiH kadA me putro bhaviSyatItyAtmakairiti bhAvaH / kAlaM = samayaM / ninAya = nItavAn / sa0-Atmano janma Atmajanma Atmajanmani samutsukaH AtmajanmasamutsukaH / vilambitaM phalaM yeSAnte vilmbitphlaastairvilmbitphlaiH| ___ ko0-'AtmA vai putranAmAsi' iti shrutiH| 'janurjananajanmAni janirutpattila, dbhavaH' ityamaraH / 'iSTArthodyukta utsukaH' ityamaraH / 'kAlo mRtyau mahAkAle samaye yamakRSNayoH' iti medinii| tA0-svamano'nukUlAyAM tasyAM sudakSiNAyAM putrotpAdanotsuko dilIpo bahudivasAni vytiiyaay| induH-usa 'rAjA dilIpa' ne apane mana ke anurUpa usa 'sudakSiNA' meM putra ke janma ke viSaya meM utsuka hote hue, vilamba hai jisake phalameM aisI 'kaba mujhe putra hogA' AkAGkSA se samaya bitAyA // 33 // (r)santAnArthamudyoktuM pravRttasya rAjJo mantrivarge rAjyabhArasamarpaNamityAha saMtAnArthAya vidhaye svabhujAdavatAritA / tena dhUrjagato gurvI saciveSu nicikSipe // 34 // saJjI0-saMtAneti / tena dilIpena / saMtAno'rthaH prayojanaM yasya tasmai saMtAnA. rthAya vidhaye'nuSThAnAya / svabhujAdavatAritA'varopitA jagato lokasya gurvI dhUrbhAraH saciveSu nicikSipe nihitaa| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [prathamaHa0-tena, santAnArthAya, vidhaye, svabhujAd, avatAritA, jagataH, gurvI, dhUH, saciveSu, nicikSipe / vA0-sa santAnArthAya vidhaye svabhujAdavatAritAM jagato guvI, dhuraM, saciveSu nicikssep| sudhA-tena = rAjJA dilIpena, santAnArthAya = vaMzaprayojanAya, putrAyeti yAvat / vidhaye = vidhAnAya, anuSThAnAyeti yAvat / svabhujAd = AtmavAhoH, avatAritA = avaropitA, jagataH= lokasya, gurvI = durbharA, dhUH=bhAraH, kAryasyeti zeSaH / saciveSu = mantriSu, nicikssipe-sthaapyaamaas| sa0-santAno'rthaH prayojanaM yasyAsau santAnArthastasmai santAnArthAya / ko0-'vaMzo'nvavAyaH santAnaH' ityamaraH / 'artho hetau prayojane' iti haimaH / 'vidhividhAne deve'pi' ityamaraH / 'svo jJAtAvAtmani svaM triSvAtmIye svo'striyAM dhane' ityamaraH / 'gurustu gISpatI zreSTe gurau pitari durbhare' iti vizvaH / 'mantrI sahAyaH sacivA' itymrH| ___tA0--putraprayojanakamanuSThAnaM kartuM samutsuko dilIpo rAjyabhAraM mantriSu sthaapyaamaas| ___ induH-usa rAjA dilIpa ne santAnaprApti ke lie anuSThAna karane ke nimitta apane bAhu para se utAre hue jagat ke bar3e bhArI (prajApAlanarUpa kArya-) bhAra ko mantriyoM ke Upara rakha diyA // 34 // putraprAptikAmyayA dilIpasya svagurorvasiSThatyAzrame gamanamityAha athAbhyaya vidhAtAraM prayatau putrakAmyayA / tau dampatI vasiSThasya gurojagmaturAzramam // 35 // saJjI0-atheti / atha dhuro'vatArAnantaraM putrakAmyayA''tmanaH putrecchayA 'kAsyacca'iti putrshbdaarkaamycprtyyH| 'apratyayAt' iti putrkaamyterprtyyH| tataSTApa / tayA tau dampatI jAyApatI / rAjadantAdiSu jAyAzabdasya damiti nipAtanAsAdhuH / prayatau pUtau vidhAtAraM brahmANamabhyarcya 'sa khalu putrArthibhirupAsyate' iti mAntrikAH / guroH kulagurorvasiSThasyAzramaM jagmatuH putraprAptyupAyApekSayeti zeSaH / ___a0-putrakAmyayA,prayatau,to, dampatI, vidhAtAram, abhyarya, guroH, vasiSThasya, AzramaM, jgmtuH| sudhA-atha =mantriSu rAjyadhuraH sthApanAnantaram, putrakAmyayA = sutecchayA, prayatau pavitrau, tau-sudakSiNAdilIpau, dampatI jAyApatI, vidhAtAram-vidhim, abhyarcya sampUjya, guroH kulaguroH, vasiSThasya-tannAmakasya maharSeH brahmaNo mAnasaputrasyeti yAvat / AzramaM vAsasthAnaM, jagmatuH = yayatuH, putraprAptyupAyajijJAsayeti shepH| ko0-'maGgalAnantarArambhapraznakAnyeSvatho atha'ityamaraH / 'sraSTA prajApatirvedhA vidhAtA vizvasRD vidhiH' ityamaraH / 'pavitraH prayataH pUtaH' itymrH| 'Atmajasta Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam | nayaH sUnuH sutaH putraH striyAntvamI' ityamaraH / 'dampatI jampatI jAyApatI bhAryApatI va tau' ityamaraH / 'gurustu gIppatI zreSThe gurau pitari durbhare' iti vishvH|| .. tA0-putraprAptyupAyajijJAsayA sudakSiNAdilIpau brahmANamabhyaya' svakulagurodivyacakSuSo vasiSThasyAzramaM jgmtuH| ___ induH-mantriyoM ke Upara rAjyabhAra sauMpane ke anantara putra kI kAmanA se pavitra ho, ve donoM strIpuruSa sudakSiNA aura dilIpa brahmA kI pUjA karake guru vasiSTha ke Azrama ko gaye // 35 // tayorekarathena vasiSThAzramagamanamityAha snigdhagambhIranirghoSameka syandana mAsthitau / prAvRSeNyaM payovAha vidhudairAvatAviva / / 36 // snyjii0-snigdheti| snigdho madhuro gambhIro nirghoSo yasya tamekaM syandanaM ratham / prAvRSi bhavaH praavRpennyH| 'prAvRSa eNyaH' ityennyprtyyH| taM prAvRSeNyaM payovAhaM meghaM vidyudairAvatAviva / AsthitAvArUDhI jagmaturiti pUrveNa sambandhaH / irA aapH| 'irA bhUvAksurA'psu syAt' itymrH| iraavaansmudrH| tatra bhava airAvato'bhramAtaGgaH / 'airAvato'bhramAtaGgarAvaNAbhramuvallabhAH' itymrH| 'abhramAtaGgatvAccAbhrastharUpatvAt' iti kssiirsvaamii| ata eva meghArohaNaM vidyatsAhacaryaJca ghttte| kiJca vidyuta airAvatasAhacaryAdevairAvatI sNjnyaa| airAvatasya snyairAvatIti kSIrasvAmI / tasmAtsuSchUktaM vidyudairAvatAviveti / ekarathArohaNoktyA kAryasiddhibIjaM dampatyoratyantasaumanasyaM sUcayati / / ___ a0-snigdhagambhIrani?Sam, ekaM, syandanam, prAvRSeNyam, payovAha, vidyadairAvatI, iva, AsthitI, 'to jagmatuH / vA0-snigdhagambhIrani?SamekaM syandanaM prAvRSeNyaM payovAhaM vidyudairAvatAbhyAmivAsthitAbhyAM 'tAbhyAM jagme / / sudhA-snigdhagambhIranirghoSam =madhuragambhIraniHsvanam, ekam = advitIyaM, syandanaM-rathaM, prAvRSeNyaM varSAkAlikam, payovAham = megha, vidyudairAvatIkSagapra. bhA'bhramAtaGgI, ivanyathA, Asthitau ArUDhI, 'tau jagmatuH' iti pUrvazlokena samvandhaH / ekarathArohaNoktyA kAryasiddhikAraNIbhUtA dampatyomitho'tyantamaitrI sUcitA / ___ ko-'cikkaNaM mahaNaM snigdham' ityamaraH / 'svAnanirghopagirhAdanAdanisvAnanisvanAH' ityamaraH / 'eke mukhyAnyakevalAH' ityamaraH / 'yAne cakriNi yuddhArthe zatAGgaH syandano rathaH' itymrH| 'striyAM prAvRT striyAM bhUnni, varpAH' itymrH| 'salilaM kamalaM jalam / payaH kIlAlamamRtaM jIvanaM bhuvanaM vanam' itymrH| 'zampAzatahadA. hAdinyairAvatyaH kSaNaprabhA / taDitsaudAmanI vidyaJcaJcalA capalA api' itymrH| __ tA0-yathA meghArUDhau vidyadairAvatI tathaiva, ekarathamArUDhau tau sudakSiNAdilIpau pryytuH| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam / [prathamaH ___induH-madhura aura gambhIra zabda karane vAle, eka hI ratha para varSA kAla ke megha ke Upara car3he huye, vijalI aura airAvata hAthI kI bhA~ti ve donoM sudakSiNA aura dilIpa cale // 36 // lenAvirahitayostayorgamane kAraNamAha mA bhUdAzramapIDeti primeypurHsrau| ___ anubhAvavizeSAttu senAparivRtAviva // 37 / / saJjI0-mA bhUditi / punaH kiMbhUtau dmptii| AzramapIDA mA bhUnmAstviti hetoH / 'mAGi luG' ityAzIrathai lung| 'na mAyoge' ityaDAgamaniSedhaH / parimeyapuraHsarau mitaparicarau / anubhAvavizeSAttu tejovizeSAtsenAparivRtAviva sthitau|| ___ a0-'punaH kimbhUtau dampatI' AzramapIDA, mAbhUd, iti, parimeyapuraHsarau, anubhAvavizeSAt, tu, senAparivRtI, iva, 'tau jgmtuH'| vA0-AzramapIDayA mA bhAvIti parimeyapuraHsarAbhyAmanubhAvavizeSAttu senAparivRtAbhyAmiva 'tAbhyAM jagme' / sudhA-'punaH kimbhUtau tau dampatI' AzramapIDA = vasiSThasthAnavAdhA, mA bhUd= na hyastu, iti = asmAd, hetoriti zeSaH / parimeyapuraHsarau=parimitApresarau svalpasaGkhyAkaparicaraparivRtAviti yAvat / anubhAvavizeSAta%prabhAvAtizayAt, tejo'tizayAditi yAvat / tu = kintu, senAparivRtau = sainyasamanvito, iva-yathA, sthitau jagmaturiti zeSaH // 37 // sa0-puraH sarantIti puraHsarAH, rAjJAmane yAyino'nucarAH, parimAtuM zakyAH parimeyAH, parimeyAH puraHsarAH yayostau parimeyapura srau| ko0-'purogAgresarapraSThAgrataHsarapuraHsarAH' itymrH| 'anubhAvaH prabhAve ca satAM mativinizcaye' ityamaraH / 'dhvajinI vAhinI senA pRtanA'nIkinI nmuuH| varUthinI valaM sainyaM cakraM cAnIkamastriyAm' itymrH| tA0-sainyena saha gamane janasamudAyena gurorAzramapIDA bhaviSyatItyAzaMkyAH lpaparicarAvapi sudakSiNAdilIpau prabhAvAdhikyAdaparimitaparicaraparivRtAviva dRzyamAnI jgmtuH| ___ induH-guru vasiSTha ke Azrama ko pIDA na ho, isa kAraNa' se thor3e 'ine-gine' naukaroM (rAjA ke Age-Age calane vAloM) se yukta hote huye bhI prabhAva kI adhikatA ke kAraNa se senA se ghire huye kI bhA~ti 'dikhalAI par3ate huye' ve dono sudakSiNA aura dilIpa cale jAte the // 37 // mArge tayoH sukhadavAyubhiH sevyamAnayogamanamityAha sevyamAnau sukhasparzaH zAlaniryAsagandhibhiH / / puSpareNUtkirairvAtairAdhUtavanarAjibhiH // 38 // saJjI0-sevyamAnAviti / punaH kathaMbhUtau |sukhshiitltvaatpriyH sparzo yeSAM taiH| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvinI - sudhendu TIkAtrayopetam | 33 zAlaniryAsagandhibhiH sarjatarunisyandagandhavadbhiH / ' zAla: sarjataruH smRtaH' iti zAzvataH / utkiranti vikSipantItyutkirAH / ' igupadha0 ' ityAdinA kirateH kapratyayaH / puppareNUnAmutkirAstairAdhUtA mAndyAdoSatkampitA vanarAjayo yaistairvAtaiH sevyamAnau / a0--'punaH kathambhUtau' sukhaspazaiH, zAlaniryAsagandhibhiH, puSpa reNUtkiraiH, AdhUtavanarAjibhiH, vAtaiH sevyamAnau, 'tau jagmatuH / vA0 - sukhasparzAcchAlaniryAsagandhinaH puSpareNUtkirAnAdhUtavanarAjIn vAtAn sevamAnAbhyAM 'tAbhyAM jagme' / su0 -- sukhasparzaiH = AnandapradasparzaiH, priyaspazairiti yAvat / zAlaniryAsagandhibhiH=sarjatarunisyandagandhavadbhiH, puSpa reNUtkiraiH = prasUnaparAgavikSepakaiH, AdhUtavanarAjibhiH = ISatkampitakAnanapaGktibhiH, vAtaiH = pavanaiH sevyamAnau = paricayryamANa 'tau dampatI jagmatuH / etena sukhakara vAyusaJcAreNAbhISTasiddhistayoH sUcitA / sa0- - zAlebhyo niryAsAH, zAlaniryAsAH, zAlaniryAsAzca te gandhAH zAlaniryAsagandhAH, zAlaniryAsagandhAH santyeSu te zAlaniryAsagandhinastaiH zAlaniryAsagandhibhiH / utkirantItyutkirAH puSpANAM reNavaH puSpareNavaH teSAmutkirAH puSpareNUkki - rAstaiH puSpareNUtkiraiH / AG = ISad dhUtA AdhUtAH vanasya rAjayo vanarAjayaH AdhUtA vanarAjayo yaiste, AdhUtaghana rAjyastai rAdhUtavanarAjibhiH / ko0 - 'parAgaH kausumereNau dhUlisnAnIyayorapi / giriprabhede vikhyAtAvuparAge ca candane' iti kozAntaram / 'parAgaH sumanorajaH' iti cAmaraH / ' nabhasvadvAtapavanapavamAnaprabhaJjanAH' ityamaraH / ' aTavyaraNyaM vipinaM gahanaM kAnanaM vanam' ityamaraH / 'vIthyAlirAvaliH paGktiH zreNI lekhAstu rAjayaH' ityamaraH / tA-putrAptyupAyajijJAsayA gacchatostayoryAtrAyAM mArge'bhISTaphalaprAptisUcakaH sukhasparzo vAyurvavau / induH- sukhakara sparzavAlI, zAlavRkSoMse nikalI huI gandha se yukta puSpoM ke parAgoM ko ur3AnevAlI vAyu kA 'sudakSiNA aura dilIpa' sevana karate hue jAne lage / mArge mayUravANIH zRNvatostayorgamanamityAha sano'bhirAmAH zRNvantau rathanemisvanonmukhaiH / SaDjasaMvAdinI: kekA dvidhA bhinnA zikhaNDibhiH // 36 // 1 saJjI0 - mano'bhirAmA iti / rathanemisvanonmukhaiH / meghdhvnishngkyonnmitmukhairityrthH| zikhaNDibhirmayUrairdvidhA bhinnAH zuddhavikRtabhedenAviSkRtAvasthAdvayAzcyutAcyutabhedena vA SaDjo dvividhaH / tatsAdRzyAtkekA api dvidhA bhinnA ityucyate / ata evAha - SaDjasaMvAdinIriti / SaDbhyaH sthAnebhyo jAtaH paDjaH / taduktaM ( nAsAkaNThamurastAlujihvA ntA~zca sNspRshn| SaDbhyaH saMjAyate yasmAttasmAtSaDja iti smRtaH / ) sa ca tantrIkaNThajanmA svaravizeSaH / 'niSAdarpabhagAndhAraSaDjamadhyamadhaivatAH / paJcamazcetyamI sapta tantrIkaNThotthitAH svarAH / ' ityamaraH / SaDjena saMvAdinIH sadRzIH / 3 raghu0 1 sarga Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [prathamaH taduktaM mAtaGgena-(SaDja mayUro vadati) iti / mano'bhirAmAH, manasaH priyaaH| ke mUrdhani kAyanti dhvanantIti kekA mayUravANyaH 'kekA vANI mayUrasya' ityamaraH / tA kekAH zRNvantI, iti shlokaarthH| ___ a0-rathanemisvanonmukhaiH, zikhaNDibhiH, dvidhA, bhinnAH,SaDjasaMvAdinIH, mano'bhirAmAH, kekAH, zRNvanto, 'tau dampatI jagmatuH' vA0-rathanemisvanonmukhaiH zikhaNDibhidvidhA bhinnAH SaDjasaMvAdinIrmano'bhirAmAH kekAH 'zRNvadbhayAM' tAbhyAM jagme / sadhA-rathanemisvanonmukhaH syandanacakraprAntaninAdonnamitAnaneH, meghadhvanizakayordhvamukhairiti yAvat / zikhaNDibhiH= mayUraiH, dvidhA-dviprakArAH, zuddhavikRtabhedeneti zepaH / bhinnAH=bhedamApannAH, dvadhIbhUtAH ityrthH| paDjasaMvAdinIH tantrIkaNTha viniHsRtasvaravizeSAnusAriNIH, mano'bhirAmAH hRdayapriyAH, mAnasAnandadAyinI rityarthaH / kekAH mayUravANIH, zRNvantau=AkarNayantau 'tau sudakSiNAdilIpo jagmatuH' sa0-abhiramate mano yAsu tA abhirAmAH manaso'bhirAmA manobhirAmAstA mano'bhirAmAH / rathasya nemI rathanemiH tayoH svano rthnemisvnH| ud Urdhva mukhaM yeSAnte, unmukhAH rathanemisvanenonmukhA rathanemisvanonmukhAstai rathanesisvano. nmukhaiH| SaDbhyaH sthAnebhyaH saMjAtaH paDjaH, saMvadituM zIlamastyAsAmiti saMvAdinyaH SaDjasya saMvAdinyaH SaDjasaMvAdinyastAH ssddjsNvaadiniiH| ko0-'puMlliGgastinize nemizcakraprAnte striyAmapi' iti rudraH / 'zabde ninAdaninadadhvanidhvAnaravasvanAH' ityamaraH / 'SaDja mayUro vadati' iti mAtaGgoktiH / 'zikhaNDastu, picchabarhe napuMsake' ityamaraH / tA0-rathacakraprAntodbhUtazabdaM meghadhvani manyamAnAnAmata evordhvamukhAnAM mayUrANAM vANIH zRNvantau tau jgmtuH| induH-ratha ke cakraprAnta ke zabda ko suna kara Upara mukha kiye huye mayUroM dvArA do prakAra kI kI huI, SaDja svara kA anusaraNa karanevAlI tathA mana ko prasanna karane vAlI vANI ko sunate huye ve donoM cale // 39 // mRgadvandva pazyatostayorgamanam__parasparAkSisAdRzyamadUrojjhitavartmasu / / mRgadvandveSu pazyantau syandanAbaddhadRSTiSu / / 40 / / snyjii-prspreti| vizrambhAd dUraM samIpaM yathA bhavati tathojjhitaMvartma yaistepu / syandanAvaddhadRSTiSu syandane rathe AbaddhA''saJjitA dRssttinetrN yasteSu / 'dRgdRSTinetralo. canacakSurnayanAmbakekSaNAkSINi' iti hlaayudhH| kautukavazAdrathAsakadRSTivityarthaH / mRgyazca mRgAzca mRgAH 'pumAn striyA' ityekazeSaH / teSAM dvndvssu| mithunepu / 'strIpuMsau mithunaM dvandvam' ityamaraH / parasparANAM sAdRzyaM pazyantau / dvandvazabdasAmarthyAnmRgISu sadakSiNAkSisAdRzyaM dilIpo, dilIpAkSisAdRzyaM ca mRgeSu sadakSiNetyevaM vivekvym| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] sakhIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / a0--'punaH kathambhUtau' adUrojjhitavamasu, syandanA''vaddhadRSTiSu, mRgadvandveSu, parasparAcisAdRzyaM, pazyantI, 'to, jagmatuH' // vA0-adUrojjhitavama'su syandanAvadRSTiSu mRgadvandveSu parasparAkSisAdRzyaM pazyadbhayAM 'tAbhyAM jgme'| sudhA-'punaH kathambhUtau' adUrojjhitavama'susannikaTatyaktamArgeSu, vizvAsAt palAyanavirahiteSviti bhAvaH / ata eva-syandanAbaddhadRSTiSu-rathasaMlagnanetreSu, kautu. kavazAditi zeSaH / mRgadvandveSu-hariNamithuneSu, parasparAcisAdRzyam-mitho nayanasarUpatAm, pazyantau-vilokayantI, 'to jagmatuH' / 'atra mRgadvandveSviti pade dvandvazabdasAmarthyAd mRgISu sudakSiNAnetrasarUpatAM dilIpaH, mRgeSu dilIpanetrasarUpatAM sudakSiNA ca pazyantau iti boddhavyam / _. sa-sadRzasya bhAvaH sAdRzyam, adaNAM sAdRzyamakSisAdRzyam, parasparaM ca tadakSisAdRzyaM parasparAtisAdRzyam / na dUramadUram, adUraM yathA syAttathojjhitaM varma yastAnyadUrojjhitavAni teSu, adUrojjhitavarmasu / mRgyazca mRgAzceti mRgA. ste dvandvAni mRgadvandvAni teSu mRgadvandveSu / syandate yAtIti syandanaH tasminnA. samantAdadA dRSTayo yaistAni syandanAvaddhadRSTIni teSu syandanAbadRSTiSu / kozaH-'mRge kuraGgavAtAyuhariNAjinayonayaH' ityamaraH / 'yAne cakriNi yuddhArthe zatAGgaH syandano rathaH' itymrH| tA0-rathamArga parityajya vizvAsAt samIpe tiSThatsu hariNamithunepu dilIpo harigISu sudakSiNAnayanasArUpyaM pazyan sudakSiNA hariNeSu dilIpanayanasArUpyaM pazyantI satI ca to jgmtuH|| indu-samIpameM ratha ke mArgako chor3e hue, ratha kI ora dRSTi lagAye hue, mRga ke jor3oM meM paraspara (eka dUsaroM ke) A~khoM kI samAnatA ko dekhate hue (ve donoM cle)|| mArge kacit sArasAn pazyantau jagmaturityAha zreNIvandhAdvitanvadbhirastambhAM toraNasrajam / sArasaiH kalani daiH kacidunnamitAnanau / / 41 // snii0--shrenniibndhaaditi| zreNIbandhAtpaGktibandhAddhetorastambhAmAdhAstambharahitAm / toraNaM bahirim / 'toraNo'strI bahiram' itymrH| tatra yA sragviradhyate tAM toraNasrajaM vitnvdbhiH| kurvdbhirivetyrthH| utprekSAgyaJjakevazabdaprayogAbhAve'pi gamyoprekSayam / kalanirhAdairavyaktamadhuradhvanibhiH sArasaiH pkssivishessaiH| karaNaiH / kacidunnamitAnanau / 'sAraso maithunI kAmI gonardaHpuSkarAhvayaH iti yaadvH| ___ a0-zreNIvandhAd, astambhI, toraNasnajaM, vitanvadbhiH, kalanirhAdaiH, sArasaiH kacida, unnamitAnanau, 'tau jagmatuH / vA0--zreNIvandhAdastambhAM toraNasrajaM vitanvadbhiH kalanirdiH sArasaH kacidunamitAnanAbhyAM 'tAbhyAM jgme'| sudhA-zreNIbandhAtmpaTikabandhanAd, astambhAm AdhArastambharahitAM, toraNa Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 raghuvaMzamahAkAvyam [prathamaH strajam vahirimAlAM, vitanvadbhiH viracayadbhiH, iveti shessH| utprekSAbodhakera zabdaprayogAbhAva'pi gamyotprekSA'tra jJeyA / kalanirbAdai madhurAsphuTadhvanimi sArasaiH pakSivizeSaH, 'karaNaiH' kvacit kasmiMzcit , sthala iti zeSaH / unnamitAna nau UrdhvamukhI, 'to jgmtuH| ___sa-toraNasya strak toraNasrak tAM toraNastrajam / kalo nirhAdaH yeSAnte kala nirvAdAstaiH kalanirhAdaiH / unnasite Anane yayosto, unnamitAnanau / ko0--'vIthyAlirAvaliH, paGktizreNIlekhAstu rAjayaH' ityamaraH / 'dhvanau madhurAsphuTe / kalaH' ityamara / 'svAnani?pani danAdanisvAnanisvanAH' ityamaraH 'vaktrAsye vadanaM tuNDamAnanaM lapanaM sukham' itymrH| tA0-paGktibandhanaM kRtvA''kAze madhurAvyaktabhASiNaH sArasAn stambharahitA bahirimAlyasadRzAn kvacidUrdhvamukhau pazyantau tau jgmtuH| __induH-paDita bA~dhane se (paGkti bA~dha kara calane se) vinA khambhe ke bandanavA (kI taraha zobhA) ko karate hue, spaSTa madhura zabda vAle sArasa pakSiyoM kAraNa ve kabhI kabhI Upara kI ora mukha kiye hue (ve donoM cle)||41|| gacchatostayoH pathyanukUlavAyuvahanamityAha pavanasyAnukUlatvAtprArthanAsiddhizaMsinaH / rajobhisturagotkIrNairaspRSTAlakaveSTanau // 42 // saJjI0-pavanasyeti / prArthanAsiddhizaMsino'nukUlatvAdeva manorathasiddhisUca kasya pavanasyAnukUlatvAd gantavyadigabhimukhatvAt / turagotkIrNaM rajobhiraspRSTa alakA devyAH veSTanamupNISaM ca rAjJo yayostau tathoktau / 'zirasA veSTanazobhina sataH' iti vkssyti| sa-prArthanAsiddhizaMsinaH, pavanasya, anukUlatvAt, turagotkIrNaiH, rajobhi. aspRSTAlakaveSTanau' 'tau jagmatuH / vA0-prArthanAsiddhizaMsinaH pavanasyAnukUlatvAra turagotkIrNe rajobhiraspRSTAlakaveSTanAbhyAM tAbhyAM jagme / _ sudhA-prArthanAsiddhizaMsina = yAcyApUrtivijJApakasya, manorathasiddhisUcaka syeti bhaavH| pavanasya vAtasya, anukUlatvAd = gantavyadigabhimukhatvAd, zakuna zAstre'bhisukhapavanasya kAryasiddhikaratvamuktam / turagotkIrNaiH =azvotkSiptaiH, azva khurotkSiptairityarthaH / rajobhiH=dhUlimiH, aspRSTAlakaveSTanau = asampRktacUrNakuntalo SNISau, 'zirasA veSTanazobhinA suta' iti vacayamANaprayogavazAdveSTanapadena ziro veSTanaM gRhyate / 'tau dampatI jagmatuH / / ___ sa0-prArthanAyAH siddhiH prArthanAsiddhiH tAM zaMsituM zIlamasyeti prArthanAsiddhi zaMsI tasya praarthnaasiddhishNshinH| tutortItituraH turo gacchantIti turagAH tairutkIrNAni turagotkIrNAni taisturgotkiirnnaiH| na spRSTAni aspRSTAni alakAzca veSTanaJceti alaka Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / veSTanAni aspRSTAni alakaveSTanAni yayosto, aspRssttaalkvessttnii| ko-'yAcjA'bhizastiryAcanArthanA' itymrH| 'reNudvayoH striyAM dhUliH pAMzurnA na dvayo rajaH' ityamaraH / 'ghoTake vItituragaturaGgAzvaturaGgamAH' itymrH| - tA-manorathasiddhisUcakasya vAyoranukUlatvAt turagakhurotthA dhUlayo rAjJo dilIpasyoSNISaM rAjJayAH sudakSiNAyAzca kuTilakezAn nAspRzan / ___ induH-manoratha kI siddhi ko sUcita karane vAlI vAyu kI anukUlatA (sammukha dizA kI tarapha bahane) ke kAraNa, ghor3A ke khuroM se uThI huI dhUli se 'sudakSiNA' ke ghugharAle bAla aura 'dilIpa' ke sirapaMca nahIM chuye gaye 'aise ve donoM cale // 42 // mArge kamalAnAM gandhaM jighratostayorgamanamityAha sarasIdhvaravindAnAM vocivikSobhazItalam / ___ Amodamupajighrantau svaniHzvAsAnukAriNam / / 43 / / saJjI0-sarasIviti / sarasISu vIcivikSobhazItalaM bhUmisaMghaTanena zItalaM svaniHzvAsamanukatuM zIlamasyeti svaniHzvAsAnukAriNam / etena tayorutkRSTastrIpuMsajAtIyatvamuktam / aravindAnAmAmodamupajighrantau ghrANena gRhnnntau| ___ a0-sarasoSu, vIcivikSobhazItalaM, svaniHzvAsAnukAriNam, aravindAnAm, Amodam, upajighantau, 'tau jagmatuH / vA0-sarasISu vIcivikSobhazItalaM svaniHzvAsAnukAriNamaravindAnAmAmodamupajighradyAM 'tAbhyAM jgme'| __ sudhA-sarasISu-saraHsu, vIcivikSobhazItalaM taraGgasaGghanazItaM, svaniHzvAsAnukAriNam AtmaniHzvAsAnukaraNazIlam, etena tayoH strIpuMsayoH padminIzazajAtIyatvamuktam / aravindAnAM= kamalAnAm, Amodam = atinihAriNaM, sugandhimityarthaH / upajighrantau = nAsayA gRhantau, 'tau jgmtuH| sa0-vIcInAM vikSobho vIcivikSobhaH, tena zItalaH vIcivikSobhazItalastaM vIcivikSobhazItalam / niHzvasanaM nizvAsaH svasya niHzvAsaH svaniHzvAsaH, anukatuM zIlamasyeti anukArI, svaniHzvAsasyAnukArI svaniHzvAsAnukArI taM svaniHzvAsAnukAriNam / ko0-'kAsAraH sarasI saraH' ityamaraH / 'bhaGgastaraGga ummirvA striyAM vIciH' ityamaraH / 'suSImaH ziziro jaDaH / tuSAraH zItalaH zIto himaH saptAnyaliGgakA' ityamaraH / 'AmodaH so'tinirhArI' ityamaraH / 'svo jJAtAvAtmani svaM triSvAtmIye svo'striyAM dhane' itymrH| __ tA0-svakIyamukhavAtasugandheranukAriNaM kAsArataraGgasamparkazItalamevaMbhUtaM kamalasaurabha ghrANena gRhNantau tau jgmtuH| ___ induH-tAlAboM meM laharoM ke jhakoroM se zItala, ata eva apane 'mukhakI vAyu' niHzvAsa kI nakala karanevAle,kamaloMke manohara sugandhako sUMghate hue ve donoM cle||3|| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 raghuvaMza mahAkAvyam - *yajJe brAhmaNebhyaH pradatteSu grAmeSu teSAmAzIrvAdagrahaNamityAhagrAmeSvAtmavisRSTeSu yUpacihnaSu yajvanAm / amoghAH pratigRhNantA vardhyAnupadamAziSaH // 44 // 1 saJjI0 - grAmeSviti / AtmavisRSTeSu svadatteSu / yUpo nAma saMskRtaH pazubandhA dAruvizeSaH / yUpA eva cihnAni yeSAM teSu grAmedhvamoghAH saphalA yajvanAM vidhineSTava tAm / 'yajvA tu vidhineSTavAn' ityamaraH / 'suyajordhvanip' iti GvanipUpratyayaH AziSa AzIrvAdAn / arvaH pUjAvidhiH / tadarthaM dravyamarghyam | 'pAdArghAbhyAM ca' iti yatpratyayaH / ' SaT tu triSvardhya marvArtha pAdyaM pAdAya vAriNi' ityamaraH / arghyasyAnupapa mnvk| arghyasvIkArAnantaramityarthaH / pratigRhNantau svIkurvantau / padasya pazcAdanu padam / pazcAdarthAvyayIbhAvaH / 'andaganvakSamanuge''nupadaM klIvamavyayam' ityamaraH a0 - AtmavisRSTeSu, yUpacihnepu, grAmeSu, yajvanAm, amoghAH, AzipaH, ardhyA nupadam, pratigRhantau 'tau jagmatuH ' / vA - AtmavisRSTeSu yUpacihneSu yajvanA mamoghA AziSo'rdhyAnupadaM pratigRhadbhayAM jagme / [ prathamaH sudhA - AtmavisRSTeSu = svadattaSu, yUpacihneSu = yajJasambandhipazubandhArthakasaMskRta dAruvizeSalakSaNeSu, grAmeSu = saMvasatheSu, yajvanAM = vidhineSTAvatAM yAjJikAnAmityarthaH AzipaH = AzIrvAdAn, ardhyAnupadam = ardhyA vyavahitottaram, pratigRhantau svI kurvantau tau jagmatuH / sa0-- atatItyAtmA tena visRSTA AtmavisRSTAsteSu AtmavisRSTeSu / ko0 -- 'samau saMvasathagrAmau' iti / 'svo jJAtAvAtmani svaM triSvAtmIye svo' striyAM dhane' iti cAmaraH / 'kalaGkAGkau lAnchanaJca cihnaM lacma ca lakSaNam' ityamaraH / 'moghaM nirarthakam' ityamaraH / devadvijananRpAdinAM pUjA'rthAnyupakaraNAni - 'ApaH kSIraM kuzAgrANi dadhi sarpizca taNDulAH / yavaH siddhArthakazcaiva hyaSTAGgAH prakIrtitaH // tA0- - pathi prayAntau sudakSiNA dilIpau vidhineSTavadbhayo viprebhyo visRSTeSu yUpalakSaNeSu grAmeSu tatratyAnAM teSAmAzIrvAdAnarghya svIkArAnantaraM pratigRhNantau jagmatuH / induH- svayaM 'dAna meM' diye hue yajJake stambhoM se cihnita grAmoM meM vidhipUrvaka yajJa karanevAle brAhmaNoM ke avyartha 'kabhI niSphala na jAne vAle' AzIrvAdoM ko ardhya svIkAra karane ke anantara grahaNa karate hue ve donoM cale ' // 44 // *mArge vanyavRkSANAM nAmAni pRcchatostayorgamanamityAha - haiyaGgavIna mAdAya ghoSavRddhAnupasthitAn / nAmadheyAni pRcchantau banyAnAM mArgazAkhinAm // 44 // saJjI0 - haiyaGgavInamiti / hyastanago dohodbhavaM ghRtaM haiyaGgavInam / 'tattu haiyaGgavInaM syAd hyogodohodbhavaM ghRtam' ityamaraH / 'haiyaGgavInaM saMjJAyAm' iti nipAtaH / tatsadyo dhRtamAdAyopasthitAnghopavRddhAn / 'ghoSa AbhIrapallI syAd' ityamaraH / vanyAnAM Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / 36 mArgazAkhinAM nAmadheyAni pRcchantau / duhyAc-' ityAdinA pRcchaterdvikarmatvam / kulakam / __ a0-haiyaGgavInam, AdAya, upasthitAn , ghoSavRddhAn , vanyAnAM, mArgazAkhinAM nAmadheyAni, pRcchantau, 'tau jagmatuH' / vA0-haiyaGgavInamAdAyopasthitAn ghoSavRddhAn vanyAnAM mArgazAkhinAM nAmadheyAni pRcchanayAM 'tAbhyAM jagme / sudhA-haiyaGgavInaM-hyogodohodbhavaM, sadyoghRtamiti yAvad / AdAya = gRhItvA 'rAjJe nivedayitumi ti zeSaH / upasthitAn = samIpa AgatAn , ghoSavRddhAn = AbhIrapallIsthavirAn / vanyAnAMkAnanotpannAnAm, mArgazAkhinA=vartmavRkSANAM, nAmadheyAni nAmAni, pRcchantau = jijJAsamAnau, 'tau jagmatuH / iti kulakaM samAptam / sa0-ghoSe vRddhA ghoSavRddhAstAn ghoSavRddhAn / zAkhAH santyeSAmiti zAkhinaH, mArgyata iti mArgaH tatra zAkhino mArgazAkhinaH teSAM mArgazAkhinAm / ko0-'AkhyAhve abhidhAnaJca nAmadheyaJca nAma ca' itymrH| 'aTavyaraNya vipinaM gahanaM kAnanaM vanam' ityamaraH / 'ayanaM vartmamArgAdhvapanthAnaH padavI sRtiH' ityamaraH / 'vRkSo mahIruhaH zAkhI viTapI pAdapastaruH' itymrH| tA0-sudakSiNAdilIpau svasavidhe pUrvadinodbhavaM ghRtamevopahAramAdAya saMmupasthitAnAbhIrapallInivAsina AbhIravRddhAn kinnAmako'sau mArgaprarUDhastaruH kinnAmakazca sa ityevaMrUpeNa jijJAsAM kurvANau jgmtuH|| indu-gAya ke tAjA dUdha kA makkhana lekara upasthita huye ghoSa (ahIroM ke grAma) meM (rahane vAle) vRddhoM se jaMgalI rAste ke vRkSoM ke nAmoM ko pUchate huye 've donoM cale' // 45 // tayorgacchatozcitrAcandramasoriva zobhA'bhUdityAha kA'pyabhikhyA tayorAsAd bajatAH zuddhaveSayoH hinimuktayoryoge citrAcandramasAriva / / 46 / / saJjI0-kA'pIti / vrajatorgacchatoH zuddhaveSayorujjvalanepathyayostayoH sudakSiNAdilIpayozcitrAcandramasoriva yoge sati kA'pyanirvAcyA'bhikhyA zobhA''sId / 'abhiruyA nAmazobhayoH' ityamaraH / 'Atazcopasarge' ityngprtyyH| citrA nakSatravizeSaH / zizirApagame caMcyA citrApUrNacandramasorivetyarthaH / ___ a0-vrajatoH, zuddhaveSayoH, tayoH, himanirmuktayoH, citrAcandramasoH, iva yoge, 'sati' kApi, abhikhyA, AsIt / vA0-vrajatoH zuddhaveSayostayohimanirmuktayozcitrAcandramasoriva yoge 'sati' kayA'pyabhikhyayA'bhUyata / sudhA-vrajatoH gacchatoH, mArga iti zeSaH / zuddhaveSayoH nirmalanepathyayoH, tayoH sudakSiNAdilIpayoH, himanirmuktayoH tuSAratyaktayoH, citrAcandramasoH= Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMza mahAkAvyam [ prathamaH citrA''khyatArAcandrayoH, iva = yathA, yoge = saGgatau, satIti zeSaH / kA'pi = anirvAcyA, abhikhyA = zobhA, AsId=abhavat / sa0 - citrA ca candramAzceti citrAcandramasau tayozcitrAcandramasoH / 40 ko0 - 'AkalpaveSau nepathyam pratikarma prasAdhanam' ityamaraH / 'avazyAyastu nIhArastuSArastuhinaM himam / prAleyaM mihikA ca' ityamaraH / 'yogo'pUrvArthasamprAptAM saGgatidhyAnayuktiSu' iti medinI / tA0 - yathA zizirAnte caitra pUrNimAyAM citrAcandramasoH saGgatau satyAM zobhA' laukikI bhavati, tathaiva nirmalaveSayoH sudakSiNA dilIpayorapi zobhA'bhUditi / induH-jAte huye ujjvala veSa vAle una donoM (sudakSiNA aura dilIpa ) kI tuSAra se nirmukta huye citrA nakSatra aura candramA ke samAna yoga hone para anirvaca nIya zobhA huI // 46 // patnyai mArge'dbhutavastujAtaM darzayato dilIpasya gamanamityAhatattad bhUmipatiH patnyai darzayanpriyadarzanaH / api laGghitamadhvAnaM bubudhe na budhopamaH || 47 // saJjI0 - tattaditi / priyaM darzanaM svakarmakaM yasyAsau priyadarzanaH / yogadarzanIya ityarthaH / bhUmipatiH patnyai tattadadbhutaM vastu darzaya~laGghitamativAhitamapyadhvAnaM na bubudhe na jJAtavAn / budhaH saumya upamopamAnaM yasyeti vigrahaH / idaM vizeSaNaM tattadarzayannityupayogitayaivAsya jJAtRtvasUcanArtham / a0 - priyadarzanaH, budhopamaH, bhUmipatiH, tattat, paranyai, darzayan, laGghitam, api, adhvAnaM na, bubudhe / vA0 - priyadarzanena budhopamena bhUmipatinA tattad 'vastu' patnyai darzayatA laGghito'pyadhvA na bubudhe / sudhA - priyadarzanaH = hRdyAvalokanaH, budhopamaH = candraputropamAnaH, bhUmipatiH = dharAdhipaH, dilIpa iti zeSaH / tattad = adbhutaM vastu, patnyai = bhAryAyai, darzayan = avalokayan, laGghitamapi = ativAhitamapi, adhvAnam = panthAnaM, na = = nahi, bubudhe=abodhiSTa | sa0- - pAtIti patiH bhavanti bhUtAnyasyAmiti bhUmiH tasyAH patirbhUmipatiH / ko0 - vudhavRddhau paNDite'pi' 'apizabdAt saumye'pi' iti / ' upamopamAnaM syAd' iti sarvatrApyamaraH / tA - 'saumyavapurdilIpaH sudakSiNAyai mArge'dbhutavastUni pradarzayan 'kiyaddUraMmAgato'smIti' na jJAtavAniti / induH - dekhane meM sundara, 'ata eva' candraputra budha ke samAna, rAjA 'dilIpa' adbhuta vastuoM ko rAnI 'sudakSiNA' ko dikhalAte huye lAMghe huye ( pIche chor3e huye) mArga ko bhI na jAna sake // 47 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvinI -sudhenduTIkAtrayopetam | sudakSiNAdilIpa yorvaziSThAzramaprApaNamityAha sa duSprApayazAH prApadAzramaM zrAntavAhanaH / sAyaM saMyaminastasya maharSermahiSIsakhaH // 48 // saJjI0- - sa iti / duSprApayazA duSprApamanyadurlabhaM yazo yasya sa tathoktaH / zrAntavAhano dUropagamanAtkkAntayugyaH / mahiSyAH sakhA mahiSIsakhaH 'rAjAha :sakhibhyaSTac' iti Tac pratyayaH / sahAyAntaranirapekSa iti bhAvaH / sa rAjA sAyaM sAyaM kAle saMyamino niyamavatastasya maharServaziSTasyAzramaM prApatprApa / puSAditvAdaG / a0 - duSprApayazAH zrAntavAhanaH, mahiSIsakhaH, saH, sAyaM, saMyaminaH, tasya, maharSeH, Azramam, prApat / vA0 - duSprApayazasA zrAntavAhanena mahiSIsakhena tena sAyaM saMyaminastasya maharSerAzramaH prApi / 41 sudhA - duSprApayazAH = anyadurlabhakIrtiH, zrAntavAhanaH = = pariklAntayugyaH dUramArgagamanajanitAyAsena parikSAntaturaGgama iti bhAvaH / mahiSIsakhaH = kRtAbhiSekapatnIsahAyaH, sudakSiNAsahita ityarthaH / saH = dilIpaH sAyaM = sAyaMkAle, saMyaminaH = indriyanigrahavataH, tasya = pUrvoktasya, nijakulaguroriti bhAvaH / maharSeH =, atisatyavacasaH vaziSThasyeti yAvad / Azramam = parNakuTIm, prApat = prApa / sa0 - duHkhena prAptuM zakyaM duSprApam, duSprApaM yazo yasya sa duSprApayazAH / mAte pUjyata iti mahiSI, tasyAH sakhA mahiSIsakhaH / ko0 - ' zarIrasAdhanApekSaM nityaM yatkarma tadyamaH' iti / 'RSayaH satyavacasaH' iti / ' kRtAbhiSekA mahiSI' iti / 'atha mitraM sakhA suhRd' iti sarvatrApyamaraH / dA0 - anyadurlabha kIrtiH sudakSiNAsahito dilIpaH sandhyAsamaye vaziSThAzramaM prApat induH - 'dUsaroM ke live, durlabha yaza vAle, thake hue haiM vAhana jisake, aise paTarAnI sudakSiNA ke sahita ve rAjA dilIpa, sAyaMkAla ke samaya saMyama rakhane vAle una pUrvokta kulaguru maharSi vaziSTha ke Azrama meM pahu~ce // 48 // tamAzramaM vizinaSTi vanAntarAdupAvRttai samitkuzaphalAharaiH / pUryamANamadRzyAgnipratyudyAtaistapasvibhiH // 46 // saJjI.--vanAntarAditi / vanAntarAdanyasmAdvanAdupAvRttaiH pratyAvRttaiH / samidhazca kuzAMzca phalAni cAhartuM zIlaM yeSAmiti samitkuzaphalAharAstaiH 'AGi tAcchIlye' iti haraterAGpUrvAdapratyayaH / adRzyairdarzanAyogyairagnibhirvaitAnikaiH / pratyudyAtAH pratyudgatAstaiH tapasvibhiH pUryamANam / 'proSyAgacchatAmAhitAgnInAmagnayaH pratyudyAnti' iti zruteH / yathAsse - 'kAmaM pitaraM propitavantaM pratyAdhAvanti evametamagnayaH pratyAdhAvanti sazakalAndArunivAharan' iti / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 raghuvaMzamahAkAvyam [prathamaH ___ a0-vanAntarAd, upAvRttaH, samitkuzaphalAharaiH, adRzyAgnipratyudyAtaiH, tA svibhiH, pUryamANam, 'AzramaM prApad' iti kulakatvAt pUrvazlokAdAkSipyate / vA0-vanAntarAdupAvRttaiH samitkuzaphalAharairadRzyAgnipratyudyAtaistapastribhiH pUra mANa AzramaH prApi / sudhA-vanAntarAd = vipinAntarAd, anysmaadvnaadityrthH| upAvRttaiH prati nivRttaH, samitkuzaphalAharaiH dAldarbhaphalAharaNazIlaH, adRzyAgnipratyudyAtaiH arU lacyavaitAnikavahnipratyuddhataH, tapasvibhiH-tApasaiH, pUryamANaM vyAptam , 'Azramara prApad, iti pUrvazlokena saha samvandhaH kulakatvAt / sa0-samidhazca kuzAzca phalAni ceti samitkuzaphalAni tAnyAhatuM zIlamepAn samitkuzaphalAharAH taiH smitkushphlaahraiH| adRzyAzca te'naya ityadRzyAgnayaH taira dRzyAgnibhiH pratyudyAtA itydRshyaagniprtyudyaataastaistthoktaiH|| ___ko0-'kASTa dAvindhanantvedha idhmamedhaH samiAtstrayAm' iti / 'tapasvI tApasa pArikAjI' iti caasrH|| tA0-sandhyAsamaye sarve tApasA vipinAntarAt samitkuzaphalAnyAdAya sTa svamAzramaM samAgacchanti / vAlA yathA pravAsAdAyAtAn svakIyapitrAdIn dUrAdevA valokya miSTAnnAdInAM lobhena varmanyeva pratyudyAnti, tathaiva tepAM sAgnikAnAM tApa sAnAM putrasvarUpA homAgnayo'pyanyairadRSTAH santo yajJakASThAdibhojyalobhAttAna prtyudyaantiiti| induH-dUsare jaMgala se lauTe hue, samidhA, kuza aura phala ke lAnevAle, dUsaroM se nahIM dikhAI par3ate hue agni ke dvArA agavAnI kiye gaye tapasviyoM se bhare hue 'Azrama meM pahuMce' // 49 // AzramasthamRgavarNanamityAha AkIrNamRSipatnInAmuTajadvArarodhibhiH / __ apatyArava nIbArabhAgadheyAvitairmRgaiH / / 10 / / saJjI0-AkIrNamiti | nIvArANAM bhAga eva bhAgadheyo'zaH 'bhAgarUpanAmabhyo dheyaH' iti vaktavyasUtrAtsvAmidheye dheyapratyayaH tsyocitaiH| ata evoTajAnAM parNazAlAnAM dvArarodhibhisa'gairRSipatnInAmapatyairiva / AkINa vyAptam / a0-nIvArabhAgadheyocitaiH, uTajadvArarodhibhiH, mRgaiH, RSipatnInAm, apatyaH, iva. AkIrNam, (Azramam prApat) vA0-nIvArabhAgadheyocitairuTajadvArarodhibhirmugaRSipatnInAmapatyairivAkIrNa AzramaH praapi|| sudhA-nIvArabhAgadheyocitaiH tRNadhAnyAMzayogyaH, uTajadvArarodhibhiH parNazAlAdvArAvarodhakAribhiH, mRgeM: hariNaiH, RSipatnInAM satyavacobhAryANAm, apatyai-putraiH, iva-yathA, AkIrNa-vyAptam, 'Azramam prApad' iti / sa0-uTajAnAM dvArANi, uTajadvArANi tAni roddhaM zIlameSAnte, uTajadvArarodhi Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] MEM M saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam | nstairuttjdvaarrodhibhiH| bhAga eva bhAgadheyaH nIvArANAM bhAgadheyo nIvArabhAgadheyaH tasyocitAH nIvArabhAgadheyocitAH, tairniivaarbhaagdheyocitaiH| ___ ko-munInAM tu parNazAloTajo'striyAm' iti / 'strI dvAriM pratIhAra' iti / 'AtmajastanayaH sUnuH sutaH putraH striyAntvamI / AhurduhitaraM sarve'patyaM tokaM tayoH same' iti / 'tRNadhAnyAni nIvArAH' iti / 'aMzabhAgau tu vaNTake' iti sarvatrApyasaraH / 'ucitaM proktamabhyaste mite jJAte samakSase' iti vishvprkaashH| tA0-RSipatnInAmapatyAni yathA tRNadhAnyabhAgagrahaNArthaM parNazAlAdvAraM rudbhvaa| tiSThanti, tathaiva mRgA api sarvatrAsan / induH-tRNadhAnya ke bhAga ko pAne vAle, 'tathA' parNazAlA 'kuTI ke dvAra ko rokane vAle, RSipatniyoM kI santAnoM kI taraha mRgoM se bhare huye, 'Azrama meM pahu~ce // 50 // Azramastha pakSiNAM sadyaH secitatarumUlajalapAnamityAha pasekAnte munikanyAbhistatkSaNojjhitavRkSakam / vizvAsAya vihaGgAnAmAlavAlAmbupAyanA / / 51 / / saJjI0-sekAnte vRkSamUlasecanAvasAne sunikanyAbhiH sektrIbhiH / AlavAleSu jalAvApapradezeSu yadambu tatpAyinAm / 'syAdAlavAlamAvAlasAvApaH' itymrH| vihaGgAnAM pakSiNAM vizvAsAya vizrambhAya / 'samau vizrambhavizvAsau' ityamaraH / tatkSaNe sekakSaNa ujjhitA vRkSakA hrasvavRkSA yasmistam / hrasvArthe kprtyyH| __ a0-sekAnte, munikanyAbhiH, AlavAlAmbupAyinAM, vihaGgAnA, vizvAsAya, tatkSaNojjhitavRkSakam, 'AzramaM prApat' vA0-AlavAlAmbupAyinAM vihaGgAnAM vizvAsAya munikanyAbhiH sekAnte tatkSaNojjhitavRkSakaH AzramaH praapi| sudhA-sekAnte vRkSakamUlasecanAvasAne, munikanyAbhiH= vAcaMyamakumArIbhiH (kIbhiH) sektrIbhiriti zeSaH / AlavAlAmbupAyinAM jalAvApapradezajalapAnazIlAnAM, vihaGgAnAm = pakSiNAM, vizvAsAya = vizrambhAya, tatkSaNojjhitavRkSakaM tatsamayaparityaktahasvataram, 'AzramaM prApat' / sa-taJca tat kSaNaM tatkSaNaM tasminnujjhitAstatkSaNojjhitAH hrasvA vRkSA vRkSakAH tatkSaNojjhitA vRkSakA yasmin sa tatkSaNojjhitavRkSakastaM tatkSaNojjhitavRkSakam / AlavAleSvambu AlavAlAmbu tatpAtuM zIlameSAnte AlavAlAmvupAyinaH teSAmAlavAlAmbupAyinAm / __ko-'antaM svarUpe nAze nA na strI zeSe'ntike triSu' iti medinii| 'vRtto mahIruhaH zAkhI viTapI pAdapastaruH' iti / 'khage vihnggvihgvihnggmvihaaysH| zakuntipakSizakunizakuntazakunadvijAH' iti / 'ambho'rNastoyapAnIyanIrakSIrAmbuzambaram' iti caamraaH| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 raghuvaMza mahAkAvyam - [ prathamaH tA0 - yatrAzrame munikumArikA hrasvavRkSamUlasecanaM kRtvA tatkSaNe vRkSamUlaM pari tyajanti, yato vizvastAH santaH pakSiNastatratyaM jalaM pibantu, iti buddhayA, evaMbhUta mAzramaM prApat / induH-- vRkSoM kI kyAriyoM kA jala pInA jinakA svabhAva hai, aise pakSiyaM ke vizvAsa ke liye (arthAt - koI bhaya nahIM hai aisA vizvAsa dilAne ke liye sunikanyAoM ke dvArA sIce jAne ke uparAnta tatkAla hI chor3e gaye haiM choTe vRda jisameM 'aise Azrama meM pahu~ce ' // 51 // yay+ afaar ... 34 CEPETS. prativa tatratyAnAM mRgANAM romanthavarttanamityAha AtapAtyayasaMkSipta nIvArAsu niSAdibhiH / mRgavatataro mRtyamuTujAsenabhUmiSu A // saJjI0 10- syAtyayapa sati saMkSiptA rAzIkRtA novArastRiNadhAnyAni yAsu tAsu / 'nIvArAstRNadhAnyAni ' ityamaraH / uTajAnAM parNazAlAnAmaGganabhUmiSu catvarabhAgeSu 'parNazAloTajo'striyAm' iti / 'aGganaM catvarAjire' iti cAmaraH niSAdibhirupaviSTairmRgairvartito niSpAdito romandhazcarvitacarvaNaM yasminnAzrame tam / a0 - AtapAtyayasaMkSiptanIvArAsu, uTajAGganabhUmiSu, nipAdibhiH, mRgeH vartitaromantham ' AzramaM prApat' / vA0 - AtapAtyayasaMkSiptanIvArAsUTajAGganabhUmiSu nipAdibhirmRgairvarttitaromandhaH 'AzramaH prApi' | sudhA -- AtapAtyayasaMkSiptanIvArAsu = sUryaprabhAnte rAzIkRtatRNadhAnyAsu, uTajA GganabhUmiSu = parNazAlAcatvarabhUbhAgepu, nipAdibhiH = upavezibhiH, mRgaiH = hariNaiH vartitaro manthaM = kRtacarvitacarvaNam, 'AzramaM prApat' / ko sa0--A samantAt tApayatItyAtapaH tasyAtyayaH AtapAtyayaH tasmin sati saMkSiptA AtapAtyayasaMkSiptAH te nIvArA yAsu tA AtapAtyayasaMkSiptanIvArAH tAsvA tapAtyayasaMkSiptanIvArAsu / varttito romantho yatra sa vartitaromanthastaM varttitaro mantham / bhavanti bhUtAnyAsviti bhUmayaH aGganasya bhUmayo'GganabhUmayaH uTajAnAma GganabhUmaya uTajAGganabhUmayastAsUTajAGganabhUmiSu / * ko0- 'prakAzo dyota AtapaH' iti / 'syAtpaJcatA kAladharmo diSTAntaH pralayo' 'tyayaH' iti / 'tRNadhAnyAni nIvArAH' iti / 'parNazAloTajo'striyAm' iti cAnaraH / tA0--yantra dinAnte, ekatrarAzIkRtatRNadhAnyeSu parNazAlAcatvarabhUbhAgeSu sukho paviSTA mRgAzcarvitacarvaNaM kurvanti tamAzramaM prApat / induH- ghAma ke na rahane para ikaTThe kiye gaye haiM nIvAra nAmaka dhAnya jisameM, aisI parNazAlA ke A~gana kI bhUmi meM baiThane vAle, hariNa jahA~ pAgura kara rahe haiM 'aise Azrama meM pahu~ce ' // 52 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvinI - sudhenduTI kAtrayopetam | chatatratyo hutahavanIyaddravyagandhayukto dhUma ityAhaabhyutthitAgnipizunairatithInAzra monmukhAn / punAnaM pavanodbhUtairdhUmairAhutigandhibhiH / / 43 / / saJjI0 - abhyutthiteti / abhyutthitAH prajvalitAH / homayogyA ityarthaH / samiddhe'gnAvAhutIrjuhoti ) iti vacanAt / teSAmagnInAM pizunaiH sUcakaiH, pavanodUdhUtaiH / Ahutigandho yeSAmastItyAhutigandhinastairdhUmairAzramonmukhAnatithIn punAnaM pavitrIkurvANam // kulakam // - a0 - abhyutthitAgnipizunaiH, pavanoddhUtaiH, AhutigandhibhiH, dhUmaiH, AzramonmukhAn, atithIn, punAnam ' AzramaM prApat' / vA0 - abhyutthitAgnipizunaiH pavanoddhUtairAhutigandhibhirdhUmairAzramonmukhAnatithIn punAnaH 'AzramaH prApi' / = sudhA - abhyutthitAgnipizunaiH prajvalitavahnisUcakaiH, pavanoddhUtaiH vAtotkSiptaiH, AhutigandhibhiH = havanIyadravyagandhavadbhiH, dhUmaiH = dhUmraH, AzramonmukhAn = vaziSThasthAnamabhilakSyIkRtyAgantumutsukAn, atithIn = abhyAgatAn / punAnam = pavitrIkurvANam, 'AzramaM prApat' / 45 sa.--aGgantItyagnayaH abhyutthitAzca te'gnayo'bhyutthitAgnayaH teSAM pizunA abhyusthitAnnipizunAH tairabhyutthitAgnipizunaiH Azrama unmukhA AzramonmukhAstAnAzramonmukhAn / punAtIti pavanaH tenodbhUtAH pavanodbhUtAstaiH pavanodbhUtaiH / AhavanamAhutistasyA gandha AhutigandhaH so'styeSAmityAhutigandhinaH tairAhutigandhibhiH / ko0 - 'pizunaM kuGkume'pi ca / kapivaktre ca kAke nA sUcakakarayostriSu' iti medinI / ' syurAvezika AganturatithirnA gRhAgate' ityamaraH / ' Azramo brahmacaryAdau vAnaprasthe maThe vane' iti medinI / 'nabhasvadvAtapavanapavamAnaprabhaJjanAH' ityamaraH / 'gandho gandhaka Amode leze sambandhagarvayoH' iti vizvaH / tA0 - vaziSThAdimunikRta homagandhamizritaiH pavanotkSiptairdhUmairatithIn pavitrIkurvANamAzramaM prApad / iti kulakaM samAptam / induH - prajvalita agni ko sUcita karane vAlI ' tathA 'vAyuse phaile hue Ahuti gandha se mile hue dhUe~ se Azrama kI ora Ane ke lie unmukha atithiyoM ko pavitra karane vAle 'Azrama' meM pahu~ce // 53 // 2408 atha prezI AzramaprAptyanantaraM rathAdavataraNamityAha atha yantAramAdizya dhuryAnvizrAmayeti saH . tAmavArohayatpatnIM rathAdavatatAra ca // 54 // saJjI0 - atheti / athAzramaprAptyanantaraM sa rAjA yantAraM sArathiM, dhuraM, vahantIti dhuryA yugyAH / 'dhuro yaDDhakau' iti yatpratyayaH / 'dhUrvahe dhuryadhaureya dhurINAH sadhura yuga = ghosarazana kadyasA 91 , Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 raghuvaMzamahAkAvyam [prathamaH ndharAH' itymrH| dhuryAn rathAzvAnvizrAmaya vinItazramAnkurvityAdizyAjJApya tAM patnI rathAdavArohayadavatAritavAnsvayaM cAvatatAra / 'vizramaya'iti hasvapAThe 'janI java0' iti mittvaM 'mitAM hrasvaH' iti sUtre 'vA cittavirAge' ityato 'vA' ityanuvartya jyavasthitavibhApA''zrayaNAsvAbhAva iti vRttikaarH| __ a0-atha, saH, yantAraM, dhuvn , vizrAmaya, iti, Adizya, tAm, patnI rathAd, avArohayad, ca, 'svayam' avatatAra / vA0-atha tena yantAraM 'svaya dhuryA vizrAmyantAm' ityAdizya sA patnI rathAdavArohyata svayaM cAvatere / sudhA-atha = AzramaprAptyanantaraM, sA-rAjA dilIpaH, yantAraM = sArathiM, dhuryA dhUrvahAn , rathasyeti shessH| azvAniti yAvad / vizrAmaya = apagatAdhvazramAn kuru / iti = ityAkArakam , Adizya= AdezakRtvA, tAm = pUrvotkAra, patnI % sahadharmiNI, sudakSiNAmiti bhAvaH, rathAtmsya ndanAd, avArohaya avatAritavAn ca, 'svayam' avatatAra = avAruroha / sa0-yacchatAti yantA taM yantAram / dhuraM vahantIti dhuryAstAn dhuryAn / ko0-'niyantA prAjitA yantA sUtaH kSattA ca sArathiH / savyeSThadakSiNasthau ca saMjJA rathakuTumbinaH' iti / 'dhUrvahe dhuryadhaureyadhurINAH sadhurandharAH' iti / 'yAne cakriNi yuddhArtha zatAGgaH syandano rathaH' iti srvtraapymrH| ____tA0--AzramaprAptayanantaraM sa rAjA dilIpo'zvAnAM mArgazramaM dUrIkattu, sArathimAjJApya sapatnIko rathAdavatatAra / ___induH-usake bAda vaha 'rAjA dilIpa' sArathi ko 'ghor3oM ko vizrAma karAo, yaha AjJA dekara usa 'apanI' strI 'sudakSiNA' ko rathase utAre aura svayam bhI utare // 54 // munayo dilIpArhaNAM cakrurityAha tasmeM sabhyAH sabhAryAya gopne guptatamendriyAH / ___ ahaNAmahate cakrurmunayo nayacakSuSe / / 54 / / saJjI0-sabhAyAM sAdhavaH sbhyaaH| 'sabhAyA yaH' iti yapratyayaH / guptatamendriyA atyantaniyamitendriyA munayaH sabhAryAya gopne rakSakAya / nayaH zAstrameva catustattvAvedakaM pramANaM yasya tasmai nayacakSuSe / ata evAhate / prazastAya / pUjyAyetyarthaH / 'arhaH prazaMsAyAm' iti shtRprtyyH| tasmai rAjJe'rhaNAM pUjAM cakruH / 'pUjA namasyA'pacitiH saparyArcA'haNAH samAH' itymrH| ___ a0-sabhyAH, guptatamendriyAH, sunayaH sabhAryAya, gopne, nayacakSuSe, arhate, tasmai, arhaNAM cakraH / vA0-sabhyairguptatamendriyairmunibhiH sabhAryAya gopne nayacakSuSe'hate tasmai, ahaNAM ckre| sudhA-sabhyAH sabhAsadaH, guptatamendriyAH atizayarakSitahRSIkAH, munayaH = vAcaM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / / yamAH, vedazAstrArthatattvAvagantAra iti yAvat / sabhAryAya sapatnIkAya, gopne = pAlakAya, nayacakSuSe = nItizAstranetrAya, arhate= pUjAhA, tasmai rAjJe dilIpAya, arhaNAM pUjAM, cakruH = viddhuH|| sa0-atizayena guptAni guptatamAni tAnIndriyANi yeSAnte gupttmendriyaaH| ko0-'sabhAsadaH sabhAstArAH sabhyAH sAmAjikAzca te' iti / 'vAcaMyamo suniH' iti caamrH| tA0-vaziSThAjJayA sunayo nItimate rakSakAya sapatnIkAya rAjJe dilIpAya pUjAM viddhuH| induH-sabhya jitendriya muniyoM ne, rAnI ke sahita, rakSA karane vAle, nItizAstrarUpI netravAle, 'ata evaM' pUjya una rAjA dilIpa kI pUjA kI // 55 // sAyaGkAlInakriyAnte'rundhatIsahitasya gurordarzanamityAha alth vidheH sAyantanasyAnta sa dadarza taponidhim / ma anvAsitamarundhatyA svAhayeva havirbhujam / / 66 / / saJjI0-vidheriti / sa rAjA sAyantanasya sAyambhuvasya / 'sAyaM ciram'0 ityAdinA ttyutprtyyH| vidhejepahomAcanuSThAnasyAntaM'vasAne'rundhatyA'nvAsitaM pazcAdupavezanenopasevitam / karmaNi ktaH / upasargavazAtsakarmakatvam 'anvAtyAnAm' ityAdivadupapadyate / taponidhiM vaziSThas / svAhayA svAhAdevyA / 'athAgnAyI svAhA ca hutabhukpriyA' itymrH| anvAsitaM havirbhujamiva dadarza / (samitpuSpakuzAgnyambumRdannAkSatapANikaH / japaM homaM ca kurvANo nAbhivAdyo dvijo bhaved / ) ityanuSThA. nasya madhye'bhivAdananiSedhAdvidherante dadazetyuktam / anvAsanaM cAtra pativratAdharmatvenoktaM na tu karmAGgatvena / vidheranta iti karmaNaH / samAptyabhidhAnAd / ___ a0--saH, sAyantanasya, vidheH, ante, arundhatyA, anvAsitaM taponidhi, svAhayA, anvAsitaM, havirbhujam, iva, ddrsh| vA0-tena sAyantanasya vidherante'rundhatyA'nvAsitastaponidhiH svAhayA'nvAsito havirbhugiva dadRze / sudhA-sA rAjA dilIpaH, sAyantanasya sandhyAkAlInasya, vidheH japahomAdyanuSThAnasya, ante=avasAne, samAptAvityarthaH arundhatyA = arundhatInAmnyA svapalyA, anvAsitam-upAsitam, pazcAdupavezaneneti shessH| taponidhi =dharmazevadhi, vaziSThamiti yAvad / svAhayAtadAkhyayA'gniparanyA, 'anvAsitaM' havirbhujam = agnim, iva: yathA, dadarzavilokayAmAsa / / sa0-ni nizcayena dhIyate'sminniti nidhistapasAM nidhistaponidhistaM tapo. nidhim / ko0-'vidhividhAne daive'pi' ityamaraH / 'antaM svarUpe nAze'nto na strI zeSe. 'ntike triSu' iti medinii| 'tapazcAndrAyaNAdau syAddharme lokAntare'pi ca' iti Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam / [prathamaH vizvaH / 'nidhirnA zevadhiH' ityamaraH / 'havi:tavyamAnaM ca sarpiSyapi napuMsakam' iti medinii| tA0--sandhyAkAlInakRtyasamAptau, arundhatyopasevitaM vaziSTaM svAhAdevyopasevitamagnimiva sa dilIpo ddrsh| induH--usa 'rAjA dilIpa'ne sAyaGkAlIna anuSThAnake samApta hone para aruMdhatI se sevita taponidhi 'vaziSTa' ko svAhAdevI se sevita agni kI bhA~ti dekhA // 56 // sudakSiNAdilIpayoH sapatnIkasya guroH pAdAbhivandanamityAha tayojagRhatuH pAdAnarAjA rAjJI ca maagdhii| tau gurugurupatnI ca prItyA pratinanandatuH / / 57 // saJjI0--tayoriti / mAgadhI magadharAjaputrI rAjJI sudakSiNA rAjA ca tayoraru ndhatIvaziSThayoH pAdAJjagRhatuH / pAdaH padanizcaraNo'striyAm' ityamaraH / pAdagrahaNamabhivAdanam / gurupatnI guruzca kartArau, sA ca sa ca tau sudakSiNAdilIpau karma bhUtau / prItyA harSaNa prtinnndtuH| AzIrvAdAdibhiH sNbhaavyaanyckrturityrthH| a0--mAgadhI, rAjJI, rAjA, ca, tayoHpAdAn, jagRhatuH, gurupatnI, gurU, ca nau.prItyA, pratinanandatuH / vA0-mAgadhyA rAzyA rAjJA ca tayoH pAdA jagRhire, laNA, gurupatnyA ca prItyA to prtinnndaate| sudhA--mAgadhI=magadharAjasutA, rAjJI rAjapatnI, sudakSiNetyarthaH / rAjA-nRpaH, dilIpa ityrthH| ca=samuccaye'rthe, tayoH arundhatIvaziSThayoH, pAdAn-caraNAn jagRhatuH-AdadatuH, sapatnIko rAjA sapatnIkaM guruM namaskRtavAniti bhAvaH / gurupatnI vasiSThabhAryA, arundhtiityrthH| guruzca = vaziSTho'pi, 'kartRbhUtau' tau-sudakSiNAdilIpau 'karmabhUto' prItyA = harSeNa, pratinanandatuH= abhinandanaM cakratuH, AzIrvAdAdibhiriti shessH| sapatnIko gururapi sapatnIkAya rAjJe, AzIrvAdAna dadAviti bhaavH| sa0-magadhAnAM rAjA mAgadhastasyApatyaM strI maagdhii|| ko0--'gurustu gISpatau zreSThe gurau pitari durbhare' iti vizvaH / 'mutprItiH pramado harSaH pramodAmodasammadAH' iti caamrH| ____ tAo-sudakSiNAdilIpau sapatnIkaM guruM praNematustato'rundhatIvaziSThAvapi tAsyAmAziSo ddtuH| ____ induH-magadha deza ke rAjA kI lar3akI rAnI 'sudakSiNA' aura rAjA 'dilIpa una donoM 'arundhatI aura vasiSTha' ke caraNoM ko pakar3e 'praNAma kiye tathA guru 'vaziSTha' aura gurupatnI 'arundhatI ne prema se una donoM 'sudakSiNA aura dilIpa ko AzIrvAda diyaa|| 57 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvinI - sudhenduTIkAtrayopetam / vaziSTho dilIpaM rAjyaviSayakakuzalaM pRSTavAnityAhatamAtithya kriyAzAntarathakSobha parizramam / papraccha kuzalaM rAjye rAjyAzramamuniM suniH // 58 // saJjI0 - tamiti / muniH atithyarthamAtithyam / 'atithernyaH' iti nyapratyayaH / Atithyasya kriyA tayA zAnto rathakSobheNa yaH parizramaH sa yasya sa taM tathoktam / rAjyamevAzramastatra muniM munitulyamityarthaH / taM dilIpaM rAjye kuzalaM papraccha pRcchatestu dvikarmakatvamityuktam / yadyapi rAjyazabdaH purohitAdiSvantargatatvAdvAjakarmavacanaH / tathA'pyanra 'saptAGgavacanaH' / 'upapannaM nanu zivaM saptasvaGgeSu' ityuttara virodhAt / tathA''ha manuH 'svAmyamAtyapuraM rASTra kozadaNDau tathA suhRt / saptaitAni samastAni loke'sminrAjyamucyate // ' iti / tatra 'brAhmaNaM kuzalaM pRcchettatra bandhumanAmayam / vaizyaM kSemaM samAgamya zUdramArogyameva ca // ' iti manuvacane satyapi tasya rAjJo mahAnubhAvatvAd brAhmaNocitaH kuzalaprazna eva kRta ityanusaMdheyam / ata evoktaM- 'rAjyA* zramamunim' iti / a0 - muniH, AtithyakriyAzAntarathakSobhaparizramaM rAjyAzramamuniM taM rAjye, kuzalam papraccha / rAjyAzramamunI rAjye ku vA0 - muninA''tithyakriyAzAntarathakSobhaparizramo zalaM pprcche| 46 sudhA - muniH = vAcaMyamaH, vaziSTha ityarthaH / Atithya kriyAzAntarathakSobhaparizramaM= gRhAgatasatkAra vyApAravigatasyandanasaJcalanakhedaM, rAjyAzramamuniM = rAjyarUpAzrame munitulyaM, taM = dilIpaM, rAjye rAjyaviSaye, svAmyamAtya suhRtko zarASTradurga balAtmakaityarthaH / kuzalaM = kSemam, papraccha = pRSTavAn / sa0 --- atati nirantaraM gacchatItyatithiH, avidyamAnA tithiryasyAgamane soDatithiH atithyarthamAtithyam tasya kriyA, AtithyakriyA tathA zAntaH, AtithyakriyAzAntaH, ramante'sminniti rathaH tasya kSobho rathakSobhaH tena parizramo rathakSobhaparizramaH AtithyakriyAzAnto rathakSobhaparizramo yasya sa AtithyakriyAzAntarathakSobhaparizramastamAtithyakriyAzAntarathakSobha parizramam rAjJaH karma bhAvo vA rAjyam, rAjyamevAzramo rAjyAzramaH tasmin munI rAjyAzramamunistaM rAjyAzramamunim / ko0- 'kriyA, karmaNi ceSTAyAM karaNe sampradhAraNe / ArambhopAyazikSA'rthaciki tsAniSkRtiSvapi' iti vizvaH / ' yAne cakriNi yuddhArthe zatAGgaH syandano rathaH' iti / 'vAcaMyamo muniH' iti cAmaraH // tA0 - vaziSThAnujJayA munikRtAtithisatkAravyApAreNApanItamArgazramaM dilIpaM munirvaziSTho rAjye svAmyamAtyapura rASTrakozabala suhRdAtmake kuzalaM pRSTavAn // induH - muni 'vaziSTha' ne atithisatkAra ke dvArA ratha ke hilane se utpanna huI 4 raghu0 1 sarga Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 raghuvaMza mahAkAvyam - [ prathA thakAvaTa jisakI dUra ho gayI hai, aise rAjyarUpI Azrama ke viSaya meM munitulya una 'rAjA dilIpa' se rAjya 'svAmI - mantrI - nagara - deza - khajAnA - senA - mitra' viSayaka kuzala pUchA // 58 // vaziSThasya kuzalapraznAnantaraM dilIpasyo caradAnopakramaH - athAtharvanidhestasya vijitAripuraH puraH / ardhyApatirvAcamAdade vadatAM varaH // 6 // saJjI0 - atheti / atha praznAnantaraM vijitAripuro vijitazatrunagaro vadatAM vaktRRNAM varaH zreSThaH 'yattazca nirdhAraNam' iti SaSThI / arthapatI rAjA'tharvaNo'tharvavedasya nidhestasya muneH puro'gre'rthyAmarthAdanapetAm | 'dharmapathyarthanyAyAdanapete' iti ytprtyyH| vaacmaadde| vaktumupakrAntavAniyarthaH / atharvaM nidherityanena purohita kRtyAbhijJatvAttatkarmanirvAhakatvaM munerastIti sUcyate / yathA''ha kAmandakaH - 'trayyA ca daNDanItyAM ca kuzalaH syAtpurohitaH / atharvavihitaM kuryAnnityaM zAntikapauSTikam // ' iti // a0 - atha, vijitAripuraH, vadatAM varaH, arthapatiH, atharvanidheH tasya, puraH, arthyAM, vAcam, Adade // vA0 - atha vijitAripureNa vadatAM vareNArthapatinA'tharva - nidhestasya puro'rthyA vAgAdade // sudhA - atha = vaziSThasya kuzalapraznAnantaraM vijitAripuraH = kRtasvAdhInAri - nagaraH, vadatAM = jalpatAm 'madhye' varaH, = zreSThaH, arthapatiH = vibhavezvaraH, rAjA dilIpa iti bhAvaH / atharvanidheH- atharvavedazevadheH, atharvavedavidupa iti yAvat / tasya vaziSThamaharSeH puraH = agrataH, arthyAm = bharthopetAM vAcaM = giram, Adadde = jagRhe, vaktumArambhaM kRtavAnityarthaH // sa0 10- ni nizcayena dhIyate'sminniti nidhiH, atharvaNo nidhiratharvanidhiH, tasyAtharvanidheH / arINAM purANyaripurANi vijitAnyaripurANi yena sa vijitAripuraH / ko0 - 'nidhirnA zevadhiH' iti / ' agAre nagare puram' iti cAmaraH / 'syAtpuraH purato'grataH' iti / 'AtmavAnanapeto'rthAdaya' iti cAmaraH / 'ayaM zilAjatunyarthyo budhe nyAyye ca vAcyavad' iti medinI / tA0 - sunervaziSTasya kuzalapraznamAkarNya dilIpastaM svAbhilaSitaputraprAptyupAyAbhijJaM vijJAya prayojanayutAM vANIM vaktumArabdhavAn // induH- 'guru vaziSTha ke kuzala prazna pUcha cukane ke bAda, vairiyoM ke nagaroM ke jItane vAle, bolane vAloM meM zreSTha, vibhava ke pati 'rAjA dilIpa' ne, atharvaveda ke khajAnA 'atharvaveda ke vidvAn' una 'vaziSTha RSi' ke Age prayojana se yukta bAta calAyI // 59 // *yasya tvaM gururasi tasya rAjye sarvaM kuzalamastyevetyAhaupapannaM nanu zivaM saptasvaGgeSu yasya me / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / daivInAM mAnuSINAM ca pratihartA tvamApadAm // 60 // saJjI0-upapannamiti / he guro ? saptasvaGgeSu svAmyamAtyAdiSu / 'svAmyamAtyasuhRtkozarASTradurgabalAni ca / saptAGgAni' itymrH| zivaM kuzalamupapannaM nanu yuktameva / nanvavadhAraNe / 'praznAvadhAraNAnujJA'nunayAmantraNe nanu' itymrH| kathamityatrAha-yasya ne daivInAM devebhya AgatAnAM durbhikSAdInAm mAnuSINAM manuSyebhya AgatAnAM caurabhayAdInAm / ubhayatrApi 'tata AgataH' itynn| 'TiDDhANaJ' ityAdinA DIpaApadAM vyasanAnAM tvaM pratihartA vArayitA'si / atrAha kAmandaka:-'hutAzano jalaM vyAdhirdubhikSaM maraNaM tathA / iti paJcavidhaM daivaM mAnupaM vyasanaM tataH // AyuktakSebhyazcau. rebhyaH parebhyo rAjavallabhAt / pRthivIpatilobhAcca narANAM paJcadhA matam // ' iti / a0-'he guro !' saptasu, aGgeSu, me zivam, upapannaM, nanu yasya, me devInAm, mAnuSINAm, ApadAM, tvam, pratihartA, 'asi' / vA0-me saptasvaGgeSu zivamupapannaM nanu yasya devInAm mAnuSINAmApadAm tvayA pratihA bhUyate // sutA-'he guro !' saptasusvAmyamAtyasuhRtkozarASTradurgavaletisaptasaGkhyAkeSu, aMgeSu = rAjyAGgeSu, me= mama, zivaM kalyANam, upapanna yuktam, astyeveti zepaH / nanu = ityavadhAraNe, yasya bhavadIyazipyasya, menmama 'dilIpasya' ityarthaH / daivInAM = devebhya AgatAnAM, durbhikSAdInAmiti yAvad / mAnuSINAm = manuSyebhya AgatAnAM, caurabhayAdInAmiti yAvad / ApadAM= vipattInA, tvam = bhavAn 'eva' iti zeSaH / pratihata = nivAraNakartA, asIti shessH|| sa0-manuSyebhya AgatA mAnuSyaH tAsAM mAnuSINAm / ko0-'zvaHzreyasaM zivambhadraM kalyANaM maGgalaM zubham' ityamaraH / 'vipacyAM vipadApadau' itymrH| tA0-mama rAjye svAmyamAtyAdiSu saptasvaMgepu kuto na kuzalaM syAt ? yasya me devImAnuSIprabhRtivipattinivAraNAya prabhustvam madgururvidyamAno'syataH sarvatra kushlmev| - induH-'he guro' ! mere 'rAjya ke sAta aGga 'svAmI, santrI, mitra, khajAnA, rASTra (pura), kilA, senA', meM kuzala kyoM na ho jisa ke daivI 'agni, jala, roga, durbhikSa, maraNa' ina pA~ca' aura mAnupI 'Thaga, caura, zatru, rAjA kA kRpApAtra, rAjA kA lobha' ina pA~ca ApattiyoM ke nAza karane vAle Apa svayaM vidyamAna haiN||60|| tatra mAnupApapratIkAramAha tava mantrakRto mntraiduuraatprshmitaaribhiH| pratyAdizyanta iva me dRSTalakSyAbhadaH zarAH / / 61 / / saJjI0-taveti / dUrAtparokSa eva prshmitaaribhiH| mantrAn kRtavAnmantrakRt / 'sukarmapApamantrapuNyeSu kRnaH' iti kvim| tasya mantrakRto mantrANAM sraSTuH prayokturvA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [prathama:tava mantraiH kartRbhiH / dRSTaM pratyakSaM yallacyaM tanmAnaM bhindantIti dRSTalakSyabhido me zarAH pratyAdizyanta iva / vayameva samarthAH kimebhiH piSTapeSakairiti nirAkriyanta ivetyutprekssaa| 'pratyAdezo nirAkRtiH' ityamaraH / tvanmantrasAmarthyAdeva na pauruSaM phala tIti bhaavH| a0-dUrAt , prazamitAribhiH, mantrakRtaH, tava mantraiH dRSTalakSyabhidaH, me, zarAH, pratyAdizyante, iva // vA0-dUrAt prazamitArayo mantrakRtastava mantrA dRSTalakSyabhido me zarAn pratyAdizantIva // sudhA-dUrAt=parokSa eva prazamitAribhiH= zAntaripubhiH, mantrakRtaH=mantraprayoktuH, tava bhavataH vaziSTasyetyarthaH / mantraiH= vedamantraiH 'kartRbhiH' dRSTalakSyabhidAdRSTigocaralakSabhedanakartAraH, me= mama, zarAH=bANAH, pratyAdizyanta iva = nirA kriyanta iva / mAnuSINAmApadAM vinAzastu tvanmantravalasAmarthyAnmadvANaireva bhavati / sa0-prakarpaNa zamitA arayo yaiste prazamitArayastaiH prazamitAribhiH / dRSTaJca tallacyaM dRSTalakSyaM dRSTalakSyaM bhindantIti dRssttlkssybhidH|| ___ko-dUraM viprakRSTakam' itymrH| 'ripI vairisapatnAridviSaveSaNaduhRdaH' iti c| 'lakSaM lacyaM zaravyaM ca' iti / 'pRSatkabANavizikhA ajihmagakhagAzugAH / kalambamArgaNazarAH patrI ropa iSurdvayoH' iti caamrH|| tA0-parokSa eva vairiNo vinAzayanti, tvatprayuktA mantrA atastadapekSayA pratyakSalakSyabhedino me bANA vyarthA eva, arthAda-dUrAdeva vairivinAzinAM tvatprayuktamantrANAM sAmarthyAdeva mabANAH pratyakSalakSyaM bhindanti, atastadapekSayA vyarthAH piSTapeSakA iva / sarva tava mantravalAdeva siddhayati na tu mAhubalAditi bhaavH|| induH-mantra ke prayoga karane vAle Apa ke jo dUra hI se (parokSa hI se) vairiyoMke nAza karanevAle mantra haiM, ve pratyakSa hI meM vedhanevAle mere vANoMko vyarthase karate haiN| samprati daivikApatpratIkAramAha havirAvarjitaM hotastvayA vidhivadagniSu / / vRSTibhavati sasyAnAmavagrahavizoSiNAm / / 62 // samI0-haviriti / he hotaH! tvayA vidhivadagnijvAvarjitaM prakSiptaM havirAjyAdikaM kartR / avagraho varSaprativandhaH / 'ave graho varSaprativandhe' ityap pratyayaH / 'vRSTivarSa tadvidhAte'vagrAhAvagrahI samau' ityamaraH / tena vizoSiNAM vizuSyatAM sasyAnAM vRSTirbhavati vRSTirUpeNa sasyAnyupajIvayatIti bhAvaH / atra manuH-'agnau prAstAhutiH samyagAdityamupatiSThate / AdityAjAyate dRSTirvRSTerannaM tataH prjaaH| iti / ___ a0-'he hotaH! tvayA, vidhivad, agniSu AvarjitaM haviH, avagrahavizoSiNAM sasyAnAM, vRSTiH, bhavati / vA0-hotastvayA vidhivadagnivAvajitana haviSA'vagrahavizoSiNAM sasyAnAM vRSTayA bhUyate // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / sudhA-he hotaH ! havanakartaH !, tvayA bhavatA, vidhivad yathAvidhi, agniSu = vahiSu, AvarjitaM- hutaM, haviH sarpiHprabhRtihavanadravyaM, (kartR) avagrahavizoSiNAMvRSTivighAtena zoSaNazIlAnAM, sasyAnAM dhAnyAnAM 'vRkSAdInAm phlaanaam'| vRSTiHvarSaNam, bhavati-jAyate, vRSTirUpeNa sasyAni samutpAdayantIti bhAvaH // sa0-avagrahaNamavagrahaH tena vizeSeNa zoSTuM zIlameghAnte'vagrahavizoSiNastepAmavagrahavizoSiNAm // ko0-'haviH sarpiSi hotavye' iti haimH| 'vidhividhAne deve'pi' iti / 'vRkSAdInAM phalaM sasyam' iti caamrH| tA0-he yajJakarttaH ! tvamAjyAdikaM yadagnau matkalyANArthaM juhoSi, tadeva vRSTibhUtvA sasyAnAmupajIvakam bhavati-ato'smadrAjye kuto daivInAm mAnuSINAJcA. padA sambhavaH syaat| induH he havana karanevAle ! 'guro! Apase vidhipUrvaka agni meM dI huI Ahuti akAla se sUkhate hue dhAnoM 'vRkSAdikoM ke phaloM ke sambandha meM vRSTi rUpa hotI hai| svaprajAnAM sarvatobhAvena sukhitve tvadbrahmavarcasaM heturityAha puruSAyuSajIvinyo nirAtaGkA nirItayaH / yanmadIyAH prajAstasya hetumtvadbrahmavarcasam / / 63 // saJjI-puruSAyuSeti / aayurjiivitkaalH| puruSasyAyuH puruSAyuSam / varSazatamityarthaH / 'zatAyurvai puruSaH' iti zruteH / 'acaturavicaturasucatura0' ityAdisUtreNA pratyayAnto nipAtAH / madIyAH prajAH puruSAyuSaM jIvantIti puruSAyuSajIvinyaH / nirAtaGkA nirbhyaaH| 'AtaGko bhayamAzaGkA' iti hlaayudhH| nirItayo'tivRSTayAdi. rahitA iti yattasya sarvasya tvadbrahmavarcasaM tava batAdhyayanasaMpattireva hetuH| 'vratAdhyayanasaMpattirityetad brahmavarcasam' iti hlaayudhH| brahmaNo varcI brahmavarcasam / 'brahmahastibhyAM varcasaH' ityprtyyH| 'ativRSTiranAvRSTimUSikAH zalabhAH shukaaH| atyAsannAzca rAjAnaH SaDetA ItayaH smRtAH iti kaamndkH| ___ a0-madIyAH, prajAH, puruSAyuSajIvinyaH, nirAtaGkAH, nirItayaH, 'santIti' yat, tasya, tvadvahmavarcasam eva, hetuH / vA-madIyAbhiH prajAbhiH puruSAyuSajIvinIbhinirAtaGkAbhirnirItibhiH 'bhUyata iti' tasya tvadbrahmavarcasenaiva hetunA 'bhuuyte'| sudhA-madIyA matsambandhinyaH, prajAH janAH, puruSAyuSajIvinyAvarSazatajIvanazIlAH, 'zatAyurvaM puruSaH' iti shruteH| nirAtaGkAH=nirbhayAH, nirItayaH ativRSTayAdi SaDbAdhArahitAH, 'santIti' zeSaH / yat, tasya sarvasya, tvadbrahmavarcasam bhavabatAdhyayanasampattiH, eva-nizcayena, hetuH kAraNaM, 'vartate' iti shessH|| jiivinyH| ...sa0-puruSasyAyuH, puruSAyuSaM puruSAyuSaM jIvituM zIlaM yAsAntAH puruSAyuSa ko-'AyurjIvitakAlaH' ityamaraH / 'ruktApazaGkAsvAtaGka' iti / 'ItirDimba Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [prathama:pravAsayoH' ityamaraH / Dimvo viplavaH sa ca saptavidhastadyathA-'ativRSTiranAvRSTiH zalabhA mUSikAH zukAH / svacakraM paracakraJca saptaitA ItayaH smRtAH' iti caamrH| tA0-madIyAH prajAstvadanuSThitavratavedavedAGgAdhyayanasampattyaiva dIrghajIvinyo nirbhayAH saptavidhopadraveNAtivRSTyAdikena rahitAH santi nAnyena hetunaa| ___ induH-jo merI prajAyeM, puruSa kI Ayu 'sau varSa taka jIne vAlI, nirbhaya, aura Iti, ativarpA, sUkhA, cUhA, TiDDI, suggA, 'vipakSI' rAjAoM kI car3hAI se bacI huI haiM so ina saboM kA kAraNa ApakA brahmateja 'sadAcAra vedavedAGgAdhyayana se utpanna puNya' hI hai // 3 // bhavAdRzena madguruNA sarvaM me sukhaM bhavatItyAha tvayaivaM cintyamAnasya guruNA brhmyoninaa| sAnubandhAH kathaM na syu saMpado me nirApadaH / / 64 // saJjI0-tvayaivamiti / brahmA yoniH kAraNaM yasya tena brahmaputreNa guruNA tvayaivamuktaprakAreNa cintyamAnasyAnudhyAyamAnasya / ata eva nirApado vyasanahInasya me sampadaH sAnubandhAH sAnusyUtayo'vicchinnA iti yAvat / kathaM na syuH / syurevetyrthH| a0-brahmayoninA, guruNA, tvayA, evaM, cintyamAnasya, 'ata eva' nirApadaH, me sampadaH, sAnubandhAH, kathaM, na, syuH| vA0-brahmayoninA tvayA guruNaivaM cintyamAnasya nirApado me sAnubandhAbhiH kathaM na bhUyate / sudhA-brahmayoninA=parameSThiputreNa, vaziSThenetyarthaH / guruNA-pUjyena, aacaarytyrthH| tvayA bhavatA, evam = uktaprakAreNa, cintyamAnasya = smaryamANasya, nirApadaH%= vipadrahitasya, memama, sampadA-lampattayaH, sAnubandhAH=avicchinnA, kathaM =kena prakAreNa, na= nahi, syuH =bhaveyuH, api tu syureveti bhAvaH / sa0-brahmA yoniH kAraNaM yasya sa tena brhmyoninaa|| ko-anuvandhastu vandhe syAddoSotpAde vinazvare / mukhyAnuyAyivAle ca prakRtasyAnuvarttane' iti medinI / 'sampad bhUtau guNotkarSe hArabhede'pi ca striyA' iti / 'sampadi, sampattiH zrIzca lakSmIzca' iti medinyamarazca / __ tA0-brahmaputreNa bhavatA guruNA smaryamANasya me kuto duHkhaM syAt ? kutazca na sthirA sampattiH syAt api tu kevalaM sampattireva syAt / induH-'jaba' brahmaputra Apa 'mere' guru haiM aura 'sarvadA' ukta prakAra se 'mere kalyANa ko' cintA kiyA karate haiN| to phira' Apatti se rahita merI sampatti 'nirantara' avicchinna 'sthira' kyoM na rahe // 6 // saMpratyAgamanaprayojanamAha kintu vahAM tavaitasyAmasadRzaprajam / na mAmavAta sadvIpA ratnasUrApa medinI / / 65 / / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / saJjI0-kinviti / kintu tavaitasyAM vadhvAM snuSAyAm / 'vadhUrjAyA snuSA caiva' ityamaraH / adRSTA sadRzyanurUpA prajA yena taM mAM sadvIpA'pi / ratnAni sUyata iti ratnasUrapi / 'satsUdviSa0' ityAdinA kvip| medinI nAvati na prINAti / avadhAtU rakSaNagatiprItyAdyartheSUpadezAdatra prINane / ratnasUrapItyanena sarvaratnebhyaH putraratnameva zlAyamiti sUcitam / a0-kintu, tava, etasyAM, vadhvAm, adRSTasadRzaprajam, mAM, sadvIpA, ratnasuH, api, medinI, na avati / vA0-kintu tavatasyAM vadhvAmadRSTasadRzaprajo'haM sadIpayA ratnasuvA'pi medinyA na avye| __ sudhA-kintu, taba=bhavataH, etasyAm = asyAm, 'purovartinyAm' ityarthaH / vadhvAM snuSAyAM sudakSiNAyAmiti yAvad / adRSTasadhzaprajam-anavalokitAnurUpasantatim, mAMdilIpaM, sadvIpAsaptadvIpasahitA, ratnasUH hIrakAdimahAmaNiprasavinI, api medinI=mahI, na= nahi, avati=prINAti / putraratnAbhAvato ratnasUriyaM vasudhA mAM na prINAtIti bhAvaH / sa0-prakarSeNa jAyata iti prajA, na dRSTetyadRSTA, adRSTA sadRzI prajA yena so'dRSTasadRzaprajaH tamadRSTasadRzaprajam / ramayantIti ratnAni tAni sUyata iti rtnsuuH| ko0-'gotrA kuH pRthivI pRthvI camA'vanirmedinI mahI' itymrH| tA0-yadyapi macchAsanAdhInAnAM mahyAM mahAratnAni samutpadyante, parantu sudakSiNAyAM sarvaratneSu zreSThasya putraratnasyAbhAvAt tAni mahAratnAni santoSAya na prbhvntiiti| induH-parantu ApakI isa ziSya-vadhU meM apane sadRza santAna hotI huI na dekhanevAle mujhako dvIpoM ke sahita ratnoM ko paidA karanevAlI pRthvI bhI nahIM bhAtI // 65 // tadeva pratipAdayatiputrAbhAvena pitRNAM duHkhena piNDagrahaNaM bhaviSyatItyAha nUnaM mattaH para vaMzyAH pinnddviccheddrshinH| na prakAsamujaH zrAddhe svadhAsaMgrahatatparAH / / 66 / / snyjii0-nuunmiti| mattaH paraM madanantaram 'paJcamyAstasila' piNDavicchedadarzinaH pinndddaanvicchedsutprekssmaannaaH| vaMzodbhavA vaMzyAH pitaraH / svadhetyavyayaM pitRbhojye vartate / tasyAH saMgraha tatparA AsakAH santaH zrAddha pitRkarmaNi / 'pitRdAnaM nivApaH syAcchrAddhaM tatkarma zAsvataH' itymrH| prakAmabhujaH paryAptabhojino na bhavanti nUnaM satyam / 'kAmaM prakAmaM paryAptam' itymrH| nirdhanA hyApaddhanaM kiyadapi saMndagRtIti bhaavH| a0-mattaH param piNDavicchedadarzinaH, vaMzyAH, svadhAsaMgrahatatparAH, 'santaH' zrAddhe, prakAmabhujaH, nUnaM, na, bhavanti // vA0-mattaH paraM piNDavicchedadarzibhiH svadhAsaGgrahatatparairvazyaiH zrAddhe prakAmabhugbhinaM bhUyate // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [prathamaH __sudhA-mattaH =mat, param = anantaram, piNDavicchedadarzinaH piNDadAnavizle padarzanazIlAH, vaMzyAH= vaMzodbhavAH, pitaraH iti yAvat / svadhAsaGgrahatatparAH= pitRbhojyasaMgrahaNAsakAH, 'santaH' iti zeSaH / zrAddha =pitRkarmaNi, prakAmabhujaH= praryAptabhojinaH, nUnaM nizcitaMna = nahi, 'bhavanti' iti zeSaH / sa0-piNDasya vicchedaH piNDhavicchedaH taM draSTuM zIlaM yeSAnte piNDavicchedada zinaH / svadhAyAH saMgrahaH svadhAsaMgrahaH tatra tatparAH svadhAsaMgrahatatparAH // ko-'piNDo bole vale sAndre dehAgAraikadezayoH / dehamAne nivApe ca gola sihakayorapi' iti medinI / 'saMgraho bRhatyuttaGge grahasaMkSepayorapi' iti medinI / tA-putrarahitaM mAmavalokyAtaH paraM na piNDaprAptisambhava iti vicArayanto matpitaraH samyaktareNa tRptikSamaM zrAddha piNDaM bhoktuM notsahante / induH-mere bAda piNDa kA lopa dekhane vAle, svadhA ikaTThI karane meM lage hue mere pUrvaja zrAddha meM icchApUrvaka bhojana karane ke lie nizcaya utsAha nahIM kara chaputrAbhAvena pitRNAM duHkhena jalagrahaNaM bhaviSyatItyAha matparaM durlabhaM matvA nUnamAvajitaM mayA / payaH pUrve: svaniHzvAsaiH kavoSNamupabhujyate / / 67 // snyjii0-mtprmiti| matparaM madanantaram, 'anyArAditarartedikzabdAcUttarapadAjAhiyukte' ityanena paJcamI / durlabhaM durlabhyaM matvA mayA''varjitaM mahattaM payaH pUrvaiH pitRbhiH svaniHzvAsairduHkhajaH kavoNamISaduSNaM yathA tathopabhujyate / nUnamiti vitrke| kavoNamiti kuzabdasya kavAdezaH 'koSNaM kavoNaM mandoSaNaM kaduSNaM triSu tadvati' itymrH| __ a0-matparaM, dalabham , matvA, idAnIm , mayA Avarjitam, payaH, pUrvaH, sva niHzvAsaiH, kavoNaM, 'yathA syAttathA' upabhujyate, nUnam // vA0-matparaM durlabhaM matvA mayA''varjitam payaH pUrve 'pitaraH svaniHzvAsaH kavoSNamupabhuJjate nanam / sudhA--matparam madanantaraM, durlabhaM darApama, matvA =jJAtvA, 'idAnIm' mayA = dilIpena, AvarjitaM dattam, payaH-vAri, pUrvaiH prAcInaH 'pitRbhiH' ityarthaH / svaniHzvAsaiH= AtmamukhavAyubhiH 'duHkhaje.' iti zeSaH / 'kAraNabhUtaiH' / kavoNam = ISaduSNaM, 'yathA syAttathA' upabhujyate = pIyate, nanam = iti vitrke|| sa0-niHzvasanAni niHzvAsAH svaraya niHzvAsAH svaniHzvAsAstaiH svniHshvaasaiH| ko0-'svo jJAtAvAtmani svaM viSvAtmIye svo'striyAM dhane' iti caamrH|| tA0-madanantaraM jaladAtuH putrasyAbhAvaM pazyanto'ta eva duHkhajanyairnijaniHzvAsaiH koSNIbhUtamidAnI madattaM payo maspitaraH pibanti // induH-mere bAda 'jala ko durlabha samajhakara 'isa samaya' mujhase die hue Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / / jala ko 'mere pUrvaja 'pitRgaNa' apane 'duHkhajanya' niHzvAsoM se thor3A garama 'jaise ho se pIte haiM / aisA maiM' anumAna 'karatA hU~' // 6 // pitRRNAmutau dilIpasya duHkhaprakAzanamityAha so'hamijyAvizuddhAtmA prjaalopnimiilitH| prakAzazvA prakAzazca lokAloka ivAcalaH // 6 // saJjI0-sa iti / ijyA yAgaH 'bajayajo ve kyapa' iti 'kyappratyayaH / tathA vizuddhAtmA vizuddhacetanaH prajAlopena santatyabhAvena nimIlitaH kRtanimIlanaH so'ham / lokyata iti lokH| na lokyata ityalokaH, lokazcAlokazcAtra sta iti, lokazvAsAvalokazceti vA, lokAlokazcakravAlo'cala iva / 'lokAlokazcakravAlaH' ityamaraH / prakAzata iti prakAzazca devarNavimocanAd / na prakAzata ityaprakAzazca pitaNAvimocanAt / pcaayc| asmIti shessH| lokAloko'pyantaHsUryasaMparkAddhahistamojyAptyA ca prakAzazcAprakAzazceti mantavyam // ___ a0-ijyAvizuddhAtmA, prajAlopanimIlitaH, ahaM, lokAlokaH, acalaH, iva, prakAzaH, ca, aprakAzaH, ca,'asmi' // vA0-ijyAvizuddhAtmanA prajAlopanimIlitena tena mayA lokAlokenAcaleneva prakAzena cAprakAzena ca bhUyate // sudhA-ijyAvizuddhAmA yajJapavitrAntaHkaraNaH, prajAlopanimIlita santatyadarzanakRtanayanapacamasaGkocA, sAevambhUtaH, ahaM dilIpaH, lokAlokA-cakravAlaH, 'saptadvIpavatyA bhUmeH prAkArabhUto girirityarthaH / acalA= zailaH, iva= yathA, prakAzazca =devarNavimocanAd dyotazca, dIpta ityarthaH / parvatapakSe-dyota Atapa ityarthaH aprakAzazca =pitRNAvimocanA dIptazca, mlAna ityarthaH, parvatapakSe'ndhakAra ityarthaH / asmIti shessH|| sa0-atatItyAtmA, yajanamijyA tayA vizuddhaH ijyAvizuddhaH ijyAvizuddha AtmA yasya sa ijyaavishuddhaatmaa| prakarSaNa jAyata iti prajA tasyA lopaH prajAlopaH tena nimIlitaH prjaalopnimiilitH| ko0-'ijyA dAne'dhvare'rcAyAM saGgame strI gurau triSu' iti medinI / 'prakAzodyota AtapaH' iti cAmaraH / 'adrigotragirigrAvAcalazailaziloccayAH' iti cAmaraH // ___ tA0-ahaM dilIpo yajJakaraNena devarNavimocanAt prasanno vikasitanetrosmi, kintu santaterabhAvAdata eva pitRRNAvimocanAdaprasanno'ta eva nimIlitanayanazcAsmItyato lokAlokAcalasyeva me sthitiH sampratyasti / / induH-yajJa karane ke kAraNa zuddha cittavAlA tathA putrake na dikhAI par3ane (na hone) se A~kha mUMde huye 'andhA' jaisA maiM 'dilIpa' lokAloka parvatakI bhA~ti prakAzavAn 'dIptimAna' aura aprakAzavAn 'malina' ho rahA hU~ // 68 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 raghuvaMzamahAkAvyam [prathamaHnanu tapodAnAdisampannasya kimapatyarityatrAha lokAntarasukhaM puNyaM tapodAnasamudbhavam / ___ santatiH zuddhavaMzyA hi paratreha ca zarmaNe // 6 // saJjI0-lokAntareti / samudbhavatyasmAditi 'samudbhavaH kAraNam / tapodAne samudbhavo yasya tattapodAnasamudbhavaM yatpuNyaM tallokAntare paraloke sukhaM sukhakaram / zuddhavaMze bhavA zuddhavaMzyA santatihi paratra paraloke, iha ca loke zarmaNe sukhAya / 'zarmazAtasukhAni ca' itymrH| bhavatIti shessH|| a0-tapodAnasamudbhavaM 'yat' puNyaM 'tat' lokAntarasukhaM, zuddhavaMzyA, 'santatiH hi, iha, paranna, ca zarmaNe, 'bhavati' // vA0-tapodAnasamudbhavena 'yena' puNyena 'tena' lokAntarasukhena 'bhUyate' zuddhavaMzyayA santatyA hi iha paratra ca 'zarmaNe bhuuyte'| sudhA-tapodAnasamudbhavaM kRcchracAndrAyaNAdivatadAnakAraNakaM, 'yat' puNyaM = sukRtaM, 'tad' lokAntarasukham = paralokasukhakArakam, 'asti' iti zeSaH / zuddhavaMzyA pavitravaMzogavA, santatiHprajA, putra iti yAvad / hi= yataH, iha % asmin loka iti yAvat / paratra-parasmin , paraloka ityarthaH / ca, zarmaNe sukhAya 'bhavati' iti shessH| ___ sa-lokyate'sminniti lokaH sukhayatIti sukham, anyo loko lokAntaram tatra sukhaM lokAntarasukham / samudbhavatyasmAditi samudbhavaH kAraNaM tapazca dAnazceti tapodAne, tapodAne samudbhavo yasya tat tapodAnasamudbhavam / tA0-puNyaM kevalaM paraloke sukhAvaham, parantu santatistUbhayalokamadhye sukhakarI, ataH puNyApekSayA santaterevAdhikasukhAspadatvam // __induH-tapa aura dAna hai kAraNa jisakA aisA jo puNya vaha paraloka meM sukha dene vAlA hotA hai / parantu pavitra vaMza meM utpanna huI santati isa loka aura paraloka donoM hI meM sukha ke liye hotI hai // 69 // samartho'pi kathamanapatyaM mAMjJAtvA bhavAnna dUyata ityAha tayA hIna vidhAtamA kathaM pazyanna dUyase / sikta svayamiva snehAdvandhyamAzramavRkSakama // 70 // saJjI0-tayeti / 'he' vidhAtaH ! sraSTaH!, tayA saMtatyA hInamanapatyaM mAs / snehAtpreraNA svayameva siktaM jalasekena vardhitaM vandhyamaphalam 'vandhyo'phalo'vakezI ca' ityamaraH Azramasya vRkSakaM vRkSapotamiva / pazyankathaM na dUyase na pritpyse| vidhAtarityanena samartho'pyupekSasa iti gamyate // a0-'he' vidhAtaH!, tayA, honam, mAM, snehAda, svayam, eva, siktam, bandhyama, AzramavRkSakam, iva pazyan kathaM, na, dUyase / bA0-he vidhAtaH ! tayA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / 56 hInaM mAM snehAt svayameva siktamAzramavRkSakamiva pazyatA 'tvayA' kathaM na dUyate // sudhA-'he' vidhAtaH !he sraSTaH! prajApate ! iti bhaavH| tayA=santatyA, hInaM = rahitam, aputramiti bhaavH| mAM-dilIpaM, snehAta-preraNA, svayam AtmanA, eva= nizcayena, siktaM jaladAnena saMvardhitam, vandhyam = phalarahitam, AzramavRkSakam = maThahasvapAdapam, iva = yathA, pazyan = vilokayan, kathaMkena prakAreNa, namnahi, dUyase= paritapyase / sa0-Azramasya vRkSakaH AzramavRkSakaH tamAzramavRkSakam // kozaH-'vaSTA prajApatirvedhA vidhAtA vizvasRD vidhiH' itymrH| 'Azramo brahmacaryAdau vAnaprasthe maThe vane' iti medinii| tA0-yathA''tmanA jaladAnena saMvardhitamapi phalarahitamAzramavRkSazizuM vilokya bhavAn duHkhI bhavati tathaiva putrarahitaM mAM dRSTvA kathaM na paritApo bhavatAM hRdi bhavati // induH-he vidhAtaH ! santAna se hIna mujhe, sneha se svayam sIMce hue phala se rahita Azrama ke choTe vRkSa kI bhA~ti, dekhate hue kisa kAraNa se Apa duHkhI nahIM hote ho // 7 // dilIpasya svakIyAputratvasyAsahyapIDatvakathanamityAha asahyapIDaM bhagavannRNamantyamavehi me| aruntudamivAlAnamanirvANasya dantinaH / / 71 // saJjI0-asahyapIDamiti / he bhagavan ! me mamAntyamRNaM paitRkamRNam / bhanirvANasya majanarahitasya / nirvANaM nirvRtau mokSe vinAze gajamajane'iti yAdavaH / dantino gajasya / arumama tudatItyaruntudaM marmaspRk 'vraNo'striyAmIrmamaruH' iti / 'aruntudastu marmaspRk' iti cAmaraH / 'vidhvaruSostudaH' iti khazpratyayaH / 'arurdviSad' ityAdinA mumaagmH| mAlAnaM bandhanastambhamiva / 'AlAnaM bandhanastambhe' ityamaraH / asahyA soDhumazakyA pIDA duHkhaM yasmiMstadavehi / duHsahaduHkhajanakaM viddhItyarthaH / 'nirvANotthAnazayanAni trINi gajakarmANi' iti pAlakApye (RNaM devasya yAgena RSINAM dAnakarmaNA / santatyA pitRlokAnAM zodhayitvA parivrajet // a0-he bhagavan !, me, antyam, RNam, anirvANasya, dantinaH, aruntudam, AlAnam , iva, asahyapIDama, avehi // vA0-he bhagavan ! me'ntyamRNamanirvANasya dantino'runtudamAlAnamivAsahapIDaM tvayA'veyatAm // sudhA-he bhagavana = SaDaizvaryazAlin ! memama 'dilIpasya' ityarthaH / antyaM devarSipitRsambandhi RNasya caramama, RNam =pitruddhAram, anirvANasyanirvANasaMjJaka gajasya, mjnkrmrhitsyetyrthH| dantinaH hastinaH / aruntudam = marmaspRzam, AlAnam = bandhanastambham, iva= yathA asahyapIDaM-duHsahavyathAkaram, avehi =jAnIhi // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [prathamasa0-soDhuM yogyA sahyA na sotyasahyA asahyA pIDA ysmistdshpiiddm|| __ ko-pIDA bAdhA vyathA duHkhamAmanasya prasUtijam / 'syAtkaSTaM kRcchramAbhIla triveSAM bhedyagAmi yat' ityamaraH / 'syAdRNaM paryudaJcanam / uddhAraH' iti / 'anto jaghanyaM caramamantyapAzcAttyapazcimAH' iti / 'vraNo'striyAmIrmamaruH' iti / 'aruntudastu marmaspRga' iti / 'dantI dantAvalo hastI dvirado'nekapo dvipaH' iti caamrH| tA0-he bhagavan ! mama samprati paitRkamRNaM tathA duHsahaduHkhakaraM bhavati yathA snAnakarmarahitasya gajasya marmaspRga bandhanastambho'sahyaduHkho bhavati // 71 // ___indaH-he bhagavan ! mere antima 'paitRka RNa ko, vinA snAna kiye hue hAthI ke marma ko duHkha dene vAle vAMdhane ke khambhe kI taraha asahya pIr3A 'pahu~cAne vAlA 'Apa' samajheM // 71 // dilIpasya putraprAptau prayatnaM kartuM vaziSThaM prati kathanamityAha tasmAnmucye yathA tAta ! saMvidhAtuM tathA'hami / ___ ikSgakUNAM durApe'rthe tvadadhonA hi siddhayaH / / 72 / / saJjI0-tasmAditi / he tAta! tasmAtpaitRkAhaNAdyathA mucye mukko bhavAmi / karmaNi laT / tathA saMvidhAtuM krtumrhsi| hi yasmAtkAraNAdivAkUNAmitvAku - vaMzyAnAm tadrAjatvAdvahupvaNo luk / durApe duSprApye'rthe / siddhayastvadadhInAstvadAyattAH / iccAkUNAmiti zeSe paSThI 'na lokAvyayaniSThAkhalarthatanAm' ityanena kRdyoge SaSThIniSedhAt // __ a0-'he' tAta!; tasmAt , yathA, mucye, tathA saMvidhAtuM, 'tvam' arhasi, hi icvAkUNAM, durApe, artha, siddhayaH, svddhiinaaH| vA0-he tAta ! tasmAd yathA mayA mucyate tathA saMvidhAtuM tvayA adyate hi, icavAkUgAM durApe'rthe siddhimistvddhiinaabhibhuuyte| sudhA-he tAta ! he pitaH! tasmAt = paitRkAraNAt 'putrotpattikaraNAd iti yAvad / yathAyena prakAreNa, mucye mukto bhavAmi, tathA tena prakAreNa, saMvidhAtu kartuM, 'svam' arhasi = yogyo'si, hi= yasmArakAraNAd, 'icvAkUNAm = icvAkuvaMzodbhavAnAM, durApe =duSprApye, artha prayojane, siddhayaH kAryasiddhayaH, tvadadhInA= tvadAyattAH, 'santi' iti zeSaH / sa0-adhi upari-ino yAsAM tA adhInAH tv-adhiinaastvddhiinaaH|| ___ ko0-'tAtastu janakaH pitA' ityamaraH / 'arthoM hetau'pryojne| nivRttau viSaye vAcye prakAradravyavastuSu' iti haimH| / tA0-he tAta ! ikSvAkukulajAtAnAM rAjJAM duSkarakAryasiddhayastvadadhInAH, ata: paitRkAhaNAd yathA mukto bhavAmi tathA kartuM tvaM yogyo bhava, arthAduddhareti bhaavH|| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / / 61 induH he tAta ! usa 'paitRka RNa' kisa prakAra se maiM chuTakArA pAU~ usa prakAra se 'use' karane ke liye Apa yogya ho| kyoMki icavAkukula ke rAjAoM ke kaThina kArya ke viSaya meM siddhiyA~ Apa ke adhIna haiM // 72 // * dilIpapraznaM zrutvA vaziSThasya tadupari vicAra ityAha iti vijJApito rAjJA dhyAnastimitalocanaH / kSaNamAtramRSistasthau suptamIna iva hRdaH / / 73 // saJjI0-itIti / iti rAjA vijJApita RSirdhyAnena stimite locane yasya sa dhyAnastimitalocano nizcalAkSaH sankSaNamAtraM suptasIno hRda iva tasthau // a0-iti, rAjJA, vijJApitaH, RSiH, dhyAnastimitalocanaH, 'san' kSaNamAtraM, suptamInaH, hRdaH, iva tasthau // kA0-iti rAjJA :vijJApitena RSiNA dhyAnastimitalocanena 'satA' kSaNamAtraM suptamInena hRdeneva tasthe / sudhA-iti = itthaM, rAjJAnRpeNa 'dilIpena' ityarthaH / vijJApitaH = niveditaH, RSiH=satyavacAH 'maharSirvaziSTaH' iti yAvad, dhyAnastimitalocanaH=cintananizcalAkSaH, 'san' iti shessH| kSaNamAtraM = triMzatkalApramANaM, kriyAvizeSaNamidam / suptamInaHnidritamatsyaH, hRdaH =saraH, iva= yathA, tasthau = sthitavAn // __ sa0-locyete AbhyAmiti locane, dhyAnena stimite dhyAnastimite dhyAnastimite locane yasyAsau dhyAnastimitalocanaH / ko0-'kSaNaH kAlavizeSe syAt parvaNyavasare mude / vyApAravikalatve ca varatantratvamanyayoH' iti haimH| 'pRthuromA jhaSo matsyo mIno vaisaarinno'nnddjH| visAraH zakalI' iti / 'tatrAgAdhajalo hRdaH' iti cAmaraH // tA-dilIpasya prArthanAzravaNAnantaram RSirvaziSTho nene nimIlya samAdhisthaH san dhyAnacakSuSA putrAbhAvakAraNaM vicArayAmAsa // induH-isa prakAra se rAjA 'dilIpa' se nivedana kiye gaye 'vaziSTha' RSi dhyAna se donoM A~kheM mUMde huye kSaNamAtra, soI machaliyA~ haiM jisameM aise agAdha jalAzaya kI bhAMti sthita rahe // 73 // vaziSThasya dhyAnacakSuSA putrapratibandhakAraNaM vijJAya dilIpaM prati kathanamityAha so'pazyatpraNidhAnena saMtateH stambhakAraNam / bhAvitAtmA bhuvo bhaturathainaM pratyabodhayat / / 74 // saJjI0-sa iti / sa muniH praNidhAnena cittaikAgrayeNa bhAvitAtmA zuddhAntaHkaraNo bhuvo bharturnRpasya saMtateH stambhakAraNaM saMtAnaprativandhakAraNamapazyan / athAnantaramenaM nRpaM pratyabodhayat / svadRSTaM jJApitavAnityarthaH / enamiti 'gatibuddhipratyavasAnArtha' ityAdinA'Ni kartuH karmasvam / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [prathama___ a0-praNidhAnena, bhAvitAtmA, bhuvaH, bhartuH, santateH stambhakAraNam , apazyat , atha, enam, pratyavodhayat // vA0-praNidhAnena bhAvitAtmanA tena bhuvo bhartuH santateH stambhakAraNamadRzyata, athaiSa prtybodhyt|| sudhA-praNidhAnena = samAdhinA, cittasya smaahityetyrthH| bhAvitAtmA-pavitrAntaHkaraNaH, saH=maharSirvaziSThaH, bhUmeH mayAH, bhartuH-svAminaH, 'dilIpasya' iti bhaavH| santataH putrasya, stambhakAraNam = pratibandhahetum, apazyad = dRSTavAn , atha pazcAt , santAnaprativandhakAraNadarzanAnantaramiti yAvad / evaM = dilIpam pratyavodhayat-pratijJApitavAn / sa0-stambhasya kAraNaM tatstambhakAraNam / ko-heturnA kAraNaM vIjam' itymrH| bhartA svAmini puMsi syAt triSu dhAtari poSTara' iti medinii| tA0-samAdhisthaH san RpirvaziSTho dhyAnacakSuSA rAjJo dilIpasya santAnaprativandhakAraNaM svayaM nirIcaya tadanantaraM taM bodhitavAn // induH-citta kI ekAgratA dvArA zuddha antaHkaraNa vAle una 'vaziSTha RSi' ne pRthvI ke pAlana karanevAle 'rAjA dilIpa' kI santati ke pratibandha 'na hone ke kAraNa ko dekhA, usake bAda ina 'rAjA dilIpa' ko bhI batalAyA // 74 // vaziSThasya rAjJaH santAnapratibandhakAraNakathanamityatrAha purA zakramupasthAya tavovI prati yaasytH| AsItkalpatarucchAyAmAzritA surabhiH pathi / / 75 // saJjI-pureti / purA pUrva zakramindramupasthAya saMsevyorvI prati bhuvamuddizya yAsyato gamiNyatastava pathi varmani kalpatarucchAyAmAzritA surabhiH kAmadhenurAsIt / tatra sthitetyrthH|| a0-purA, zakram, upasthAya, urvIm, prati, yAsyataH, tava, pathi, kalpatarucchAyAma, AzritA, surabhiH, aasiit| vA0-purA zakramupasthAyovI prati yAsyatastava pathi kalpatarucchAyAmAzritayA surabhyA'bhUyata / / ___ sudhA-purA = Adau, zakraMdivaspatim, indramiti yAvad / upasthAya-upasthAnaM kRtvA, 'saMsevya' ityrthH| urvIm prativasundharAmuddizya, yAsyataH = gamipyataH 'bhUlokamuddizya svargataH parAvartamAnasya' iti bhAvaH / tava = bhavataH, 'dilIpasya' ityarthaH / pathi = adhvani, 'svargalokamaNDalamArge' iti bhaavH| kalpatarucchAyAM= devataroradhobhAge, mandArapArijAtakasantAnakalpataruvRkSaharicandanakataradevatarozchAyAm' iti bhaavH| AzritA = sevitA, tatra sthiteti bhaavH| surabhi kAmadhenuH, AsIt = abhavat / sa0-kalpataroH chAyA kalpatarucchAyA tAM kalpatarucchAyAm / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvanI - sudhenduTI kAtrayopetam | 63 ko0- 'jiSNulaikharSabhaH zakraH zatamanyurdivaspatiH' iti / 'sarvasahA vasumatI vasudhorvI vasundharA' iti / 'sugandhe ca manojJe ca vAcyavat surabhiH smRtaH' iti vizvaH / tA0 - svargAd bhUlokamAgacchatA tvayA vartmani suratarucchAyAyAM niSaNNA kAmadhenurdRSTA / indu: - ' pahale kisI samaya meM' indra kA darbAra karake pRthvI kI ora lauTate hue tumhAre mArga meM kalpavRkSa kI chAyA kA sevana karatI huI kAmadhenu thI // 75 // tataH kimityAha - kAmadhenoH pradakSiNA karaNe hetuM pradarzayannAha - dharmalopa bhayAdrAjJI mRtusnAtAmimAM smaran / pradakSiNakriyAyAM tasyAM tvaM sAdhu nAcaraH // 76 // saJjI0 - dharmeti / RtuH puSpaM raja iti yAvat / 'RtuH strI kusume'pi ca' ityamaraH / RtunA nimittena snAtAmimAM rAjJIM sudakSiNAM dharmasyatvaMbhigamanalakSaNasya lopAd bhraMzAdyad bhayaM tasmAtsbharandhyAyan / ( mRdaM gAM daivataM vipraM ghRtaM madhu catuSpatham / pradakSiNAni kurvIta vijJAtAMzca vanaspatIn // ) iti zAstrAtpradakSiNakriyA'rhAyAM pradakSiNakaraNayogyAyAM tasyAM dhenvAM tvaM sAdhu pradakSiNAdisatkAraM nAcaro nAcaritavAnasi vyAsaktA hi vismarantIti bhAvaH / RtukAlAbhigamane manuH - ( RtukAlAbhigAmI syAtsvadAranirataH sadA ) iti / akaraNe doSamAda parAzaraH - ( RtusnAto tu yo bhAryAM svasthaH sannAvagacchati / bAlagoghnAparAdhena vidhyate nAtra saMzayaH // ) iti / tathA ca- (RtusnAtAM tu yo bhAryAM sannidhau nopagacchati / ghorAyAM bhrUNahatyAyAM yujyate nAtra saMzayaH ) iti / a-- RtusnAtAm, imAM rAjJIM, dharmalopabhayAt, smaran, pradakSiNakriyA'rhAyAM, tasyAM, tvaM, sAdhu, na, AcaraH / vA0 - RtusnAtAmimAM rAjJIM dharmalopabhayAt smaratA 'satA' tvayA pradakSiNakriyAyAM tasyAM sAdhu nAcayryata / sudhA -- RtusnAtAM = rajodarzananimittakakRtasnAnAm, imAm = agre sthitAM, rAjJIM = patnIM, sudakSiNAmityarthaH / dharmalopabhayAd = RtukAlAbhigamanarUpAcArabhraMzabhItyA, smaran = anucintayan, pradakSiNakriyAyAm = pradakSiNakaraNayogyAyAM, zAstrAditi zeSaH / tasyAm = pUrvoktAyAM, dhenvAmiti yAvat tvam = bhavAn, dilIpaH iti bhAvaH / sAdhu = cAru, pradakSiNAdisatkAramityarthaH / na = = nahi, AcaraH = vihitavAnasi / sa0 - dharmasya lopo dharmalopaH dharmalopAd bhayaM dharmalopabhayaM tasmAd dharmalopabhayAt / pragataM dakSiNaM pradakSiNaM tasya kriyA pradakSaNakriyA, arhati yA sA arkA pradakSiNakriyAyAma pradakSiNakriyA'rhA tasyAM pradakSiNakriyAyAm / ko0 - 'RturvarSA''diSaTsu ca / Artave mAsi ca pumAn' iti medinI / tA0--pathi tAM kAmadhenuM dRSTvA'pi RtukAlAbhigamanadharma nAzabhItyA rAjJIM ci - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 raghuvaMzamahAkAvyam - [ prathamaH ntayan san tvaM tasyAM, pradakSiNAdisatkAravidhiM na vihitavAn // induH -- RtukAla (rajodarzana ) - nimittaka snAna kI huI, isa rAnI sudakSiNa ko dharma ke lopa ke bhaya se smaraNa karate hue tumane pradakSiNakriyA ke yogya u kAmadhenu ke viSaya meM ucita 'pradakSiNAdi satkAra' nahIM kiyA // 76 // anAdRtAyAH surabherdilIpAya zApapradAnamityAha- prasUti {" marietal ge 12 avajAnAsi mAM yasmAdataste na bhaviSyati / matprasUtimanArAdhya prajeti tvAM zazApa sA || OM | saJjI0 - avajAnAsIti / yasmAtkAraNAnmAmavajAnAsi tiraskaroSi / ataH kAraNAnmatprasUtiM mama saMtatimanArAdhyAsevayitvA te tava prajA na bhaviSyatIti sA surabhistvAM zazApa | 'zapa Akroze' / a0 yasmAd, mAm, avajAnAsi, ataH, matprasUtim, anArAdhya, te, prajA, na, bhaviSyati, iti, sA, tvAM zazApa / vA0 - yasmAt 'tvayA' ahamavajJAye to matprasUtimanArAdhya te prajayA na bhaviSyata iti tayA tvaM zepe // sudhA - yasmAt=yataH kAraNAditi yAvad / mAm = pradakSiNakriyA'hAM, surabhim, iti yAvat / avajAnAsi = tiraskaroSi / ataH = etasmAt kAraNAditi yAvad / bhatprasUtim: (= mama saMtati, saurabheyIM nandinImiti bhAvaH / anArAdhya = : asevayitvA, te=tava, prajA=santatiH, na = nahi, bhaviSyati = utpatsyate iti itthaM sA= kAmadhenuH, tvAM = bhavantaM dilIpamiti bhAvaH / zazApa = zaptavatI / madavajJArUpAparAdhena madAramajAsevanaM vinA na te prajA bhaviSyatIti sA tvAM zazApeti bhAvaH // sa0 - mama prasUtirmatprasUtistAm matprasUtim / ko0 - 'prasUtirudbhave'pi syAttanaye duhitaryapi ' iti medinI / tA0--- yasmAtpradakSiNakriyA'hamapi mAmavajAnAsyato yAvanmadduhitaraM na seviSyase tAvat te prajA'pi na bhaviSyatIti sA kAmadhenustvAmazapat // induH-tUne merA anAdara kiyA isa kAraNa se merI santati kI ArAdhanA kie binA tujhe saMtAna nahIM hogA aisA usa 'kAmadhenu' ne tumheM zApa diyA // 77 // kathaM tadasmAbhirna zrutamityAha sa zApo na tvayA rAjanna ca sArathinA zrutaH 1 nadatyAkAzagaGgAyAH snotasyuddAma diggaje // 78 // saJjI0 - sa iti / he rAjan ! sa zApastvayA na zrutaH sArathinA ca na zrutaH / azravaNe hetumAha- krIDArthamAgatA uddAmAno dAmna uddvatA diggajA yasmiMstathokte / AkAzagaGgAyA mandAkinyAH strotasi pravAhe nadati sati // a0- - he rAjan !, saH, zApaH tvayA na zrutaH, ca, sArathinA, na 'zrutaH' uddAma Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / / diggaje, AkAzagaGgAyAH srotasi, nadati, 'sati' // vA0--he rAjan ! taM zApaM tvaM nAzrauSIH sArathizca nAauSIt , uddAmadiggaja AkAzagaGgAyAH srotasi nadati sti| sudhA--he rAjan ! =he nRpa ! he dilIpa ! iti yAvat / saH= pUrvoktaH, zApa AkrozaH, 'prajA te na bhaviSyati' ityaatmkH| tvayA=bhavatA, namnahi, zrutaH= zuzruve / ca= punaH, sArathinA-sUtena, na= nahi, 'zrutaH' iti zeSaH / uddAmadiggajeucchRGkhaladiGnAge, AkAzagaGgAyAH= viyadgaGgAyAH 'mandAkinyAH' iti yAvat / srotasi%pravAhe, nadati = zabdAyamAne, avyaktaM haraharetizabdaM kuvaMtIti bhaavH| 'sati' iti shessH| suranadIpravAhazabdatumule kAmadhenuzabdasya vilInatvAt tvayA na zruta ityrthH|| __ sa0--dAmna udgatA uddAmAnaH, dizAM gajA diggajAH 'airAvatAdayaH' uddAmAno diggajA yatra taduddAmadiggajaM tsminnddaamdiggje| ko'niyantA prAjitA, yantA sUtaH kSattA ca saarthiH| savyeSThadakSiNasthau ca saMjJA rathakuTumbinaH' ityamaraH / tA0-he rAjan ! tvaM taM zApaM na zrutavAn, tathA sArathirapi na zrutavAn, yato mandAkinyAH pravAhe'vagAhamAnAnAmudtavandhanAnAmairAvataprabhRtInAM diggajAnAM mahAnavyaktaH zabda AsIt / induH-he rAjan ! usa zApa ko tumane aura sArathi ne bhI nahIM sunaa| kyoMki 'snAna karane ke liye Aye huye ata eva bandhana se chUTe huye airAvata Adi' diggajoM kA AkAzagaGgA (mandAkinI) ke pravAha meM avyakta zabda ho rahA thA // 78 // astu prastute kimAyAtamityatrAha IpsitaM tadavajJAnAdviddhi sArgalamAtmanaH / pratibadhnAti hi zreyaH pUjyapUjAvyatikramaH // 76 // saJjI0-Ipsitamiti / tadavajJAnAttasyA dhenoravajJAnAdapamAnAdAtmanaH svasyAptumiSTamIpsitaM manoratham / ApnoteH sannantAkta IkArazca / sArgalaM sapratibandhaM viddhi jAnIhi / tathAhi pUjyapUjAyA vyatikramo'tikramaNaM zreyaH pratibadhnAti // ___ a0-tadavajJAnAd, AtmanaH, IpsitaM, sArgalaM, viddhi, hi, pUjyapUjAnyatikramaH, zreyaH, pratibadhnAti // vA0-tadavajJAnAdIpsitaM sArgalaM tvayA' vidyatAM, hi pUjyapUjAvyatikrameNa zreyaH pratibadhyate // ___ sudhA-tadavajJAnAtmsurabhestiraskriyAyAH, apamAnAditi yAvad / AtmanaH= svasya, diliipsyetyrthH| Ipsitam = abhISTaM 'santatirUpam' iti yAvat / sArgalam = pratibandhasahitaM, viddhi= avehi, tvamiti shessH| hi= yataH, pUjyapUjAvyatikramaH= pUjA'rcAi'tikramaNaM, zreyaH= zubhama, pratibadhnAti =niruNaddhi // 5 raghu0 1 sarga Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 raghuvaMza mahAkAvyam - [ prathama sa0 - pUjituM yogyAH pUjyAH tepAM pUjA pUjyapUjA tasyA vyatikramaH pUjyapUjAvyatikramaH / ko0 - ' anAdaraH paribhavaH parIbhAvastiraskriyA / rIDhA'vamAnanAvajJA'bahelana masUrkSaNam' iti cAmaraH / tA0 - tasya dhenoranAdarataste santAnarUpasya manorathasya pratibandho jAto yataH pUjyAnAM pUjAlaGghanaM kalyANam pratibadhnAtyeva / I induH-- usa kAmadhenu kA anAdara karane se apane 'santAnarUpa' manoratha ko tuma rukA huA samajho / kyoMki pUjyoM kI pUjA kA ullaGghana karanA kalyANa ko rokatA hai / tarhi gatvA tAmArAdhayAmi / sA vA kathaMcidAgamiSyatItyAzA na karttavyetyAhahaviSe dIrghasatrasya sA cedAnIM pracetasaH 198ca, bhujaGgapihitadvAraM pAtAlamadhitiSThati // 80 // saJjI0 - haviSa iti / sA ca surabhiridAnIM sanaM cirakAlasAdhyo yAgavizeSo yasya tasya pracetaso haviSe dadhyAjyAdihavirarthaM bhujaGgAvaruddhadvAraM tato duSpravezaM pAtA lamadhitiSThati / pAtAle tiSThatItyarthaH / 'adhizIsthAsssAM karma' iti karmatvam // a0 - sA, ca, idAnIM, dIrghasatrasya, pracetasaH, havipe, bhujaGgapihitadvAram, pAtA lam, adhitiSThati // vA0 - tayA cedAnIM dIrghasatrasya pracetaso haviSe bhujaGga pihitadvAraM pAtAlamadhiSThIyate // bagala = sudhA-sA = surabhiH, ca = punaH, idAnIm = asmin kAle, dIrghasatrasya = bahusamayasAdhyayajJavizeSakAriNaH, pracetasaH = pAzinaH varuNasyeti yAvad / haviSe : dadhyAjyAdihaviHsAmagrIsampAdanArtham bhujaGgapihitadvAram bhujagAvaruddha pratIhAram, 'ata eva duSpravezas' pAtAlam = pAtAlalokam adhitiSThati = adhyAste 'pAtAle varttate' iti bhAvaH // sa0- --bhujAbhyAM gacchantIti bhujaGgAH taiH pihitaM bhujaGgapihitaM bhujaGgapihitaM dvAraM yasya tad bhujaGgapihitadvAram / ko0 --- ' havirhotavyamAtre ca sarpiNyapi napuMsakam' iti / 'satnaM yajJe sadAdAnAcchAdAraNyakaitave' iti ca medinI / 'sarpaH pRdAkurbhujago bhujaGgo'hirbhujaGgamaH' iti cAmaraH / tA0 - sA ca kAmadhenuH samprati bahusamayasAdhyayajJakarturvaruNasya yajJe dadhyAjyAdihaviHsAmagrI sampAdanArtham bhujaGgAvaruddha pravezamArge pAtAle tiSThatItyatastatra gantumazakyam / indu - aura vaha kAmadhenu isa samaya bahuta samaya meM pUrNa hone vAle yajJa ke karttA varuNa ke havi 'dadhi, ghRta Adi' ke liye sA~poM se ruke hue dvAravAle pAtAla loka meM rahatI hai // 80 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / tahiM kA gatirityAha ___ sutAM tadIyAM surabheH kRtvA pratinidhiM shuciH| __ ArAdhaya sapatnIkaH prItA kAmadudhA hi sA / / 81 // saJjI0-sutAmiti / tasyAH surabheriyaM tadIyA tAM, sutAM surabheH pratinidhi kRtvA zuciH shuddhH| saha panyA vartata iti sapatnIkaH sn| 'nadyatazca' iti kappratyayaH / ArAdhaya / hi yasmAtkAraNAtsA prItA tuSTA satI / kAmAMndogdhIti kAmadughA bhavati / 'duhaH kavghazva' iti kappratyayo ghAdezazca / __ a0-tadIyAM, sutAM, surabheH, pratinidhi, kRtvA, zuciH, 'bhUtvA' sapatnIkaH, 'san' ArAdhaya, hi sA, prItA, 'satI' kAmadughA, 'bhavati' / vA0-tadIyAM sutAM surabheH pratinidhiM kRtvA zucinA sapatnIkena tvayA''rAdhyatAM hi tayA prItayA satyA kAmadughayA bhUyate / sudhA-tadIyAM surabhisambandhinI, sutAm = AtmajAM, nandinImiti yAvat / surabheH = kAmadhenoH, pratinidhim = praticchAyAM, sthAnApannAmiti yAvat / kRtvA = vidhAya, zuciH=zuddhaH, 'bhUtvA' iti zeSaH / sapatnIkaH=bhAryAsahitaH, 'san' iti zeSaH / ArAdhaya = ArAdhanAM kuru, hi= yataH, sA= nandinI, prItA prasannA, 'satI' iti zeSaH / kAmadughA = abhISTaphalaprasavinI, 'bhavati' iti zeSaH / kAmadhenorabhAve tadIyAM sutAM sevasva seva tavAbhISTadAyinI bhaviSyati / sa0-patnyA saha vartate yaH sa sptniikH| ko0-'zucirdISmAgnizRGgArevASADhe zuddha mantriNi / jyeSThe ca puMsi dhavale zuddhe. 'nupahate triSu' iti medinii| tA0-tasyAH pAtalalokasthitAyAH kAmadhenoH sutAM nandinInAmnI tatsthAnApannAM kRtvA pavitramanAH sudakSiNAsahitastvaM zuSasva yatastvatsevayA sA prasannA satI tavAbhISTaphaladAyinI bhaviSyati / induH-usa kAmadhenu kI lar3akI ko usI ke 'sthAna para' pratinidhi karake tuma zuddha mana hokara rAnI ke sahita usakI sevA karo, kyoMki vaha 'nandinI' prasanna hotI huI manoratha ko pUrA karane vAlI hotI hai // 81 // kAmadhenusutAyA nandinyA vanAdAgamanamityatrAha iti vAdina evAsya hoturAhutisAdhanam / anindyA nandino nAma dhenurAvavRte vanAt / / 82 // saJjI0-itIti / iti vAdino vadata eva hoturhavanazIlasya / 'tRn' iti tRnprtyyH| asya munerAhatInAM sAdhanaM kAraNam / nandayatIti vyutpattyA nandinI nAmAnindyA'gA prazastA dhenurvanAdAvavRte prtyaagtaa| 'adhyAkSeSo bhaviSyantyAH kAryasiddhehi lakSaNam' iti bhaavH| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 raghuvaMzamahAkAvyam [prathama a0-iti vAdinaH, eva, hotuH, asya, AhutisAdhana' nandinI, nAma, anindha dhenuH, vanAd, AvavRte / vA0-iti vAdina eva hoturAhutisAdhanena nandinyA nAmAnindhayA dhenvA vanAdAvavRte / sudhA-iti vAdinaH = evaM kathayataH, eva, hotuH = havanakartuH, havanazIlasya, iti yAvad / asyammuneH 'vaziSThasya' ityrthH| AhutisAdhanaM havanasAmagrIkAraNa nandinI-nandinItyAtA, nAma prasiddhAvavyayametad, anindyA, agA, prazasteti yAvad / dhenuH= navasUtikA 'kAmadhenusutA' ityrthH| vanAd = vipinAd, Ava vRte pratyAjagAma / sa0-sAdhyate'neneti sAdhanam AhutInAM sAdhanamAhutisAdhanam / ko0-'iti svarUpe sAnnidhye vivakSAniyame'pi ca / hetau prakArapratyakSamaprakarSeSvavadhAraNe / evamarthe samAptau syAd' iti haimaH / 'evaupamye'vadhAraNe' iti vishvH|| ___ tA0-itthaM dilIpaM prati kAmadhenusthAnApannAyAstatsutAyA nandinInAmnyAH sevAM kartuM kathayatastasya vaziSThasya yajJa AhutisAmagrIdadhyAjyAdisAdhanaM nandina nAma dhenurvanAt pratyAjagAma / tadvarNanakSaNa eva nandinIdarzanena tatkAryasiddhiravilambena bhaviSyatIti suucitaa| ___ induH-isa prakAra se kahate hue hI una baziSThamaharSi kI Ahuti kA sAdhana 'nandinI' nAma se prasiddha 'naI byAI huI' dhenu vana se lauTakara AI // 82 // samprati dhenuM vizinaSTi lalATodayamAbhugnaM pallavasnigdhapATalA | bibhratI zvetaromAta sandhyeva zazinaM navam // 8 // saJjI0-lalATeti / pallavavasnigdhA cAsau pATalA ca / saMdhyAyAmapyetadvizeSaNaM yojyam / lalATa udayo yasya sa lalATodayaH tamAbhugramISaTakam / 'AviddhaM kuTilaM bhugnaM vellitaM vakramityapi' ityamaraH / 'oditazca' iti niSThA tasya naravam / zvetaro. mANyevAGkastaM bibhratI / navaM zazinaM vibhratI saMdhyeva sthitaa| ___ a0-pallavasnigdhapATalA, lalATodayam, AbhugnaM, zvetaromAI, bibhratI, navaM, zazinam 'vibhratI' sandhyA, iva 'sthitaa'| vA0-pallavasnigdhapATalayA lalATodayamAbhugnaM zvetaromAkaM vibhratyA navaM zazinaM bibhratyA sandhyayeva sthitayA 'nandinyA vanAdAvavRte' . sudhA-pallavasnigdhapATalA=kisalayamasaNazvetamizraraktavarNA, sandhyApekSepIdameva vizeSaNam / lalATodayambhAlasthalonnatikam 'bhAlodbhUtam' iti yAvad / Abhugnam = ISatkuTilaM, zvetaromAIdhavalalomalakSaNam, bibhratI= dadhAnA, navaM% nUtanaM, 'dvitIyAtithAvuditam' iti bhaavH| zazinaM candrama, 'bibhratI' sandhyA= pitRprasUH, sandhyAkAla iti yAvad / iva= yathA, 'sthitA' iti zeSaH / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / 66 sa0-zvetAni ca tAni romANi zvetaromANi zvetaromANyevAGkaH zvetaromAGkaH taM zvetaromAGkam / samyaga dhyAyantyasyAmiti sndhyaa| ko0-'AviddhaM kuTilaM bhugnaM vellitaM vakramityapi' iti / 'pallavo'strI kisalayam' iti / 'cikkaNam masRNaM snigdham' iti / 'zvetaraktastu pATalaH' iti / 'shuklshubhrshucishvetvishdshyetpaanndduraaH| avadAtaH sito goro valakSo dhavalo'rjunaH' iti caamrH| ___ tA0-nUtanapallavavat cikkaNazvetamizraraktavarNA yathA sandhyA dvitIyAcandra dhArayantI sthitA tathaiva nandinyapi lalATodbhUtamISadvakaM zvetaromAkaM dhArayantI munisamIpe vanAtparAvRtya sthitA // ___ induH-pallava kI taraha cikkaNa zvetayukta lAla ragavAlI, lalATa meM utpanna naye, kucha Ter3he sapheda royeM rUpI cihna ko dhAraNa karatI huI, ata eva dvitIyA ke candramA ko dhAraNa karatI huI sandhyA ke samAna vaha nandinI (vana se lauTa kara aaii)||83|| punarapi dhenuvarNanaprasaGgenAha bhuvaM koSNena kuNDonI medhyenAvabhRthAdapi / prasnavenAbhivaSentI vatsAlokapravartinA // 24 // saJjI0-bhuvamiti / koSNena kiMciduSNena / 'kavaM coSNe' iti ckaaraatkaadeshH| avabhRthAdapyavabhRthasnAnAdapi medhyena pavitreNa / 'pUtaM pavitraM medhyaM ca' itymrH| vatsasyAlokena pradarzanena pravartinA pravahatA / prastravena kSIrAbhiSyandanena bhuvamabhiva. pantI sinycntii| kuNDamivodha ApInaM yasyAH sA kuNDodhnI / 'Udhastu klIbamApInam' ityamaraH / 'Udhaso'naGa' ityanaGAdezaH / 'bahuvrIherUdhaso GIS // ___ a0-kopaNena, avabhRthAd, api medhyena, vatsAlokapravartinA, prasavena, bhuvam, abhivarSantI, kuNDodhnI, 'nandinI, vanAd , aavvRte'| vA0-koSNenAvabhRthAdapi medhyena vatsAlokapravartinA prastravena bhuvamabhivarSantyA kuNDonyA 'vanAdAvavRte' // sudhA-kopNena = ISaduSNena, avabhRthAd =dIkSA'ntAd, yajJe dIkSAyAH smaapkaadissttipuurvksnaanvishessaadityrthH| apisamuccaye, medhyena= pUtena, vatsAlokapravarttinAzakRtkariputradarzanapravahatA, prasravena =abhivyandena, kSIrasyeti zeSaH / bhuvaM bhUmim, abhivarSantI = siJcantI, kuNDodhnI = syAlyupamApInavatI, 'sA nandinI vanAdAvavRte' pUrvazlokenAnvIyate // a0-A samantAllokanamAlokaH, prakarSeNa vartituM zIlamasyeti pravartI, batsasyAloko vatsAlokaH tena pravartI vatsAlokapravartI tena vatsAlokapravartinA // ko0-'koSNaM kavoSNaM mandoSNam' iti / 'piTharaH sthAlyukhA kuNDam' iti / 'Udhastu klIvamApInam' iti / 'dIkSAnto'vabhRtho yajJe' iti / 'zakRtkaristu vatsaH svAda' iti srvtraapymrH|| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [prathama ___ tA-ISaduSNena yajJAntasnAnArthakajalAdapi pavitreNa vatsadarzanena pravahatA kSIrA bhipyandanena pRthvI siJcantI, ataeva-sthAlIsadRzapInastanInandinI vnaadaavvRte|| induH-kucha garama, yajJa ke anta meM iSTipUrvaka snAnArtha jala se bhI pavitra bachar3e ke dekhane se bahate huye dUdha ke Tapakane se pRthivI ko sIMcatI huI, ata eva vaTaloI kI bhA~ti moTe thanoMvAlI 'nandinI vana se lauTI' // 84 // anandinyAH khuroddhRtarajasAM pUtatvavarNanapUrvakaM tAM vizinaSTi rajaHkaNaiH khurAdhUtaiH spRdbhigotramantikAt / tIrthAbhiSekajAM zuddhimAdadhAnA mahIkSitaH / / 85 // saJjI0-raja iti / khurodhUtairantikAtsamIpe gAtraM spRzadbhiH / 'dUrAntikArtha bhyo dvitIyA ca' iti ckaaraatpnycmii| rajasAM kaNaiH / mahIM kSiyata ISTa iti mahIM vittasya / tIrthAbhiSekeNa jAtAM tIrthAbhiSekajAm / zuddhimAdadhAnA kurvANA / etena vAyavyaM snAnamuktam / uktaM ca manunA-AgneyaM bhasmanA snAnamavagAhyaM tu vArU. Nam / Apo hiSTheti ca brAhmaM vAyavyaM gorajaH smRtam // iti // a0-khurodhUtaiH, antikAd, gAtraM, spRzadbhiH, rajaHkaNaiH, mahIkSitaH, tIrthAbhi SekajAM, zuddhim, AdadhAnA, 'vanAdAvavRte' // vA0-khurodhUtairantikAd gAtraM spRzaddhI rajaHkaNairmahIkSitastIrthAbhipekajAM zuddhimAdadhAnayA 'vnaadaavvRte|| sudhA khurodhUtaiH = zaphotthaiH, antikAt =samIpe, gAtraM vapuH, spRzadbhiHsparza kurvadbhiH, rajaHkaNaiH reNvatisUcamAMzeH, mahIkSitaH nRpasya, dilIpasyeti yaavt| tIrthAbhiSekajAM= adhvarAbhipecanasambhavAM, zuddhiM = pavitratAm, AdadhAnA=kurvANA, etena vAyavyaM snAnamuktaM, 'vanAdAvavRte' iti puurvennaanvyH|| sa0-khuranti vilikhanti camAmiti khurAH tairuddhRtAH khurodhUtAstaiH khurod dhUtaH, abhiSecanamabhiSekaH, tIrthasyAbhiSekastIrthAbhiSekaH, tasmAjAtA tIrthAbhipe kajA tAM tIrthAbhiSekajAm (strI0) ko-'reNudvayoH striyAM dhUliH pAMsurnA na dvayo rajaH' iti / 'zarpha klIve khuraH pumAn' iti / caamrH| ___ tA-khurotthairata eva samIpavartitvAd rAjJo dilIpastha gAtraM spRzadbhiH pAMsubhiH pavitrajalAbhipekajanitAM zuddhiM vidadhatI 'nandinI vanAdAvavRte / __ induH-khuroM se uThI huI, ata eva samIpa hone ke kAraNa zarIra ko sparza karatI huI, dhUli ke kaNoM se rAjA dilIpa kI, RSiyoM se sevita tIrthasambandhI jala meM snAna karane se utpanna zuddhi ko karatI huI 'nandinI vana se lauTI' // 8 // tAM dRSTvA vaziSThaH punardilIpaM pratyAha tAM puNyadarzanAM dRSTvA nimitta jJastaponidhiH / yAjyamAzaMsitAbandhyaprArthanaM punarabravIt // 86 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / saJjI0-tAmiti / nimittajJaH zakunajJastaponidhirvaziSThaH puNyaM darzanaM yasyAstAM dhenuM dRSTvA / AzaMsitaM mnorthH| napuMsake bhAve ktH| tatrAbandhyaM saphalaM prArthana yasya sa tam / abndhymnorthmityrthH| yAjayituM yogyaM yAjyaM pArthivaM punarabravIt // ___a0-nimittajJaH, taponidhiH, puNyadarzanAM, tAM dRSTvA, AzaMsitAbandhyaprArthanaM, yAjyam, punaH, abravIt // vA0-nimittajJena taponidhinA puNyadarzanAM tAM dRSTvA''zaMsitAbandhyaprArthano yAjyaH punarocyata // sudhA-nimittajJaH = lakSmavid,zubhAzubhalakSaNajJa iti bhAvaH / 'zakunajJaH' iti yAvat / taponidhiH =dharmazevadhiH, vaziSTha ityrthH| puNyadarzanAm = pavitrAvalokanAM, tAMnandinI, dRSTvA=vIcaya, AzaMsitAbandhyaprArthanam manorathasaphalAvedanakaM, saphalAbhilASamiti bhaavH| yAjyaM yAjanayogyaM 'yajamAnaM dilIpam' iti bhaavH| punaH= bhUyaH, abravIt = uvAca / nandinIsevAvarNanasamaye tadAgamanarUpazakunena dilIpasya saphalIbhabiSyantam manorathaM jJAtvA, Aheti bhaavH|| sa0-nidhIyate'sminniti nidhiH tpsaaNnidhistponidhiH| aphalambadhnAtIti bandhyA na bandhyetyabandhyA AzaMsite'bandhyA AzaMsitAbandhyA AzaMsitAvandhyA prArthanA yasya sa AzaMsitAvandhyaprArthanaH tamAzaMsitAvandhyaprArthanam // ___ ko0-puNyaM manojJe'bhihitaM tathA sukRtadharmayoH' iti vizvaH / 'nimittaM hetulakmaNoH' ityamaraH / 'tapazcAndrAyaNAdau syAddharme lokAntare'pi ca' iti vizvaH / ____ tA0-zakunazAstravettA vaziSTho munistAM nandinImavalokyAta eva saphalamanorathaM dilIpaM sambhAvya samprati punaruvAca // induH-zakunazAstra ke jAnanevAle, taponidhi 'vaziSThajI' pavitra (sundara) darzanavAlI, 'usa nandinI' ko dekhakara 'putraprAptirUpa' manoratha ke viSaya meM saphala hai prArthanA jisakI, aise, yajJa karAne ke yogya (yajamAna) 'rAjA dilIpa' se phira bole // 86 // kimabravIdityAlAyAM saphalamanorathatve hetuM pradarzayannAha adUravartinI siddhi rAjAnvagaNayAtmanaH / upasthiteyaM kalyANI nAmni kIrtita eva yat / / 87 // saJjI0-adUravartinImiti / he rAjan ! bhAtmanaH kAryasya siddhimadUravartinI zIghrabhAvinI vigaNaya viddhi / yadyasmAtkAraNAtkalyANI mngglmuurtiH| 'bahvAdibhyazca' iti DIpa / iyaM dhenurnAmni kIrtite kathite satyevopasthitA // a0-rAjan ! AtmanaH, siddhim, adUravartinI, vigaNaya, yat, kalyANI, iyaM nAmni, kIrtite, 'sati' eva, upasthitA // vA0-he rAjan ! (tvayA) AtmanaH siddhiradUravartinI vigaNyatAM, yat kalyANyA'nayA nAgni kIrtita evopsthityaa'bhuuyt|| sudhA he rAjan ! he nRpa ! he dilIpa ! iti yAvad / AtmanaHprayatnasya, putraH Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 raghuvaMza mahAkAvyam - [ prathama prAptirUpasyeti yAvat / siddhiM = niSpattiM phalasyeti zeSaH / adUravarttinIM = samIpa - sthAyinoM, svalpakAlabhAvinImiti yAvad / vigaNaya = avehi, yad = yasmAtkaraNAt, kalyANI=maGgalamUrtiH, kalyANakAriNIti bhAvaH / iyaM = purovarttinI, nandi nIti yAvad | nAgni = svakIyanandinItyabhidhAne, kIrttite= uccArite, sati' iti zeSaH / eva = avadhAraNe, tatkAla eva na tu vilamvAditi bhAvaH / upasthitA = upAgatA / sana dUramadUraM tasminnadUre bhadUre varttituM zIlamasyAH sA'dUravarttinI tAmadUrabatrttinIm / namyate'bhidhIyate'rtho'neneti nAma tasmin nAmni | ko0- 'rAjA rAT pArthivacamAbhRnnRpabhUpamahIkSitaH' ityamaraH / ' AkhyAna abhidhAnaM ca nAmadheyaM ce nAma ca' ityamaraH / 'yattadyatastato hetau' ityamaraH / tA0-he rAjan ! tvamAtmano'bhISTasiddhiM zIghrabhAvinIM viddhi yato nAmasaGkI tana kSaNa eva tava maGgalamUrttiriyaM dhenurakasmAdupAgatA // induH- he mahArAja ! Apa apane putraprApti rUpa kArya kI siddhi ko nikaTa AI smjheN| kyoMki yaha ( sAmane AtI huI ) kalyANamUrtti nandinI nAma lete hI upasthita huI // 87 // *putraprAptyarthaM nandinI paricaryAmupadizannAha vanyavRttirimAM zazvadAtmAnugamanena gAm / vidyAmabhyavaneneva prasAdayitumarhasi // 88 // saJjI0 - vanyavRttiriti / vane bhavaM vanyaM kandamUlAdikaM vRttirAhAro yasya tathA bhUtaH san / imAM zazvatsadA / A prasAdAdavicchedenetyarthaH / Atmanastava kartuH / anugamanenAnusaraNena / abhyasanenAnuSThAturabhyAsenaM vidyAmiva prasAdayituM prasannAM kartuM marhasi / a0 - vanyavRttiH, (san ) imAM, gAM, zazvad, AtmAnugamanena, abhyasanena, vidyAm, iva, prasAdayitum arhasi // vA0 - ( tvayA ) vanyavRttinA ( satA ) zazvadAtmAnugamaneneyaM gaurabhyasanena vidyeva prasAdayitumate // 3 sudhA - vanyavRttiH = araNyodbhavAjIvaH, kandamUlAdibhakSaNena prANadhAraNaM kurvANaH sannityarthaH / imAm = enAM sammukhasthAmityarthaH / gAM-dhenuM nandinImiti yAvad / zazvad=abhIkSNaM tatprasAdAvadhi pratyahamavicchedenetyarthaH / AtmAnugamanena = svakartR kAnusaraNena, abhyasanena = punaH punarupasthitikraraNena, anuSThAturiti zeSaH / vidyAM : nyAyAdizAkhajJAnam iva = yathA, prasAdayituM = santoSayituM, santuSTAM kartumiti yAvad | arhasi = yogyo'si // 88 // - sa0--vane sAdhu vanyaM vanodbhavaM kandamUlAdikaM vRttirbhojanaM yasya sa vanyavRttiH ( ba0 bI0 ) / Atmano'nugamanamAtmAnugamanaM tena AtmAnugamanena ( ta0 pu0 ) / gacchatIti gaustAM gAm (strI0 ) / vidantyanayA vidyA tAM vidyAm (strI0 ) // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / __kro0-'muhuH punaHpunaH zazvadabhIcaNamasakRt samAH' itymrH| 'AtmA citte dhRtau yatne dhiSaNAyAM kalevare / paramAtmani jIve'ka hutaashnsmiiryoH| svabhAve' itynekaarthsnggrhH| ___tA0-pratidinamabhyasanena yathA jano vidyAM toSayituM samartho bhavati tathaiva bamapi kandamUlAdikaM vanodbhUtaM makSayitvA munivRttiH san yAvanna prasannA bhavati tAvadAtmAnusaraNenemA nandinI kAmadhenusutAM prasAdayitumughato bhava // induH-tuma vana meM utpanna huye kandamUlAdi khAkara nirantara isa gAyake pIche. pIche cala karake, jaise nirantara abhyAsa se vidyA prasanna kI jAtI hai usI taraha se ise prasanna karane ke liye yogya ho // 88 // gavAnusaraNaprakAramAha prasthitAyAM pratiSThethAH sthitAyAM sthitimaacreH| niSaNNAyAM niSIdAsyAM pItAmbhasi piberapaH // 8 // saJjI0-prasthitAyAmiti / asyAM nandinyAM prasthitAyAM pratiSThethAH prayAhi / 'samavapravibhyaH sthaH' ityAtmanepadam / sthitAyAM nivRttagatikAyAM sthitimAcareH sthitiM kuru / tisstthetyrthH| niSaNNAyAmupaviSTAyAM niSIdoSaviza / vidhyarthe loTa / pItamambho yayA tasyAM pItAmbhasi satyAmapaH piveH piva // a0-asyAM, prasthitAyAM, (tvam ) pratiSTheyAH, sthitAyAM, sthitim AcareH, niSaNNAyAM niSIda, pItAmbhasi (satyAm) bhApaH, pibeH / - vA0-asyAM prasthitAyAM (tvayA) pratiSThIyeta, sthitAyAM sthitirAcaryeta, niSaNNAyAM nighadyatAM, pItAmbhasi (satyAm ) bhapaH pIyeran / sudhA-asyAm etasyAM, puraHsthitAyAM nandinyAmiti yAvat / prasthitAyAM = prayAtAyAM, vana iti zeSaH / satyAmiti sarvatra yojyam / pratiSThethAmprayAhi, tadanuprasthito bhaveti bhAvaH atra sarvatra kriyAyAH karturAkSepeNa tvamiti padaM yojyam / sthitAyAM prayANamakurvANAyAM, satyAM, sthitimAcareH=gamananirodhaM kuru, tiSThetyarthaH / svasyeti zeSaH / niSaNNAyAm upaviSTAyAM, satyAM, bhUmAdhiti shepH| nipIda-upa. viza, pItAmbhasi-AdhamitajalAyAM, kRtajalapAnAyAmityarthaH / satyAma, apA-jalaM pibeH= Acama, pAnaM kuruSvetyarthaH / tvamasyAzchAyAvadanusaraNaM kuruSveti bhAvaH // . sa0-Apnoti Apyate vA ambhaH pItamambho yayA sA pItAmbhastasyAM pItAmbhasi / Apnuvanti, Apyante veti, ApastA apH| ko0-bhambho'rNastoyapAnIyanIrakSIrAmbuzambaram' iti / 'ApaH strI bhUmni vAri salilaM kamalaM jalam' iti caamrH| tA0-he rAjan ! tvamasyAzchAyAvat paricaryA kuru, tad yathA-eSA yadA gantumudyatA satI prayANaM karotu tadaiva tvamapi tadanu prayANaM kuru| yadA ca kvacit sthitA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [prayama:bhavatu cet tadA tvamapi tAvat sthito bhava / yadA ca kvacidupaviSTA syAt tadA tvamapi tatraiva smupvish| yadA ca tRSA''rtA kvacit salilaM pibatu tadeva tvamapi salilaM piba / na tu, tRssaa''tto'pi kadAcit tataH prAga jalaM piva // ___ induH-he rAjan ! isa (nandinI) ke calane para tuma (isake pIche 2) calo, Thaharane para Thaharo, baiThane para baiTho aura pAnI pIne para pAnI pIo // 89 // (r)sAmprataM nandinIparicaryAyAM sudakSiNayA'nuSThAsyamAnaM karma bravannAha vadhUbhaktimatI cainAmacitAmA tapAvanAt / prayatA prAtaranvetu sAyaM pratyubajedapi / / 60 // saJjI0-vadhUrjAyA ca bhaktimatI gandhAdibhirarcitAmenAM prAtarA tapovanAt / AGmaryAdAyAm / padadvayaM caitat / anvetvanugacchatu / sAyamapi pratyudvajetpratyudgarachet / vidhyarthe ling|| a0-vadhUH bhaktimatI, prayatA ca, (satI), arcitAm, enAm, prAtaH, A, tapovanAd, anvetu, sAyam, api, pratyudvajed / vA0-vadhvA ca bhaktimatyA prayatayA 'satyA' arcitayA prAtarA tapovanAdanvIyatAM sAyamapi pratyuvrajyeta // sudhA-vadhUH snuSA, ziSyapanyAM putravadhUvadvayavahArAt sudakSiNetyarthoM bodhyaH bhaktimatI zraddhAvatI / prayatA pavitrA, bAhyAbhyantarazuddhiyuktetyarthaH / caapi, samuccayArthakazcazabdo'tra bodhyaH / satIti zeSaH / arcitAm = pUjitAM, gandhapuSpAdibhiriti shessH| enAM pUrvoktAM, nandinImiti yAvat / prAtaHprabhAte, kAla iti shessH| A tapovanAt A tapovanam, maryAdAyAmAGo yoge paJcamIvidhAnAd vaziSThamaharSestapovanasImAparyantamityartho jnyeyH| anvetu anuyAtu / nandinyAH pazcAdgamanaM karotviti bhaavH| sAyaM-sandhyAsamaye / api-anvAcayArthako'piH pratyuvrajet = pratyudyAyAt , prAtarvanagamanasamaye nandinyA anugamanaM tapovanasImApradezaparyantaM karotu, sAyamAgamanasamaye tapovanasImApradezaM gatvA tadIyaM svAgataM karotviti "sa-tapanaM, tapyate'nena veti tapaH, vanatIti vanaM tapase vanaM tapovanaM tasmAt tapovanAt // ko0-'vadhUrjAyA snuSA strI ca' ityamaraH / 'bhaktiH sevAgauNavRttyorbhaGgayAM zraddhAvibhAgayoH' ityanekArthasaMgrahaH / 'AGISadarthe'bhivyAptau sImAyeM dhAtuyogaje' itymrH| tA0-vadhUH sudakSiNA'pi zraddhAsamanvitA, bAhyAbhyantarazuddhimatI satI prathAs. dhigatagandhAdibhiH pUjopakaraNaiH pUjitAmenAM nandinIM prAtaHkAle tapovanasImAparyantamanvetu, sAyakAle'pi vanAt tadAgamanasamaya tapovanasImApradeze svAgatArtha sthitA satI cainAmabhinandya svAzramamAnayatu / bhaavH|| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam | indUH-aura vadhU 'sudakSiNA' bhakti 'zraddhA' se yukta pavitra mana hokara 'gandhAdikoM se 'pUjita isa nandinI ke pIche-pIche prAtaHkAla tapovana kI sImA taka 'vana meM pahu~cAne ke lie' jAve, aura sAyaGkAla bhI tapovana kI sImA para jAkara isakA svAgata kare // 90 // nandinIparicaryA'vadhiM nirdizannAha ityA prasAdAdalyAstvaM paricaryAparo bhava / avighnamastu te stheyAH piteva dhuri putriNAm / / 61 // saJjI0-itIti / ityanena prakAreNa tvamA prasAdAtprasAdaparyantam / 'AmaryAdAbhividhyoH' ityasya vaibhASikatvAdasamAsatvam / asyA dhenoH paricaryAparaH zuzraSAparo bhava / te tavAvidhna vidhnasyAbhAvo'stu / 'avyayaM vibhaktisamISasamRddhivRddhayaryAbhAva0' ityAdinA'rthAbhAve'vyayIbhAvaH / piteva putriNAM satputravatAm / prazaMsA. yAminipratyayaH / dhuryagre stheyaastiptthH| AzIrarthe ling| 'eliGi' ityAkArasyaikArAdezaH / tvatsadRzo bhavatputro'stviti bhAvaH // a0-iti, tvam, A, prasAdAd, asyAH, paricaryAparaH, bhava, te, avidhnam, astu, pitA, iva, putriNAM, dhuri, stheyaaH| vA0-iti tvayA, A prasAdAdasyAH paricaryApareNa bhUyatAM te'vidhnena bhUyatAma, putriNAM dhuri pitreva sthIyatAm / / sudhA-iti-ittham amunA prakAreNetyarthaH / tvam bhavAn, A prasAdAprasA daparyantaM, yAvanna prasannA bhUtvA putrAptirUpaM varaM prayacchet tAvaditi bhAvaH / asyAH= nandinyAH, kAmadhenusutAyA iti yAvat / paricaryAparaH= upAsanAtatparaH, bhava-bhavaH, te tava, avina-vighnAbhAvaH, astu = syAt, pitAjanakaH, iva = yathA, putriNAM= satsutavatAM, dhuri = yAnamukhe, agra, iti bhaavH| stheyAH tiSThatAd, asyAH prasAdAptiparyantaM tvaM pUrvoktaprakAreNemAM premataH paricara, tathA tava dhenuparicaryA'vasare vighnA. nAmanutpattirastu, api ca, yathA tava pitA svAdRzaM sutamavASya satputravatAM zlAghyo'bhUt tathaiva tvamaSi, svasadRzaM sUnumavApnuhi-iti madIyA AziSaH santIti bhaavH| sa0-punanti pUyante vA putraaH| prazastAH putrAH santyeSAmiti putriNasteSAM putrinnaam| ko0-'prasAdastu prasannatA' iti / 'AGISadarthe'bhivyAptau sImA'rthe dhAtuyogaje' iti / 'varivasyA tu zuzrUSA paricaryA'pyupAsanA' iti caamrH| __ tA0-ityuktaprakAreNa tvamasyA nandinyAH prasannatAvAptiparyantaM zuzraSAM kuru, tava paricaryAkaraNakAle vighnanAzo bhavatu, AtmatulyasatputrazAlI bhava / induH-isa prakAra se tumase jaba taka yaha nandinI prasanna na hove, taba taka isakI sevA karane meM tatpara raho, 'tumhAre vighnoM kA abhAva rahe (arthAt tumheM vighnoM kA sAmanA na karanA par3e), pitA ke samAna tuma bhI acche putravAloM meM mukhya hoo (arthAt tumhe apane samAna putra prApta ho)|| 11 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 raghuvaMzamahAkAvyam - * rAjJo dilIpasya saprema gurorAjJAgrahaNamAha [ prathamaH tatheti pratijagrAha prItimAnsaparigrahaH / AdezaM dezakAlajJaH ziSyaH zAstriturAnataH // 62 // (sa0 - tathaitIti / dezakAlajJaH / dezo'gnisannidhiH, kAlo'gnihotrAvasAnasamayaH / viziSTadezakAlotpannamArpajJAnamavyAhatamiti jAnan ata eva prItimAziSyo'ntevAsI rAjA saparigrahaH sapatnIkaH / 'patnIparijanAdAnamUlazApAH parigrahAH' ityamaraH / Anato vinayanamraH san zAsiturgurorAdezamAjJAM tatheti pratijagrAha svIcakAra / a0 -- dezakAlajJaH, 'ata eva' prItimAn, ziSyaH saparigrahaH AnataH, 'san' zAsituH, AdezaM, tathA, iti, pratijagrAha / vA0- dezakAlajJena 'ata eva' prItimatA ziSyeNa saparigraheNAnatena 'satA' zAsiturAdezastatheti pratijagRhe / sudhA - dezakAlajJaH=vahnisannidhyagnihotrAntasamayAbhijJaH; agnisannidhau tathAs gnihotrAvasAnasamaye brahmaputreNa maharSiNA vaziSThena proktaM 'tava putro bhaviSyati' ityAkArakaM vacanaM zrutvA jAtavizvAsa iti bhAvaH / 'ata eva' prItimAn = harSayuktaH avazyaM bhAviputrotpattyA prahRSTacitta iti bhAvaH / ziSyaH = chAtraH, dilIpa iti yAvat / saparigrahaH = sapatnIkaH, sudakSiNAsahita ityarthaH / AnataH=vinayAvanataH, sanniti zeSaH / zAsituH = zAsanakartuH, gurorvaziSTasyeti yAvad / Adezam = AjJAM, 'nandinIparicaya sapatnIkastvaM sAdaraM kuru' ityAtmakamiti bhAvaH / tatheti tena prakAreNaivAstu tavA dezapAlanamiti, uktveti zeSaH / pratijagrAha = aGgIcakAra, svIkRta - cAnityarthaH / sa0 - dezazca kAlazceti dezakAlau tau jAnAtIti dezakAlajJaH / ko0 - 'muraprItiH pramado harpaH pramodAmodasammadAH' iti / 'patnIparijanAdAnamUlazApAH parigrahAH' iti / 'chAtrAntevAsinau ziSye' ityamaraH / tA0 - bhagnisannidhiriti dezasya tathA'gnihotrAvasAnamiti samayasya ca jJAtA, arthAditthaMbhUte deze kAle ca maharpiNoktaM vacanaM putraprAptirbhaviSyatItyAkArakaM kadApi mRSA na bhaviSyatyata eva prasannaH sudakSiNAsahito dilIpo vinayAvanatakandharaH san nijagurornandinIparicaryA karaNarUpAmAjJAM 'yathA bhavadIyA''jJA tathaiva kariSye' ityuktvA svIcakAra / induH- deza aura kAla ke jAnanevAle ata eva prasanna ziSya rAjA dilIpa ne patnI 'sudakSiNA' ke sahita vinaya se namra hote hue' upadeza karane vAle guru kI AjJA ko 'vaisA hI ho' yaha kaha kara svIkAra kiyA // 92 // atha rAtrikAlaM vijJAya dilIpazayanArthaM vaziSThAnuzAsanamAha atha pradope doSajJaH saMvezAya vizAMpatim / sUnuH sUnRtavAktraSTurvisasarjojitazriyam // 63 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / __ saJjI0-atheti / atha pradope rAtrI doSajJo vidvaan| 'vidvAnvipazciddoSajJaH' ityamaraH / sUnRtavAk stypriyvaak| 'priyaM satyaM ca sUnRtam' iti hlaayudhH| sraSTuH sUnurbrahmaputro muniH| anena prakRtakAryanirvAhakatvaM sUcayati / UrjitazriyaM / vizAMpatiM manujezvaram / 'dvau vizau vaizyamanujau' itymrH| saMvezAya nidrAyai / 'syAnnidrA zayanaM svApaH svapnaH saMveza ityapi' ityamaraH / visasarjAjJApayAmAsa / ___ a0-atha, pradoSe, doSajJaH, sUnRtavAk, sraSTuH, sUnuH, UrjitazriyaM, vizAMpatiM, saMvezAya vissrj| vA0-atha pradope doSajJena sUnRtavAcA sraSTuH sUnunorjitazrIvizAMpatiH saMvezAya visasRje / sudhA-atha = anantaraM, tathA'stvityuktyA gurorAjJAgrahaNAnantaramiti bhaavH| jJAnavAn sarvajJa iti yAvat / sUnRtavAk-priyasatyavacanaH, sraSTuH prajApateH, brahmaNa iti yAvat / sUnuH putraH, mAnasaputro vaziSTha ityrthH| UrjitazriyaMpravRddhazobha, putraprAptyupAyAkarNanena prasannavadanamiti bhAvaH / vizApatiM = manujAnAM svAminaM, rAjAnaM dilIpamityarthaH / saMvezAya-svApArtha, visasarja = vyasRjat , nidrAyai smaadishdityrthH| sa-sUnRtA vAgyasya sa sUnRtavAk , arjitA zrIryasya sa UrjitazrIstamUrjita___ ko-'maGgalAnantarArambhapraznakAsnyeSvatho atha' iti / 'pradoSo rajanImukham' iti / 'syAnnidrA zayanaM svApaH svapnaH saMveza ityapi' iti / 'AtmajastanayaH sUnuH sutaH putraH striyAntvamI' iti srvtraapymrH| ___ tA0-tathA'stvityuktvA putrAptikAmanayA nandinIparicaryA''tmakavaziSThamuninirdezagrahaNAnantaraM rAtreH prathamaprahare sarvajJaH satyapriyabhASaNazIlo brahmaNo mAnasaputro vaziSTho rAjAnaM dilIpaM zayanArthamAdideza // ___ induH-usake (guru vaziSTha kI AjJA grahaNa karane ke) vAda rAtri ke prathama prahara hone para (pratyeka viSaya ke) doSoM ko jAnanevAle (sarvajJa) tathA satya aura priyabhASI brahmA ke (mAnasa) puna (vaziSTha RSi) ne rAjA dilIpa ko sone ke lie AjJA dI // 93 // mahArvaziSThasya dilIpAya munijanAhaMsAmagrIsampAdanamAha satyAmapi tapaHsiddhI niyamApekSayA muniH| _kalpavitkalpayAmAsa vanyAmevAsya saMvidhAm // 4 // saJjI0-satyAmiti / kalpavidvataprayogAbhijJo muniH / tapaHsiddhau styaampi| tapasaiva rAjayogyAhArasaMpAdanasAmarthya satyapItyarthaH / niyamApekSayA tadAprabhRtyeva vratacaryApekSayA / asya rAjJo vanyAmeva / saMvidhIyate'nayeti saMvidhAm / kuzAdizayanasAmagrIm / 'Atazyopasarge' iti kprtyyH| 'akartari ca kArake saMjJAyAm' iti shriym| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [ prathama:karmAdyarthatvam / kalpayAmAsa saMpAdayAmAsa // a0-kalpavid, muniH, tapaHsiddhI, satyAm, api, niyamApekSayA, asya, va. nyAma, eva, maMvidhAM, kalpayAmAsa // ' vA0-kalpavidA muninA tapaHsiddhI sasyAmapi niyamApekSayA'sya vanyaiva saMvidhA kalpayAjake // sudhA-kalpavidvrataprayogavijJaH, muniH vAcaMyamaH, baziSTha iti yAvat / tapaH midvI kacchAdikarmajanyANimAdyaizvarya, satyAmapi-vidyamAnAyAmapi, kRcchcAndrAyaNAdivratAcaraNena rAjocitabhojanasAmagrIsampAdanasAmadhye stypiityrthH| niyamApekSayA vatacaryApekSayA, tadAprabhRtyeva nndiniipricryaa''tmkvtcryaapekssyetyrthH| asya-rAjJaH, dilIpasyeti bhAvaH / vanyAMvanodbhavAm , evaavadhAraNe, saMvidhAM kuzAdizayanasAmagrI, kalpayAmAsa-sampAdayAmAsa / asmin sarge prArambhata etAvacchalokAvadhi sarvatrAnuSTupchanda iva, tallakSaNaM yathA-'zloke paSThaM guru jJeyaM sarvatra laghu paJcamam / dvicatuppAdayorhasvaM saptamaM dIrghamanyayoH' iti // sa0-niyamanaM niyamaH tasyApekSA niyamApekSA tayA niyamApekSayA / samyaka prakAreNa vidhIyate'nayeti saMvidhAm // __ko0-san sAdhau dhiirshstyoH| mAnye satye vidyamAne tripu sAdhvyumayAH striyAm' iti medinii| 'tapaH kRcchrAdi karma ca' ityamaraH / 'siddhistu, mokSe nippattiyogayoH' iti haimH| tA0-vrataprayogakuzalo mahapirvaziSThastapazcaryopAttasiddhayA rAjocitAhArAdisAmagrIsampAdanasAmadhye satyapi nandinIparicaryA''tmakavatacaryApekSayA'sya dilI. pasya vanavAsijanasulabhakuzAdizayanasAmagrImeva sampAdayAmAsa // ____ induH-vrata ke prayoga ke jAnanevAle muni 'vaziSThajI' ne tapa kI siddhi 'rAjAoMke upabhogayogya sAmagrI sampAdana karane kA sAmartha' rahate hue bhI nandinI kI sevArUpa vrata kA vicAra kara ke ina 'rAjA dilIpa' ke liye vana meM utpanna hue 'vanavAsiyoM ke upabhoga karane ke yogya' sAmagrI kA pravandha kiyA // 94 // vaziSTAjJayA parNazAlAyAM patnyA saha prasuptasya dilIpasya brAhmamuhUrta nidrAtyAgamAha nidiSTAM kulapatinA sa parNazAlA madhyAsya prayataparigrahadvitIyaH / tacchiSyAdhyayananiveditAvasAnAM saMviSTaH kuzazayane nizAM ninAya || 65 // saJjI0-nirdiSTamiti / sa rAjA kulapatinA munikulezvareNa vaziSThena nirdiSTAM parNazAlAmadhyAsyAdhiSThAya / tasyAmadhiSThAnaM kRravetyarthaH / 'adhizIsyA''sAM karma Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam | 76 ityanenAdhArasya karmatvam / karmaNi dvitIyA / prayato niyataH parigrahaH patnI dvitIyo yasyeti sa tathoktaH / kuzAnAM zayane saMviSTaH suptaH san / tasya vaziSThasya ziSyANAmadhyayanenApararAne vedapAThena niveditamavasAnaM yasyAstAM nizAM ninAya gamayAmAsa / apararAtre'dhyayane manu:-'nizAnte na parizrAnto brahmAdhItya punaH svapet / 'na cApararAtramadhItya punaH svaped' iti gautamazca / praharpiNIvRttametat / taduktam-'nau jo gastridazayatiH praharSiNIyam // ' iti mahAmahopAdhyAyakolAcalamallinAthasUriviracitayA saJjIvinIlamAkhyayA vyAkhyayA saseto mahAkavizrIkAlidAsakRtau raghuvaMze mahAkAvye vaziSThAzramAbhigamano nAma prathamaH srgH| a0-saH, kulapatinA, nirdiSTAM, parNazAlAm, adhyAsya, prayataparigrahadvitIyaH, kuzazayane, saMviSTaH, 'san' tacchiSyAdhyayananiveditAvasAnAM nizAM ninAya // vA0-tena kulapatinA nirdiSTAM pargazAlAmadhyAsya prayataparigrahadvitIyena kuzazayane niviSTena 'satA' tacchiSyAdhyayananiveditAvasAnA nizA ninye // sudhA-saH= pUrvoktaH, rAjA dilIpa iti yAvat / kulapatinA=munikulaprabhuNA, baziSThenetyarthaH / nirdiSTAm = AjJaptAM, parNazAlAm = parNakuTI, patrAdinirmitagRham, adhyAsya = adhyuSya, tasyAmadhivAsaM kRtvetyarthaH / prayataparigrahadvitIyaH pavi. patnIsahAyaH, vaMzAdinA vizuddhayA bhAryayA sudakSiNayA'nugamyamAna iti bhAvaH / kuzazayanedarbhazayyAyAM, saMviSTaH = suptaH 'san' iti shessH| tacchiNyAdhyayananiveditAvasAnAM vaziSThachAtravedapAThajJApitAntAM, vaziSThamaharSerachAtrANAM vedAdhyayanena sUcitAvasAnAmityarthaH / nizAM rajanI, ninAya-yApayAmAsa / asmin padye praharSiNI vRttaM tallakSaNaM yathA zrutabodhe-'AdyaM cet tritayamathASTamaM navAntyaM sopAntyaM guru viratau subhASite syAt / vizrAmo bhavati mahezanetradigbhirvijJeyA nanu subhage praharSigI sA' iti // sa0-prayataH parigraho dvitIyo yasya sa prytprigrhdvitiiyH| zAsituM yogyAH ziSyAH tasya ziSyAstacchiSyAH teSAmadhyayanaM tacchiSyAdhyayanam tacchiNyAdhyayanena niveditaM tacchiNyAdhyayananiveditam tacchiNyAdhyayananiveditamavasAnaM yasyAH sA tacchiSyAdhyayananiveditAvasAnA tAM tacchiSyAdhyayananiveditAvasAnAm, zete. sminniti zayanaM kuzAnAM zayanaM kuzazayanaM tasmin kushshyne|| ___ ko0-'kulaM janapade gotre sajAtIyagaNe'pi ca / bhavane ca tanau klIvam' iti medinI / 'sajAtIyaiH kulam' iti cAmaraH / 'svAmI, tvIzvaraH patirIzitA / adhibhUrnAyako netA prabhuH parivRDho'dhipaH' itymrH| tA0-sa rAjA dilIpaH kulapatinA 'sajAtIyamunigaNasvAminA vaziSThenAdi Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 raghuvaMzamahAkAvyam [prathamaHSTAyAM parNazAlAyAmadhivAsaM kRtvA vaMzacaritrAdinA zuddhayA patnyA sudakSiNayA saha kuzanirmitazayyAyAM supto vaziSThachAtrANAM zruteradhyayanena saMsUcitaturyayAmAM rAtri yaapyaamaas| __indu-una rAjA dilIpa ne kulapati 'daza sahasra muniyoM ko annAdi dekara veda par3hAne vAle brahmarSi vaziSTha jI' kI batAI huI parNakuTI 'pattoM se banI huI kuTI' meM nivAsa karake 'vaMza Adi se' zuddha dharmapatnI sudakSiNA ke sAtha kuzoM se banI huI zayyA para soye hue, vaziSThajI ke vidyArthiyoM ke vedAdhyayana karane se jJAta ho gayA hai prAtaHkAla kA honA jisakA aisI rAta ko bitAyA // 95 // itthaM zrIbrajamohanAtmajanuSA gosvAmividvadvarazrIdAmodarazAstrizipyapadavIbhAjA'cyutAnugrahAd / zrIbrahmAnvitazaGkareNa vihitA vyAkhyA sudhA''khyA navA pUrti zrIraghuvaMzanAmakamahAkAvyAdyasarge'dhyagAt // 1 // iti zrIbrahmazaGkarazarmaNA kRtayA sudhAvyAkhyayA'nvitaH; zrImahAkavikAlidAsakRtau zrIraghuvaMzamahAkAvye dilIpasya vaziSThA zramAbhigamano nAma prathamaH sargaH samAptaH / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // raghuvaMzamahAkAvyam dvitIyaH sargaH AzAsu rAzIbhavadagAvallImAsaiva dAsIkRtadugdhasindhum / mandasmitaininditazAradendaM vande'ravindAsanasundari ! tvAm // atha prajAnAmadhipaH pramAte jAyApratigrAhitagandhamAlyAm / vanAya pItapratibaddhavatsAM yazodhano dhenumRSemumoca // 1 // saJjIvinI-atheti / atha nizAnayanAnantaraM yazodhanaH prajAnAmadhipaH prajezvaraH bhAte prAtaHkAle jAyayA sudakSiNayA pratigrAhayicyA pratigrAhite svIkArite gandha. lye yayA sA jAyApratigrAhitagandhamAlyA, tAM tathokAm / potaM pAnamasyAstIti taH piitvaanityrthH| 'arza Adibhyo'ca' itycprtyyH| 'pItA gAvo bhukkA rAhmaNAH' iti mahAbhASye darzanAt / pItaH prativaddho vatso yasyAstAmRSerdhenaM vanAya 'naM gantum / 'kriyArthopapadasya ca karmaNi sthAninaH' ityanena caturthI / mumoca mukta n / jAyApadasAmarthyAtsudakSiNAyAH putrajananayogyatvamanusandheyam / tathA hi itiH-(patirjAyAM pravizati garmo bhUtveha mAtaram / tasyAM punarnavo bhUtvA dazame si jAyate / tajjAyA jAyA bhavati yadasyAM jAyate punH||) iti / yazodhana tyanena putravattAkIrtilobhAdrAjAnaheM gorakSaNe pravRtta iti gamyate / asminsarye vRttaupajAtiH-(anantarodIritalakSmabhAjau pAdau ydiiyaavupjaatystaaH)| anvayaH-atha, yazodhanaH, prajAnAm, adhipaH, prabhAte, jAyApratigrAhitagandhalyAma, pItaprativaddhavatsAm, RSeH, dhenu, vanAya, mumoca / vA0-yazodhanena jAnAmadhipena jAyApratigrAhitagandhamAlyA pItaprativaddhavatsA RSedhenurmamuce / __ sudhA-atharAjyapagamAnantaraM, yazodhanA=kIrtivittaH, prajAnAM janAnAm, nadhipaH prabhuH, dilIpa ityrthH| prabhAte-pratyUpe, jAyApratigrAhivagandhamAlyAmapAryAsudakSiNAsvIkAritacandanapuSpamAlAm , pItaprativaddhavatsAM payaHpAnAnantara Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMza mahAkAvyam - [ dvitIyaH nibaddhatarNakAm, RSeH = satyavacasaH, vaziSThasyetyarthaH / dhenuM = navasUtikAM gAM nandi nIm, vanAya = vanaM gantuM, mumoca = muktavAn / samAsAdi - yaza eva dhanaM yasyAsau yazodhanaH / prakarSeNa jAyanta iti prajA stAsAM prajAnAm / adhyadhikaM pAtItyadhipaH / bhAtuM pravRttam prabhAsaM tasmin prabhAte / gandhazca mAlyaJca gandhamAlye, jAyate'syAmiti jAyA tayA pratigrAhite jAyAprati grAhite, jAtApratigrAhite gandhamAlye yayA sA jAyApratigrAhitagandhamAlyA tAM jAyApratigrAhitagandhamAlyAm / pItaM pAnamasyAstIti pItaH pUrvaM pItaH pazcAt prativaddhaH pItapratibaddhaH pItapratibaddho vatso yasyAH sA pItaprativaddhavatsA tAM pItapratibaddhavatsAm / dhIyate sutairiti dhenustAM dhenum / kopaH--'maGgalAnantarArambhapraznakAtsnyeyvatho atha' iti / 'pratyUSo'harmukhaM kalyamuSaH pratyupasI api / prabhAtaca' iti / 'prajA syAt santatau jane' iti / 'prabhuH pari vRDho'dhipaH' iti / 'bhAryA jAyA'tha pumbhUmni dArAH syAd' iti / 'mAlyaM mAlAkhajau mUrdhni' iti / 'yazaH kIttiH samajhA ca' iti / 'dhenuH syAnnavasUtikA' iti cAmaraH / tAtparyArthaH:- atha prabhAte rAjA dilIpo rAjJyA sudakSiNayA gandhAdibhiH sa pUjya vatsamapi yathecchaM cIraM pAyayitvA tatastaM vaddhvA ca vane vicaraNArthaM vaziSThasya dhenuM nandinInAmnImamucat / indu :- rAta ke bIta jAne para prAtaHkAla prajAoM ke pAlana karane vAle, yaza ko hI dhana samajhane vAle rAjA dilIpa ne rAnI sudakSiNA ke dvArA pUjana meM prApta candana aura puSpoM kI mAlA ko dhAraNa kI huI, dUdha pI cukane ke bAda jisakA bachar3A bAMdha diyA gayA hai, aisI RSi vaziSTha kI naI vyAI huI nandinI nAma kI gau ko jaGgala meM carane ke liye khola diyA // 1 // tasyAH khuranyAsapavitrapAMsumapAMsulAnAM ghuri kIrtanIyA / mArga manuSyezvaradharmapatnI zraterivAtha smRtiranvagacchat // 2 // saJjI0 - tasyA iti / pAMsavo doSA AsAM santIti pAMsulAH svairiNyaH / 'svairiNI pAMsulA' ityamaraH / 'sidhmAdibhyazca' iti lacpratyayaH / apAMsulAnAM pativratAnAM dhuryagre kIrttanIyA parigaNanIyA | manuSyezvaradharmapatnI / khuranyAsaiH pavitrAH pAMsavo yasya tam / 'reNurdvayoH striyAM dhUliH pAMsurnA na dvayo rajaH' ityamaraH / tasyA dhenormaargm| smRtirmanvAdivAkyaM zrutervedavAkyasyArthamabhidheyamiva anvagacchadanu sRtavatI ca / yathA smRtiH zrutikSuNNamevArthamanusarati tathA sI'pi gokhuratuNNameva mArgamanusasAretyarthaH / dharmapatnItyatrAzvavAsAdivattAdarthe SaSThIsamAsaH prakRtivikArA bhAvAt / pAMsulapathavRttAvapyapAMsulAnAmiti virodhAlaGkAro dhvanyate / a0 - apAMsulAnAM dhuri, kIrttanIyA, manuSyezvaradharmapatnI, khuranyAsapavitrapAMsuM, Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvinI sudhenduTIkAtrayopetam | 3 tasyAH, mArga, smRtiH, zruteH, artham, iva, anvagacchat / vA0 - kIrtanIyayA manupyezvaradharmapatnyA khuranyAsapavitrapAMsurmArgaH smRtyArthaH ivAndagamyata / sudhA0 - bhapAMsulAnAm = asvaMriNInAm / dhuri = agre, kIrttanIyA = parisaGkhyAnIyA, manuSyezvaradharmapatnI = narapatipANigRhItI, dilIpapatnI sudakSiNetyarthaH / khuranyAsapavitrapAMsum = zapha vikSepapUtareNuM, tasyAH vanaM gacchantyAH, mandinyAH, mArga= panthAnaM, smRtiH = dharmasaMhitA, manvAdismRtiriti yAvad / zruteH = vedasya, artham = abhidheyam, haba = yathA, anvagacchadra = anuyayau / sa0--khurANAM nyAsAH khuranyAsAstaiH pavitrAH khuranyAsapavitrAH khuranyAsapavitrAH pAMsavo yasya sa khuranyAsapavitra pAMsustam khuranyAsapavitrapAMzum / pAMsavaH pApAni - santyAsAmiti pAMsulAH, na pAMsulA ityapAMsulAstAsAmapAMzukAnAm / dharmasya patnI dharmapatnI, manuSyeSvIzvaro manuSyezvaraH tasya dharmapatnI manuSyezvaradharmapatnI / ko0 - 'zaphaM klIbe khuraH pumAn' iti / 'pavitraH prayataH pUtaH' iti / 'svariNI ghAMsulA ca syAdu' iti / 'zrutiH strI veda AmnAyaH' iti / 'artho'bhidheyaraivastuprayojananivRttiSu' iti / 'smRtistu dharmasaMhitA' iti sarvatrApyamaraH / tA0 -- sakalapativratAgragaNyA dilIpapatnI sudakSiNA yathA manvAdismRtirvedacAkyasyArthamanusarati tathaiva nandinIkhurakSuNNamArgamanusRtavatIti bhAvaH / induH- pativratAoM meM sarvaprathama rAjA dilIpa kI patnI sudakSiNA ne nandinI ke khuroM ke rakhane se pavitra dhUli vAle sArga kA usI bhA~ti anusaraNa kiyA jaise sanvAdi smRtiyA~ breda ke arthoM kA anusaraNa karatI haiM // 2 // niva rAjA dayitAM dayAlustAM saurabheyIM surabhirmazobhiH / payAgharIbhUtacatuH samudrAM jugopa gArUpadharAsavom // 3 // saJjI0 - nivartyeti / dayAluH kAruNikaH / 'syAdayAluH kAruNikaH' ityamaraH / spRhigRhi0' ityAdinA''lucpratyayaH / yazobhiH surabhirbhanoza: / 'surabhiH syAnmanojJe'pi' iti vizvaH / rAjA tAM dayitAM nivartya saurabheyoM kAmadhenusutAM nandinIm / dharantIti dharAH / pacAdyac / payasAM dharAH payodharAH svanAH / 'strI stanAndau payodharau' ha 'ityamaraH / apayodharAH payodharAH sampadyamAnAH payodharobhUtAH / abhUtatadbhAve cviH / 'kugatiprAdayaH' iti samAsaH / payodharIbhUtAzcatvAraH samudrA yasyAstAm / 'anekamanya padArthe' ityanekadArthagrahaNasAmarthyAttripado bahubrIhiH / gorUpadharAmurvImiva jugopa rarakSa | bhUrakSaNaprayatneneva rarakSeti bhAvaH / dhenupakSe - payasA dugdhemAgharIbhUtAzcatvAraH samudrA yasyAH sA tathoktAm / dugdha tiraskRtasAgarAmityarthaH / a0 - dayAluH, yazobhiH, surabhiH, rAjA, tAM, dayitAM nivartya, saurabheyIM, pIyo. dharIbhUtacatuHsamudra, gorUpadharAm, urvIm, itra, jugopa / vA0 - dayAlunA surabhiNA rAjJA sA saurabheyI payodharIbhUta catuHsamudrA gorUpadharovIMva jugupe / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzahAkAvyam- [dvitIyaH sudhA-dayAnuH = kAruNikaH, diinjnrksskH| yazobhiH = kIrtibhiH, surabhiH= manozA, rAjA gRpaH, dilIpaH / tA= pUrvoktAm, anugAminImiti bhaavH| dayitAM vakSamA, sudakSiNAmityarthaH / nivartya = parAvartya, saurabheyI = kAmadhenusutAM nandi nIs, payodharIsUsacasulasudrAma%UdhobhUtodadhicatuSTayAM, 'dhenupakSe dugdhatiraskRta catuHkhAgadAM, gorUpadharAM gomUttiM dadhAnAm / urvI = pRthvIm, iva= yathA, jugopa% pAlayAAsa, pRthdhIpAlanasamena prayatnena rakSaNatatparo'bhUditi bhaavH|| __ sa0-nipatayisve sa nivartya / dayAzIlo dayAluH / surabherapatyaM strI saurabheyI tAM saurameyIm / zUmipakSe' dharantIti dharAH payasAM dharAH payodharAH apayodharAH payodharAH sampayamAmAH payodharIbhUtAH payodharIbhUtAzcatvAraH lamudrA yasyAH sA payodharIbhUtacatuHsasuddhA tAM payodharIbhUtacatuHsamudrAM 'gopa' anadharAH adharAH sampadhamAnA adharIbhUtAH payasA'dharIbhUtA. payo'dharIbhUtAH payo'dharIbhUtAzvatvAraH samumA yasyAH sA tAM tathoktAs / dharati yA sA dharA, goH rUpaM gorUpaM gorUpasya dharA corUpadharA sAMgolpadharAm / __ ko0-'dapisaM nasabhaM priyam' iti / 'mAheyI saurabheyI gauH' iti / 'vasudhorvI vasundharA' iti vaasrH| tA0-nRpo dilIpaH sudakSiNAM tapovanasImApradezAtparAvaya kSiteriva Rpi dhenoH pAlane tatparo'bhUt / induH-dayA se yukta kIrti se suzobhita rAjA dilIpa pyArI paTarAnI sudakSiNA ko lauTA phara jisake dUdha se cAro samudra tiraskRta haiM aisI usa nandinI ko, thAra samudroM ko cAra stanoM ke rUpa meM dhAraNa kI huI gau ke rUpa meM upasthita pRthvI kI bhAMti rakSA karane lage // 3 // vratAya tenAnucareNa dhenonyaSedhi shesso'pynuyaayivrgH| na cAnyatastasya zarIrarakSA svavIrya guptA hi manoH prasUtiH / / 4 // sajI0-pratAyeti / vratAya dhenoranucareNa na tu jIvanAyeti bhaavH| tena dilI pena zeSo'vaziSTo'pyanuyAyivargo'nucaravargo nyaSedhi nivrtitH| zepatvaM sudakSiNA 'pekssyaa| kathaM tAsmarakSaNamata Aha-na ceti / tasya dilIpasya zarIrarakSA cAnyataH puruSAntarAcca / kutH| hi yasmAtkAraNAnmanAH prasUyata iti prasUtiH santa tiH svavIryaguptA svavIryeNeva rakSitA / na hi svanirvAhakasya parApekSeti bhaavH| ____ a0-vratApa, thenoH, anucareNa, tena, zeSaH api, anuyAyivargaH, nyapedhi, tasya zarIrarakSA, ca anya saH, na, hi, manoH, prasUtiH svavIryaguptA, bhavati / vA0-anu ghara sa zeSamapyanuyAyivarga nyapedhIt zarIrakSayA prasUsyA svavIryaguptayA 'bhyte| sudhA-ghatAya -niyamAya, dhenoH go, nndinyaaH| anucareNa sevakena, tenaH Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sargaH ] saJjIvinI - sudhenduTI kAtrayopetam / dilIpena, zeSaH avaziSTaH, api = samuccaye, anuyAyivargaH anucarasaGghaH, nyaSedhi= nivarttitaH / tasya = pUrvoktasya, dilIpasyeti yAvat / zarIraracA = gAtrarasaNaM, ca= anvAcaye, anyataH = anyasmAt puruSAntarAditi yAvat / na = nahi, adyatIti zeSaH / hi = yataH, manoH = vaivasvatAkhyamanoH, prasUtiH = santatiH, sanuSaMzoddhavarAjavRndamiti bhAvaH / svavIryaguptA = AtmaparAkramarakSitA, bhavatIti kSeSaH / " sa0 - anu pazcAccaratItyanucaraH tenAnucareNa / anu pazcAd yAtuM zIlaM yeSAnte 'nuyAyinaH, teSAM vargo'nuyAyivargaH / zarIrasya rakSA zarIraratA / prasUyata iti prasUtiH / svasya vIryaM svavIryaM tena guptA svavIryaguptA / ko0 - 'niyamo vratamastrI' iti / 'anuplavaH sahAyazcAnucaro'bhisaraH samAH' iti cAmaraH / "dhenugamAtra ke dogdhAm' iti / 'vIryaM prabhAve zukre ca tejaHsAmarthya - yorapi' iti me0 / 'prasUtiH prasavotpattiputreSu duhitaryapi' ityanekA0 / tA0 - svayameva karttavyamucitamiti kRtvA rAjA dilIpaH snAnucaravRndaM nyaSevIt / api ca manuvaMzyAnAM rAjJAM svazarIrarakSaNe nAnyasya sAhAyyamapekSitaM bhavati sAmarthyAt / induH 0 - gosevAvrata pAlana karane ke liye sevaka kI bhA~ti pIche-pIche calane vAle una 'rAjA dilIpa' ne 'sudakSiNA' lauTAne ke bAda bace hue anucara vargako bhI pIche-pIche Ane se rokaa| unako zarIra kI rakSA karane ke liye bhI dUsare puruSa kI AvazyakatA nahIM thI / kyoMki 'vaivasvata manu ke vaMza meM utpanna rAjA loga apane hI parAkrama se AtmarakSA kara lete the // 4 // AstrAdddarddhiH kabalaistRNAnAM kaNDUyanaM dazanivAraNaizca / avyAhataiH svairagataiH sa tasyAH samrAT samArAdhanatatparo'bhUt // 2 // saJjI0 - AsvAdavadbhiriti / samrANmaNDalezvaH / 'yeneSTaM rAjasUyena maNDalasye * zvarazva yaH / zAsti yazcAjJaya rAjJaH sa samrAT' ityamaraH / sa rAjA AsvAdavadbhiH rasavadbhiH svAdayuktairityarthaH / tRNAnAM kavalaigrasiH 'grAsastu kavalaH pumAn' ityamaraH / kaNDUyanaiH kharjanaiH / daMzAnAM vanamakSikANAM nivAraNaiH / 'daMzastu vanamakSikA' ityamaraH / avyAhatairapratihataH svairagataiH svacchandagamanaizca / tasthA dhenvAH samArAvanatatparaH zuzrUSA''sakto'bhUt / tadeva paraM pradhAnaM yasyeti tatparaH / 'tatpare prasitAsaktI' ityamaraH / a0 - samrAT, saH, AsvAdavadbhiH, tRNAnAM kavalaiH kaNDUyanaiH daMzanivAraNaiH, avyAhataiH, svairagataiH ca, tasyAH, samArAdhanatatparaH, abhUt / vA0 - samrAjA tena samArAdhanatatpareNAbhAvi / sudhA - samrAT = maNDalezvaraH, saH = 1 = dilIpaH / AsvAdavadbhiH = rasavadbhiH svAdahayarthaH / tRNAnAm = ghAsAnAm / kavalaiH = grAsaiH kaNDUyanaiH = sarjanaiH, : Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [dvitIyaH gAtrasyeti zeSaH / daMzanivAraNaiH = vanamakSikA'pasAraNaiH, avyAhataiH = apratihataiH, svairagataiH svacchandagamanaiH, ca = samuccayArthe, tasyAH nandinyAH, samArAdhanatatparaH = santopaNAsattA, masUt = bbhuuv|| sa0-AravAdanasAsvAdaH, sa vidyate yeSu, te aasvaadvntstairaasvaadvdbhiH| kaNDyanta iti kaNhuyanAni teMH knnddyneH| daMzAnAM nivAraNAni daMzanivAraNAni taiH deshnivaarnnH| na vyAhanAnItyavyAhatAni tairvyaahtaiH| svaireNa gatAni svairaMgatAni taiH svrgtH| samyaka prakAreNa rAjatIti samrATa / sagyagArAdhanaM samArAdhanaM tatra tatparaH samArAdhanatatparaH / ____ ko0-'vairaH svAndamandayoH' iti / 'ArAdhanaM sAdhane syAdavAptau toSaNe'pi ca' iti caamrH| ___tA0-cakravartI rAjA dilIpaH svahastopanItAnAM susvAdukomalatRNAnAM grAsapra. dAnena, gAnakharjanaivanamakSikA'pavAraNena, nirargalasvacchandagamanena ca tasyAstoSa. NAsatto bbhuuv| induH-cakravartI ve rAjA dilIpa svAdayukta komala tRNoM ke grAsoM se, zarIra ke khujalAne se, vana ke macchar3oM ke 'baiThane para unheM' ur3hAne se aura vinA rukAvaTa ke svacchanda phirane dene se usa 'nandinI' ko prasanna karane meM tatpara hue // 5 // sthitaH sthivAmuJcalitaH prayAtAM nissedussiimaasnbndhdhiirH| jalAbhilAgI jalamAdadAnAM chAyeva tAM bhUpatiranvagacchat / / 6 // samI0-bhUpatistAM gAM sthitAM satI sthitaH san / sthitirUrvAvasthAnam / prayAtAM prasthitAmuzcalitaH prsthitH| nipeduSI niSaNNAm / upaviSTAmityarthaH / 'bhASAyAM sadavasazruSaH' iti ksuprtyH| 'ugitazca' iti ngiip| Asanavandha upa. vezane dhiirH| sthita upaviSTaH snnityrthH| jalamAdadAnAM jalaM pivatI jalAbhilASI jalaM piyanityarthaH / itthaM chAyevAnvagacchadanusRtavAn / ___a0-bhUpatiH, tA, sthitAM (satIm ), sthitaH (san ), prayAtAM (satIm ), uccalitaH (san ), niSeduSI (satIm ), AsanabandhadhIraH (san), jalam , AdaMdAnAM (satIm ), jalAbhilASI (san , ittham ), chAyA, iva, anvagacchat / vA-bhUpatinA sA sthitA satI sthitena satA prayAtocalitena nipeduSI AsanapandhadhIreNa jalamAdadAnA jalAbhilASiNA chaayyevaanvgmyt| ___ sudhA-bhUpatiH pRthvIzvaraH, tAM dhenum / sthitAm UrdhvamavatiSThamAnAm 'kvacit satImiti zeSaH, sarvatrAne'pi yojniiyH| sthitaH UrdhvamavatiSThamAnaH, sanniti zeSaH / sarvatrAgre'pi jJeyaH / prajAtA=punaH prasthAnaM vidadhAnAm / uccalitA prasthAnaM kurvANaH, niSeduSIm = upavidhAma, AsanavandhadhIraH vIrAsanaviracanasvacchando'rthAdupaviSTa iti bhAvaH / jalaM salilam , AdadAnAM pibantIm, jalAbhilASI vAri pivan / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvinI - sudhenduTI kAtrayopetam | itthamityasyAkSepaH karttavyaH / chAyA = pratibimbaM dhenoriti zeSaH / iva = yathA, anvagacchat = anusasAra / sa0-- niSAsAdeti niSeduSI tAM tathoktam / Asanasya bandha AsAnabandhaH tatra vIraH AsanabandhadhIraH / jalamabhilaSituM zIlamasyAsau jalAbhilASI / Adatta ityAdadAnA tAmAdadAnAm / bhuvaH patirbhUpatiH / ko0 - ' chAyA sUryapriyA kAntiH pratibimbamanAtapaH' iti / 'bhUrbhUmiracaostntA rasA vizvambharA sthirA' iti cAmaraH / 0 tA0 - nandinIse vAparAyaNo rAjA dilIpo dhenozchAyAsadRzastadIyAnusaraNaM kRtavAn // induH- pRthvIpati 'rAjA dilIpa' ne usa nandinI kI ThaharatI huI kI Thaharate hue, calatI huI kI calate hue, baiThatI huI kI baiThate hue, jala pItI huI kI jala pIte hue, isa prakAra se chAyA kI bhA~ti anusaraNa kiyA // 6 // sanyastacihnAmapi rAjalakSmIM tejovizeSAnumiyAM dadhAnaH / AsIdanAviSkRtadAnarAjirantarmadAvastha iva dvipendraH // 7 // saJjI0o - sa iti / nyastAni parihRtAni cihnAni chatracAmarAdIni yasyAstAM, tathAbhUtAmapi, tejovizeSeNa prabhAvAtizayenAnumitAm, 'sarvathA rAjaivAyaM bhavedi' tyUhitAM rAjalakSmIM dadhAnaH sa rAjA, anAviSkRtadAnarAjirbaM hiraprakaTitamadarekhaH / antargatA madAvasthA yasya so'ntarmadAghasthaH, tathAbhUto dvipendra iva AsIt / a0 - nyastacihnAm api, tejovizeSAnumitAM, rAjalakSmIM, dadhAnaH, saH, anAviSkRtadAnarAjiH, antarmadAvasthaH, iva, AsIt / vA0 - dadhAnena tenAnAviSkRtadAnarAjinA'ntarmadAvasthAne dvipendreNevAbhUyata / sudhA0 - nyastacihnAm = parityaktacchatracAmarAdilakSaNAm, api = samuccaye, tejovizeSAnumitAM = dIptyatizayatarkitAM, rAjalakSmIM = nRpazriyaM dadhAnaH = vibhrANaH, saH rAjA dilIpaH / anAviSkRtadAnarAjiH = bahira prakaTitamadalekhaH antarmaMdAvasthaH = abhyantaragatadAnadazaH, dvipendraH = gajendraH iva = yathA, AsIt = abhavat / sao - nyastAni cihnAni yasyAH sA nyastacihnA tAM nyastacihnAm / rAjJo lakSmI rAjalakSmIstAM rAjalakSmIm / tejaso vizeSastejo vizeSaH, tenAnumitA tejovizeSAnumitA tAM tathoktAm / na AviSkRtA anAviSkRtA, dAnasya rAjirdAnarAjiH, anAviSkRtA dAnarAjiryasyAsAvanAviSkRtadAnarAjiH / madasyAvasthA madAvasthA, antarantargatA madAvasthA yasyAsAvantarmadAvasthaH / dvAbhyAM pibantIti dvipA: steSvindro dvipendrH| ko0 - 'kalaGkAGkau lAnchanaM ca cihnaM lakSma ca lakSaNam' iti / 'mado dAnam' Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam- dvitIyaHiti / 'lekhAstu rAjayaH' iti / 'dvirado'nekapo dvipH| matagajo gajo nAgaH iti / 'na vA yathA tathevevaM sAmye' iti caamrH| ___tA0-yathA kazcid gajendro dAnalekhA aprakaTayannapi svatenovizeSeNa nijAntaH gatAM madAvasthAM sarvAn bodhayati tathaivAsAvapi rAjA dilIpazchatracAmarAdijacihna rAtmano rAjazriyamadarzayannapi prabhAvAtizayenaikaM svakIyaM cakravartitvamanumApayatisma / ___ induH-yadhapi ve chatra-cAmarAdi cihnoM se bhUSita nahIM the, tathApi apane teja kI adhikatA se hI jAnI jAtI huI rAjalakSmI ko dhAraNa karate huye, prakaTa rUpaH se nahIM dikhAI par3a rahI hai mada kI rekhA jisakI, ata eva bhItara meM sthita hai mada! kI avasthA jisakI, aise gajarAja kI bhA~ti mAlUma par3ate the // 7 // latApratAnograthitai sa kezairadhijyadhanvA vicacAra dAvam / rakSA'padezAnmunihomadhenorvanyAnvineSyanniva duSTasattvAn / / 8 // samI0-lateti / latAnAM vallInAM pratAnaiH kuTilatantubhirugrathitA unnamayya athitA ye keshaasauruplkssitH| 'ityambhUtalakSaNe' iti tRtiiyaa| sa raajaa| adhijyamAropitamaurvIkaM dhanuryasya so'dhijyadhanvA san / 'dhanuSazca' itynngaadeshH| muniho madheno rakSApadezAdrakSaNavyAjAt / vanyAn vanebhavAn duSTasatvAn duSTajantUn 'dravyAsuvyavasAyeSu sattvamastrI tu jantuSu' ityamaraH / vineSyan zikSayiSyanniva dAvaM vanam / 'vane ca vanavahnau ca dAvo dava iheSyate' iti yaadvH| vicacAra vane cacAretyarthaH / 'dezakAlAdhyagantavyAH karmasaMjJA hyakarmaNAm' iti dAvasya karmatvam / / ___ a0-latApratAnodgrathitaiH, kezaiH, (upalakSitaH) saH adhijyadhanvA (san ), munihomadhenoH, rakSA'padezAt, vanyAn , duSTasatvAn , vineSyan , iva, dAvaM, vica. cAra / vA0-tenAdhijyamanvanA satA vineSyateva dAvo vicere| ___ sudhA0-latApratAnodgrathitaiH vallIkuTilatantusadRzaMzAkhAdibhirunnamayya gumphitaH, kezaiH bAlo, uplkssitH| saH= rAjA dilIpaH, adhijyadhanvA=AropitamaurvIka. dhanuSmAna / sanniti zeSaH / munihomadhenoH= vasiSThahavanaganyAH, nandinyAH, rakSA'padezAt rakSaNanyAjAt, vanyAn = kAnanasamudbhavAn , duSTasatvAn =siMdhAdihiMstra. jantUn , vineSyan zikSayiSyan , iva = yathA, dAvaM vanaM, vicacAra = vyacarat / sa0-latAnAM pratAnA latApratAnAH, tairugrathitA latApratAnodgrathitAstaistathoktaH / adhiropitA jyA yatra tadadhijyam adhijyaM dhanuryasyAsAvadhijyadhanvA / racAyA apadezo rakSA'padezastasmAdrakSA'padezAt / homasya dhenu)madhenuH, mune)madhenurmunihomadhenustasyA munihomadhenoH / bane bhavA vanyAstAnvanyAn / vineSyatIti vineSyan / duSTAzca te savAstAn duSTasatvAn / ko0-'vallI tu vratatilatA' iti / 'cikuraH kuntalo vAlaH kacaH kezaH ziro. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjovinI-sudhenduTIkAtrayopetam / ruhaH' iti / 'maurvI jyA zilinI guNaH' iti / 'dhanuzcApau dhanvazasasanakodaNDakAmukam / ipvAso'pi' iti cAmaraH / ___ tA0-sa rAjA dilIpazchAyeva nandinIpadAnusaraNena kuTilatantunibhazAkhA''. ghugrathitakezo dhanuSpANiH san vane vicaraNaM kRtavAMstad gorakSaNavyAjena duSTapazUnA sihAdInAM shikssnnaarthmev| ___ indu-latAoM ke Ter3he Ter3he sUta ke samAna zAkhAdikoMse ulajhe hue sirake bAloM se suzobhi na ve rAjA dilIpa pratyaJcA car3he hue dhanuSa ko dhAraNa kie vasiSTha maharSi ke homa kI sAmagrI ghRtAdi denevAlI nandinI kI rakSA karane ke vyAja se vanaile duSTa 'vyAghrAdi' jIvoM kA zAsana karane ke liye mAno jaGgala meM ghUma rahe the // 8 // ' 'visRSTa'-ityAdibhiH paDbhiH zlokaistasya mahAmahimatayA drumAdayo'pi rAjopacAraM cakrurityAha visRSTapArvAnucarasya tasya pAzvadrumAH pAzabhRtA samasya | udIrayAmAsurivonmadAnAmAlokazabdaM vayasA virAvaiH / / 6 / / sI0 = vinmRpTeti / visRSTAH pArvAnucarAH pArzvavartino janA yena tasya / pAza. bhRtA varuNena samasya tulyasya / 'pracetA varuNaH pAzI' ityamaraH / anubhAvo'nena sucitaH / tasya rAjJaH paarshvyordumaaH| unmadAnAmutkaTamadAnAM vayasAM khagAnAm / 'khagavAlyAdinorvayaH' ityamaraH / virAvaiH zabdaiH / Alokasya zabda vAcakamAlokayeti zabdaM jayazabdamityarthaH / 'Aloko jayazabdaH syAd' iti vizvaH / udIrayAmAsurivAvadaniva, ityutprekssaa| ____ a0-visRSTapAzrvAnucarasya, pAzabhRtA, samasya, tasya, pArzvadrumAH, unmadAnAM, vayasAM, virAvaM Alokazabdam, udIrayAmAsuH, iva / / vA0-pAzcaMdrumarAlokazabdaH, udIrayAJcakre / / sudhA-visRSTapArdhAnucarasya-tyaktAntikavartisevakasya, pAzabhRtA-varuNena, samasya-sadRzasya, tasya dilIpasya, pArzvadrumAH= antikavarttivRkSAH, unmadAnAm = unmadiSNUnAm, vayasAM-khagAnA, virAvaiH zabdaH, Alokazabda-jayazabda, nRpatimAlokayetisUcakazabdamityarthaH / udIrayAmAsuH kathayAmAsuH, iva= yathA / atrotprekSA / ___sa-pArzvayoranucarAH pArthAnucarAH, visRSTAH pArthAnucarA yena sa visRSTapArthAnucarastasya tathoktasya / pArzvayordumAH paarshvdrumaaH| pAzaM vibhIti pAzamRttena paaraamRtaa| ugato mado yepAnte unmadAsteSAmunmadAnAm / Alokasya zabda AlokazabdastamAlokazabdam / ko0-'paarshvmntike| kavAgdho'vayave cakropAntapazursamUhayoH' ityane / 'vRkSo mahIruhaH zAkhI vipaTI paadpstruH| anokahaH kuTaH zAlaH palAzI drumA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [dvitIyagamAH' iti / 'unmadastUnmadiSNuH syAd' iti / 'zabde, AravArAvasaMrAvavirAvAH' iti caamrH| ___ tA0-visarjitAnucaravargasyApi tejasA varuNasadRzasya tasya dilIpasyobhayapA vasthiteSu vRkSeSu saMsthitAnAmunmAdazIlAnAM pakSiNAM-kUjitaM vandijanabhASitajaya zabda iva bbhuuss| induH-pArzvavartI anucaravRnda ke chor3a dene para bhI varuNa ke samAna 'prabhAva zAlI' una rAjA :dilIpa ke AsapAsa ke vRkSoM ne unmatta pakSiyoM ke zabdoM dvArA jayazabda uccAraNa kiyA aisA mAlUma par3atA thA // 9 // marutprayuktAzca makatsakhAmaM tamacyamArAdabhivattamAnam / avAkiran bAlalatAH prasUnairAcAralAjairiva paurakanyAH // 10 // saJjI0-marutprayuktAzceti / marutprayuktAH vAyunA preritAH, vAlalatAH, ArAtsa mIpe'bhivartamAnam 'ArAd dUrasamIpayoH' itymrH| maruto vAyoH sakhA marulsa kho'gniH / sa ivAbhAtIti marutsakhAbham / 'Atazyopasarge' iti kprtyyH| ay pUjyaM taM dilIpaM prasUnaiH pusspaiH| paurakanyAH paurAzca tAH kanyA AcArArthA lAjAste rAcAralAjairiva / avAkiran tasyopari nikSiptavatya ityrthH| sakhA hi sakhAyamA gatamupacaratIti bhaavH| __ a0-marutprayuktAH, bAlalatAH ArAda, abhivartamAnam, marutsakhAbham, acya, taM, prasUnaiH, paurakanyAH AcAralAjaiH, iva, avAkiran / vA0-marutprayuktAbhirvAlalatAbhirabhivartamAno marutsakhAbho'yaHsa prasUnaiH paurakanyAbhiravAkIryata / sudhA-marutprayuktAH samIranunnAH, bAlalatAH nAticirotpannA latikAH, ArAt samIpe, abhivartamAnaM vidyamAnam, marutsakhAbham = tejasA'gnisamam / 'ata evaM' aya'm = pUjyaM, taM- dilIpam, prasUnaiH = kusumaiH, paurakanyAH puranivAsinAM kanyakA nAryo vA, AcAralAjaiH maGgalAcArArthakabhRSTadhAnyaiH, rAjopari paurakanyAnAm maGga.. lArtha bhRSTadhAnyanikSepa iti lokaacaarH| iva = yathA, avaakirnsycikssipuH|| samA0 = marutA prayuktA marutprayuktAH / marutaH sakhA marutsakhA, marutsakhasyAbhA iva AbhA yasya sa marutsakhAbhastaM marutsakhAbham / bAlAzca tA latA bAlalatAH / AcArArthA lAjA aacaarlaajaastairaacaarlaajaiH| pure bhavAH paurAH, paurANAM kanyA: paurakanyAH / ko0-'samIramArutamarujjagatprANasamIraNAH' iti / 'atha mitraM sakhA suhRt' iti / 'prasUnaM kusumaM sumam' iti / 'lAjAH pumbhUmni cAkSatAH' iti caamrH| ___ tA0-svamitreNa vahninA tulyaM dIptimantaM dilIpamAgataM vIkSya komalalatAsamIpe sthitasya tasyopari puSpavarSaNaM kRtavatyo yathA paurakanyA maGgalArthakalAjavarSaNaM kurvanti / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam | induH-vAyu se prerita (hilAI gaI) komala 2 latAoM ne agnitulya (tejasvI), samIpa meM sthita, pUjya una (rAjA dilIpa) ke Upara phUloM kI varSA kI, jaise kinagaravAsiyoM kI kanyAyeM maGgalArthaka dhAna ke lAvoM kI varSA karatI thIM // 1 // dhanubhRto'pyasya dyaa''rdrbhaavmaakhyaatmntHkrnnaiviNshtraiH| vilokayantyo vapurApurakSNAM prakAmavistAra phala hariyaH // 11 / / sajI0-dhanurbhUta iti / dhanu to'pyasya rAjJaH / etena ayasambhAvanA drshitaa| tathApi vizaGkanirbhIkairantaHkaraNaiH krtRbhiH| dayayA kRpArasenAo bhAvo'bhiprAyo yasya tayA'bhAvaM tadAkhyAtam / dayA''rdrabhAvametadityAkhyAtamityarthaH / 'bhAvaH sattAsvabhAvAbhiprAyaceSTA''tmajanmasu' itymrH| tathAvidhaM vapurvilokayantyo hariNyo'NAM prakAmavistArasyAtyantavizAlatAyAH phalamApuH (vimalaM kaluSIbhavacca cetaH kathayatyeva hitaiSiNaM ripuM ca) iti nyAyena svAntaHkaraNavRttiprAmANyAdeva vizrabdhaM ddRshurityrthH| ___ a0-dhanabhRtaH, api, asya, vizaGkaH, antakaraNaiH, dayAbhAvam, AkhyAtaM vapuH, vilokayantyaH, hariNyaH, adaNAM prakAmavistAraphalam, ApuH / vA0-vilokayantIbhirhariNIbhirakSaNAM prakrAmavistAraphalamApe / sudhA-dhanubhRtaH= zarAsanadhAriNaH, api =sambhAvanAyAm, asya =rAjJaH, dilIpasyeti yAvat / 'tapApi' vizaMkaH= zaMkArahitaH, antakaraNaH citaiH; dayA''bhAvam = kRpArasAobhiprAyam, etad vapurvizeSaNam / AkhyAtam prakarthitaM, dayA''rdrabhAvamidamiti kathitamityarthaH / tathAvidhaM vapuH= zarIraM, vilokayantyA= pazyansyaH, hariNyaH = mRgyaH, acaNAM = canuSAM, prakAmavistAraphalam = atyantadeya: phalam, ApuH bhdhijgmuH|| ___ samA0-dhanurvimati dhanu t tasya dhanurbhUtaH / dayayA Ao dayA''H, dayA''o bhAvo yasya taddayA''rdrabhAvaM tattathoktam / AkhyAyate sma yattadAkhyAtam / antarantaHsthAni ca tAni karaNAni antaHkaraNAni tairntHkrnnaiH| vigatA zaGkA yebhyastAni vizaGkAni vishNkH| vilokayantIti vilokyntyH| prakAmaM vistAraH prakAmavistArastasya phalaM tattathokam / / koza:0-'dayA kRpA'nukampA syAdanukrozo'pi' iti / 'zaMkA bhaye saMzaye ca' ityane / 'locanaM nayanaM netramIkSaNaM cakSurakSiNI / dRgdRSTIca' iti / 'kAmaM prakAmaM paryAptaM nikAmeSTaM yathepsitam iti / 'bhRge kuraGgavAtAyuhariNAjinayonaya' iti cAmaraH / tA0-yadyapi rAjA dilIpo dhanurdadhAnaH san veSato bhayaprada AsIda, parantu sva. svAntaHkaraNaistadIyaM dayAbhAvaM jJAtvA, ata eva bhayarahitA hariNyo dilIpazarIra visphAritanayanAH satyaH pazyantyaH svasvanayanAnAM vizAlatAyAH sphltaamdhijgmuH| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam- [dvitIya___ induH-dhanuSa ko dhAraNa kiye hue bhI rAjA dilIpa kA zaGkA se zUnya apane antaHkaraNoM ke dvArA dayA se AI abhiprAya mAlUma hone se unake zarIra ko vizeSa rUpa se dekhatI huI hAriNiyoM ne apanI AMkhoM kA atyanta bar3e hone kA phala prApta kiyA // 11 // sa kocakarmArutapUrNarandhaiH kUjadbhirApAditavaMzakRtyam | zuzrAva kubjeSu yazaH svamuccairudgIyamAnaM vanadevatAbhiH / / 12 / / sajI0-sa iti / sa dilIpo mArutapUrNarandhaiH ata eva kUjadbhiH svanadbhiH kIca karveNuvizepaiH / 'veNavaH kIcakAste syurye svananyaniloddhatAH' ityamaraH / vaMzaH sussir| vaadyvishessH| 'vaMzAdikaM tu supiram' ityamaraH / ApAditaM sampAditaM vaMzasya kRtya kArya yasminkarmaNi tattathA / kuleSu latAgRheSu 'nikuJjakujau vA klIbe latA''di. pihitodare' ityamaraH / vanadevatAbhirudayamAnamuccairgIyamAnaM svaMyazaHzuzrAva zrutavAn / a0-sa: mArutapUrNarandhaiH, kUjadbhiH, kIcakaiH, ApAditavaMzakRtyaM, kuoSu, vana. devatAbhiH, uccaiH, udgIyamAnaM, svaH, yazaH, zuzrAva / vA0-tena svaM yazaH zuzruve / / sudhA0-saH = rAjA mArutapUrNarandheH vAyupUritacchidreH 'ata eva', kUjadbhiH zabdaM kurvadbhiH, kIcakaiH = vaMzavizepaiH, ApAditavaMzakRlyaM paripUritaveNuvAdyakAryam / vanadevatAkartRkagAnakriyAvizeSaNametad / kuleSu = latAgRheSu, vanadevatAbhiH% kAnanAdhiSThAtRdevIbhiH, uccaiH = tArasvareNa, udgoyamAnaM stUyamAnam / svam = AtmIyaM, yazaH kIrti, zuzrAva-AkarNayAmAsa / / / sa0-mArutena pUrNAni mArutapUrNAni tAni randhrANi yeSAnte mArutapUrNarandhrA. staistathoktaiH / vaMzasya kRtyaM vaMzakRtyam / ApAditaM vaMzakRtyaM yasmin karmagi tadA. pAditavaMzakRtyam / / UddIyata ityudgIyamAnantadudgIyamAnam / vanAnAM devatA vanade. caataastaabhirvndevtaabhiH| ___ kozaH-'vaMzo veNau kule varge pRSThAdyavayave'pi ca' iti vizvaH / 'kRtyA kriyAdevatayostriSu bhedye dhanAdibhiH' iti / 'mahatyuccaiH' iti caamrH| tA-rAjA dilIpo latAdinirmitagRheSu vanAdhiSThAtRdevatAbhiruccaivIyamAnaM nijayazaH shrutvaan| induH-una rAjA dilIpa ne vAyu se bhare hue chidroM ke hone se zabda karate huye kIcakasaMjJaka bAMsoM se vaMzI kA kAryasampAdana jisameM ho rahA hai, aise latAgRhoM meM vana kI adhiSThAtrI deSiyoM se U~ce svaroM meM gAyA jAtA apanA yaza sunA // 12 // pRktstussaaraigiriniraannaamnokhaa''kmpitpusspgndhii| tamAtapaklAntamanAtapatramAcArapUtaM pavanaH siSeve / / 13 // sajI0-pRkta iti / giriSu nirANAM vAripravAhANAm / 'vAripravAho Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvinI - sudhenduTI kAtrayopetam | 13 nirjharo jharaH' ityamaraH / tuSAraiH sIkaraiH / ' tuSArau himasIkarau' iti zAzvataH / pRkaH sampRkkosnokahAnAM vRkSANAmAkampitAnISatkampitAni puSpANi teSAM yo gandhaH so'syAstItyAkampitapuSpagandhI ISatkampitapuSpagandhavAn, ata eva zIto mandaH surabhiH pavano vAyuranAtapatraM vratArthaM parihRtacchatram / ata evAta paklAntamAcAreNa pUtaM zuddhaM taM nRpaM siSeve / AcArapUtatvAtsa rAjA jagatpAvanasyApi sevya AsIditi bhAvaH / a0 - girinirjharANAM, tuSAraiH, pRktaH, anokahAkampitapuSpagandhI, pavanaH, anAtapannam AtapaklAntam, AcArapUtaM taM sipeve / vA0 - pRktenAno'kahA kampitapupagandhinA pavanenAnAtapatra AtapaGkAnta AcArapUtaH sa siSeve / sudhA - girinirjharANAM = zailavAripravAhANAM tuSAraiH = sIkaraiH, zItajalakaNikAbhiriti yAvat / pRktaH = sampRktaH, ano'kahAkampitapuSpagandhI = pAdapeSaJcali taprasunAmodavAn, pavanaH = vAtaH, anAtapatraM = chatrarahitaM, vratArthamasvIkRtacchutramiti bhAvaH / 'ata eva' AtapakkAntaM = dharmamlAnam, AcArapUtam = sadAcArazuddham / taM = dilIpam, siSeve = aseviSTa | samA0 - giriSu nirjharA girinirjharAsteSAM girinirjharANAm / 'anasaH zakaTasyAkaM gatiM nantItyano'kahAH, AkampitAni ca tAni puSpANyAkampitapuSpANi, anokahAnAmAkampitapuSpANyano'kahA kampitapuSpANi teSAM gandho'no'kahAkampitapuSpagandhaH so'syAstItyano'kahAkampitapuSpagandhI / AtapAt trAyata ityAtapatram, na vidyata AtapannaM yasyAsAvanAtapatrasta manAtapatram / AcAreNa pUta AcArapUtastamAcArapUtam / ko0 - 'advigotragiriprAvAcalazailaziloccayAH' ityamaraH / 'gandho gandhaka Amode leze sambandhagarvayoH' iti vizvaH / 'gharmaH syAdAtape grISme'SyUnmasvedAmbhasorapi' iti medinI / 'chatrantvAtapatram' ityamaraH / tA0 - zItalo mandaH surabhizca pavanazchatrarahitaM gharmaglAnaM sadAcArapavinaM dilIpamaseviSTa | induH- pahAr3I jharanoM ke jalabinduoM se yukta, ata eva zItala tathA vRkSoM ke kucha 2 hile huye phUloM ke gandha ko letA huA 'manda 2 sugandhita vAyu, vrata karane chatra se rahita ata eva ghAma se murajhAye huye sadAcAra se pavitra una rAjA dilIpa kI sevA karane lagA // 13 // zazAma vRSTA'pi vinA davAgnirAsIdvizeSA phalapuSpavRddhiH / UnaM na satveSvadhiko babAdhe tasmin vanaM goptari gAhamAne || 14 || saJjI0 - zazAmeti / goptari tasmin vanaM gAhamAne pravizati sati vRSTyA vinA'pi davAgnirvanAgniH 'davadAvau vanAnale' iti haimaH / zazAma / phalAnAM puSpANa vRddhiH / vizeSyata iti vizeSA atizayitA''sIt / karmArthe dhanpratyayaH / sattveSu Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 raghuvaMzamahAkAvyam-- [dvitIyaH jantuSu madhye / 'yatazca nirdhAraNam' iti saptamI / adhikaH pravalo vyAghrAdirUpo durvalaM hiraNAdikaM na ghbaadhe|| - a0-goptari, tasmin, vanaM, gAhamAne (sati), vRSTyA, vinA, api davAgniH, zazAma, phalapuSpavRddhiH, vizeSA, AsIta, saraveSu (madhye), adhikaH, UnaM, na bvaadhe| vA0-davAgninA, zeme, phalapuSpavRddhayA vizeSayA'bhUyata, adhikenono na bbaadhe| sudhA-goptari= rakSitari, tasmin = rAjJi, dilIpe / vanaM = vipinaM, gAhamAne pravizati, satIti shessH| vRSTayA varSaNena, vinA = antareNa, api =samuccaye, davAgniH = vanavatiH, zazAma = azamat, phalapuSpavRddhiH satyaprasUnasamRddhiH, vizeSA= atizayitA, AsIt abhavat, sattveSu-jantRSu madhye, adhikA-pravalo vyAghrAdiH, UnaMmhInaM, mRgAdikam / na = nahi, vabAdhe = piiddyaamaas| smaa0-dvsyaagnirdvaagniH| viziSyate'sau vishessaa| phalAni ca puSpANi ca phalapuSpANi phalapuSpANAM vRddhiH phlpusspvRddhiH| gopAyatIti goptA tasmin goptri| gAhata iti gAhamAnastasmin gAhamAne / kozaH-gardAsamuccayaprazrazaGkAsambhAvanAsvapi' iti / 'pRthagvinA'ntareNarte hiruDa nAnA ca varjane' iti 'hInanyUnAvUnagau~' iti caamrH| tA0-jagadrakSakasya dilIpasya prabhAvAd vanapravezakSaNa evaM davAgnizAntiH phalapuSpavRddhirvanyajIveSu nirupadravatA ca svishessmbhuut| ____ induH-jagat kI rakSA karane vAle una rAjA dilIpa ke vana meM praveza karane para vRSTi ke vinA hI vana kI agni zAnta huI, phala aura puSpoM kI vRddhi adhika huI, tathA banaile jovoM ke bIca meM koI, balavAn 'vyAghrAdi' apane se nirvala kisI 'mRgAdi' ko nahIM satAne lagA // 14 // saJcArapUtAni digantarANi kRtvA dinAnte nilayAya gantum / pracakrame pallavarAgatAmrA prabhA pataGgasya 'munezca dhenuH / / 12 / / sajI0-saJcAreti / pallavasya rAgo varNaH pllvraagH| 'rAgo'nuraktau mAtsarye klezAdau lohitaadissu'| iti shaashvtH| sa iva tAmrA pallavarAgatAmrA / pataGgasya sUryasya prabhA kAntiH 'patamaH pakSisUryayoH' iti shaashvtH| munerdhenuzca / digantarANi dizAmavakAzAn / 'antaramavakAzAvadhiparidhAnAntardhibhedatAdarkhe' itymrH| saJcAreNa pUtAni zuddhAni kRtvA dinAnte sAyaMkAle nilayAyAstamayAya / dhenupakSe AlayAya ca gantuM prckrme|| a0-pallavarAgatAmrA, pataGgasya, prabhA, muneH, dhenuH, ca, digantarANi, saJcAra pUtAni, kRtvA, dinAnte, nilayAya, gantuM, pracakrame / / vA0-pallavarAgatAmrayA pataGgasya prabhayA munerdhenvA ca pracakrame / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhendu kAtrayopetam | __ sudhA-pannavarAgatAmrA= kisalayavarNAruNA, pataGgasya = sUryasya, prabhA = kAntiH; muneH = maharvasiSThasya / dhenuH = nandinI, ca = samuccaye, digantarANi = AzAvakAzAn, saJcArapUtAni saJcaraNapavitrANi, kRtvA = sampAdya, dinAnte=divasAva. sAne, nilayAya =(prabhApakSe) astamayAya, (dhenupakSe) gRhAya, gantuM = yAhU~, pracakrame = upakramaM kRtvtii|| ___samA0-saJcAreNa pUtAni saJcArapUtAni tAni saJcArapUtAni / dizAmantarANi digantarANi tAni digantarANi / dinasyAnto dinAntastasmin dinAnte / kozaH-'nilayo'stamaye gRhe / gopanasya pradeze'pi' iti haimH| 'pallavo'strI kisalayam' itymrH| 'tAnaM zulbe'ruNe'pi ca' iti medinii| ___tA:0-sUryakAntiryathA sAyaGkAle'stamayAya gantumupakramaM kRtavatI tathaiva sunihomadhenurapi svAzramAya gantumudyatA'sUt / induH-pallava ke varNa kI taraha lAla varNavAlI sUrya kI prabhA aura muni vasiSTha kI dhenu ye donoM, dizAoM ke madhyabhAga ko apane-apane saJcAra se pavitra karake dina ke anta (sandhyAkAla) meM asta hone ke liye tathA apane Azrama meM pahuMcane ke liye upakrama karane lagIM // 15 // tAM devatApitratikriyA'rthAmanvagyayau madhyamalokapAlaH | babhau ca sA tena satAM matena zraddheva sAkSAdvipinopapannA / / 16 / / sajI0--tAmiti / madhyamalokapAlo bhUpAlaH / devatApitratithInAM kriyA yAgazrAddhadAnAni tA evArthaH yasyAstAM dhenumanvaganupadaM yayau / 'anvaganvakSamanuge'nupadaM klIvamavyayam' ityamaraH / satAM matena sadbhirmAnyena / 'gativuddhi' ityAdinA vartamAne ktH| tasya ca vartamAne' iti sssstthii| tena rAjJopapannA yuktA sA dhenuH satAM matee vidhinA'nuSThAnenopapannA yuktA sAkSAtpratyayakSA zraddhA''stikyabuddhiriva babhau c| ___ a0--madhmamalokapAlaH, devatApitratithikriyA'rthA, tAm, anvaga, yayau, satAM matena, tena, upapannA, sA, (satAramatena), vidhinA, (upapanA) sAkSAt, zraddhA, iva, vabhau ca / vA0--madhyamalokapAlena devatApitratithikriyA'rthA sA'nvag yaye upapannayA tayA sAkSAcchUddhayeva vabhe ca / sudhA--madhyamalokapAlaH = bhUpo dilIpaH, devatApitratithikriyA'rthAM = surapitraprAdhuNikakRtyaprayojanakA, yajJazrAddhadAnAdisAdhikAmiti yAvat / tAM vanAtparAvarttamAnAM nandinIm, anvaga= anvakSam / yayau jagAma, satAMsAdhUnAM, viduSAM vA, matena= pUjitena, tena-rAjJA, dilIpena, upapannA= yuktA, sAdhenuH, satAmmatena% sAdhujanAcaritena, vidhinA= vidhAnena, upapannA-yuktA, sahiteti yAvat / sAkSAt Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 raghuvaMza mahAkAvyam [ dvitIya pratyakSA, zraddhA = AstikyabuddhiH, iva = yathA, babhau = zuzubhe, ca = punaH, anvAease cakAro bodhyaH / tamA0 -- devatAzca pitarazcAtithayazceti devatApitratithayaH, tAsAM kriyA devatApitratithikriyAH tA evArthaH prayojanaM yasyAH sA devatApitratithikriyA'rthA tAM tathokAm | anvaJcatItyanvag / madhye bhavo madhyamaH, madhyamabhAsau loko madhyamalokaH, tampAlayatIti madhya malokapAlaH / kozaH -- 'lokastu bhavane jane' iti / 'sAkSAt pratyakSa tulyayoH' iti / 'vidhivi dhAne deve'pi' iti cAmaraH / tA0- -- pRthvIpatirdilIpo devAdinimittakayAgAdisAdhikAM tAM dhenumanugacchan san yayau, sAdhujanapUjitena tena yuktA satI sA'pi sAkSAdanuSThAnena yuktA''stikyabuddhiriva zuzubhe / induH -- bhUloka ke pAlana karane vAle rAjA dilIpa devatA, pitara aura atithi logoM ke kArya (yajJa, zrAddha bhojanAdi ) ko sAdhane vAlI, usa dhenu ke pIche-pIche cale, aura sajjanoM ke dvArA pUjita unase yukta, vaha ( nandinI ) bhI sajjanoM se kiye gaye anuSThAna se yukta zraddhA jaisI suzobhita hotI hai vaisI suzobhita hone lagI // 16 // palbalottIrNavarAhAyUthAnyAvAsa vRkSonmukha bahiNAni / sa mRgAdhyAsanazAdvalAni zyA mAyamAnAni vanAni pazyan // 17 // saJjI0 -- sa iti / sa rAjA / palvalebhyo'lpajalAzayebhya uttIrNAni nirgatAni varAhANAM yUthAni kulAni yeSu tAni / vargANyeSAM santIti varhiNA mayUrAH / 'mayU ro vahiNo parhI' ityamaraH / 'phalabarhAbhyAminacpratyayo vaktavyaH' AvAsavRkSaNAmu nmukhA varhiNA yeSu tAni zyAmAyamAnAni varAhabarhiNAdimalinimnA, azyAmAni zyAmAni bhavantIti zyAmAyamAnAni / 'lohitAdiDhA'bhyaH kyap' iti kyap pratyayaH / ' vA kyaSaH' ityAtmanepade zAnac / mRgairadhyAsitA adhiSThitAH zAdvalo yeSu tAni / zAdAH zappANyeSu dezeSu santIti zAdvalAH zappazyAmadezAH / 'zAdvalaH zAdaharite' ityamaraH / 'zAdaH kardumazaSpayoH' iti vizvaH / 'naDazAdADDvalac' iti DvalacpratyayaH / vanAni pazyanyayau / a0 -- saH, palvalottIrNavarAhayUthAni, AvAsavRkSonmukhavarhiNAni, mRgAdhyAsitazAdvalAni, zyAmAyamAnAni vanAni, pazyan, san yayau / vA0-- tena pazyatA satA yaye / sudhA -- saH = rAjA dilIpaH, palvalottorNavarAhayUthAni = alpasaro niryAta zUkarasamUhAni, AvAsavRkSonmukha varhiNAni = nivAsArthapAdapAbhimukhazikhAvalAni, mRgAdhyAsitazAdvalAni = hariNAdhiSThita zAdaharitAni, 'ata eva zUkaramayUrazaSpAdInAM zyAmatayA' zyAmAyamAnAni = kRSNIbhUtAni vanAni = arayAni, pazyan = kayan, 'san' yayau = jagAma / * avalo Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sughenduTIkAtrayopetam / sudhA-palvalebhyaH uttIrNAni palvalottIrNAni varAhANAM yUthAni varAhayUthAni pakvalottIrNAni varAhayUthAni yeSu tAni patvalottIrNavarAhayUthAni tAni pUrvoktAni / AvAsasya vRkSA AvAsavRkSAH, AvAsavRkSANAmunmukhA AvAsavRkSonmukhAH, AvAsavRkSonmukhA barhiNAH santi yeSu tAnyAvAsavRkSonmukhabarhiNAni tAni pUrvokAni / mRgairadhyAsitA mRgAdhyAsitAH; mRgAdhyAsitAH zAhalAH santi yeSu tAni mRgAdhyAsitazAdvalAni tAni pUrvoktAni / azyAmAni zyAmAni bhavantIti zyAmAyante, zyAmAyanta iti zyAmAyamAnAni tAni pUrvoktAni / ___ kozaH-'vezantaH palvalaM cAlpasaraH' iti / 'varAhaH sUkaro ghRSTiH' iti / 'mayUro barhiNo vahIM nIlakaNTho bhujnggbhuk|' iti cAmaraH / ___ tA.- sa rAjA dilIpaH svalpajalAzayebhyo vinirgatAnAM sUkarayUthAnAM, nijanijanivAsArthavRkSAn prati gantumutsukAnAM mayUrANAM mRgairadhizritaH zaSpaharitAnAM vanapradezAnAM ca zyAmatayA sarvatra kRSNavarNAni vilokayan vasiSThAzramaM prati jagAma / induH-vaha rAjA dilIpa choTe choTe tAlAboM se nikale hue banaile sUaroM ke jhuNDavAle, apane apane AvAsayogya vRkSoM kI tarapha 'jAne ke lie' unmukha mayUroM vAle tathA hariNa jina para baiThe hue haiM aise ghAsoM se hare pradezavAle 'ata eva sarvatra' zyAma hI zyAma vanoM ko dekhate hue jAne lage // 17 // ApInabhArodvahanaprayatnAd gRSTigurutvAdvapuSo nrendrH| ubhAvalaJcakraturaJcitAbhyAM tapovanAvRttipathaM gatAbhyAm // 18 // sajI0-ApIneti / gRSTiH sakRtprasUtA gauH| 'gRSTiH sakRtprasUtA gauH' iti hlaayudhH| narendrazna / ubhau yathAkramam / aapiinmuudhH| "Udhastu klIbamApInam' itymrH| ApInasya bhArodvahane prayatnAt prayAsAd vapuSo gurutvAdAdhikyAca / aJcitAbhyAM cArubhyAM gatAbhyAM gamanAbhyAM tapovanAdAvRtteH panthAstaM tapovanAvRttipatham 'RkpUrabdhUHpayAmAnakSe' ityanena smaasaanto'prtyyH| alaJcakratubhUSitavantau / ___a0-gRSTiH, narendraH, (ca), ubhau, ApInabhArodvahanaprayatnAd, vapuSaH, gurutvAd (ca), aJcitAbhyAM,gatAbhyAM tapovanAvRttipathama, alnyckrtuH| vA0-gRSTayA narendreNa cobhAbhyAM tpovnaavRttiptho'lnycke| ___ sudhA-gRSTiH sakRtprasUtA nandinI, narendraH = rAjA dilIpaH, ceti zeSaH / ubhautra nandinIdilIpau, yathAkramamiti shessH| ApInabhArodvahanaprayatnAt UdhobhAradhAraNaprayAsAd, vapuSA dehasya, gurutvAd-durbharatvAt , ceti shessH| aJcitAbhyAM pUjitAbhyAM, gatAbhyAM gamanAbhyAM, tapovanAvRttipatham = tapoyogyavipinAvarttamArgamalacakratuH shobhitvntau| samA0-ApInasya bhAra ApInabhAraH, ApInabhArasyodvahanamApInabhArodahanam 2 raghu0 mahA0 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 raghuvaMza mahAkAvyam - [ dvitIya tasmin prayatna ApInabhArodvahanaprayatnastasmAdApInabhArodvahanaprayatnAd / gurorbhAvo gurutvaM tasmAd guruzvAt / nareSvindro narendraH, tapaso vanaM tapovanaM tapovanAdAvRttistapovanAvRttiH; tasyAH panthAstapovanAvRttipathastaM pUrvoktam / kozaH-'gurustu gISpatau zreSThe gurau pitari durbhare' iti vizvaH / 'pUjite'JcitaH ' ityamaraH / tA0- - nandinI bRhadUdho bhAravahanaprayAsAddilIpazca svazarIrasya sthaulyAdubhAvapi manoharagamanAbhyAM tapovanaparAvarttanamArga zobhitavantau / induH-- pahalI bAra kI byAI huI nandinI aura rAjA dilIpa ina donoM ke krama se ( nandinI ne ) stanoM ke bhAra ke dhAraNa karane meM prayAsa karane tathA ( rAjA dilIpa ne ) zarIra kI sthUlatA ke kAraNa apane 2 sundara gamana se tapovana se lauTane ke mArga ko suzobhita kiyA // 18 // vasiSThadhenoranuyAyinaM samAvarttamAnaM vanitA vanAntAt | papau nimeSAlakhapadamapatirupoSitAbhyAmiva locanAbhyAm // 16 // saJjI0 - vasiSTheti / vasiSThadhenoranuyAyinamanucaraM vanAntAdAvarttamAnaM pratyAgataM taM dilIpaM banitA sudakSiNA nimeSeSvalasA mandA pacamaNAM paGiktiryasyAH sA nirni meSA satItyarthaH / locanAbhyAM karaNAbhyAm upoSitAbhyAmiva upavAso bhojananivRttistadvadbhayAmiva / vasateH karttari ktaH / papau / yathopoSito'titRSNayA jalamadhikaM pivati tadvadatitRSNayA'dhikaM vyalokayadityarthaH / a0 - vasiSThadhenoH anuyAyinaM, vanAntAd, AvarttamAnaM taM vanitA nimeSAlasapacamapaktiH (satI), locanAbhyAm, iva, papau / vA0 - anuyAyI vanAntAdAvartamAnaH sa vanitayA nimeSAlasapacamapaktadhA (satyA) pape / sudhA - vasiSThadhenoH = nandinyAH, anuyAyinam = anucaram vanAntAt = vipi naprAntAd, AvarttamAnam = pratyAyAntaM taM = dilIpaM, vanitA = mahilA, sudakSiNA / nimeSAlasapacamapaGktiH = nimIlana niSkriya netra lomAvaliH, 'satI' locanAmyAM naya nAbhyAm 'karaNAbhyAm' / upoSitAMbhyAM gRhItopavAsAbhyAm, iva = yathA, papau= pItavatI, dadarzeti bhAvaH / = samA0 - ayamanayoratizayena vasumAniti vasiSThastasya dhenurvasiSThadhenustamAtta thoktAyAH / vanasyAnto vanAntaH, tasmAdvanAntat / nimeSeSvalasA nimeSAlalA pacama NAM paGktiH pacamapatiH nimeSAlasA pacamapaGktiryasyAH sA nimeSAlasapacamapaGktiH ko0 - 'vanitA mahilA tathA' iti / 'vIthyAlirAvaliH paGktiH zreNI' iti cAmaraH tA0 - yathA gRhItopavAsA'titRSNayA kAcijjalamatyarthaM pivati tathava suda kSiNA vanAnnivartamAnaM dilIpaM netrAbhyAM satRSNamadhikaM ninimeSaM dadarza / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam | induH-vasiSTha maharSi kI naI vyAI huI nandinI nAma kI dhenu ke pIche pIche calanevAle tapovana ke prAnta bhAga se lauTate hue una rAjA dilIpa ko sneha karane vAlI rAnI sudakSiNA ne netra ke banda karane meM AlasI barauniyoM vAlI hotI huI arthAt eka Taka se) pyAse kI bhA~ti AMkhoM se piyA arthAt dekhA // 19 // puraskRtA vamani pArthivena pratyudgatA pAthivadharmapatnyA / tadantare sA virarAja dhenurdinakSapAmadhyagateva sandhyA // 20 // saJjIvinI-puraskRteti / vama'ni pArthivena pRthivyA IzvareNa / 'tasyezvaraH' ityatyyH| puraskRtA'grataH kRtA dharmasya patnI dharmapatnI dharmArthapatnItyarthaH / azvadhAsAdivattAdarthe sssstthiismaasH| pArthivasya dharmapatnyA pratyuddhatA sA dhenustadantare tayordampatyormadhye / dinakSapayodinarAjyormadhyagatA sandhyeva virraaj| __ a0-varmani, pArthivena, puraskRtA, pArthivadharmapatnyA, pratyudgatA, sA, dhenuH, tadantare dinakSapAmadhyagatA, sandhyA, iva, virarAja / vA0-puraskRtayA pratyudgatayA tayA dhenvA dinakSapAmadhyagatayA sandhyayeva vireje / sudhA-vasmanimArge, pArthivena-pRthvIzvareNa, dilIpena / puraskRtA-agrataH kRtA, pArthivadharmapatnyA = pRthvIzvarasukRtArthajAyayA, sudakSiNayA / pratyudgatA= svAgatArthamabhyudgatA, sA= pUrvoktA, dhenu:= gauH, nandinIti yAvat / tadantaraM tayormadhyo, sudakSiNAdilIpayorantarAlabhAge sthitaa| dinakSapAmadhyagatA= divasarajanyantAsthitA, sandhyA sAyaGkAlaH, iva = yathA, virarAja% shushubhe| ___ samA0-pRthivyA IzvaraH pArthivastena pArthivena / dharmasya patnI, dharmapatnI, pArthivasya dharmapatnI pArthivadharmapatnI tayA tthoktyaa| tayorantaraM tadantaraM tasmiMstadantare / dinaJca kSapA ceti dinakSape, tayormadhyaM dinakSapAmadhyaM, dinakSapAmadhyaGgatA dinakSa. paamdhygtaa| ___ ko0-'ghasro dinAhanI vA tu klIbe divasavAsarau' iti / 'nizA nizIthinI rAtristriyAmA kSaNadA kSapA' iti caamrH| ___ tA0-yasmin samaye'grekRtya nandinIM dilIpo vasiSThAzramaM prApat tadA dilIpAnugamyamAnAM tAmAnetuM sudakSiNA tapovanAtpratyudhayo, tasmin kSaNe, sudakSiNAdilIpayormadhyagatA nandinI pATalavarNatayA dinakSapayormadhyagatA sandhyeva zuzubhe / ___ induH-mArga meM rAjA dilIpa dvArA Age kI gaI aura unakI paTarAnI sudakSiNA se Age jAkara lI huI (agavAnI kI gaI) vaha nandinI sudakSiNA aura dilIpa ke bIca meM dina-rAta ke madhya meM sthita sandhyAkAla kI bhAMti zobhita huI // 20 // pradakSiNAkRtya paryAsvanI tAM sudakSiNA saaksstpaatrhstaa| praNamya pAna vizAlamasyAH zRGgAntaraM dvAramivArthasiddheH / / 21 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam-- [dvitIyaH___ sajI0-pradakSiNIkRtyeti / akSatAnAM pAtreNa saha varttate iti sAkSatapAtrI hastau yasyAH sA sudakSiNA payasvinI prazastakSIrAM tAM dhenuM pradakSiNIkRtya praNamya cha / asyA dhenvA vizAlaM zRGgamadhyam / arthasiddheH kAryasiddhAraM pravezamArgamiva, aanrcaacyaamaas| ____ a0-sAkSatapAtrahastA, sudakSiNA, payasvinI, tAM, pradakSiNIkRtya, praNamya, ca, asyAH , vizAlaM, zRGgAntaram, arthasiddheH, dvAram, iva, aanrc| vA0-sAkSatapAtrahastayA sudakSiNayA Anarce / sudhA-sAkSatapAtrahastA=akhaNDataNDulabhANDakarA, sudakSiNA dilIpatnI, payasvinI prazastakSIrAM, tAMnnandinIm / pradakSiNIkRtya = apasavyena parito bhramaNaM kRtvA, praNamya-praNAsaM kRtvA, camsamuccaye'rthe, asyAH dhenvAH, vizAlaM vistIrNam, zRGgAntaraM viSANamadhyam, arthasiddheH prayojananiSpatteH, putrarUpaphalaprApteriti bhaavH| dvArama- abhyupAyaM, kAraNamiti bhAvaH / iva= yathA, Anarca = pUjayAmAsa / __samA0-pradakSiNaM kRtveti pradakSiNIkRtya / prazastaM payo'styasyA iti payasvinI tAM tathoktAm / akSatAnAM pAtramatatapAtraM, tena saha vartete yAviti sAkSatapAtrI sAkSatapAtrI hastau yasyAH sA saaksstpaatrhstaa| zRGgayorantaraM zRGgAntaraM tattatho. kam / arthasya siddhirarthasiddhistasyA arthsiddheH| ko0-'vizaGkaTaM pRthu bRhadvizAlaM pRthulaM mahat' ityamaraH / 'dvAraM nirgame'bhyupAye' iti haimH| tA0-sudakSiNA tAM-nandinI pradakSiNIkRtya praNamya ca, akSataH puSpAdibhizva tasyAH zRGgAntarapradezaM nijAbhIesiddheH kAraNaM matvA puujyaamaas| induH-akSatoM se yukta pAtra ko hAthameM liye rAnI sudakSiNA ne uttama dUdha vAlI usa nandinI kI pradakSiNA tathA vandanA karake usake caur3e, donoM sIMgoM ke madhyabhAga kA, putraprAptirUpa prayojana siddha hone ke dvAra kI bhAMti jAnakara pUjana kiyA // 21 // vatsotsukA'pi stimitA saparyA pratyagrahItseti nanandatustau / bhaktyopapanneSu hi tadvidhAnAM prasAdacihnAni pura phalAni // 22 // ___ sajI0-vatsotsukA'pIti / sA dhenurvasotsukApi vatsotkaNThitApi stimitA nizcalA satI sapayAM pUjAM pratyagrahIditi hetostau dampatI nnndtuH| pUjAsvIkAra syAnandahetumAha-bhaktyeti / pUjyeSvanurAgo bhaktistayopapanneSu yukteSu viSaye tadviH dhAnAM tasyA dhenvA vidheva vidhA prakAro yeSAM teSAm mahatAmityarthaH / prasAdasya ci. dvAni liGgAni pUjAsvIkArAdIni puramphalAni purogatAMni pratyAsannAni yeSAM tAni hi / avilambitaphalasUcakaliGgadarzanAdAnando yujyata ityrthH| a0-sA vatsotsukA, api, stimitA 'satI' sapayA~, pratyagrahIt iti to, nanandatuH, bhavasyA, upapanneSu, tadvidhAnAM, prasAdacihvAni, purasphalAni, hi| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam | vA0-tayA vatsotsukayA stimitayA saparyA pratyagrAhIti tAbhyAM nanande, prasAdacihnaH puraHphalarhi bhUyate / ___sudhA--sAdhenuH, vatsotsukAtarNakotsukA, api sambhAvanAyAM, stimitAnizcalA, satI / saparyAm = arcA, pratyagrahIt = pratijagrAha, iti-hetoH, tau-sudakSiNAdilIpo, nanandatuH= mumudAte, bhaktyA zraddhayA, upapanneSu-samanviteSu, tadvidhAnAM tatprakArANAM, prasAdacihnAni =prasannatAlacamANi, sthiratayA pUjAsvIkaraNAdInIti bhaavH| puraHphalAni = AsannalAbhavanti / hi = avadhAraNe, santIti zeSaH / samA0--vatse utsukA vatsotsukA / sA ca sa ca tau| tasyA vidheva vidhA prakAro yeSAnte tadvidhAsteSAM tadvidhAnAm / / . ko0-'stimitau klinnanizcalau' ityane / 'pUjA namasyA'pacitiH saparyA'rcA'haNAH samAH' itymrH| ___ tA0--svIyavatsadarzanotkaNThA'nvitAyAH kAmadhenusutAyA nandinyAH susthiratayA pUjAgrahaNena tau svakIyAbhISTasiddhiM jhaTityeva bhAvinI matvA musudAte / ___ induH--nandinI ne usa apane bachar3e ko dekhane ke lie utkaNThAyukta hone para bhI sthira hote hue 'sudakSiNA dvArA kie gaye' pUjana ko svIkAra kiyaa| ve donoM sudakSiNA aura dilIpa prasanna hue| kyoMki-apane meM anurAga rakhanevAle janoM ke viSaya meM nandinI ke samAna bar3e logoM kI prasannatA kA cita, nizcaya se zIghra abhISTa siddhi karane vAlA hotA hai // 22 // guroH sadArasya nipIDya pAdau samApya sAndhyazca vidhi dilIpaH / dohAvasAne punareva dogdhrIM bheje bhujocchinnaripuniSaNNAm // 23 // ___ sajI0-guroriti / bhujocchinnaripurdilIpaH sadArasya dArairarundhatyA sadA vata mAnasya guroH| ubhyorpiityrthH| 'bhAryA jAyA'tha pumbhUmni dArAH' ityamaraH / pAdau nipIDyAbhivandya / sAndhyaM sandhyAyAM vihitaM vidhimanuSThAnaM ca samApya / dohAvasAne niSaNNAmAsInAM dogdhIM dohanazIlAm / 'tRn' iti tRnprtyyH| dhenumeva punarbheje sevitavAn / dogdhrImiti nirupapadaprayogAtkAmadhenutvaM gamyate / __ a0-bhujocchinnaripuH, dilIpaH, sadArasya, guroH, pAdau, nipIDya, sAndhyaM, vidhi, ca samApya, dohAvasAne, niSaNNAM, dogdhrIm, eva, punar , bheje / vA0-bhujocchinnaripuNA dilIpena niSaNNA dogdhrayeva punrbheje|| sudhA0-bhujocchinnaripuH = bAhuvinAzitazatruH, dilIpAtadAkhyo'yodhyA'dhipatiH, sadArasya-patnIsahitasya, guroH-niSekAdikRtaH, vasiSThasyeti yAvat / pAdaucaraNau, nipIDya-saMvAhya, sAndhyaM sandhyAkAlikaM, vidhiM brahmacintanAdikaM vidhAnaM, cA anvAcaye,samApya-vidhAya,dohAvasAne dugdhadohanAnte, niSaNNAm upaviSTAm, dogdhrIM dhenu, nandinIm / eva=avadhAraNe, punaH dvitIyavAram, bhejesiSeve / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMza mahAkAvyam [ dvitIya:samA0- - dAraiH sahitaH sadArastasya sadArasya / sandhyAyAM bhavaH sAndhyasta sAndhyam / dohasyAvasAnaM dohAvasAnaM tasmiMstathokte / dogdhIti dogdhrI tAM dogdhrIm / bhujAbhyAmucchinnA bhujocchinnAste ripavo yena sa bhujocchinnaripuH / ko0 - 'padaGghrizcaraNo'striyAm' iti 'bhujabAhU praveSTo do:' iti cAmaraH / tA0 - sapatnIko dilIpaH sapatnIkasya vasiSThamaharSezvaraNa saMvAhanaM kRtvA kRtasA* yantanakRtyaH punareva nandinyAH paricaryAM kRtavAn kaNDUyanAdibhiH / induH- bAhuoM se zatruoM ko naSTa karane vAle rAjA dilIpa patnIsahita guru kA caraNa dabAkara, apane sAyaGkAlika nityakRtya samApta karane ke pazcAt, dUdha duha cukane ke bAda sukhapUrvaka baiThI huI nandinI kI phira sevA karane lage // 23 // tAmantikanyasta balipradIpAmanvAsya goptA gRhiNIsahAyaH / krameNa sutAmanusaMviveza suptotthitAM prAtaranUdatiSThat / / 24 / / saJjI0 - tAmiti / goptA rakSako gRhiNIsahAyaH / patnI dvitIyaH san / ubhAva pItyarthaH / antike nyastA balayaH pradIpAzca yasyAstAM tathoktAM pUrvoktAM niSaNNAM dhenu' mandAsyAnUpavizya krameNa suptAmanvanantaraM saMviveza suSvApa / prAtaH suptotthitAmanuH datiSThadutthitavAn / annAnuzabdena dhenurAjavyApArayoH paurvAparyamucyate, kramazabdena dhenuvyApArANAmevetya paunaruktyam / 'karmapravacanIyayukte' iti dvitIyA / a0 -- goptA, gRhiNIsahAyaH ( san ), antikanyastavalipradIpAM, tAm, anvAsya, krameNa, suptAmra, anusaMviveza, prAtaH, suptotthitAm, anu, udatiSThat / vA0--gopanA gRhiNIsahAyena suptA'nusaMvivize, udasthIyata / 0 sudhA - goptA = rakSitA dilIpaH, gRhiNIsahAyaH = bhAryA'nucaraH / antikanyastavalipradIpAM = samIpasthApitopahAradIpAM, tAm = niSaNNAM nandinIm / anvAsya = pazcAdupavizya, krameNa = anukrameNa, suptAM= nidritAm, anu = pazcAt, saMviveza = zizye, prAtaH=prabhAte, suptotthitAM = zayitavinidvitAm, anu pazcAd, udatiSThat = uttasthau / samA0 - antike nyastA antikanyastAH, baleH pradIpA balipradIpA antikanyabalipradIpA yasyAH sA'ntikanyastabalipradIpA tAM tathoktAm / gRhiNI sahAyo yasyAsau gRhiNIsahAyaH 'Adau ' suptA 'pazcAd' utthitA suptotthitA tAM tathoktAm / - ko0 - ' upakaNThAntikAbhyarNAbhyagrA apyabhito'vyayam' iti / 'dIpaH pradIpa' iti / 'syAnnidrA zayanaM svApaH svapnaH saMveza ityapi' iti cAmaraH / tA0-- sapatnIko rAjA dilIpaH samIpasthApitapUjA dIpAyAstasyAH pazcAdbhAge, supavizya tataH suptAyAM nandinyAM satyAM tadanu svayaM sapatnIko'pi suSvApa, tataH prAtaHkAla utthitAyAM tasyAM tadanudatiSThat / 22 induH- rakSA karanevAle, sudakSiNA ke sahita rAjA dilIpa, jisake samIpa meM upa hArasambandhI dIpa rakhe gaye haiM aisI usa baiThI huI nandinI ke pazcAt baiThakara krama se Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam | usa (nandinI) ke sone ke anantara soye aura prAtaHkAla usake sokara uTha jAne ke bAda uThe // 24 // itthaM vrataM dhArayataH prajA'tha samaM mahiSyA mhniiykotH| sapta vyatIyutriguNAni tasyA dinAni dInoddharaNocitasya / / 25 // saJjI0-itthamiti / itthamanena prakAreNa prajA'rtha santAnAya mahiNyA samamabhiSiktaparanyA saha / 'kRtAbhiSekA mahiSI' ityamaraH / vrataM dhArayataH, mahanIyA pUjyA kIrtiryasya tasya, dInAnAmuddharaNaM dainyavimocanaM tatrocitasya paricitasya tasya nRpasya, yo guNA AvRttayo yeSAM tAni triguNAni trirAvRttAni sapta dinAnyekadizatidinAni vytiiyuH| a0-itthaM prajArthaM mahiNyA, samaM, vrataM, dhArayataH mahanIyakIrteH, dInoddharaNovitasya, tasya, triguNAni, saptadinAni, vyatIyuH / vaa0-sptbhistrigunnairdinyNtiiye| ___ sudhA-ittham = anena prakAreNa, prajArtha santatiprayojanakam, mahiNyA-kRtAbhiSekayA paranyA sudakSiNayA, samaM = sAdhaM, vrataM = niyama, dhAgyataH dadhataH, mahanIyakIrteH prazasyayazasaH, dInoddharaNocitasya dInajanarakSaNatatparasya, tasya dilI. pasya, triguNAni = trirAvRttAni, sapta = saptasaGgyakAni, dinAni =divasAni, ekaviMzatidinAnIti bhAvaH / vyatIyuH = vytickrmuH|| ___sa-prajaivArthaH prayojanaM yasya tat prajA'rthaM tattathoktam / mahanIyA kIrtiryasyAsau mahanIyakIrtistasya mhniiykiirteH| dInAnAmuddharaNaM dInoddharaNaM tatrocito dInoddharaNocitastasya tathoktasya / ___ ko0-'sAkaM sAdhaM samaM saha' ityamaraH / 'ucitaM tu bhave nyaste mite jJAte samaJjase' iti me| tA0-evaM mahiSyA sAdhaM nandinIparicaryAtmakaM niyamaM kurvatastasya dilIpasyaikaviMzatidinAni vyatItAni / / __induH-isa prakAra putra ke lie mahArAnI sudakSiNA ke sAtha niyama ko dhAraNa karate hue prazaMsanIya kIrtivAle dInoM ke uddhAra karane meM lage hue mahArAja dilIpa ke nigune sAta (ikkIsa) dina bIta gaye // 25 // anyedyarAtmAnucarasya bhAvaM jijJAsamAnA munihomadhenuH / gaGgAprapAtAntavirUDhazaSpaM gaurIgurorgahvaramAviveza / / 6 / / s0-anyedyriti| anyedhuranyasmindine dvAviMze dine / 'sadyAparutparA' ityAdinA nipAtanAdavyayatvam / 'adyAtrAyatha pUrve'hItyAdau pUrvottarAparAt / tathA'dharAnyAnyataretarAtpUrvadyurAdayaH' itymrH| munihomdhenuH| AtmAnucarasya bhAvamabhiprAyaM dRDhabhaktisvam / 'bhAvo'bhiprAya AzayaH' iti yaadvH| jijJAsamAnA jnyaatumicchntii| 'jJAzrusmRhazAM,sanaH' ityAtmanepade zAnaca / prapatanasyasminniti prapAtaH patanapradezaH gaGgAyAH prapAtastasyAnte samIpe virUDhAni jAtAni zaSpANi bAla Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 raghuvaMzahAkAvyam [ dvitIya tRNAni yasmiMstat / 'zaSpaM vAlatRNaM ghAsaH' ityamaraH / gaurIguroH pArvatIpiturgahvara guhAmAviveza / a0 -- anyedyuH, munihomadhenuH, AtmAnucarasya, bhAvaM, jijJAsamAnA, gaGgAprapA tAntavirUDhazaSpaM, gaurIguroH, gahvaram, Aviveza / vA0 - sunihomadhenvA jijJAsamAnayA gaurIgurorgahvaramA vivize / sudhA - anyedyuH = anyasmin dine, dvAviMze divasa iti bhAvaH / munihomadhenuH = vasiSThamaharSerhavana sAmagrIsampAdikA nandinI, AtmAnucarasya = svapazcAdyAyinaH, dilIpasya | bhAvam = AzayaM bhaktim / jijJAsamAnA = jJAtumicchantI, gaGgAprapA tAntavirUDhazappaM = suranimnagApravAhapatananikaTotpannabAlatRNaM, gaurIguroH = himAla yAkhyaparvatasya, gahvaraM = devakhAtabilam, Aviveza = Avizat / sa0 - Atmano'nucara AtmAnucarastasya tathoktasya / jJAtumicchatIti jijJA sata iti jijJAsamAnA / homasya dhenuhoMmadhenuH munerhomadhenurmuniho madhenuH gaGgAyAH prapAto gaGgAprapAtaH, tasyAnto gaGgAprapAtAntaH, tatra virUDhAni gaGgA prapAtAntavirUDhAni zaSpANi yatra tad gaGgAprapAtAntavirUDhazaSpaM tattathoktam / gauryA gurugaurIgurustasya gaurIguroH / ko0 - 'prapAto nirjhare bhRgau / avaTe patane kacche' iti haimaH, 'devakhAtabile. guhA, gahvaram' ityamaraH / tA0- - dvAviMze divase dhenurdilIpasya dRDhabhaktiparIkSArthaM himAlayasya guhApraveza. makarot / indu: - dUsare (bAisaveM ) dina vasiSTha kI homasambandhI dhenu (nandinI) apane sevaka rAjA dilIpa ke 'mujha meM dRDha bhakti hai yA nahIM" isa bhAva ko jAnane kI icchA rakhatI huI gaGgA ke vAripravAha ke samIpa ugI huI hai choTI-choTI ghAsa jisameM aise pArvatI ke pitA ( himAlaya ) kI guphA meM ghusI // 26 // sA duSpradharSA manasA'pi hiMstrairityadrizobhA prahitekSaNena / alakSitAbhyutpatano nRpeNa prasahya siMhaH kila tAM cakarSa / / 27 / / saJjI.--seti / sA dhenuH hiMstrairvyAghrAdibhirmanasA'pi duSpradharSA durdharSeti hetoranazobhAyAM prahitekSaNena dattadRSTinA nRpeNAlakSitAbhyutpatanamAbhimukhyenotpatanaM yasya sa siMhastAM dhenuM prasahya haThAt / 'prasahya tu haThArthakam' ityamaraH / cakarSa / kiletyalIke / a0 - sA, hiMkhaiH, manasA, api, duSpradharSA, iti, advizobhAprahitekSaNena, nRpeNa, alakSitAbhyutpatanaH, siMhaH, prasahya, cakarSa, kila / vA0--tayA duSpradharSayA 'bhUyate ' alakSitAbhyutpatanena siMhena sA cakRSe / sudhA - sA = nandinI / hiMstraiH = ghAtukaiH, vyAghrAdibhiH, manasA = mAnasena, api = sambhAvanAyAM, duSpradharSA = durdhaSo, iti hetoH, advizobhAprahitekSaNena = zailacchavi Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvinI - sudhenduTI kAtrayopetam | samarpitanayanena, nRpeNaM=rAjJA, dilIpena / alakSitAbhyutpatanaH = madRSTAbhimukhAkramaNaH, siMhaH = kesarI, tAM= dhenum / prasahya=haThAt cakarSa = kRSTavAn, kila= alIke | samA0 - adreH zobhA'dvizobhA tatra prahite advizobhAprahite advizobhAprahite IkSaNe yena so'dvizobhAmahitekSaNastena tathoktena / na lakSita mabhyutpatanaM yasya so'lakSitAbhyutpatanaH / ko0 -- 'zobhA kAntirdyutizchaviH' iti / 'siMho mRgendraH paJcAsyo haryakSaH kesarI hariH' iti sarvatrApyamaraH / 'vArtAyAmarucau kila' iti trikANDakoSaH / himAlayazobhAdarzanAsaktamanasi sati nandinImAyAracitaH tA0 - dilIpe siMhastAM dhenumanAkSIt / 25 induH - 'vaha nandinI hiMsaka vyAghrAdi duSTa jIvoM dvArA mana se bhI bar3I kaThi nAI se kaSTa pahu~cAne ke yogya hai' isa kAraNa nizcinta ho himAlaya kI zobhA dekhane meM dRSTi ko lagAye hue rAjA dilIpa ke dvArA jisakA AkramaNa karanA nahIM dekhA gayA aisA mAyAkRta siMha haThAt usa nandinI ko banAvaTI DhaGga se phAr3ane lagA // 27 // tadIyamAkranditamArta sAghorguhA nibaddha pratizabda dIrghapa | razmiSvivAdAya nagendrasaktAM nivarttayAmAsa nRsya dRSTim || 28 // sajI0 - tadIyamiti / guhAnibaddhena pratizabdena pratidhvaninA dIrgham / tasyA idaM tadIyam / AkranditamArtaghoSaNam ArteSu vipanneSu sAdhorhitakAriNo nRpasya nagendrasatAM dRSTim / razmiSu pragraheSu 'karaNapragrahau razmI' ityamaraH / AdAyeva, gRhItveva nivartayAmAsa / a0 - guhAnibaddhapratizabdadIrghaM, tadIyam, Akranditam, ArttasAdhoH, nRpasya nagendrasaktAM dRSTiM, razmiSu, AdAya, iva, nivartayAmAsa / vA0 - guhAnibaddhapratizabda dIrgheNa tadIyena kranditena nagendrasaktA dRSTirnivartayAJcakre / sudhA0--guhAnibaddhapratizabdadIrghaM = gahvarapratihatapratininAdAyataM, tadIyaM = tatsa mvandhi, nandinyAH / Akranditam = uccairuditam, ArttasAdhoH = vipannavipannivA rakasya, nRpasya = rAjJo dilIpasya / nagendrasaktAM = zailarAjazobhAdarzanalagnAM, dRSTi = netraM, razmiSu =pragraheSu, AdAya = gRhItvA, iva = yathA, nivarttayAmAsa = nyavarttayat / samA0- - ArttaSu sAdhurArttasAdhustasyArttasAdhoH / guhAyAM nibaddho guhAnibaddhaH, guhAnivaddhazcAsau pratizabdaH guhAnibaddha pratizabdastena dIrghaM guhAnibaddhapratizabdadIrgham / nageSvindro nagendrastatra saktA tAM tathoktAs / ko0 - 'zabde ninAdaninadadhvanidhvAnaravasvanAH' iti / 'zailavRkSau nagAvagau' iti cAmaraH / tA0 - siMhAkramaNena guhAyAM pratihatena pratidhvaninA dIrgha nandinyA AkrandanaM Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 raghuvazamahAkAvyam [dvitIya zailazobhAdarzanasatAM dilIpadRSTiM yathA hayAdIn razmiSu gRhItvA sArathirnivartayati tathaiva nivartayAmAsa / ___induH-guphA meM TakarAI huI pratidhvani se U~ce hue usa (nandinI) ke AtaMnAda ne duHkhiyoM ke viSaya meM sajjana (rakSaka) rAjA dilIpa kI himAlaya parvata (kI zobhA dekhane) meM lagI huI dRSTi ko lagAma pakar3akara jaise koI ghor3e Adi ko pheratA hai vaise hI apanI ora phera liyA // 28 // sa pATalAyAM gAMva tasthivAMsaM dhanudharaH kesariNaM ddrsh|| adhityakAyAmiva dhAtumayyAM lAdrumaM sAnumataH praphullam / / 26 / / sakSI0-sa iti / dhanurdharaH sa nRpaH pATalAyAM raktavarNAyAM gavi tasthivAMsaM sthitam , 'vasuzca' iti vsuprtyyH| kesariNaM siMham / saanumto'drH| dhAtorgerikasya vikAro dhAtumayI tasyAmadhityakAyAmUrdhvabhUmau 'upatyakAnerAsannA bhUmirUddhamadhityakA' itymrH| 'upAdhibhyAM tyakannAsannArUDhayoH' iti tyknprtyyH| praphullo vikasitastam / 'phulla vikasane' iti dhAtoH pcaayc| 'praphultam' iti takArapAThe 'jiphalA vizaraNe' iti dhAtoH kartari kaH 'ti ca' ityudAdezaH / lodhrAkhyaM drumamiva ddrsh| ___a0-dhanurdharaH, saH, pATalAyAM, gavi, tasthivAMsaM, kesariNaM, sAnumataH, dhAtuma yyAma , adhityakAyAm , praphullaM, lodhradumam, iva, dadarza / vA0-dhanurdhareNa tena tasthivAn kesarI praphullo lodhradruma iva ddRshe| sudhA-dhanurdharaH =dhAnuSkaH, saH rAjA diliipH| pATalAyAM zvetarakAyAM, gavi saurabheyyAm , tasthivAMsaM = sthitam / kesariNaM = siMha, sAnumataH parvatasya, dhAtumayyAM = gairikavatyAm , adhityakAyAm UrdhvabhUmau, praphullaM-sphuTaM, lodhradrumaM%= tilvavRkSam , iva = yathA, dadarza = apazyat / ___ samA0-dhanuSo dharo dhanurdharaH / dhAtogairikasya vikAro dhAtumayI tasyAM dhAtumayyAm / lodhrazcAsau drumastaM lodhradrumam / sAnUni santyasyeti sAnumAMstasya saanumtH| ko0-'zvetaraktastu pATalaH' iti / 'dhanvI dhanuSmAn dhAnuSko niSaGgayastrI dhanurdharaH' iti / 'snuH prasthaH sAnurastriyAm' iti / 'praphullotphullasamphullavyAkozavikacasphuTAH / phullazcaite vikasite' iti caamrH| ___ tA0-dilIpaH zvetaraktavarNAyAM nandinyAmAkramya sthitaM siMha parvatasya gairika. mayyAmUrdhvabhUmau vikasitaM lodhravRkSamivApazyat / / ___ induH-dhanuSa ko dhAraNa karanevAle una rAjA dilIpa ne zvetayukta lAlavarNa vAlI nandinI ke Upara baiThe hue siMha ko parvata kI gairika dhAtumayI U~cI bhUmi meM uge hue lodhravRkSa ko bhAMti dekhA // 29 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / tato mRgendrasya mRgendragAmI vadhAya vadhyasya zaraM zaraNyaH / jAtAbhiSaGgo nRpatiniSaGgAduddhartumaicchat prasabhoddhRtAriH // 30 // sajI0-tata iti / tataH siMhadarzanAnantaraM mRgendragAmI siMhagAmI 'zaraNaM gRharakSitroH ityamaraH / 'zaraNaM rakSaNe gRhe' iti yAdavaH / zaraNe sAdhuH zaraNyaH / 'tatra sAdhuH' iti ytprtyyH| prasabhena balAtkAreNoddhatA arayo yena sa nRpatI rAjA jAtAbhiSaGgo jAtaparAbhavaH san / 'abhiSaGgaH parAbhavaH' itymrH| vadhyasya vadhArhasya / 'daNDAdibhyo yaH' iti yprtyyH| mRgendrasya vadhAya niSaGgAttaNIrAt / 'tuNopAsaGgatUNIraniSagA iSudhiyoH ityamaraH / zaramuddhattamaicchat / / a0-tataH, mRgendragAmI, zaraNyaH, prasabhoddhatAriH, nRpatiH, jAtAbhiSaGgaH, 'san' vadhyasya, mRgendrasya, vadhAya, niSaGgAt, zaram, uddhattam, aicchat / . vA0-mRgendagAminA zaraNyena prasabhoddhRtAriNA nRpatinA jAtAbhiSaGgeNa 'satA' zara uddhrtmpyt| __sudhA-tataH= siMhadarzanAnantaram, mRgendragAmI= kesarigamanazIlaH, zaraNyaH= rakSaNasAdhuH, prasabhoddhRtArim haThostiptazatruH, nRpati narAdhipaH, diliipH| jAtAbhiSaGgaH = utpannaparAbhavaH, 'san' vadhyasya-zIrSacchedyasya, mRgendrastha =siMhasya, vadhAya% ghAtAya, niSaGgAt = iSudheH, zaraM = bANam, uddhatam = utkSeptum, aicchat = iyeSa / samA0-mRgeSvindro mRgendrastasya mRgendrasya / mRgendra iva gacchatIti mRgendragAmI / vadhamahatIti vadhyastasya vadhyasya / jAto'bhiSaGgo yasya sa jaataabhissnggH| prasabhenoddhatAH prasabhoddhatAH, prasabhoddhatAH, arayo yena saH prsbhotaariH| kozaH-'pRSatkabANavizikhA ajihmgkhgaashugaaH| kalambamArgaNazarAH pattrI ropa iSurdvayoH' iti / 'prasabhaM tu balAtkAro, haThaH' iti caamrH| tA0-rAjA dilIpaH siMhAkrAntanandinIM dRSTvA tadrakSituH svasya ca parAbhavaM matvA tatkSaNa eva siMhavadhArthaM tUNIrAd bANamuddhartumaicchat / ___ induH-siMha ke darzana ke bAda mRgendra kI taraha calanevAle, rakSA karane meM nipuNa, zatruoM ko balapUrvaka ukhAr3ane vAle, apamAna pAye hue, rAjA dilIpa ne siMha ko mArane ke liye tarakasa se bANa nikAlane kI icchA kI // 30 // vAmetarastasya kara prahattunakha pabhAbhUSitakaGkapatre saktAGguliH sAyakapuDa eva citrApitArambha ivAvatasthe // 31 / / sajI0-cAmetara iti / prahartastasya vAmetaro dakSiNaH karaH / nakhaprabhAbhirbhUSitAni vicchuritAni kaGkasya pakSivizeSasya patrANi yasya tasmin / 'kaGkaH pakSivizeSe syAd guptAkAre yudhiSThire" iti vishvH| 'kaGkastu karkaTa' iti yAdavaH / sAyakasya puGkha eva kartaryAkhye muulprdeshe| 'karttariH puDhe' iti yaadvH| sakkAGguliH san / citrArpitArambhazcitralikhitazaroddharaNodyoga iva avatasthe / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 raghuvaMzamahAkAvyam- [dvitIyaH 0-prahartuH, tasya, vAmetaraH, karaH, nakhaprabhAbhUSitakakapatre, sAyakapuche, eva saktAGguliH, 'san' citrArpitArambhaH, iva, avtsthe| vA0-vAmetareNa kareNa saktAGgulinA cinnaarpitaarmbhennevaavtsthe| sudhA0-prahartaH=tADayituH, tasya dilIpasya, bAmetarA dakSiNaH, kara hastaH, nakhaprabhAbhUSitakaGkapatre nakharaviNmaNDitalohapRSThapakSe, sAyakapukhe = zaramUle, eva= avadhAraNe, saktAGguli:prasaktakarazAkhaH, 'san' citrArpitArambhaH = Alekhyalikhi tazaraniSkAsanodyogaH, iva= yathA, avatasthe = sthito'bhUt / sa0-vAmAditaro vAmetaraH / nakhAnAM prabhA nakhaprabhAH, tAbhirbhUSitAni, nakhaprabhAbhUSitAni, kaGkasya patrANi kaGkapatrANi nakhaprabhAbhUSitAni kaGkapatrANi yasya sa nkhprbhaabhuussitkngkptrstthokte| saktA aGgulayo yasya sa saktAGguliH / sAyakasya puGkhaH saaykpungkhstsmiNstthokke| citre'rpitazcitrArpitaH, citrArpita Arambho yasya sa citraapitaarmbhH| ___ ko0-'vAmaH savye pratIpe ca draviNe cAtisundare' iti vishvH| 'itarastvanya nIcayoH' iti / 'balihastAMzavaH karAH' iti caamrH| tA0-prajihIrpayA niSaGgAdvANamuddhartakAmasya dilIpasya vANamUlasaktAGguliH san dakSiNahastazcitralikhitazaroddharaNoghama iva tasthau / induH-prahAra karane vAle una rAjA dilIpa kA dAhinA hAtha, apane nakha kI kAnti se bhUpita, kaGka pakSI ke paGgha jisameM lage hue haiM aise bANa ke mUlapradeza meM hI lagI huI hai aGguliyA~ jisakI aisA hotA huA, citra meM likhe hue bANa nikAlane ke udyoga meM lage hue kI bhA~ti ho gayA // 31 // bAhupratiSTambhavivRddhamanyurabhyarNabhAgaskRtamaspRzadbhiH / rAjA svatejobhiradahyatAntabhogIva santrauSadhiruddhadhIyaH // 32 // sajI0-vAhupratiSTambheti / vAhvoH pratiSTambhena pratibandhena / 'prativandhaH pratipTambhaH' ityamaraH / vivRddhamanyuHpravRddharoSo raajaa| mantrauSadhibhyAM ruddhavIryaH pratibaddhazaktiogI sarpa iva 'bhogI rAjabhujaGgayoH' iti zAzvataH / abhyarNamantikam / 'upakaNThAntikAbhyarNAbhyagrA apybhito'vyym'itymrH| AgaskRtamaparAdhakAriNamaspR. zadbhiH svatejobhirantaradahyata / 'adhikSepAcasahanatejaH prANAtyayeSvapi' iti yAdavaH / ___ a0-bAhupratiSTambhavivRddhamanyuH, rAjA, mantrauSadhiruddhavIryaH, bhogI, iva, abhyarNam, bhAgaskRtam, aspRzadbhiH, svatejobhiH, antara , adahyata / vA0-bAhupratiSTambhavivRddhamanyu rAjAnam mantrauSadhiruddhavIrya bhoginamivAbhyarNamAgaskRtamaspRzanti svatejAMsyantaradahan / ___sudhA0-bAhupratiSTambhavivRddhamanyuH bhujaprativandharuddhakrodhaH, rAjA-dilIpaH, mantrIpadhiruddhavIryaH sarpaviSazAmakamantrabhaiSajyasaMvItaparAkramaH, bhaugI-bhujaGgaH, iva-yathA, Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 sargaH] sakhIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam | abhyarNam = upakaNTham, AgaskRtam = aparAdhakAriNam, aspRzadbhiH = anAmRzadbhiH, svatejobhiH = AtmaprabhAvaH, antaHmadhye, adAta = atpyt| samA0-bAhvoH pratiSTambho bAhupratiSTambhaH tena vivRddho bAhupratiSTambhavivRddhaH, bAhupratiSTambhavivRddho manyuryasyAsau bAhupratiSTambhavivRddhamanyuH / AgaH karotItyAgaskRt tamAgaskRtam / svasya tejAMsi svatejAMsi taiH svtejobhiH| mantrazcauSadhizveti mantrauSadhI tAbhyAM ruddham mantrauSadhiruddham, mantrauSadhiruddhaM vIrya yasyAsau mntriissdhiruddhviiryH| ___ kozaH-'manyurdainye kratau krudhi' iti / 'bhAgo'parAdho mantuzca' iti / vIrya baleprabhAve ca' iti cAmaraH tA0-bAhustambhena pravRddharoSo dilIpaH samIpasthamapyaparAdhakAriNaM siMhaM hantuma. samartho mantrauSadhisaMruddhaparAkramaH sarpa iva svatejobhiratapyata / ___ induH-hAthake ruka jAnese bar3he hue krodhavAle, rAjA dilIpa, mantra aura auSadhi se bA~dha diyA gayA hai parAkrama jisakA aise sAMpa kI bhAMti samIpa meM (sthita) aparAdhoM ko karane vAle kA nahIM sparza karate hue apane tejase bhItara jalane lge| tamAryagRhyaM nigRhItadhenurmanuSyavAcA manuvaMzaketum / vismAyayanvismitamAtmavRttau siMhorusattvaM nijagAda siMhaH // 33 // sajI0-tamiti / nigRhItA pIDitA dhenuryena sa siNhH| AryANAM satAM gRhaM pacayam 'padAsvairibAhyApakSyeSu ca' iti kvip| manuvaMzasya ketuM cihnaM ketuvadvayAvartakam / siMha ivolsattvo mahAbalastam / Atmano vRttau bAhustambharUpe vyApAre'bhUtapUrvatvAdvismitam / kartari ktH| taM dilIpaM manuSyabAcA kAraNena punarvimAyayanvismayamAzcarya prApayannijagAda / 'smiGa ISaddhasane' iti dhAtorNici vRddhAvAyAdeze zatRpratyaye ca sati vismAyayanniti rUpaM siddham 'vismApayan' iti pAThe pugAgamamAtraM vaktavyam / tacca 'nityaM smayateH' iti hetubhayavivakSAyAmeveti 'bhIsyohetubhaye' ityAtmanepade 'vismApayamAna' iti syAt / tasmAnmanuSyavAcA vismAyayanniti zuddham / karaNavivakSAyAM na kshcidossH| a0-nigRhItadhenuH, siMhaH, AryagRhyaM, manuvaMzakretuM, siMhorusatvam, AtmavRttI, vismitaM, taM, manuSyavAcA, vismAyayan nijagAda / vA0-nigRhItadhenunA, rsihenAryagRhyo manuvaMzaketuH siMhorusattvo vismitaH sa vismAyayatA nijgde| ___ sudhA-nigRhItadhenuH = pIDitanandinIkaH, siMhaH =kesarI, AryagRhya-sajjanapakSa pAtazIlam, manuvaMzaketuM vaivasvatamanukulalakSaNaM, manukulazekharam, siMhorusaravaM= kesarivipulabalam, AtmavRttau nijabAhustambharUpavyApAre, vismitam = AzcaryitaM, taM=dilIpaM, manuSyavAcA= naravacasA, karaNe tRtIyA bodhyA / punariti zeSaH / vismAyayan = vismitaM sampAdayan, nijagAda = avocat / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMza mahAkAvyam - [ dvitIya samA0--AryANAM gRhya AryagRhyastaM tathoktam / nigRhItA dhenuryena sa nigRhItaH dhenuH, manuSyasya vAg, manuSyavAk tayA manuSyavAcA / manovaMzo manuvaMzastasya keturmanuvaMzaketustaM manuvaMzaketum / Atmano vRttirAtmavRttistasyAM tathoktAyAm / siMhasyeSa uru sattvaM yasya sa siMhorusattvastaM tathoktam / 30 kozaH-'gRhyaM gude granthabhede klIvaM zAkhApure striyAm / gRhAsaktamRgAdau nA, triSu cAsvairipacyayoH' iti medinI / 'baDroruvipulam' ityamaraH / tA0 - siMho bAhustambharUpe vyApAre paramAzcaryitaM dilIpaM manuSyavAcA punarapi tato'dhikaM vismaya mApayannuvAca / induH- nandinI ko pIDita kiyA huA siMha sajjanoM ke pakSa meM rahanevAle manu vaMza ke dyotaka siMha ke samAna mahAn balavAn apane vAhustambharUpa vyApAra ke viSaya meM cakita hue una rAjA dilIpa ko manuSyavANI se punaH cakita karAtA huA bolA // 33 // alaM mahIpAla ! taba zrameNa prayuktamapyastramito vRthA syAt / 1 na pAdaponmUlanazakti raMha: ziloccaye mUrcchati sArunasya || 34 / / saJjI0 - alamiti / he mahIpAla ! tava zrameNAlam / sAdhyAbhAvAcchUmo na karttavya ityarthaH / atra gamyamAnasAdhana kriyApekSayA zramasya kAraNatvAt tRtIyA / ukta ca nyAsoddyote ( na kevalaM zrUyamANaiva kriyA nimittaM karaNabhAvasya / api tarhi gamyamAnA'pi ) iti / 'atha bhUSaNaparyAptizaktivAraNavAcakam' ityamaraH / ito'sminmayi / sArvavibhaktikastasiH / prayuktamapyastraM vRthA syAt / tathAhipAdaponmUlane zaktiryasya tattathoktaM, mArutasya raMho vegaH, ziloccaye parvate na mUrcchati na prasarati / a0 - sahIpAla !, tava, zrameNa, alam, itaH, prayuktam api, astraM, vRthA, syAt, pAdaponmUlanazakti, mArutasya, raMhaH, ziloccaye na, mUcchati / vA0--prayuktenApyastreNa vRthA bhUyeta, pAdaponmUlana zaktinA raMhasA na mUrcchayate / suvA - mahIpAla ! = pRthvIpate, tava = bhavataH, zrameNa= prayAsena, alaM= vAraNArthako'yam tavAkhamocanaM bhrameNa sAdhyaM nAstItyarthaH / 'kutaH' itaH = asmin mayi / prayuktam = prahRtam, api = sambhAvanAyAm, astram = AyudhaM, vRthA = nirarthakaM syAt = bhavet, tathAhIti zeSaH / pAdaponmUlanazakti = vRkSotpATanasamartham, mArutasya = pavanasya, raMhaH = vegaH, ziloccaye = zaile, na=nahi, mUccheti = vardhate / samA0- - mahIM pAlayatIti mahIpAlastatsambuddhau he mahIpAla ! pAdapAnAmunmUlanaM pAdaponmUlanaM tatra zaktiryasya tat pAdaponmUlanazakti | zilAbhiruccIyata iti ziloccaya stasmiMstathokte / kozaH - 'raMhastarasI tu rayaH syadaH' iti cAmaraH / tA0 2- he pRthvIpate ! mayi rudrAnucare vANamocanaM prayAsena te sAdhyaM nAsti killa prayukto'pi zarastathaiva vRthA bhaviSyati yathA parvate vAyuvego viphalo bhavati / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 sargaH] sakhIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / induH he pRthvI ke pAlana karanevAle mahArAja dilIpa ! ApakA zrama karanA vRthA hai, ataH rahane dIjiye kyoMki-mere Upara calAyA huA astra bhI vaisA hI vyartha hogA jaisA ki per3oM ko ukhAr3ane kI zakti rakhane vAle vAyu ko vega parvatake viSaya meM vyartha hotA hai // 34 // kailAsagauraM vRSamArurukSoH pAdArpaNAnugrahapUtapRSTham | avehi mAM kiramaSTamUrteH kumbhodaraM nAma nikumbhamitram // 35 // saJjI0-kailAseti / kailAsa iva gauraH zubhrastam / 'cAmIkaraM ca zubhraM ca gauramAharmanISiNaH' iti zAzvataH / vRSa vRSabhamArurukSorArodumicchoH / svasyopari padaM. nikSipya vRSamArohatItyarthaH / bhaSTau mUrtayo yasya saH, tasyASTamUrteH zivasya pAdArpaNaM pAdanyAsastadevAnugrahaH prasAdastena pUtaM pRSThaM yasya taM tathoktam / nikumbhamitraM kumbho. daraM nAma kikkara mAmavehi viddhi / 'pRthivI salilaM tejo vAyurAkAzameva ca / sUryAcandramasau somayAjI cetyaSTamUrtayaH' iti yaadvH|| . a0-kailAsagauraM vRSam, ArurukSoH, aSTamUrteH, pAdArpaNAnugrahapUtapRSThaM, nikumbhamitraM kumbhodaraM nAma, kiGkaram, mAm, avehi| vA0-pAdArpaNanugrahapUtapRSTho nikumbhamitraM kumbhodaraH kiGkaro'hamaveye 'tvyaa'| sudhA0-kailAsagauraM = rajatAdizvetaM, vRSabham = RSabham, ArurukSoH = ArohaNaM kartumicchoH, aSTamUrteH = umApateH, pAdArpaNAnugrahapUtapRSTham = aghidAnAbhyupapatti pavitrapRSThadezam, nikumbhamitraM = nikumbhAkhyazivAnucarasuhRdaM, kumbhodaraM,=kumbhodaretyAkhyaM, nAma = prasiddhau, 'kumbhodara' iti nAmnA prasiddhamiti bhAvaH / kiGkaram paricArakaM, mAM= siMham, avehi =viddhi / samA0-kailAsa iva gaura iti kailAsagaurastaM kailAsagauram / aaroddhumicchtiityaarurucustsyaarurukssoH| pAdayorarpaNaM pAdArpaNaM tadevAnugrahaH pAdArpaNAnugrahastena pUtaM pAdArpaNAnugrahapUtaM tat pRSThaM yasya sa pAdANAnugrahastaM pUrvoktam / nikumbhasya mitraM nikumbhamitraM tattathoktam / aSTau mUrtayo ysyaasaavssttmuurtistsyaassttmuurteH| ___ kozaH-'niyojyakiGkarapreSyabhujiSyaparicArakAH' iti / 'nAma prAkAzyasammAvyakrodhopagamakutsane' iti cAmaraH / / ___ tA0-zvetavRSabhopari sarvadA''rohaNaM kartumicchoH zivasya pAdasthApanena pavitrapRSThabhAgaM nikumbhamitraM kumbhodaraM nAma rudrAnucaraM mAM viddhi / ___ induH-he rAjan ! kailAsaparvata ke tulya zveta baila para car3hane kI icchA karane vAlI ATha (pRthvI-jala-teja-vAyu-AkAza-sUrya-candra-somayAjI) haiM mUrtiyAM jinakI aise zivajI ke caraNa rakhane rUpa anugraha se pavitra pIThavAlA, nikumbha (zivajI kA prasiddha gaNa) kA mitra, 'kumbhodara' nAma se prasiddha 'zivajI kA' naukara mujhe tuma jAno // 35 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [dvitIya amu puraH pazyasi devadAruM putrIkRto'sau vRSabhadhvajena / yo hemukumbhastananiHmRtAnAM skandasya mAtuH payasAM rasajJaH / / 36 / s0-amumiti| 'puro'grato'maM devadAru pazyasi' iti kAkuH / asau deva dAruH / vRSabho dhvajo yasya sa tena zivena putrIkRtaH putratvena svIkRtaH / abhUtatadbhAve viH / yo devadAruH skandasya mAturgoryA hemnaH kumbha eva stanastasmAnniHsRtAnAM payasAmambUnAM rasajJaH, skandapakSe-hemakumbha iva stana iti vigrahaH / payasAM kSIrA NAm / 'payaH kSIraM payo'mbu ca' ityamaraH / skandasamAnapremAspadamiti bhaavH| __ a0-puraH, amaM devadAru, pazyasi, aso, vRSabhadhvajena, putrIkRtaH, yaH, skandasya mAtuH, hemakumbhastananiHsRtAnAM payasAM, rasajJaH 'asti' / vA0-asau devadAru stvayA dRzyate, amu vRSabhadhvajaH putrIkRtavAn , yena rasajJena bhuuyte|| sudhA-pura:= agre, amum = etaM, devadAru= pAribhadraM, pazyasi = AlokaseM, asau eSaH, devadAruH / vRSabhadhvajena = rudreNa, putrIkRtaH putratayA'GgIkRtaH / yaH= devadArutahA, skandasya = SaDAnanasya, mAtuH = jananyAH, hemakumbhastananiHsRtAnAM: svarNaghaTakucanirgatAnAM, devadArupakSe-payasAm ambUnAM, skandapakSe-payasAM= kSIrANAM, rasajJA=svAdavid , astIti shessH| sa0-aputraH putraH kRta iti putrIkRtaH, vRSabho dhvajazcihnamasyeti vRSabhadhvajastana vRSabhadhvajena / hemnaH kumbho hemakumbhaH, devadArupakSa-hemakumbha eva stanaH, skandapa-hemakumbhau iva stanau hemakumbhastanau, tasmAniHsRtAni hemakumbhastananiHsaMtIni teSAM tathoktAnAm / rasa jAnAtIti rsjnyH| * kozaH-'svarNa suvarNa kanakaM hiraNyaM hema hATakam' ityamaraH / 'raso gandharase svAde titAdau vissraagyoH|' iti vizvaH / tA. he rAjan ! asau devadAruH pArvatyA svapayasA secito'smAdeSa pArvatIzivayoH skandatulyapremabhAjanamasti / ___ induH-he rAjan ! tuma jo Age sthita isa devadAru ke vRkSako dekha rahe ho ise zaGkarajI ne putrabhAva se mAnA hai aura jo kArtikeya kI mAM pArvatI jI ke sone ke ghaTarUpI stanoM se nikale hue dUdharUpI jala ke svAda kA jAnanevAlA hai, skandapakSa meM sone ke ghar3e ke samAna stanoM se nikale hue dUdha ke svAda kA jAnanevAlA hai||36|| kaNDUyamAnena kaTaM kadAcidvanyadvipenonmathitA tvagasya / athainamadrestanayA zuzoca senAnyamAlIDhamivAsurAcaiH // 37 // sajI0-kaNDUyeti / kadAcitkaTaM kapolaM kaNDUyamAnena ghrssytaa| 'kaNDvA . dibhyo yak' iti yaka, tataH zAnaca / vanyadvipenAsya devadArostvagunmathitA / athAdestanayA gaurI, asurAsvairAlIDhaM kSatam / senAM nayatIti senAnIH skandaH / 'pArvatI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvanI-sudheduTI kAtrayopetam | 33 tInandanaH skandaH senAnIH' ityamaraH / 'satsUdviSa0' ityAdinA kvip / tamiva, enaM devadAruM zuzoca | 0 - kadAcit, kaTaM, kaNDUyamAnena, vanyadvipena, asya tvag, unmathitA, atha, adreH, tanayA, asurAstraiH, AlIDhaM, senAnyam, iva, enaM zuzoca / ) vA0-- kaNDUyamAno banyAdvipo'sya svacamunmathitavAnathAdvestanayayA'surAstrarA lIDhaH senAnIpi zuzuce / sudhA-- kadAcit =jAtu, kaTaM = gaNDaM, kaNDUyamAnena = gharSaNaM kurvatA, vanyadvipena = vanodbhavagajena, asya = etasya, devadArutaroH tvag= valkalam, unmathitA = utpA DitA, aya = pAzcAd, adreH = himAcalasya, tanayA = sutA, pArvatI, asurAstre, C daityAyudhaiH, AlIDham = kSatam, senAnyaM = skandam iva = yathA, enaM devadArutarum, zuzoca = viSasAda | samA0 - vanyazcAsau dvipo vanyadvipastena vanyadvipena / asurANAmakhANyasurAstrANi tairasurAstraiH / a0 kozaH - ' gaNDaH kaTaH' ityamaraH / tA0 - kasmiMzcitsamaye kenApi vanyagajenAsya devadArutaro rakSakAbhAvAdvalkalamutpATitaM tadupazrutya daityAnAmastraiH kSate skande svatanaye yathA viSAdamApa pArvatI tathaivAtizayamenaM zuzoca / induH- kisI sayaya gaNDasthala ko ragar3ate hue kisI jaGgalI hAthI ne isa devadAruvRkSa kI chAla udher3a DAlI, isake bAda pArvatIjI ne daityoM ke astroM se coTa khAye hue apane putra skanda ke samAna isake sambandha meM bhI zoka kiyA // 37 // tadAprabhRtyeva vanadvipAnAM trAsArthamasminnahamadrikukSau / vyApAritaH zUlabhRtA vidhAya sihatvamAgatasattvavRtti / / 18 / / saJjI0 -tadeti / tadA tatkAlaH prabhRtirAdiryasminkarmaNi tattathA tadApramRtyeva vanadvipAnAM nAsArthaM bhayArthaM zUlabhRtA zivena, aGkaM samIpamAgatAH prAptAH sattvAH prANino vRttiryasmiMstat 'aGkaH samApa utsaGge cihna sthAnAparAdhayoH' iti kezavaH / sihatvaM vidhAya / asminnadvikukSau guhAyAmahaM vyApArito niyuktaH / a0 - tadAprabhRti, eva, vanadvipAnAM, nAsA'dhaM, zUlabhRtA, aGkAgatasattvavRtti, sihatvaM, vidhAya, asmin advikukSau, ahaM, vyApAritaH / vA0 - zUlabhRd mAM vyApAritavAn / = sudhA - tadAprabhRti: [= tadAnIMtanakAlAdArabhya eva = avadhAraNe, vanadvipAnAM kAnanagajAnAM, trAsArthaM bhayaprayojanakaM, zUlabhRtA = zivena / aGkAgatasatvavRtti = samIpaprAptajantujIvanaM siMhatvaM kesaritvaM vidhAya = kRtvA, asmin = etasmin, advikukSau = acalodare, guhAyAm / ahaM = siMhaH, vyApAritaH = sthApitaH / = 3 raghu0 mahA0 = Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [dvitIya samA0-vanasya dvipA vanadvipAsteSAM vanadvipAnAm / adreH kukSirityadrikukSi stasminnadrikukSau, aGkamAgatAH, aGkAgatAH, aGkAgatAzca te satvA aGkAgatasaravAH, aAgatasatvA vRttiryasmistadakAgatasatvavRtti tattathoktam / kozaH-'vRttirvartanajIdane' ityamaraH / tA0-tatkAlAdArabhyaiva zivena vanyagajAnAM bhayadarzanArthamasyAM giriguhAyAM niyojito'haM tadAdezAtsamIpAgatAneva jantUn bhakSayan kAlaM yaapyaami| induH-usI samaya se jaGgalI hAthiyoM ko DarAne ke liye, zUla ke dhAraNa karane vAle zrIzivajI ne samIpa meM Aye hue prANiyoM para nirvAha karAnevAlI siMhavRti dekara mujhe isa pahAr3a kI guphA meM niyukta kiyA hai // 38 // takhyAlameSA kSuSitasya tRptyai pradiSTakAlA paramezvareNa | upasthitA zoNitapAraNA se suradviSazcAndramasI sudheva / / 26 / / sajI0-tasyeti / paramezvareNa pradiSTo nirdiSTakAlo bhojanavelA yasyAH sopa sthitA prAptaiSA golpA zoNitapAraNA rudhirasya vratAntabhojanaM, suradviSo rAho:, candramasa iyaM cAndramasI sudheva, kSudhitasya bubhukSitasya tasyAGkAgatasatvavRtte mama siMhasya tRptyai alaM paryAptA / 'namaHsvastisvAhAsvadhA'laMvaSaDyogAcca' itya nena cturthii| a0-paramezvareNa, pradiSTakAlA, upasthitA, eSA, zoNitapAraNA, suradviSaH, cAndramasI, sudhA, iva, kSudhitasya, me tRptyai, alam asti| vA0-pradiSTakAlayopasthitayatayA zoNitapAraNayA suradviSazcAndramasyA sudha gheva kSudhitasya me tRptyai alaM 'bhuuyte| ___ sudhA0-paramezvareNa mahAdevena, pradiSTakalA=nirdiSTasamayA, upasthitAprAptA, eSA aso, dhenurUpA, zoNitapAraNA raktavatAntAzanaM, suradviSA daityasya, raahoH| cAndramasI-aindavI, sudhA amRtam, iva yathA, dhitasyambubhukSAyuktasya tasya samIpAgataprANimAtrajIvikAvataH, menmama, siMhasya / tRptyai sauhityAya, alm=pryaaptaa| samA0-pradiSTaH kAlo yasyAH sA prdissttkaalaa| zoNitasya pAraNA zoNitapAraNA / surAn dveSTIti suradviT tasya surdvissH| ___ko0-'IzvaraH svAminI zive manmathe'pIzvarA'drijA' iti / 'rudhire'saglohi vAsnaraktakSatajazoNitam' iti caanekaarthsNgrhaamrau| ___ tA0-cirakAlA bubhukSitasyAGkAgataprANivRttyA jIvanaM yApayato me samyaga bubhukSAnivRttaye svayamatra prAptA eSA gorUpA zoNitapAraNA rAhozcandrasambandhi pIyU Samiva paryAptA bhvissyti| induH-zivajI ke batAye huye bhojana ke samaya para upasthita yaha gorUpa rudhira sambandhI vrata ke samAptisamaya kA bhojana daitya rAhu ke lie candrasambandhI amRta kI Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjovino-sudhenduTIkAtrayopetam / bhAMti, usako arthAt samIpa meM Aye hue prANiyoM ko khAkara jIvananirvAha karanevAle bhUkhe hue mujha siMha kI tRpti ke lie paryApta (pUrA ) hogA // 39 // sa tvaM nivatsva vihAya lajjAM gurobhvaandrshitshissybhaatH|| zastreNa rakSyaM yadazakyarakSaM na tadyazaH zahAmRtAM kSiNAti / / 40 // sajI0-sa tvamiti / sa evamupAyazUnyastvaM lajAM vihAya nivartasva / bhavAMstvaM gurordarzitA prakAzitA ziSyasya kartavyA bhaktiyana sa tathokto'sti / nanu gurudhanaM vinAzya kathaM tatsamIpaM gaccheyamata AhazastreNeti / yadrayaM dhanaM zastreNAyudhena / 'zastramAyudhalohayo' ityamaraH / bhazakyA rakSA yastha tadazazyarakSam / rkssitumshkymityrthH| tadyaM naSTamapi zastrabhRtAM yazo na tigoti na hinasti / azalyArthada. pratividhAnaM na doSAyeti bhAvaH ___ a0-saH, tvaM, lajA, vihAya, nivartasva, bhavAn guroH, darzitaziSyabhakiH asti, yad, racaya, zasnega, azakyarakSa, tad, zastrabhRtAM, yazaH, na kSiNoti / __ vA0-tena tvayA nivRttyatAM, bhavatA gurordarzitaziSyabhaktinA 'bhUyate' yena racayeNa zastreNAzakyarakSeNa 'bhUyate' tena zastrabhRtAM yazo na kssiiyte|| sudhA-saH= bAhustambhatayA kiGkarttavyavimUDhaH, tvaM bhavAn, lajAMpAM , vihAya = tyaktvA, nivartasva-nivRto bhava, bhavAn = tvaM, guroH vasiSThasya / darzitaziSyabhaktiHprakAzIkRtacchAtrazraddhaH, astIti shessH| yat = kiJcit, anirdiSTa vastviti bhaavH| racayaM pAlyaM, dhanAdikamiti bhaavH| zastreNa = bANAdinA, azakyarakSam = apAraNIyarakSaNaM, tat = rakSyaM, dhanAdikam / zastrabhRtAm = AyudhadhAriNAM, yazaH kIti, na = nahi, kSiNoti-hinasti / sa0-ziSyasya bhaktiH ziSyabhaktiH, darzitA ziSyabhaktiyana sa tathoktaH / na zakyetyazakyA rakSA yasya tadazakyarakSam / ko0-bhakti sevAgauNavRtyobhaGgayAM zraddhAvibhAgayoH' itynekaarthsNgrhH| tA0-he rAjan bAhustambhatayA madvadhe nirupAyastvaM lajAM vihAya svAzrama yAhi, api ca yadkSaNIyaM vastu zastreNa rakSaNAhaM na bhavati, tadaracayaM vastu naSTaM sadapi zastradhAriNAM yazona mAzayati, atastava nijAzramagamanenana ko'pi doSa iti,maavH| ___ induH-upAya se zUnya pUrvokta tuma lajA ko chor3akara lauTa jAzA / tumane guru ke sambandha meM ziSyoM ke yogya bhakti dikhalA dii| jo rakSA karane yogya vastu zAstra se rakSA karane ke yogya nahIM hotI vaha naSTa hotI huI bhI zastradhArI kI kIrti ko naSTa nahIM karatI // 40 // iti pragalbhaM puruSAdhirAjo mRgAdhirAjasya baco nizamya | pratyAhatAnA girizaprabhAvAdAtmanyavajJAM zithilIcakAra / / 41 // Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [dvitIya samI0-itIti / puruSANAmadhirAjo nRpa iti pragalbhaM mRgAdhirAjasya vaco nizamya zrutvA girizasyezvarasya prabhAvAtpratyAhatAstraH kuNThitAstraH sannAtmani viSaye, 'vajJAmapamAna zithilIcakAra / ttyaajetyrthH| avajJAto'hamiti nirvedaM na prApe tyarthaH / samAneSu hi kSatriyANAmabhimAno na sarvezvaraM pratIti bhaavH| a0-puruSAdhirAjaH, iti, pragalbha, mRgAdhirAjasya, vacaH, nizamya, giriza. prabhAvAt , pratyAhatAstraH, 'san' Atmani, avajJA zithilIcakAra / vA0-puruSAdhirAjena pratyAhatAstreNa 'satA' AtmanyavajJA shithiliicke| sudhA-puruSAdhirAjaH = purupAdhipaH, diliipH| iti = svarUpe'tha'vyayam, ukta prakArakamiti bhAvaH / pragalbhaM dhRSTaM, mRgAdhirAjastha=siMhasya, vacaH = vacanaM nizamya = Alaye, girizaprabhAvAt zaGkaratejasaH, pratyAhatAstraH = ruddhazastraH sanniti shepH| Atmani = svasmin, avajJAm = avahelanaM zithilIcakAra-jahA~ ___sa0-adhiko rAjAdhirAjaH, puruSANAmadhirAjaH purussaadhiraajH| mRgANAmA dhirAjo mRgAdhirAjastasya mRgAdhirAjasya / pratyAhatamastraM yasyAsau prtyaahtaastrH| girizasya prabhAvo girizaprabhAvastasmAd girizaprabhAvAt / ko0-'rIDhA'vamAnanAvajJA'vahelanamasUkSaNam' itymrH| tA0-siMhasya vacaH zrutvA dilIpo bhagavataH zaGkarasya prabhAvAt svavAhoH stambha jJAtvA, tajjanyamapAnaM ttyaaj| ___ induH0-narAdhipa dilIpa ne isa prakAra se DhITha siMha ke vacana ko sunakara zaGkara ke prabhAva se apane astra kI gati rukI huI jAnakara apane viSaya meM apamAna ke bhAva ko zithila kara diyA apanA apamAna nahIM samajhA // 4 // pratyavatrIccainamighugrayoge tatpUrvabhaGge vitthprytnH| jaDIkRtalyamsa kavIkSaNana vajraM mumukSanniva vajapANiH / / 42 // saJjI0-pratIti / sa eva pUrvaH prathamo bhaGgaH prativandho yasya tasmistapUrvabhaGge iSuprayoge vitathaprayatno viphalaprayAsaH / ataeva vanaM kulizaM sumukSanmotumicchan / ambakaM locanam / 'dRSTinetralocanacakSurnayanAmbakehINi' iti halAyudhaH / trINyakambakAni yasya sa tryambako haraH, tasya vIkSaNena jaDIkRtaH niSpandIkRtaH / vanaM pANau yasya sa vjrpaannirindrH| 'prahaNArthebhyaH pare niSThAsaptamyau bhavata iti vaktavyam' iti pANeH saptamyantasyottaranipAtaH / sa iva sthito nRpa enaM siMha pratyabavIca (bAhuM savanaM zakrasya RddhAsyAstambhayatprabhuH) iti sahAbhArate / ma0-tarapUrvabhaGge, iSuprayoge, vitathaprayatnaH, 'ata eva' vajra, mumukSan, tryambakadIkSaNena, jaDIkRtA, vajrapANiH, iva, 'sthito nRpa enaM, pratyabravIt , ca / vA0-vitathaprayatnena vanaM mumukSatA jaDIkRtena vajrapANineva eSa pratyaucyata / sudhA-tatpUrvabhaGga tatprathamabAhustambharUpaparAjaye, iSuprayoge bANaprayukto, Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / vitathapratnaH = niSphalaprayAsaH 'ata eva' vajra = kulizaM, mumukSan = ussisakSan , nyambakavIkSaNena = trinayanavilokanena, jaDIkRtaH, nizceSTIkRtaH, vajrapANiH = indraH, iva = yathA, sthito nRpa iti zepaH / enaM =siMham, pratyabravIt=pratyavocat / ___ samA0-iSoH prayoga issupryogstsminissuproge| vigataM tathA satvaM yasmAsa vitathaH prayatno yasya sa vitathaprayatnaH / na jaDo'jaDaH, ajaDo jaDaH sampadyamAna iti jaDIkRtaH / vyambakasya vIkSaNaM tryambakavIkSaNaM tena tthokten| ko-'hAdinI vajrasastrI syAt kulizaM bhiduraM paviH' ityamaraH / ___tA-vANamokSaNe niSphalaprayatno mahezvaravIkSaNena nizceSTIkRto vajraM praharttamicchan surarADiva sthito dilIpa enaM siMha prtyuvaac|| induH-pahale pahala yahI hai rukAvaTa jisakI aise bANa ke calAne meM niSphala prayatna vAle ata eva zaMkara bhagavAn ke dekhane se ho nizceSTa kiye hue najra kA prahAra karane kI icchA karane vAle vajra hai hAtha meM jisane aise indra ke samAna sthita rAjA dilIpa isa siMha ke pratyuttara meM bole // 42 // saMruddhaceSTasya mRgendra ! kAmaM hAsyaM vacastadyadahaM vivakSuH / antargataM prANabhRtAM hi veda sarva avAnbhAvamato'bhidhAsye // 46 // sI0-saMruddhaceSTasyeti / mRgendra ! saMruddhaceSTasya pratibaddhavyApArasya mama tahaco vAkyaM kAmaM hAsyaM parihasanIyaM, yadvacaH 'sa tvaM madIyena' (2145) ityAdikamahaM vivaturvaktumicchurasmi / tarhi tUNI sthIyatAmityAzayezvarakiGkarasvAtsarvazaM tvAM prati na hAsyamityAha% antariti / hi yato bhavAnprANabhRtAmantargataM hRdataM vA. gvRtyA bahiraprakAzitameva sarva bhAvaM veda vetti / 'vido laTo vA' iti nnlaadeshH| ato'mabhidhAsye vacyAmi / vaca iti prakRtaM karma smbddhyte| anye tvIharavacanamAkAsambhASitArthametadityupahasanti, atastu maunameva bhUSaNam tvaM tu vAGmana sayorekavidha evAyamiti jAnAsi / ato'bhidhAsye yadaco'haM vivcrityrthH| ___ a0-'he mRgendra ! 'saMruddhaceSTasya, mama' tat, vacaH, kAmaM hAsyam, 'asti' yad 'vacaH' ahaM, vivatuH, 'asmi' hi, bhavAn, prANabhRtAma, antargataM, sarva, bhAvaM, veda, ataH, abhidhAsye / vA0-tena vacasA hAsyena 'bhUyate' mayA vivakSuNA 'bhUyate' antargataH sarvobhAvo bhavatA vidyte'to'bhidhaasyte| ___ sudhA-mRgendra-he siMha ! saMruddhaceSTasya = karasancalanAdiceSTAzUnyasya, mama / tad = agre ucyamAnaM, vacaH= vacanaM, kAmaprakAmam, hAsya-parihAsArham / astIti zeSaH / yadvacaH, ahaM-dilIpaH, vivazuHvaktumicchuH, asmIti shessH| hiyataH, bhavAn = tvaM, prANabhRtAm =jIvAnAm, antargataM hRdgatam, sarva sampUrNa, bhA cam = abhiprAyaM, veda-jAnAti, atA-asmAt kAraNAd abhidhAsya kathayiSyAmi / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 raghuvaMzamahAkAvyam [dvitIya samA0-saMsaddhA ceSTA yasya sa saMruddhaceSTastasya / hasituM yogyaM hAsyam / vaktu macchurvivatuH / prANAn vibhratIti prANabhRtasteSAM prANabhRtAm / / ko-'hAmaM prakAsa paryAptam' itymrH| tA0-he siMha ! nirudhukaracalanAdivyApArasya sama vaco yadyapi paripUrNatayopa hAsayogyamasti tathApi avato jantUnAM hRdatasakalabhAvAbhijJatayA samprati vkssye| induH-he siMha ! yadhapi rukI huI hai ceSTA jisakI, aise mujha dilIpa kA vaha cacana atyanta parihAsa karane ke yogya hai, jise maiM kahane kI icchA karanevAlA ho rahA hu~ tathApi Apa sabhI jIvoM ke hRdaya ke bhAva jAnate haiM, isase kahU~gA // 43 // mAnyaH sa me sthAvarajaGgamAnAM ssthitiprtyvhaarhetuH| gurorapIdaM dhanamAhitAgnenazyatpurastAdanupekSaNIyam // 54 // sajI0-mAnya iti / pratyavahAraH prlyH| sthAvarANAM taruzelAdInAM jaGgamAnA manuSyAdInAM sargasthitipratyavahAreSu hetuH sa Izvaro me mama mAnyaH pUjyaH / alavayaH zAsana ityrthH| zAsanaM ca 'siMhatvamaGkAgatasattvavRtti' (2028) ityuktarUpam / tarhi visRjya gasyatAm / netyAha-gurorapIti / purastAdagre nazyadidamAhitAgne - rordhanamapi gorUpamanupekSaNIyam / AhitAgneriti vizeSaNenAnupekSAkAraNaM haviH sA. dhakatvaM suucyti| ____ a0-sthAvarajaGgamAnAM, sarvasthitipratyavahArahetuH, saH, me, mAnyaH, purastAt / nazyata, idam, AhitAgneH, dhanam, api, anupekSaNIyam / vA0-sargasthitipratyavahArahetunA tena me mAnyena 'bhUyate' purastAd nazyatA'nena dhanenApyupekSaNIyena 'bhUyate' sudhA-sthAvarajaGgamAnA jaGgametaracarANAm, pAdapaparvatAdinaraprabhRtInAmiti bhAvaH, sargasthitipratyavahArahetu: utpattipAlananAzakAraNam, saH IzvaraH, me mama, dilIpasya / sAnyA pUjyaH, astIti shessH| purastAt-bhagre, nazyat-nAzaM gacchat idam = etat , agre dRzyamAnamiti bhaavH| AhitAgneH kRtAgnihotrasya, guroH= vasiSThasya, dhanam = godhanam, aSi samuccaye' anupekSaNIyam = upekSA'naham / samA0-sthAvarAzca jaGgamAzceti sthAvarajaGgamAsteSAM sthAvaralaGgamAnAm / pratyapahiyante'nna pratyavahAraH, sargazca sthitizca pratyavahArazceti sargasthitipratyavahArAH, teSu hetu sargasthitipratyavahArahetuH / Ahito'gniryena sa aahitaagniststhaahitaaneH| upekSituM yogyamupekSaNIyaM na upekSaNIyamanupekSaNIyam / . ko0- 'sargaH svabhAvanirmokSanizcayAdhyAyasRSTiSu' iti / dhanaM vitte ca godhane iti caamrsedinyo| tA0-sakalajagadudbhavasthityantakAraNaM sa bhagavAn zivo me pUjyo'ta eva tadI. yAnuzAsanasya sarvathA'nullaGghanIyatvamasti, tathA ca gurorapi nazyadidaM gorUpaM dhanaM nopekssnnaahmsti| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvanI - suvenduTI kAtrayopetam | 36 induH-sthAvara ( vRkSa-parvata - Adi) aura jaGgamoM (manuSyAdikoM) kI utpatti, pAlana aura saMhAra karane meM kAraNa ve zrIzivajI mere pUjya haiM (arthAt unakI AjJA mAnanIya hai ) aura Age naSTa hotA huA yaha agnihotra karane vAle guru vasiSTha mahArAja kA gorUpa dhana bhI upekSA karaneke yogya nahIM hai ( arthAt isakI rakSA karanI cAhiye // 44 // sa tvaM madIyena zarIravRtti dehena nivarttayituM prasIda / dinAvasAnotsukabAlavatsA visRjyatAM dhenuriyaM maharSeH // 45 // tajI0 - sa iti / so'GkA gatasattvavRttistvaM madIyena dehena zarIrasya vRttiM jIvanaM nirvarttayituM sampAdayituM prasIda / dinAvasAne utsuko 'mAtA samAgamiSyatI' yuskaNThito bAlavatso yasyAH sA maharSeriyaM dhenurbisRjyatAm / a0 - saH, tvaM, madIyena, dehena, zarIravRtti, nirvartayituM, prasIda, dinAvasAnotsu kabAlabatsA, maharSeH, iyaM dhenuH, visRjyatAm / vA0 - tena tvayA madIyena dehena zarIravRttiM nirvarttayituM prasadyatAM, dinAvasAnotsukabAlavatsAM maharSerimAM dhenuM visRja / sudhA0--saH = aGkAgataprANivRttiH, tvaM = bhavAn, madIyena = mAmakena, dehena = zarIreNa, zarIravRttiM = dehajIvanaM nirvarttayituM = niSpAdayituM, prasIda = anugRhANa, dinA vasAnotsukabAlavatsA = divasasamAptyutkaNThita zizutaraNakA, maharSeH = vasi - SThasya, iyam = eSA, dhenuH = gaurnandinI, visRjya tAm / samA0 - mamAyaM madIyastena madIyena / zarIrasya vRttiH zarIravRttistAM zarIravRttim / dinasyAvasAnaM dinAvasAnaM tatrotsuko dinAvasAnotsukaH, bAlazcAsau vatso bAlavatsaH, dinAvasAnotsuko vAlavatso yasyAH sA dinAvasAnotsukabAlavatsA | ko0 - ' vRttirvarttanajIvane' iti / 'sAtisvavasAne syAt' iti cAmaraH / tA0 - tvaM madIyena dehena bubhukSAzAnti kRtvA mahyaM prasIda imAM dhenuM mukha, yatossyA utkaNThito bAlavatsa Azrame baddho bubhukSita Aste / induH- samIpa meM Aye hue prANiyoM para apanA jIvana nirvAha karanevAle (aise) tuma mere zarIra se apane zarIra kA jIvana rakhane ke liye anugraha karo, ( gauke badale mujhe khA lo ) aura dina ke samApta hone para 'hamArI mA~ AtI hogI' isase utkaM NThita choTe bachar3e vAlI maharSi vasiSTha kI isa dhenu 'nandinI' ko chor3o // 45 // zrathAndhakAraM girigahvarANAM daMSTrA myUkhaiH zakalAni kurvan / bhUyaH sa bhUtezvarapArzvavartI vidvihasyArthapati babhASe // 46 // saJjI0 - atheti / atha bhUtezvarasya pArzvavartyanucaraH sa siMho girergahvarANAM 0 guhAnAm / 'devakhAtabile guhA / gahvaram' ityamaraH / andhakAraM dhvAntaM daMSTrAmayUkhaiH, Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 raghuvaMzamahAkAvyam [dvitIya zakalAni khaNDAni karvan / nirasyanityarthaH / kiJcidvihasyArthapatiM nRpaM bhUyo babhASe / hasyakAraNam 'alpasya hetorvahu hAtumicchan' iti vakSyamANaM draSTavyam / bha0-atha, bhUtezvarapArthavI, saH, girigahvarANAm, andhakAra, daMSTrAmayUkhai zakalAni, kurvan, kiJcid, vihasya, arthapati, bhUyaH, vbhaasse| vA0-atha bhUtezvarapArzvavattinA tena kurvatA'rthapatirbhUyo bbhaasse| sudhA0-atha = anantaraM, bhUtezvarapArzvavattI-girIzasamIpasthAyI, sAmkumbhodara nAmA siMhaH, giriharANAM-parvataguhAnAM, himAlayaparvatasyAkRtrine bila iti bhAvaH andhakAraM timiraM, daMSTrAmayUkhaiH = nizitadantakiraNaiH, zakalAni-khaNDAni, kurvan: vidadhat, dUrIkurvanniti yAvat / kiJcit = svalpaM, vihasya =smitaM kRtvA, arthapatiH draviNasvAsinaM, rAjAnaM dilIpamiti yAvat / bhUyaH = punA, babhApe = uvAca / / ___ samA0-nirargahvarANi girigahvarANi teSAM nirigahvarANAm / dazantyebhiriti daMSTAstAsAM mayUkhA dNssttaamyuukhaastessttaamyuukhaiH| bhUtAnAmIzvaro bhUtezvaraH, pArzvayo. vartituM zIlamasyeti pArzvavartI bhUtezvarasya pArzvavartI bhUtezvarapArzvavartI / __ kozaH-'andhakAro'striyAM dhvAntam' itymrH| 'bhUyA~striSu bahutare punararthe tvado'vyayam' iti medinii| tA0-gavArthe svatanuM parityaktumudyataM nRpaM dRSTvA siMhaH punarapi kiJcid vihasya taM prtyuvaac| ___induH0--dilIpa ke kaha cukane ke bAda bhagavAn zaGkara ke pAsa kA rahane vAlA vaha siMha himAlaya parvata kI guphAoM ke andhakAra ko dA~toM kI kAnti se Tukar3e. Tukar3e karatA huA kucha ha~sakara dilIpa se phira bolA // 46 // ekAtapatraM jagataH prabhutvaM navaM vayaH kAntamidaM vapuzca / alpasya hetorbahu hAtumicchanvicAramUDhaH pratibhAsi me tvam / / 47 // ___ sajI0-ekAtapatramiti / ekAtapatramekacchatraM jagataH prabhutvaM svAmitvam / navaM vayo yauvanam / idaM kAntaM ramyaM vapuzca / ityeva bahu alpasya hetoralpena kAragena, alpaphalAyetyarthaH / 'SaSThI hetuprayoge' iti SaSThI / hAtuM tyaktumicchaMstvaM vicAre kAryakAryavimarze mUDho mUoM me mama prtibhaasi| a0-ekAtapatraM, jagataH, prabhutvaM, navaM, vayA, idaM, kAntaM vapuH, ca etatsarva bahu alpasya hetoH hAtum, icchan, tvaM, vicAramUDhaH, me prtibhaasi| ___ vA0-hAtumicchatA tvayA vicAramUDhena me praatibhaayte| sudhA-ekAtapatram = advitIyacchannam, jagataH = lokasya prabhutvaM = svamitvaM, navaM = navInaM, vayA= avasthA, idam = etad, kAntaM manorama, vapuH= zarIraM ca = samaccaye'rthe, 'etatsarva' vahu-bahulam, alpasya = stokasya, hetoH kAraNAt, hAtum Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / 41 utsraSTum, icchan = kAmayamAnaH, tvaM bhavAn, vicAramUr3hA = kAryAkAryavicAre mUrkhaH, me= mama, pratibhAsi= prtibhaalse| samA0-ekamAtapanaM yasmistadekAtapatram / prabhorbhAvaH prabhutvam / icchatItIschan / vicAre mUDho vicaarmuuddhH| ko0-'eke mukhyAnyakevalAH iti' 'channa tvAtapatram' iti cAmaraH / tA0-he rAjan ! ekasya dhenoheMtozcakravarttivanavayauvanaprabhRtisukhaM tyaktuM yatvaH micchasi tanme nitAntamUDha eva prtibhaalse| ____ induH-ekacchatra, saMsAra kI prabhutA, navIna yuvAvasthA aura yaha sundara zarIra ina saba bahutoM ko thor3e se nandinIrUpa phala ke lAbha ke kAraNa se chor3ane kI icchA karate hue tuma kyA karanA cAhiye, kyA nahIM karanA cAhiye' isake vicAra pharane meM mujhe mUrkha mAlUma par3ate ho // 47 // bhUtAnukampA tava cediyaM gaurekA bhavetsvastimatI tvadante / jIvanpunaH zazvadupaplavebhyaH prajAH prajAnAtha ! piteva pAsi // 48 / / sajI0-bhUtAnukampeti / taba bhUteSvanukampA kRpA cet / 'kRpA dayA'nukampA syAt' ityamaraH / kRpaiva vartate cedityrthH| tarhi tvadante tava nAze satIyamekA gauH / svasti kSemamasyA astIti svastimatI bhavet jiivedityrthH| 'svastyAzIH kSemapuNyAdau' itymrH| he prajAnAtha ! jIvan punaH piteva prajA upaplavebhyaH vidhnebhyaH shshvtsdaa| 'punaHsadArthayoH zazvat' ityamaraH / pAsi rakSasi / svaprANavyayenaikadhenurakSaNAdvaraM jIvitenaiva shshvdkhiljgttraannmityrthH| ___ a0-tava bhUtAnukampA cet 'tarhi' tvadante 'sati' iyam, ekA, gauH, svastimatI, bhavet, prajAnAtha ! jIvan, punaH, pitA, iva, prajAH, upallavebhyaH, zazvat, pAsi / vA0-tava bhUtAnukampA ced 'bhUyate tarhi' anayaikayA gavA svastimatyA bhUyeta 'svayA' jIvatA punaH pitreva prajAH pAyante / sudhA0-tava-bhavataH, bhUtAnukampA-prANidayA, ced, 'bhastIti tarhi' iti zeSaH / svadante = bhavattAze, satIti shessH| iyam = eSA, ekA kevalA, gauH dhenuH, svastimatI = kSemavatI, bhavet = vidyeta, prajAnAtha ! =janezvara ! jIvan = zvasan, punaH= avadhAraNe'rthe, pitAjanakaH, iva, prajAH = janAna, pitRpakSa-putrAn / upaplacebhyaH = utpAtebhyaH, caurAdibhayebhya iti bhaavH| zazvat-anAratam, pAsinAyase / samA0-bhUteSvanukampA bhuutaanukmpaa| tavAnta iti tvadantastalmistvadante / jIvatIti jIvan / prajAnAM nAtha iti prajAnAthastatsambuddhau he prajAnAtha ! / ___ko0-'upaplavaH saiMhikeye viplavotpAtayorapi' iti medinii| tA0-he rAjan ! tvayi jIvati sati sakalalokasthajIvapAlanaM bhaviSyati svannAze tu dhenoreva rakSaNaM bhaviSyatyataH svazarIrarakSaNaM te zreSTaM na tu dhenurakSaNam / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 raghuvaMzamahAkAvyam- [dvitIyaHinduH-he rAjan ! yadi tumhArI prANiyoM para dayA hai, to tumhAre mara jAne para kevala yahI eka gau kalyANa se yukta ho sakatI hai| he prajAoM ke svAmI mahArAja dilIpa ! Apa jIte hue nizcaya hI pitA ke samAna prajAoM kI vidhanoM se nirantara rakSA kara sakate haiM // 48 // na dharmalopAdiyaM pravRttiH kintu gurubhayAdityata AhaathaikadhenoraparAdhacaNDAd guroH kRzAnupratimA vibheSi / zakyo'sya manyubhavatA vinetuM gAH koTizaH sparzayatA ghaTonIH // 46 // sajI0-atheti / atha pakSAntare, athvaa| ekva dhenuryasya tasmAt / ayaM kopakAraNopanyAsa iti jJeyam, ata evAparAdhe gavopekSAlakSaNe sati caNDAdatikopanAta, 'caNDastvatyantakopanaH' itymrH| ata eva kRzAnuH pratimopamA yasya tasmAdagnikalpAd gurorvibhessi| iti kAku: 'bhItrArthAnAM bhayahetuH' ityapAdAnAtpaJcamI / alpavittasya dhanahAniratiduHsaheti bhAvaH / asya gurormanyuH krodhaH 'manyu. denye kratI adhi'itymrH| ghaTA ivodhAMsi yAsAM tA dhaTonIH / 'Ughaso'naG ityanAdezaH 'bahuvIherUdhaso DIpa' iti ddiip| koTizo gAH sparzayatA prtipaadytaa| 'vizrANanaM vitaraNaM sparzanaM pratipAdanam' itymrH| bhavatA vinetumapanetuM zakyaH / a0-atha, ekadhenoH, aparAdhacaNDAda, kRzAnupratimAt, guroH vibheSi, 'tvam asya, manyuH, ghaTonIH koTizaH, gAH, sparzayatA bhavatA vinetuM shkyH| vA0-tvayA bhIyate asya manyuM gAH sparzayan bhavAn vinetuM zaknuyAt / sudhA-atha = pakSAntare, ekadheno kevalasurabheH, 'ata eva' iti zeSaH / aparAdhacaNDAt = Ago'tyantakopanAt, ata eva' kRzAnupatimAt=pAvakapratimAnAt, guroH= vasiSThAt, vibheSitrasyasi, asya = etasya manyuH krodhaH, ghaTonI kalazApInavatIH, koTazaH =koTisaGkhyakAH, gAH-saurabheyIH, sparzayatA = dadatA, bhavatA svayA, vinetuM dUrIkartum / zakyaH = kSamaH, astIti zeSaH / ___ tamA0-ekaiva dhenuryasya sa ekadhenustasmAdekadhenoH aparAdhe caNDo'parAdhacaNDastasmAdaparAdhacaNDAt / kRzAnuH pratimA yasya sa kRzAnupratimastasmAtkRzAnuprati mAt / ghaTA ivodhAMsi yAsAM tA ghaTonyastA ghttoniiH| __ ko0-'Ago'parAdho mantuzca' iti / 'pratimAnaM prativimvaM pratimA pratiyAtanA prticchaayaa| pratikRtirarcA pratinidhiH' iti cAmaraH / ___ tA0-he rAjan yadi nandinInAzarUpAparAdhenAtikruddhasya gurorbhayaM karopi, tahi payasvinIH koTizo gAH dadat tvaM tasya krodhazAnti katta kSamo'syato dhenurakSA'rthamanunayaste vRthaiva / / induH-athavA he rAjan ! eka hI hai dhenu jisake ata eva gau kI rakSA na karane rUpa aparAdha hone se atyanta kruddha hue, agni ke tulya apane guru vasiSThajI se yadi Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / 43 tuma Darate ho to, unake krodha ko ghar3e ke samAna bar3e bar3e stanoM vAlI karor3oM gAyoM ko dete hue dUra karane meM samartha ho // 49 // tadrakSa kalyANaparamparANAM bhoktAramUrjasvalamAtsadeham / mahItalasparzanamAtraminnamRddhaM hi rAjyaM padamaindramAhuH // 40 // sajI0-tadrakSeti / tattasmAtkalyANaparamparANAM bhoktAram / karmaNi sssstthii| UjoM calamasyAstItyUrjasvalam / 'jyotsnAtamistretyAdinA valacpratyayAnto nipaatH| AtmadehaM rakSa / nanu gAmupecayAtmadeharakSaNe svargahAniH syAt / netyAhamahItaleti, RddhaM samRddhaM rAjyaM mahItalasparzanamAtreNa bhUtalasambandhamAtreNa bhinnamaindramindrasambandhi padaM sthAnamAhuH / svargAnna bhidhata ityrth| __ a0-tat, kalyANaparamparANAm, bhoktAram Urjasvalam, Atmadeha, rakSa, hi, RddhaM, rAjyaM, mahItalasparzanamAtrabhinnam, aindram, padam aahuH| vA0-bhokorjasvala AtmadehastvayA rakSyatAM rAjyamandraM padamucyate / sudhA0-tat tasmAtkAraNAt , kalyANaparamparANAm bhadraparipATInAm, bhoktAram = anubhavitAram, urjasvalaM = balavantam, AtmadehaM svazarIraM, rakSa%D pAlaya, hi= yataH, RddhaM susamRddhaM, rAjya-rAjabhAvaM rAjakarma vA / mahItalasparzana. mAtrabhinnam = pRthvItalaspazenaiva pRthakkRtam, aindram = indrasanbandhi pada-sthAnam, AhuH = avanti, vidvAMsa iti zeSaH / samA0--kalyANAnAM paramparAH kalyANaparamparAstAsAM tathoktAnAm / UrjA valamasyAstItyUrjasvalastamUrjasvalam / Atmano dehaH AtmadehastamAtmadeham / madyAstalaM mahItalaM tasya sparzanaM mahItalasparzanam tadeva pramANamasyeti mahItalasparzanamAtra, tena bhinnam mahItalasparzanamAtrabhinnaM tattathoktam / ____ kozaH-vaHzreyasaM zivaM bhadra kalyANaM maGgalaM zubham' ityamaraH / 'Urjastu kArtikotsAhavaleSu prANane'pi ca' iti medinii| 'RddhaM sampannadhAnye ca susamRddhau ca vAcyavat' iti medinii| tA0-he rAjan ! tvamuttarottarasukhAnAM bhoktAraM svazarIraM rakSa, yato vidvAMsaH svargAtpRthagbhUtaM bhavadIyaM samRddhaM rAjyamindrarAjyaM kathayanti / induH-isa kAraNa he rAjan ! tuma uttarottara sukhoM kA bhoga karanevAle asthanta vala se yukta apane zarIra kI rakSA karo, kyoMki vidvAn loga samRddhizAlI rAjya ko kevala pRthvItala kA sambandha hone se alaga huA indrasambandhI sthAna (svarga) kahate haiM // 50 // etAvaduktvA virate sRgendre pratisvanenAsya guhAgatena / ziloccayo'pi kSitipAlamuccaiHprItyA tamevArthamabhASateSa / / 51 / / sajI0-etAvaditi / mRgendra etAvaduktvA virate sati guhAgatenAsya siMhasyA Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 raghuvaMza mahAkAvyam [ dvitIyaH pratisvanena ziloccayaH zailo'pi prItyA tamevArthaM citipAlamuccairabhASateva / ityu sprekSA / bhASirayaM bruvisamAnArthakatvAd dvikaphaH buvistu dvikarmakeSu paThitaH / tad kkama = ( duhiyAcirudhipracchribhitticitrA supyoganimittama pUrvavidhau / bru vizA sigaNena ca yatsacate tadakIrttitamAcaritaM kavinA // ) iti / a0 -mRgendre, etAvat uktvA, virate, 'siti' guhAgatena, asya, pratisvanena, ziloccayaH, api, prItyA, tama, eva artha, citipAlam, uccaiH, abhASata iva / vA0 - ziloccayenApi prItyA sa evArthaH, kSitipALa muccairabhApyateva / sudhA -- mRgendra = siMhe, etAvat = ityetatparyantama, uktvA = kathayitvA virate= nivRtte satIti zeSaH / guhAgatena = gahvaraprAptena, asya = siMhasya, pratisvanena = prati zabdena, ziloccayaH = himAcalaH, api samuccaye, prItyA harSeNa, tam = pUrvoktam, eva = avadhAraNe, artham = abhidheyaM, kSitipAlaM-mahIpatim uccaiH = tArasvareNa, abhASata = akathayat, iva = yathA / sa - etatparimANamasyetyetAvat / guhAM gato guhAgatastena guhAgatena / kSitiM pAlayatIti kSitipAlastaM citipAlam / kozaH - 'mutprItiH pramado harSaH' ityamaraH / aro - etAvat kathayitvA siMhe tUSNImbhUte sati tasya himAlayaguhAgataprati dhvaninA parvato'pi sahavAsakRtasauhArdena tamevArthaM nRpamuccairabhASateva / induH- siMha ke itanA kahakara cupa ho jAnepara guphA meM pahu~cI huI isakI prati vana dvArA parvata bhI premale mAno usI vAtako rAjA dilIpase jorase kahane lagA // nizamya devAnucarasya vAcaM manuSyadevaH punarapyuvAca / dhenvA tadadhyAsitakAtarAcyA nirIkSyamANaH sutarAM dayAluH // 52 // saJjI0 - nizamyeti / devAnucarasyezvara kiGkarasya siMhasya vAcaM nizamya manuSyadevo rAjA punarapyuvAca / kimbhUtaH san / tena siMhena yadadhyAsitaM vyAkramaNam / 'napuMsake bhAve ktaH' / tena kAtare akSiNI yasyAstayA / 'bahuvrIhau sakthyacaNoH svAGgAtSac' iti ssc| 'SidvaurAdibhyazca' iti GIS / kiM vA vacyatIti bhotyaivaM sthitayetyarthaH / dhenvA nirIcayamANaH / ataeva sutarAM dayAluH san / sutarAmityatra " dvivacanavibhajyo0' ityAdinA suzabdAttarap / 'kimettiGavyayavAda / svadravyaprakarpe ' ityanenAmpratyayaH / 'taddhitazcAsarvavibhaktiH' ityanyayasaMjJA / a0 - devAnucarasya, vAcaM, nizamya, manuSyadevaH, punaH, api uvAca, 'kimbhUtaH san' tadadhyAsitakAtarAcyA, dhenvA, nirIkSyamANaH, 'ata eva' sutarAM, dayAluH, 'san' / vA0 - manuSyadevena punarapyUce, dhenvA nirIkSyamANena dayAlunA satA / sudhA - devAnucarasya = mahAdeva kiGkarasya, vAcaM vANIM, 'kimbhUtaH san' nizamya = zrutvA, manuSyadevaH = mahArAjaH, punaH = bhUyaH, api samuccaye, uvAca =jagAda, tadadhyA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / 45 sitakAtarAcyA = tadadhiSThAnAdhIranayanayA, dhenvA = nandinyA, nirIkSyamANaH dRzya. mAnaH, 'ata evaM' iti zeSaH / sutarAM nitarAma, dayAluH kAruNikaH sanniti zeSaH / ___ samA0-devasyAnucaro devAnucarastasya devAnucarasya / manuSyANAM manuSyeSu vA devo mnussydevH| tenAdhyAsitaM tadadhyAsitaM tadadhyAsitena kAtera tadadhyAsitakA. tare, tadadhyAsitakAtare akSiNI yasyAH sA tadadhyAsitakAtarAkSI tayA tathoktayA / nirIcyata iti nirIkSyamANaH / ko-'devaMhRSIke devastu nRpatau toyade sure|' ityanekA0 / 'adhore kAtara' itymrH| tA0-siMhAkrAntayA'dhIralocanayA nandinyA''lokyamAno rAjA siMhaM prati punarapyuvAca / ___ induH-zaMkara bhagavAn ke naukara (siMha) kI vANI sunakara manuSyoM ke rAjA (ve dilIpa) phira bhI (usase) bole, jo ki-usa siMha ke dvArA AkrAnta hone se Akula netroM vAlI nandinI se dekhe jAte hue ata eva atyanta dayAlu ho rahe the||52|| kimuvAcetyAha kSatAtkila trAyata ityudanaH kSatrasya zabdo bhuvaneSu ruuddhH| rAjyena kiM tadviparItavRtteH prANairUpakrozamalImasairvA / / 53 / / sajI0-kSatAditi / 'kSaNu hiMsAyAm' iti dhAtoH sampadAditvArikapa / 'gamAdInAm' iti vaktavyAdanunAsikalope tugAgame ca kSaditi rUpaM siddham / itAd nAzat trAyata iti ksstrH| supIti yogvibhaagaatkH| tAmetAM vyutpatti kabirarthato'nukrAmati-kSatAdityAdinA / udagra unnataH / kSatrasya kSatravarNasya zabdo vAcakaH kSatrazabda ityarthaH / kSatAstrAyata iti vyutpattyA bhuvaneSu rUDhaH kila prasiddhaH khalu / nAzvakarNAdivatkevalarUDhaH kintu paMkajAdivadyogarUDha ityarthaH / tataH kimityata Aha-tasya kSatrazabdasya viparItavRtteviruddhavyApArasya kSatastrANamakurvataH puMso rAjyena kim / upakrozamalImasainindAsalinaiH / 'upakrozo jugupsA ca kutsA nindA ca gahaMge' ityamaraH / 'jyotsnAtamistrA0' ityAdinA malImasazabdo nipaatitH| 'malImasaMtu malinaM kaccaraM maladUSitam' itymrH| teH prANairvA kim / ninditasya savaM vyarthamityarthaH / etena 'ekAtapatram' (2047) ityAdinA zlokazayenovataM prayuktamiti veditavyam / __ma0-udagraH, zastrasya, zabdaH / tAt, trAyate, iti, 'vyutpatyA' bhavaneSu' rUDhaH kila, tadviparItavRtteH, rAjyena, kija, upakozamalImasaiH prANaiH, vA 'kim / vA0-udagrena kSatrasya zabdena 'bhuuyte'| sudhA0-udapraH= ucchitaH, vastrasya-vastravarNasya, zabdaH = vAcakA, kSatAta nAzAt, trAyate-rakSati, iti hetoH, bhuvaneSu-jhokeSu, rUDhaH yogarUDhaH, kila = Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 raghuvaMza mahAkAvyam [ dvitIyaH prasiddhau tadviparItavRtteH = pUrvokta kSattrazabda viruhvarttanasya, rAjyena = rAjabhAvena, kim = kimprayojanam, na kimapi prayojanamastIti bhAvaH / upakrozamalImasai= nindAma linaiH, prANaiH =asubhiH, vA= athavA, kim = prayojanam, na kimapIti bhAvaH / samA0-- tasya viparItA tadviparItA tadviparItA vRttiryasya sa dviparItavRtti stasya tadviparItavRtteH / malAH sandhyeSAmiti malImasAH, upakrozena malImasA upakrozamalImasAstaistathokaiH / koza:-'kim kutsAyAM vitarke ca niSedhapraznayorapi' iti medinI / tA:0- - loke vipattimagnasya rakSaka eva yathArthaH tastriyaH ataH svadharmAcaraNarahi tasya tasya jIvanaM rAjyAdikaM ca dhikkArabhAjanatayA vyarthaM bhavati / induH- nata jo kSatriyavarNa kA vAcaka kSatra zabda hai so 'tat arthAt nAza se jo bacAve vaha kSatriya kahalAtA hai' isa vyutpatti se saMsAra meM 'paGkaja' kI taraha yogarUDhi se prasiddha hai, ataH usa kSattra zabda se viparIta vyApAra karane vA arthAt nAza se nahIM rakSA karane vAle puruSa ke rAjya aura apakIrti se malina hue prANa (jIvana) ye donoM vyartha haiM // 53 // 'athaikadhenoH' (2-49) ityatrottaramAha - kathaM nu zakyo'nunayo maharServizrANanAccAnyapayasvinInAm / imAmanUnAM surabheravehi rudraujasA tu prahRtaM tvayA'syAm // 54 // saJjI0 - kathamiti / anunayaH krodhApanayaH / cakAro vAkArArthaH / maharSeranunayo cAsnyAsAM payasvinInAM dogdhrINAM gavAM vizrANanAddAnAt, 'tyAgo vihApitaM dAnamutsarjana visarjane / vizrANanaM vitaraNam' ityamaraH / kathaM nu zakyaH / na zakya -ityarthaH / atra hetumAha - imAM gAM surabheH kAmadhenoH 'paJcamI vibhakte' iti paJcamI / anUnAmanyUnAmavehi jAnIhi / tarhi kathamasyAH paribhavo bhUyAdityAha - rudraujaseti / asyAM gavi tvayA kartrA prahRtaM tu prahArastu / napuMsake bhAve ktaH / rudraujasezvarasAmarthyena na tu svayamityarthaH / 'saptamyadhikaraNe ca' iti saptamI / a0 - maharSeH anunayaH, 'ca' anyapayasvinInAM, vizrANanAt, kathaM, nu, zakyaH, imAM surabheH, anUnAma, avehi, asyAM tvayA, prahRtaM, tu, rudraujasA / vA0- -anunayena zakyena 'bhUpateH' iyamanUnA 'svayA' aveyatAm, prahRtena, 'bhabhUyata' / suvA0 - maharSeH = vasiSThasya | anunayaH = sAntvanaM, canvA, anyapayasvinInAm = itarakSIravatInAm, gavAm / vizrANanAt =dAnAt, kathaM= kena prakAreNa, nu = cikapArthe, zakyaH = zaktumarhaH, zakya ityarthaH / imAM = nandinIm, surabheH = kAmadhenoH, anUnAm = anyAnAM tatkalpAm / bhavehi jAnIhi tvamiti zeSaH / asyAm = etasyAM, Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / 47 ravayA= bhavatA, prahRtam AkramaNaM, tu= vizeSe'rthe samuccaye ghA, rudraujasA= zaMkarabalena, avehIti shessH| samA0-anyAzca tAH payasvinya ityanyapayasvinyastAlAmanyapayasvinInAm / na UnetyanUnA tAmanUnAma / rudrasyauja iti rudraujastena rudraujasA / kozaH-'ojo dItiprakAzayoH / avaSTambhe bale dhAtutejasI'tyanekArthaH / tA0-anyAsAM drogdhrINAM garvA pradAnAnmaharSeH krodhazAntinaM bhavitumarhati yata iyaM kAmadhenukalpA, asyAM yadAkramaNaM kRtaM tatta zaGkaratejasA, na tu svasAmartheneti tvaM viddhi| induH-aura maharSi vasiSThajI ke krodha kI zAnti dUsarI dUdha dene vAlI gAyoM ke dene se kisa prakAra ho sakatI hai ' 'arthAt kabhI nahIM ho sakatI hai kyoMkiise kAmadhenu se kama nahIM samajhanA cAhiye 'arthAt tulya hI samajhanA cAhiye' aura isake Upara jo tumhArA AkramaNa hubhA hai, use bhI zaGkara bhagavAn kI sAmarthya se hI samajhanA cAhiye na ki apanI sAmarthya se // 54 // tarhi kiM cikIrSitamityAhaseya svadehApeNaniSkrayeNa nyAyyA mayA mocayituM bhavattaH / na pAraNA syAdvihatA tavaivaM bhavedalumazca muneH kriyA'rthaH / / 55 // sajI0-seyamiti / seyaM gaurmayA niSkrIyate pratyAhiyate'nena parigRhItamiti niSkrayaH pratizIrSakam / 'eraca' ityacpratyayaH / svadehArpaNameva niSkrayastena bhvttstvttH| pnycmyaastsil| mocayituM nyAyyA nyAyAdanapetA / yuktatyarthaH / 'dharmapathyarthanyAyAdanapete' ityanena yatpratyayaH / evaM sati tava pAraNA bhojanaM vihatA na syAt, muneH kriyA homAdiH sa evArthaH prayojanam / sa cAlupto bhavet / svaprANamyayenApi svAmigurudhanaM saMracayamiti bhaavH| __ a0-sA, iyaM, mayA, svadehArpaNaniSkrayeNa, bhavattaH, mocayituM, nyAyyA, evaM, 'sati' tava, pAraNA, vihatA, na, syAd, muneH, kriyA'rthaH ca, aluptaH, bhavet / vA0-tayA'nayA nyAyyayA 'bhUyate' pAraNayA vihatayA na bhUyeta kriyA'rthenacAluptena bhuuyet| __ sudhA-sA= pUrvokkA, iyam = eSA, dhenuH / mayA=dilIpena, svadehArpaNaniSkrayeNaAtmazarIratyAgamUlyena, svazarIrArpaNarUpaniSkrayeNeti bhaavH| bhavattaH= tvattaH, mocayituM,-hApayituM, nyAyyA-nyAyayuktA, evam = itthaM 'sati' tabambhavataH, pAraNAvratAntabhojanaM, vihatA=naSTA, na= nahi, syAd-bhaved, muneH = vasiSThasya, kriyA'rthaH kRtyaprayojanaM, ca-anvAcaye'rthe / bhaluptaH anaSTaH, bhavet syAt / / - samA0-svasya dehaH svadehaH tasyArpaNaM, ghadehArpaNaM, tadeva niSkayA svadehArpaNaniSkrayastena tathokena / na lupto'luptH| kripaivArthaH kriyaa'rthH| . kozaH-'evaM prakAre syAdaGgIkAre'vadhAraNe / anuprazne parakRtAvupamApRcchayorapi' iti medinii| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMza mahAkAvyam- [ dvitIya: tA0 - seyaM mayA svazarIradAna vinimayena bhavato mocayituM yogyA'sti, evaM kRte sati tava cirakAlAda bubhukSitasya vratAntabhojanaM naSTaM na bhavet, tathA vasiSTha - maharSehamAdikriyA rUpaM prayojanamapi luptaM na syAt / induH- kAmadhenu ke tulya isa nandinI ko merA apane zarIrArpaNa rUpa niSkraya ke dvArA Apa se chur3AnA nyAyasaGgata hai, aisA karane para Apake vrata ke anta kA bhojana (pAraNA ) bhI naSTa nahIM hogA aura vasiSTha maharSi kA homAdi rUpa prayojanabhI naSTa nahIM hogA // 55 // 48 atra bhavAneva pramANamityAha - bhavAna pIdaM paravAnavaiti mahAn hi yatnastava devadArau / sthAM niyoktarna hi zakya matre vinAzya rakSyaM svayamakSatena // 56 // saJjI0 - bhavAnIti / paravAnsvAmiparatantro bhavAnapi / 'paratantraH parAdhInaH paravAnnAthavAnapi' ityamaraH / idaM vAcyamANamavaiti / bhavatA'nubhUyata evetyarthaH / ' zeSe prathamaH' iti prathamapuruSaH / kimityata Aha- hi yasmAddhetoH / 'hi hetAvavadhAraNe' ityamaraH / tava devadArau viSaye mahAn yatnaH / mahatA yatnena racayata ityarthaH / idaM zabdoktamarthaM darzayati- sthAtumiti / racyaM vastu vinAzya vinAzaM gamayitvA svayate nAtraNena, niyukteneti zeSaH / niyoktuH svAmino'gre sthAtuM zakyaM na hi / a0- paravAn, bhavAn api idam, avaiti, hi tava, devadArau, mahAn catnaH, racyaM, vinAzya, akSatena niyoktuH, agre, 'sthAtuM zakyaM na hi / vA0 - paravatA=bhavatA'veyate mahatA yatnena 'bhUyate' nahi svavamakSataH zaknuyAt / sudhA0-- paravAn = parAdhInaH bhavAn =tvam api =samuccaye'rthe, idam = etad, vacyamANamiti yAvad / avaiti = jAnAti, hi = yataH, tava = bhavataH, devadArau=deva, dAruvRce, mahAn = atizayaH, yataH = prayAsaH, astIti zeSaH / racyaM =pAlyaM, vastu / vinAzya = abhAvaM gamayitvA svayam = AtmanA, niyukteneti zeSaH / akSatena: vraNarahitena, niyoktuH = AdeSTuH, agre = purataH, sthAtuM = vastum, zakyaM = zaktumaIM nahi = = na / = samA0--paraH svAmyasyAstIti paravAn / niyunakkIti niyoktA tasya niyoktuH / na cato'kSatastenAkSatena / vA0 - 'svayamAtmanA' ityamaraH / / tA0 - kinna nijabhartturadhInastho bhavAnapi jAnAtyeva yato bhavato'pyasya devadArutaroH rakSaNe mahAn prayatno lacyate'ta eva svayameva catarahitena sadA rakSaNAha vastu vinAzya svAmino'gre sthAtuM nocitam / induH- parAdhIna hote huye Apa bhI isa ( Age kahI jAne vAlI ) bAta ko jAnate haiM, kyoMki ApakA devadAru ke viSaya meM 'rakSA karane ke liye' bahuta bhArI prayatna hai / 'ata eva' rakSA karane ke yogya vastu kA nAza karake svayam vinA naSTa Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / 16 hue naukara svAmI ke Age upasthita hone ke liye samartha nahIM ho sakatA // 56 // sarvathA caitadapratihAryamityAhakimapyahilyastava cenmato'haM yazaHzarIre bhava me dayAluH / ekAntavidhvaMsiSu madvidhAnAM piNDeSvanAsthA khalu bhauti keSu // 57 / / sajI0-kimiti / kimapi ki vA'haM tavAhiMsyo'vadhyo matazcettarhi me yaza eva zarIraM tasminDayAluH kAruNiko bhava / 'syAyAluH kAruNikaH' ityamaraH / nanu sukhyamupecyAsukhyazarIre ko'bhinivezo'ta mAha-ekAnteti / mavidhAnAM mAhazAnAM vivekinAmekAntavidhvaMsiSvavazyavinAziSu bhautikeSu pRthivyAdibhUtavikAreSu piNDeSu zarIrevanAsthA khalvanapekSavA asthA tvAlambanAsthAnayatnApekSAsu kathyate' iti vizvaH / a0-kimapi, ahaM, tava, ahiMsyaH, mataH, cet, tarhi', me, yazaHzarIre, dayAluH, bhava, madvidhAnAm, ekAntavidhvaMsiSu, bhautikeSu, piNDeSu, anAsthA, khlu| ___ vA0-mayA tavAhiMsyena matena, 'bhUyate' anAsthayA khalu 'bhUyate' / 'svayA' dayAlunA bhUyatAm / . sudhA-kimapi -kiJca, ahaM dilIpaH, tavambhavataH, siMhasya, ahiMsyA siMhAs. nahIM, mataH=abhISTaH, ced = yadi, 'tarhi' iti zeSaH / me = mama, dilIpasya / yaza:zarIre kIrtitanau, dayAluH = kRpAluH, bhava = syAH tvamiti shessH| madvidhAnAM = rAjJAm, ekAntavidhvaMsiSu-nitAntanazvareSu, bhautikeSu =kSityaptejovAravAkAzetipaJcabhUtaraciteSu, piNDeSu, anAsthA% anapekSA, khlu%ev| samA0-hiMsituM yogyo hiMsyaH, na hiMstho'hiMsyaH ! yaza eva zarIraM yazaHzarIraM tasmin yazaHzarIre / vizeSeNa dhvaMsituM zIlameSAmiti vidhvaMsinaH, ekAntaM vidhvaMsina ityekAntavidhvaMsinasteSu tathokteSu / mama vidheva vidhA prakAro yeSAnte madvidhA. steSAM madvidhAnAm / na bhaasthetynaasthaa| bhUtAnAM vikArA bhautikAsteSu bhautikeSu / - kozaH-'tIvrakAntanitAntAni gADhabADhaDhAni ca' itymrH| "piNDo gole bale sAndre dehaagaaraikdeshyoH| dehabhAve nikAye ceti medinii| tA-kiJca yadyahaM kenacit kAraNena bhavatAmavadhyaH syAM tarhi bhavAn mama yazorUpazarIre dayAlurbhUtvA nazvarasya paJcabhUnanirmitasya zarIrasya bhakSaNena zAzvatikI kIrti rksstuH| . induH-aura yadi maiM tumhAre samakSa meM avadhya hU~ to mere yaza rUpa zarIra ke viSaya meM tuma dayAyukta hoo, kyoMki hamAre aise logoM kI avazya naSTa honevAle pRthvI-jala teja vAyu-akAza ina pAMca mahAbhUtoM se bane hue zarIra meM apekSA nahIM rahatI hai / / 57 // sauhArdAdahamanusaraNIyo'smItyAhasambandhamAbhASaNapUrvamAhurvRttaH sa nau saGgatayovanAnte / tad bhUtanAthAnuga ! nArhasi tvaM sambandhino me praNayaM vihantum // 8 // sajI0-sambandhamiti / sambandhaM lakhyam / AbhASaNamAlApaH pUrva kAraNaM yasya 4 raghu0 mahA0 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMza mahAkAvyam - [ dvitIyaH tamAhuH | 'syAdAbhASaNamAlApaH' ityamaraH / sa tADaksambandho vanAnte saGgatayonI vAvayorvRtto jAtaH / tattato hetorhe bhUtanAthAnuga ! zivAnucara! etena tasya mahatva sUcayati / ata eva sambandhino mitrasya se praNayaM yAcJAm / 'praNayAstvamI / vizrambhayAccApremANaH' ityamaraH / vihantuM nArhasi / 0 a0 - sambandham, AbhASaNapUrvam, AhuH, saH vanAnte, saGgatayoH, nau, vRttaH, tad, bhUtanAthanuga !, tvaM sambandhinaH, me, praNayaM, vihantuM na arhasi / vA0 - samvandha AbhASaNapUrva ucyate 'vidvadbhiH' tena vRttena 'abhUyata' svayA praNayo nArhyate / sudhA - sambandhaM = mitratvam, AbhASagapUrvam = AlApa prathamam AhuH = bruvanti 'vidvAMsaH' iti zeSaH / sa AlApajanyaH sambandhaH, vanAnte = kAnanaprAnte, saGga tayoH = militayaH, nau = AvayoH, vRttaH = bhUtaH, tad = tasmAt kAraNAt, bhUta nAthAnuga ! = mahezvarAnucara! he siMha ! tvam ' ata eva' sambadhinaH = mitratArUpa sambandhavataH, me = mama, dilIpasya / praNayaM = yAcJAM vihantuM, = nAzayituM, na = nahi, arhasi = yogyo'si / samA0 - AbhASaNaM pUrvaM yasya sa AbhASaNapUrvastamAbhASANapUrvam / vanasyAntaM vanAntastasmin vnaanteH| bhUtAnAM nAtho bhUtanAthaH, anu pazcAd gacchatItyanugaH bhUtanAthasyAnugo bhUtanAthAnugastatsambuddhau he bhUtanAthanuga ! | sambandho'styasyetiM sambandhI tasya sambandhinaH / ko0 - pUrvantu pUrvaje / prAgagre zrutibhede ce 'tyane0 'antaH svarUpe nikaTe prAnte nizcayanAzayoH' iti haimaH / tA0 - yat parasparAlApajanyaM sakhyaM bhavati, tadAvayorvanamadhye militayorjAta mata eva hi zivAnucara siMha ! mitrasya me prArthanAM viphalIkattuM tvaM yogyo nAsi induH0 - sambandha (maitrI) ko jo bAtacIta se utpanna huA loga kahate haiM, vaha vana ke bIca meM mile hue hama donoM kA ho cukA hai, isa kAraNa se hai zivajI ke anucara siMha ! tuma sambandhI 'hAkara mujha dilIpa kI prArthanA ko viphala karane ke liye yogya nahIM ho // 58 // tatheti gAmuktatrate dilIpaH sadyaH pratiprambhavimuktabAhuH / sa nyastazastro haraye svadehamupAnayatpiNDamivAmiSasya // 56 // saJjI0-tathetIti / tatheti gAmuktavate haraye siMhAya | 'kapo siMhe suvarNe ca barNe viSNau hariM viduH' iti zAzvataH / sadyastatkSaNe pratiSTambhAt pratibandhAdvisuko vAhu yasya sa dilIpaH / nyastazastrastyaktAyudhaH san svadeham | AmiSasya mAMsasya / 'pallaM kravyasAmiSam' ityamaraH / piNDaM kavalamiva / upAnayatsamarpitavAn / etena nirmamatvamuktam / a0 - tathA, iti, gAm, uktavate, haraye, sadyaH, pratiSTambhaSimuktabAhuH, saH nyastazakhaH, 'san' svadeham, AmiSasya, piNDam, iva, upAnayat / vA0 - pratiSTambhavimuktabAhunA tena nyastazastreNa svadehaH piNDa ivopAnIyata / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / / sudhA0-tathA-tena prakAreNa, yathA bhavAn bravIti tathaiva kariSyAmIti bhaavH| iti= iti, svarUpAM, gAM=giram, uktavate kathitavate, haraye-siMhAya, sadyaH tatkSaNe, pratiSTambhavimuktavAhuH stambhanatyaktabhujaH, saHdilIpaH, nyastazastraH parityakSAyudhaH, sanniti zeSaH / svadeham = AtmazarIram, AmiSasya = palalasya, mAlasya, piNDaM = kavalam, iva% yathA, upAnayat-upAharat / samA0-pratiSTambhAdvimuktaH, pratiSTambhavimuktaH, sa vAhuryasya sa tathoktaH / nyastaM zastraM yena sa tathokaH / svasya dehaH svadehastaM svadeham / ___ ko0-'gaurudake dRzi / svarge dizi pazau razmau baje bhUmAviSau giri' ityanekArthasaMgrahaH / 'pizitaM tarasaM mAMsaM palalaM kravyamAmipam' itymrH| tA0-yathA bhavAn bravIti tathaiva bhavasviti kathayitvA prArthanAmaGgIkurvate siMhAya dilIpaH parityaktAyudhaH san nijadehaM mAMsagrAsamiva kRtvA samarpitavAn / ___induH0--'vaisA hI ho' isa vacana ko kahate hue siMha ke lie usI kSaNa meM vandhana se khulI bAhu vAle una rAjA dilIpa ne zastra ke tyAgane vAle hote hue apane zarIra ko mAMsa ke piNDa (grAsa) ke samAna samarpaNa kara diyA // 59 // tasmin kSaNe pAlayituH prajAnAmutpazyataH siMhanipAtamugram / avA mukhasyopari puSpavRSTiH papAna vidyAdharahastamuktA / / 60 // sajI0-tasminniti / tasminkSaNe ugraM siMhanipAtamutpazyata utprekSamANasya tarkayato'vAGmukhasyAdhomukhasya 'syAdavAGapyadhomukhaH itymrH'| prajAnAM pAlayitU rAjJaH uparyupariSTAta 'uparyupariSTAt' iti nipaatH| vidyAdharANAM devayonivizeSANAM hastairmukA puSpavRSTiH papAta / a0-tasmin kSaNe, ugra', siMhanipAtam, utpazyataH, avAGmukhasya, prajAnAM pAlayituH, upari, vidyAdharahastamuktA, puSpavRSTiH, papAta / vA0-vidyAdharahastamunayA puSpavRSTayA pete| sudhA-tasmin pUrvokta, kSaNe-muhUrte, siMhAya svazarIrArpaNasamaye / ugram-utkaTaM siMhanipAtam = mRgendranipatanam , utpazyataH-vitarkayataH, bhavAGamukhasya-adhomukhasya, prajAnAM janAnAM, pAlayituH-rakSituH dilIpasya / upari-upariSTAd, vidyAdharahastamuktA vidyAdharadevayonivizeSakaravisRSTA, puSpavRSTiH kusumavarSaNaM, papAta apatat / ___samA0--siMhasya nipAtaHsiMhanipAtastathoktan / avAGamukhaM yasya lo'vAGamu. khastasyAvAmukhasya / puSpANAM vRSTiH puSpavRSTiH / vidyAvA guTikA'JjanAdiviSayiNyA dharA dhArakA iti vidyAdharAsteSAM hastA vidyAdharahastAstairmakA vidyAdharahastamuktA / ___ ko0-'kSaNaM vyApArazUnyatvamuhUrtotsavaparvasu' iti rudrH| 'ugraH kSatriyataH zUdAsUnAvurakaTarudrayoH' ityanekArthasaMgrahaH / ta0-tasmin muhUrte raudraM siMhapatanaM manasi vicArayato'dhomukhasya dilIpasyo Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [dvitIyaHH pari vidyAdharANAM hastairmukA puSpavRSTirapatat / induH-ula kSaNa meM utkaTa siMha ke AkramaNa ke viSaya meM vicAra karate huye nIce ko sukha kiye prajAoM ke pAlana karane vAle rAjA dilIpa ke Upara vidyAdhara nAsaka devayoniSizepoM ke hAthoM se chor3I gaI phUloM kI varSA huI // 60 // uttiSTha balletyamRtAyamAnaM vaco nizamyosthitamutthitaH san | dadarza rAjA jananImiva zaM gAmagrataH pratraviNoM na siMham / / 61 // saJjI0-uttiSTheti / rAjA amRtamidAcaratItyamRtAyamAnaM tat 'upamAnAdA, cAre' iti kyaca / tataH shaanc| usthitamutpannaM 'he vatsa! uttiSTha' iti vaco nizamya zrutvA / usthitaH san / asteH shtRprtyyH| agrato'gre prasravaH kSIrakhAvos sti yasyAH sA tAM prasnaviNIM gAM svAM jananImiva dadarza siMha na ddrsh| ___wo--rAlA, amRtAyamAnam, utthitaM, 'vatsa' !' uttiSTha, iti vacaH, nizamya, utthitaH, san , agrataH, annaviNI, gAM, svAM, jananIm, iva, dadarza, siMhaM na 'ddrsh'| vA0-rAjJA usthitena satA prasraviNI gauH gvA jananIva dadRze, siMho na ddRshe| sudhA-rAjA-nRpaH, amRtAyamAnaM pIyUSAyamANam, utthitam = udbhUtaM, 'vatsa !-putra ! uttiSTha = utthito bhava', iti-hatyAkArakaM vacaH vacanaM, nizamya = zrutvA, usvitaH = UrdhvamavasthAnaM kRtavAn , san = varttamAnaH, agrataH = agre, pratra, virNI = hIranAvavatIm, gAM= nandinIm, 'svAm AtmIyAM jananI =mAtaram iva yathA, dadarza apazyat, siMha mRgendra, na% nahi, 'ddrsh| samA0-janayati yA sA jananI tAM jananIm / prasravo'syA astIti prastraviNI tAM prastraviNIm / ko0-'pIyUSamamRtaM sudhA' itysrH| ___tA0-'he puna ! uttiSTha' ityamRtatulyaM dhenorvaco nizamya yAvadilIpa utthitaH san pazyati tAvadagre sthitAM dugdhastrAvirNI svIyAM jananImiva nandinIseva dRSTavAn na tu siMhas / induH rAjA dilIpa ne amRta ke samAna (naMdinI ke mukha se) nikale hae 'he putra ! uTho' isa vacana ko sunakara uThate hue Age 'sthita' jisake stanoM se dUdha baha rahA hai, aisI gau (nandinI) ko apanI mA~ ke samAna dekhA 'kintu' siMha ko nahIM dekhA // 6 // taM vismitaM dhenubhavAca sAdho ! mAyAM mayodbhAvya parIkSito'si | RSiprabhAvAnmayi nAntako'pi prabhuH prahartuM kimutAnyahisrAH // 62 // sajI0-tamiti / vismitamAzcaya gatam / katari kaa| dilIpaM dhenuruvAca / kisityamrAha-he sAdho ! mayA mAyAmunnAnya kalpayitvA parIkSito'si / RSiprabhAvAnsayasansako yaso'pi praSThata na prabhuna samarthaH anye hinA ghAtukAH 'zarArurSAtuko hiMsaH' ityamaraH / 'mamikaspissyajasakamahiMsadIpo ra ityAdi. rapratyayaH / kimuta Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI- sudhenduTIkAtrayopetam / suSTuna prabhava iti yojyam / 'balavatsuSTu kimuta svatyatIva ca nirbhare' ityamaraH / ___ a0-vismitaM, taM, dhenuH, uvAca, sAdho!, mayA, mAyAm, udbhAvya, 'tvam' parIsitA, asi, RSiprabhAvAd, mayi, antakaH api, praha, na prabhuH, anyahiMsAH, kimuta / vA0-vismitaH sa dhenvoce ahaM tvAm parIkSitapatyasmi, antakenApi prabhuNA 'bhUyate' anyahinaiH // ___ sudhA0-vismitaM = sAzcarya, taM= dilIpam / dhenuH= nandinI, uvAcajagAda, sAdho ! = sajana ! mayA dhenvA, mAyAM-zAmbarI, siMharUpAm / udbhAvya-utpAdya, tvamiti zeSaH / parIkSita parIkSAviSayIkRtA, asi= bhavati, RSiprasApAtmvasiSThamaharSisAmarthyAt / mayi dhenau, antakaH = yamaH, apimsanuSaye'rthe, sambhAvanAyAM vA / praharta, = hantuM, na= nahi, prabhuH= samarthaH, anyahiMsAH = itaraghAtujhAH vyaaghraadyH| kimuta=balavad, 'na prabhavaH na samarthAH' / samA0-vizvaM mAti yasyAmiti mAyAM tAM mAyAm / RH prabhAvA aSiprabhA. vastasmAttathoktAt / anye ca te hiMsrA anyhiNsraaH|| kozaH-'syAnmAyA zAmbarI' itya0 / 'prabhAvastejasi zakau' ityane / tA0-he sAdho! mAyAmutpAdya mayA parIkSA kRtA, vasiSTamahartiprabhASA yamo'pi mayi prahAraM kartuM na samartho vyAghrAdayastu nitarAmasamarthAH sastIti nRpaM dhenuruvAca / ___ induH-bhAzcarya se yukta una rAjA dilIpa se dhenu bolI phi-he sanana mahArAja dilIpa! maiMne mAyA ko utpanna kara tumhArI parIkSA kI thI, maharSi paziSTajI ke prabhAva se yamarAja bhI mujha para prahAra karane ke liye samartha nahIM haiM, dUsare hiMsra vyAghrAdi to aura bhI samartha nahIM haiM // 2 // bhaktyA gurau mayyanukampayA ca prItA'smi te putra ! varaM vRNISva ! na kevalAnAM payasAM prasUtimavehi mAM kAmadudhAM prasannAm // 6 // sajI0-bhaktyeti / he putra ! gurau bhaktyA mayyanukampayA pa te tubhyaM prIvA'smi / kriyAgrahaNamapi pharttavyam' iti caturthI / varaM devebhyo varaNIyamartham / 'devAd vRte varaH zreSThe triSu klIvaM manAka priye' ityamaraH / vRNISva svIkuru / tathAhi-mAM kevalAnAM payasAM prasUtiM kAraNaM nAvehi na viddhi| kintu prasannAM mAM kAmAndogdhoti kAmadudhA tAmavehi / 'duhaH kandhazca' iti kssprtyyH| ___ a0-putra ! gurau, bhaktyA , mayi, anukampayA, ca, te, prItA, asmi, baraM, vRNISva, mAM, kevalAnAM, payasAm, prasUti, na, avehi, prasannAM, 'mAM' kAmadudhAm, 'ahi'| ___ vA0-prItayA mayA bhUyate tvayA varo viyatAM, tvayA'haM prasUti veya prasannA'haM kaamdudhaa'veyai| sudhA-putra ! vatsa!' gurau vasiSThe, bhaktyA = zraddhayA, mayi = nandinyAm, anukampayA-dayayA, ca= samuccaye'rthe, te tubhyaM, prItA prasanA, asmi =bhavAmi, Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [dvitIya ahamiti shessH| varaM varaNIyamartha, vRNISva = aGgIkuru, tvamiti zeSaH / tathAhIti zeSaH mAM nandinIM, kevalAnAm = ekeSAm, payasAMkSIrANAm, prasUti-prasa vitrI, na= nahi, avehi =jAnIhi, kinviti zeSaH / prasannAM prItAM, mAmiti zeSaH / kAmadughA = kAzyaprapUrayitrIm, avehIti zeSaH / samA0-kAsAn dogdhIti kAmadudhA tAM kAmadudhAm / kozaH-'bhaktiH sevAgINavRttyorsaGgayAM zraddhAvibhAgayoH' iti / 'kAmaH smarecchA kAmyeSu' iti caane| tA0-he putra ! te'haM prasannA'smi, atastvaM vRNIpva, tathAhi mAM kevalAnA dugdhAnAM dAtrIM na jAnIhi kintu kAmadhenuduhitRtayA sakalAbhISTadAyinImapi jAnIhi / induH-he punna ! valiSTha maharSi ke viSaya meM bhakti rahane se aura mere viSaya meM dayA rakhane se maiM tuma para prasanna huuN| isalie tU vara mA~ga, aura mujhe nirI dUdha dene vAlI gAya mata samajha kintu prasanna hone para abhilASoM ko pUrI karanevAlI bhI jAna // 3 // tataH samAnIya sa mAnitArthI hastau svahastArjitavIrazabdaH / vaMzasya kartAramanantakIrti sudakSiNAyAM tanaya yayAce / / 64 // sajI0-tata iti / tato mAnitArthI / svahastArjito vIra iti zabdo yena, ete. nAsya dAtRtvaM dainyarAhityaM cokam / sa rAjA hastau samAnIya sandhAya / aJjali bddhvetyrthH| vaMzasya kartAraM pravartayitAram / ata eva raghukulamiti prsiddhiH| anantakIti sthirayazasaM tanayaM sudakSiNAyAM yyaace| a0-tataH, mAnitArthI, svahastArjitavIrazabdaH, saH, hastau, samAnIya,vaMzasya, kartAram , anantakIrti, tanayaM, sudakSiNAyAM yyaace| vA0-mAnitArthinA svahastA. rjitavIrazabdena tena kartA'nantakIrtistanayo yayAce / / ___ sudhA-tataH anantaraM, mAnitArthI saMmAnitayAcakaH, svahastArjitavIrazabdanijabAhuvalalabdhavIrapadavIkaH, saH = rAjA dalIpaH, hastau pharau, samAnIya ekatra nidhAya, vaMzastha = kulasya, kartAraM vidhAtAram, anantakIrti niravadhiyazasaM, sanayaM putraM, sudakSiNAyAMtadAkhyasvamahiNyAma, yayAce=yAcitavAn / / ___samA0-mAnitA arthino yena sa maanitaarthii| svasya hastau svahastau tAbhyAmarjitaH, svahastArjitaH bIra ityAkhyaH zabdo vIrazabdaH, svahastArjito vIrazabdo yena sa tthoktH| avidyamAno'nto'syA ityanantA, anantA kIrtiryasya lo'nantakItittaM tathokam / kozaH-'anantaH kezave zeSe pumAn niravadhau triSu' itymrH| tA-rAjA dilIpo'JjaliM baddhvA kulapravartakaM yazasvinaM putraM prArthitavAn / induH-usake bAda yAcakoM ko santuSTa karanevAle apane hAthoM se 'vIra' isa zabda ko prApta karanevAle una rAjA dilIpa ne donoM hAthoM ko jor3akara vaMza ko calAne Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] salIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / / vAle sthirakIrtizAlI putra 'apanI rAnI' sudakSiNA meM hone kI prArthanA kI // 64 // santAnakAmAya tatheti kAmaM rAjJe pratizrutya payasvinI sA | dugdhvA payaH patrapuTe madoyaM putropabhubdaveti tamAdideza / / 65 // sajI0-santAneti / payasvinI gauH| santAnaM kAmayata iti santAnakAmaH, 'karmaNyaNa' tasmai rAjJe tatheti / kAmyata iti kAmo varaH / karmArthe ghanpratyayaH / taM pratizrutya pratijJAya he putra ! madIyaM payaH patrapuTe patranirmite pAtre dugdhvopabhuva / 'upayuva' iti vA pAThaH / 'piba' iti tmaadideshaajnyaapitvtii| a0-sA, payasvinI, santAnakAmAya, tasmai, tathA, iti, kAmaM, pratizrutya, putra ! madIyaM' payaH, patrapuTe dugdhvA, upabhuva, iti, tam, aadidesh| vA0-tayA payasvinyA 'svayA' upabhujyatAmiti sa aadidishe| sudhA0-sA-pUrvoktA, payasvinI prazastakSIravatI, nndinii| santAnakAmAyaapatyArthine, tasmai-rAjJe, tathA = tena prakAreNa, yathA'bhilapati bhavAMstathaiva bhavasviti bhAvaH / iti = uktasvarUpaM, kAma kAmyaM varaM, pratizrutya pratijJAya, 'putra ! -vatsa !, madIyaM-mAmakaM, payaH kSIraM, patrapuTe = parNanirmitapAtre, dugdhvA-dohanaM kRtvA, upa. bhucca = piba', iti ityAkAraka, tam = dilIpam, Adideza AjJApayAmAsa / samA0-prazastaM payo'syA astIti payasvinI tAM tathoktAm / patrANAM puTaH patrapuTastasmiMstathokte mamedaM madIyaM tattathoktam / / ko0-'santAno'patyagotrayoH, santatau' ityanekArthasaMgrahaH / tA0-sA nandinI dilIpAya tathAstviti varaM pratijJAya 'he putra ! madIyaM dugdhaM patranirmitapAtre dugdhvA pibetyaadidesh| induH-usa uttama dUdhavAlI nandinI ne putra cAhanevAle rAjA dilIpa se 'vaisA hI ho' aisI varadAna kI pratijJA karake 'he putra ! mere dUdha ko patte ke done meM duha kara pI lo' aisI unheM AjJA dI // 65 // vatsasya homAvidhezca zeSamRSeranujJAmadhigamya maatH!| audhasyamicchAmi tavopabhoktaM pazamuA itra rakSitAyAH / / 66 / / sajI0-vassasyeti / he mAtaH! vatsasya vatsapItasya zeSam, bspiitaavshissttmityrthH| homa evArthaH, tasya vidhiranuSThAnaM, tasya ca zeSam / homAvaziSTamityarthaH / tava, Udhasi bhavamUdhasyaM tadeva audhasyaM kSoram / 'zarIrAvayavAca' iti ytprtyyH| rakSitAyA uAH SaSThAMza SaSThabhAgamiva / RSeranujJAmadhigagya upbhoktumicchaami| a0-mAtaH! vatsasya, zeSa, hAmArthavidheH, ca, 'zeSa' taba, audhasya, rakSitAyAH, uAH, SaSThAMzam, iva, RSaH, anujJAm adhigamya, upabhoktum, icchAmi / vA0-he mAtaH uAH SaSThAMza iva bhoktuM mayeSyate / sudhA-mAtaH! =janani ! vatsasya =tarNakasya, zeSam = avaziSTa, homArtha Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [dvitIyaHvidheH = havanarUpaprayojanavidhAnasya, ca=samuccaye'rthe, zeSam = avaziSTaM, tava = bhavatyAH, audhasyam = adhobhavaM kSoram / rakSitAyAH = pAlitAyAH, uAmpRthivyAH paSThAMzaM SaTasaMkhyApUrakabhAgam, ivamyayA, RpeH vasiSThasya, anujJAm-Adezana, adhigamyamprApya, upabhoktum % upabhogaM kattum, icchAmi = kaamthe| mamA-homa evArtho homArthaH, tasya vidhiomArthavidhiH, nasya tthoktsy| Ughasi bhavasUdhasyaM tadevIghalyam / SaNNAM pUraNaH SaSThaH sa cAsAvaMzaH SaSThAMzastaM paSThAMzam / ko0-Udhastu klIvamApInam' iti / 'aMzabhAgau tu vaNTake' iti cAmaraH / tA0-he mAtaH! vatsapItAdavaziSTamagnihotrAdyavaziSTaJca te kSIraM nijabhujabalapAlitAyAH pRthivyAH SaSThAMzarUpaM karamiva gurorvasiSThamaharAjJAM prApya pAtumicchAmi / ____ induH-he mAM! maiM bachar3e ke pIne se tathA homarUpa prayojana ke anuSThAna (agni hotrAdi) se bace huye tumhAre stanoM se nikale hue dUdha ko pAlana kI gaI pRthvI ke SaSThAMza (chaThe bhAgarUpa) kI taraha RSi vasiSTha kI AjJA prApta karake pInA cAhatA hU~ / / 66 // itthaM kSitIzena vasiSTadhenurvijJApinA prIvatarA babhUva / tadanvitA haimavatAcca chukSeH pratyAyayAvAzramamazrameNa // 6 // sajI0-itthamiti / itthaM kSitIzena vijJApitA vasiSThasya dhenuHprItatarA pUrvazuzrUSayA prItA sampratyanyA vijJApanayA prItavarAtisantuSTA babhUva / tadanvitA tena dilIpenAnvitA haimavatAddhimavatsambandhinaH kukSerguhAyAH sakAzAdazrameNAnAyAsenAzramaM pratyAyayAvAgatA ca / . a0-itthaM, kSitIzena, vijJApitA, vasiSThadhenuH, prItatarA, babhUva, tadanvitA, haimavatAt, kukSeH, azrameNa, mAzramam, pratyAyayau, ca / bA-vijJApitayA vasiSThadhenvA prItatarayA babhUve / tadanvitayA''zramaH pratyAyaye / sudhA--ityam anena prakAreNa, kSitIzena-rAjJA dilIpena, vijJApitA-niveditA vasiSThadhenuH = vasiSThamaharSigavI, prItatarA-prasanatarA, vabhUva= AsIt, tadanvitA dilIpayuktA, haimavatAd - himavatsambandhinaH, kute guhAyAH sakAzAt / azrameNa= anAyAsena, AzramavAsasthAnaM, pratyAyayo-pratyAjagAma, ca% andhAcaye'rthe / ___ sa0-vasiSThasya dhenurvasiSThadhenuH / iyamanayoratizayena prIteti prItatarA / tenAnvitA tdndhitaa| himo'styasminniti himavAn , tasyAyaM haimavatastasmAddhamavatAt / / na zrama ityazramastenAzrameNa / ko0-'Azramo vratinAM mtthe| brahmacaryAdicatupake'pi' ityen| yA-itthaM dilIpena niveditA nandinI pUrvApekSayA'dhikataraM prasannA satI vasiSThAzramaM pratyAjayAma / induH-isa prakAra se rAjA dilIpa ke prArthanA karane se vasiSTha maharSi kI dhenu nandinI atyanta prasanna huI aura dilIpa se yukta hotI huI himAlaya kI guphA se binA parizrama ke Azrama kI tarapha lauTI // 67 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / tasyAH prasannendumukhaH prasAda gururnRpANAM gurave nivedya / praharSacihnAnumitaM priyAyai zazaMsa pAcA punaruktayeva // 68 // so0-tasyA iti / prasannenduriva mukhaM yasya sa nRpANAM gururdilIpaH praharSacihna, mukharAgAdibhiranumitamUhitaM tasyA dhenoH prasAdAnugrahaM praharSacireva jJAtatvAtpunaruktayeva vAcA gurave ninedha vijJApya pazcApriyAyai zazaMsa / kathitasyaiva kathanaM punaruktiH / na ceha tadasti / kintu cihnaH kathitaprAyatvAtpunaruktayeva sthityetyuprekssaa| a0-prasabendumukhaiH, nRpANAM, guruH, prahapacihnAnumitaM, tasyAH, prapAda, SunarukkayA, iva, vAcA, gurave, niSedha, 'pazcAt' priyAye, zazaMsa / vA0-prasannendumukhena guruNA prahapaMcihnAnumitaH prasAdaH shshNse| sudhA-prasannendumukhaH = svacchandravadanaH, nRpANAM rAjJAM, madhya iti zeSaH / guruH = zvaSThaH, dilIpaH, praharSecihnAnumitam - utkaTapramodalakSaNatarkitam / tasyAH= nandinyAH, prasAdam = bhanugrahama, praharSaciDhereva jJAtatayA punaruktayA = bhUyaH kathi. tayA, iva= yathA, vAcAvanena, guruve = vasiSThAya, nivedya vijJApya 'pazcAt' priyAyai=bhAryAya, zazaMbha-kathayAmAsa / . samA0-prasannazvAsAvinduH prasannenduH sa iva mukhaM yasya sa tthoktH| prakRSTA hoH praharSAsteSAM cihnAni tairanumitaH praharSacihnAnumitastaM tathoktam / __ koza:-'prasannA strI surAyAM syAt svacchasantuSTayoniSu' iti me0 / 'prasAdastu prasannatA' itymrH| ___ tA0-atiprasanno dilIpaH svakIyamukharAgAdibhiH prasannatAyotakacihnaH kathitaprAyaM nandinyA varapradAnarUpAnugrahaM punarukamiva prathamaM gurave pazcAt sudakSiNAyai nivedyaamaal| induH-nirmala candramA kI bhA~ti svaccha mukhavAle rAjAoM meM zreSTha dilIpa ne adhika prasannatA ke ghotaka mukha kI lAlimA Adi cihnoM se jisakA anumAna ho rahA thA, aise usa nandinI ke varadAnarUpI anupraha ko harSa ke jAnanevAle cihnoM se kahane se pahile hI mAlUma ho jAne se dubArA kahI jAtI huI vANI kI bhauti gurujI se nivedana kiyA pazcAt pyArI paTarAnI sudakSiNA se bhI kahA // 68 // sa nandinIstanyamaninditAtmA sadvatsalo vatsahutAvazeSam / papau vasiSThena kRtAbhyanuzaH zubhra yazo muumivaatitRssnnH|| 66 / / sajI0-sa iti / aninditAtmA'garhitasvabhAvaH satsu vatsalaH premavAnsadarasalaH / 'varasAMsAbhyAM kAmabale' iti lcprtyyH| vasiSThena kRtAbhyanujJaH kRtAnumatiH sa rAjA varasasya hutasya ghAvazeSaM pItehutAvaziSTa nandinyAH stanyaM kSIraM zubhraM mUrta paricchinnaM yaza iva / ativRSNaH san ppau| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ san ppau| raghuvaMzamahAkAvyam [dvitIya ___ a0-aninditAtmA, sadvatsalaH, vasiSThena, kRtAbhyanujJaH, sa, varasahutAvazeSa, nandinIstanyaM, zubhaM, mUrta, yazaH, iva, atitRSNaH, 'san' ppau| vA0-aninditAtmanA sadvatsalena kRtAbhyanujJena tenAtitRSNena ppe| sudhA-aninditAtmA = ajugupsitasvabhAvaH, sadvatsalaH = sAdhusnigdhaH, vasi pThena = tadAkhyamaharSiNA, kRtAbhyanujJaH vihitanirdezaH, saH- dilIpaH, vatsahutAva ze = tazaMkahavanayoravaziSTam, nandinIstanyaM = vasiSThadhenukSIram / zubhra = zvetaM mUnaM mUrtimat, yazaH = kIrtim, iva - yathA, atitRSNA atizayapipAsitaH, 'san' iti zeSaH / papau= apivat / ___ samA0-stane bhavaM stanyaM, nandinyAH stanyaM nandinIstanyaM tattothoktam / ani ndina AtmA yasya so'ninditaatmaa| vatse putrAdisnehapAtre'bhilASo'syAstIti vatsalaH satsu vatsalaH sadvatsalaH / vasazca hutanceti vatsahute tayoravazeSo vatsa. hutAvazeSastaM tathoktam / kRtA'bhyanujJA yasya sa kRtAbhyanujJaH / atizayitA tRSNA yasya so'titRssnnH| kozaH-'snigdhastu vatsalaH mUrtaHsyAstriSu mUrchAle kAThinye mUrtimatyapI'tyamarame0 ___tA-dilIpo gurorAjJayA nandinIdugdhaM mUrti dadhad dhavalaM yaza iva satRSNaH induH-prazaMsanItha svabhAvavAle, sajanoM se prema rakhane vAle, vasiSTha maharSi kI AjJA ko prApta kiye hue, una rAjA dilIpa ne bachar3e ke pIne se tathA agnihotra se bace hue nandinI ke dUdha ko sapheda mUrtiko dhAraNa kiye huye yaza kI bhA~ti adhika tRSNA se yukta hote hue piyA / / 69 // / prAtaryathoktavratapAraNA'nte prAsthAnika svastyayanaM prayujya / to darUpatI svAM prati rAjadhAnI prasthApayAmAsa vazI vasiSThaH // 70 // so0-prAtariti / vazI vasiSThaH prAtaH yathoktasya vratasya gose vArUpasyAnna bhUnA yA pAraNA tasyA ante prAsthAnikaM prasthAnakAle bhavaM tatkAlocitamityarthaH / 'kAlA' iti ThanpratyayaH / 'yathA kathaMcid guNavRttyA'pi kAle vartamAnatvAt pranyaya iSyate' iti vRttikAraH / Iyate prApyate'nenetyayanaM svastyayana zubhAvahamA. zIrvAda prayujya tau dampatI svAM rAjadhAnI prati, prsthaapyaamaas|| a0-vazI, vaziSThaH, prAtaH, yathoktavatapAraNA'nte, prAsthAnika svastyayanaM, prayujya, tau, dampatI, svAM, rAjadhAnI, prati, prasthApayAmAsa / vA-vazinA vasiSThena prasthApayAJcakrAte / sudhA0-vazI, jitendriyaH, vasiSThaH =tadAkhyamaharSiH, prAtaH prabhAte, yathokta. vratapAraNA'nte yathAkathitaniyamAntabhojanAvasAne, prAsthAnika yAtrAkAlika, svastyayana zubhadamAzIrvAdam, prayujya-datvA, tau sudakSiNAdilIpo, dampatI Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] saJjIvinI-sudhenduTIkAtrayopetam / 56 jAyApatI, svAm = AtmIyAM, rAjadhAnI prati = ayodhyAmuddizya, prasthApayAmAsa= pressyaamaas| ___ samA0-uktamanatikramyeti yathoktaM, yathoktaMca tad vrataM yathoktavrataM tasya pAraNA yathoktavatapAraNA, tasyA anto yathoktavratapAraNA'ntastasmistathokte / prasthAne bhavaM prAsthAnikam / svasti kSemasya ayanaM tatsvastyayanam / dhIyante'syAmiti dhAnI, rAjJAM dhAnI rAjadhAnI tAM tathoktAm / bazamindriyopari prabhutvamasyAstIti vshii| kozaH-'yAtrA vrajyAbhiniryANaM prasthAnaM gamanaM gamaH' iti / 'dampatI jampatI jAyApatI bhAryApatI ca ta tau' iti caamrH| tA0-vasiSThaH prAtaHkAle AzIrvAdaM datvA sudakSiNAdilIpo ayodhyAM prati prsthaapyaamaas| induH-indriyoM ke Upara apanI prabhutA rakhanevAle (jitendriya) vasiSTha maharSi ne prAtaHkAla meM pUrvokta gosevA rUpa vrata kI pAraNA kara cukane ke bAda prasthAnakAlocita svastyayana karake una donoM strI puruSa sudakSiNA aura dilIpa ko unakI rAjadhAnI ayodhyA kI tarapha bhejA // 7 // pradakSiNIkRtya hutaM hutAzamanantaraM bhanurarundhatIM ca / dhenuM savatsAM ca nRpaH pratasthe sanmaGgalodagrataraprabhAvaH / / 71 / / __ sajI0-pradakSiNIkRtyeti / nRpo hutaM tarpitaM, hutamaznAtIti hutaasho'gniH| krmnnym| taM bhattu muneranantaram prdkssinnaantrmityrthH| arundhatI ca savatsAM dhenuM ca pradakSiNIkRtya pragato dakSiNaM 'tiSThadguprabhRtIni ca' ityavyayIbhAvaH tatazcviH / apradakSiNaM sampadyamAnaM kRtvA pradakSiNIkRtya sadbhirmaGgalAcArairudagrataraprabhAvaH snprtsthe| ___ a0-nRpaH, hutaM, hutAzaM, bhartaH anantaram, arundhatIM, ca, savarasAM, dhenuM ca, pradakSiNIkRtya, sanmaGgalodagrataraprabhAvaH 'san' pratasthe / vA0-tRpeNa sanmaGgalodagrataraprabhAveNa 'satA' prtsthe| ___ sudhA-nRpaH rAjA, hutaM prAptahaviSa, hutAzamU-agnim bhattaH = svAminaH, vasiSThasyetyarthaH, anantaram = pazcAt, arundhatI = vasiSThabhAyA~, ca = samuccaye'rthe, savatsAM tarNakasahitAM, dhenuM gAM, ca = samuccaye'rthe, pradakSiNIkRtya = parikramya, sanmaGgalodagrataraprabhAvaH-zreSThabhadropikRtataratejAH, 'lan' pratasthe%prasthAnaM kRtavAn / ___samAva-bhavidyamAnasantaraM yatra tadanantaram / bibhartIti bharttA tasya bhattaH / vatsena sahitA savatsA tAM savatsAm / santi ca tAti maGgAlAni sanmaGgalAni ayamanayoratizayenodaya ityudagrataraH, sanmaGgalairUdagrataraH sanmaGgalodagrataraH sa prabhAvo yasya sa tthoktH| kozaH-'bhaga poSTari dhArake' ityane / 'sansAdhau dhIrazastayoH' iti me0| ___ tA0-dilIpo hutamagni patnIsahita vasiSThaJca tathA savatsAM dhenumapi parikramya pradakSiNAdibhiH sanmaGgalAcAraiH pravRddhatejAH 'san' rAjadhAnI prati jagAma / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam [dvitIya induH-rAjA dilIpa ne AhutI diye huye agni kI aura rakSA karanevAle vasiSTha jI kI pradakSiNA kara cukane ke bAda unakI patnI arundhatI tathA bachar3e ke mahita nandinI kI bhI pradakSiNA karake acche maGgalamaya pradakSiNA Adi karane se bar3he hue teja vAle hote huye prasthAna kiyaa|| 7 // zrotrAbhirAmadhnAnanA rathena sa dharmapatnIsahitaH uhiSNuH / yayAvatuddhAtasukhena mArga svene pUrNena manorathena / / 72 // sajI0-zrotreti / dharmapatnIsahitaH sahiSNutAdiduHkhasahanazIlaH sa nRpaH zrotrAbhirAmadhvaninA karNAlAdakarasvanenAnuddhAtaH, pASANAdipratidhAtarahitaH, ata eva sukhayatIti sukhaH, tena rathena svena pUrNena saphalena manoratheneva mArgamadhvAnaM yayau / manorathapakSe-dhvaniH zrutiH / anuddhAtaH prativandhanivRttiH / a0-dharmapatnIsahitaH, sahiSNuH, saH, zrotrAbhirAmadhvaninA, anuddhAtasukhena, rathena, svena, pUrNena, manorathena, iva, mArga, yyau| vA0-dharmapatnIsahitena sahiSNunA tena mArgo yye| sudhA-dharmapatnIsahitaH = sudakSiNAyutaH, sahiSNu titikSuH, sA-dilIpaH, zrotrAbhirAmadhvaninA = karNAnandaprada ninAdena, 'manorathapakSe karNAnandapradAkarNanena / anuddhAtasukhena =skhalanarahitazarmakaraNa, manorathapakSe pratibandhanivRttyA'ta evaM sukhakareNa rathena syandanena, svena = AtmIyena, pUrNena saphalena, manorathena-abhilASeNa, iva= yathA, mArga= panthAna, yayau jagAma / ___ sa0-zrotrayorabhirAmaH zrotrAbhirAmaH zrotrAbhirAmodhvaniryasya saH zrotrAbhirA. madhvanistena tathoktena dharmAya patnI dharmapatnItayA sahito dharmapatnIsahitaH / sahanazIlaH sahiSNuH sukhayatIti sukhaH uddhananamudrAtaH na udAto'nuddhAtastena sukho'nuddhAtasukhastenAtathoktena / mana eva ratho'treti manorathastena tathoktena / ko0-'uddhAtastu pumAn pAdalkhalane samupakrame' iti medinii| ___ tA0-patnIsahito dilIpaH sukhapradena rathena nijena saphalamanoratheneva mArgamu. lacitavAn / indu-dharmapatnI sudakSiNA ke sahita vratAdi sambandhI duHkhoM ke sahana karanevAle una rAjA dilIpa ke kAnoM ko sukha denevAlI hai dhvani jisakI tathA nIce Uce pattharoM kI Thokara se jisameM se nahIM gira sakatA, ataeva sukhaprada ratha se jo sunane se kAnoM ko sukha denevAlA he tathA prativandha ke dUra ho jAne le Anandaprada hai aise apane saphala huye manoratha ke samAna rAstA ko taya karane lage // 72 // tamAhitItsukbamadarzanena prajAH prajArthapratakazitAGgam / netraiH papustRptimanApnuvadbhirnavodayaM nAthamivauSadhInAm / / 7 / / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvanI - sudhendu TIkAtrayopetam | sabhI - tamiti / zradarzanena pravAsanimittenAhitautsukyaM janitadarzanotkaNThama prajA'rthena santAnArthena vratena niyamena karzitaM kRzIkRtamaGgaM yasya tam / nadodayaM navAbhyudayaM prajAstRptimanApnuvadbhiratiguSnubhirnenaiH / oSadhInAM nA somamiva taM rAjAnaM papuH, atyAsthayA dahazurityarthaH / candrapakSe = adarzanaM kalAkSayanimittam prajArthaM lokahitArha vrataM devatAbhyaH kalAdAnaniyamaH ( taM ca somaM papurdevAH paryAye NAnupUrvazaH ) iti vyAsaH / udaya AvirbhAvaH / anyatsamAnam / 61 a0 - adarzanena, AhitautsukyaM, prajA'rthavratakarzitAnaM, navodayaM prajAH, tRptim, anApnuvadbhiH, netraiH, oSadhInAM nAthaM, somam, iva, taM papuH / - vA0 - AhitautsukyaH prajArthaMvrata karzitAGgo navodayaH prajAbhirnAtha iva sa pape / sudhA0 - Adarzanena = anavalokanena candrapate kalAcajanyenAdarzaneneti yAvad / Ahitautsukyam = AsthApitautkaNThya, prajA'rthatrata karzitAGga= santatiprayojana kaniyamahasitagAtraM, candrapakSe = lokahitArtha devasambandhikalAdAnarUpa niyama kRzIkRtagAtraM, navodayaM = navInasamunnatiM, 'candrapatte' navInAvirbhAvam / prajAH janAH, tRptiM tarpaNam, anApnuvadbhiH = anadhigacchadbhiH, atizayagardhanairiti bhAvaH / netraiH = nayanaiH, oSa* dhInAM = phalapAkAntavrIhiyavAdInAM nAthaM = svAminaM, candram / iva = yathA, |taM = rAjAnaM, papuH pibanti sma, sApekSamavalokayAmAsuriti bhAvaH / - samA0 - utsukasya bhAva autsukyam, AhitamautsukyaM pranAsu svadarzanasambandhi yena sa AhitautsukyastaM tathoktam / na darzanamadarzanam tenAdarzanena / prajA evArthaH prayojanaM yasya tatprajA'rthaM tacca tad vrataM prajA'rthavrataM tena karzitaM prajArthavratakazitaM tad aGgaM yasya sa prajA'rthatratakarzitAGgastaM tathoktam / nava udayo yasya sa navoda* yastaM navodayam / kozaH -- ' pratyagro'bhinavo navyo navIno nUtano navaH / nUtnazca' ityamaraH / tA0:- - prajArthaM gosevArUpavratena kRzIkRtazarIraM taM dilIpaM satRSNairnetraizcandramiva dazuH / induH- pravAsa hone ke kAraNa nahIM dekha par3hane se 'candrapakSa meM' kalA ke taya ho jAne se nahIM dIkha par3ane se logoM se dekhane kI utkaNThA jisane utpanna karA dI hai tathA putra ke lie gosevArUpa vrata karane se jinakA zarIra kRza ho gayA hai, 'candrapakSa meM' loka ke hita ke lie devatAoM ko amRtarUpI kalAoM ke dAnarUpI niyama se jinakA navIna AvirbhAva huA hai, aise oSadhiyoM ke svAmI candramA kI bhA~ti una rAjA dilIpa ko prajAoM ne atRpta netroM se dekhA // 73 // purandarazrIH puramutpatAkaM pravizya paurairabhinandyamAnaH / bhuje bhujaGgendrasamAnasAre bhUyaH sa bhUmeSu ramAsasaJja // 74 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 raghuvaMza mahAkAvyam - [ dvitIya saJjI0 - purandareti / puraH purIrasurANAM dArayatIti purandaraH zakraH / 'pUH sarvayordA risahoH' iti khaSpratyayaH / ' vAcaMyamapurandarau ca' iti mumAgamo nipAtitaH / tasya zrIriva zrIryasya sa nRpaH paurairabhinandyamAnaH / utpatAkamucchritadhvajam | 'patAkA vaijayantI syAt ketanaM dhvajamakhiyAm' ityamaraH / puraM pravizya bhujaGgendreNa samAna sAre tulyavale | 'sAro bale sthirAMze ca nyAyye klIvaM vare triSu' ityamaraH / bhuje bhUyo bhUmerdhuramAsasaJja sthApitavAn / a0 - purandarazrIH, saH, pauraH, abhinandyamAnaH, utpatAkam, puraM pravizya, bhujaM GgendrasamAnasAre, bhuje, 'bhUyaH, bhUmeH, dhuram, AsasaJja / vA0- - purandarazriyA tena paurairabhinandyamAnena dhUrAsasa / sudhA0 -- purandarazrIH = indrazobhaH, sa rAjA dilIpaH, pauraiH = ayodhyAvAsijanai abhinandyamAnaH abhituSyamANaH, sanniti zeSaH / utpatAkam = ucchritaketanam, puraM = nagaram, pravizya= pravezaM kRtvA, bhujaGgendrasamAnasAre= sarparAjatulyabale, bhuje = bAhau bhUyaH = punaH, bhUmeH = pRthivyAH, dhuraM=bhAram, AsasaJja = AlambanaM kRtavAn / asmina sarge prArambhata etAvacchralokAvadhi sarvatropajAtinAmakaM vRttaM bodhyaM tallakSaNaM yathA vRttaratnAkare - 'anantarodIritalakSmabhAjau pAdI yadIyAvupajAtayastA ' iti / tathA ca kvacita kacit upendravajre syAkhye vRtta api dRggocarIbhavatastalakSaNe kramata Uha nIye yathA-upendravajrA jatajAstato gau' iti / 'syAdindravajrA yadi tau jagau gaH' iti ca / samA0 - purandarasya zroriva zrIryasya purandarazrIH / ucchritA patAkA yasmi staduktipatAkaM tattathoktam / abhinandyate'sAvityabhinandyamAnaH / bhujAbhyAM gaccha ntIti bhujaGgAsteSvindro bhujaGgendrastena samAno bhujaGgendrasamAnaH sa sAro yatva sa bhujaGgendrasamAnasArastasmiMstathokte / ko0 - 'zrIrlacamyAM saraladrume / veSopakaraNa veSaracanAyAM satau giri / zobhA trivargasampatyoH' ityane0 / tA0 puravAsiprajAjanaiH stUyamAnaH san sa punaH pRthivyAH pAlanarUpabhAraM ghRtavAn / induH- indra ke samAna kAnti bAle una rAjA dilIpa ne puravAsiyoM se abhinandana kiye jAte due, jisameM patAkAyeM phaharA rahI thIM, aise 'ayodhyA' nAmaka nagara meM praveza karake sarpazana vAluki ke samAna bala rakhane vAle bAhu para phira pRthivI ke pAlana rUpa bhAra ko dhAraNa kiyA // 74 // atha nayanasamutthaM jyotiratreriva yauH surasaridiva tejo bahiniSTatamaizam narapatikulabhUtyai garbhamAdhatta rAzI gurubhirabhiniviSTaM lokapAlAnubhAvaiH // saJjI0 - atheti / atha dyauH suravartma 'dyauH svargasuravartmanoH' iti vizvaH | atrermaha dhairnayanayoH samutthamutpannaM nayanasamuttham / 'Atazcopasarge' iti kapratyayaH / jyoti riva candramivetyarthaH / 'RkSezaH syAdatrinetraprasUtaH' iti hlaayudhH| candrasyAtrinetrodbha Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH ] saJjIvinI - sudhenduTI kAtrayopetam / 63 tatvamuktaM harivaMze- 'netrAbhyAM vAri susrAva dazadhA dyotayad dizaH / tadgarbha vidhinA hRSTA dizo devyo dadhustadA // sametya dhArayAmAsurna ca tAH samazaknuvan / sa tAbhyaH sahasaibAtha digbhyo garbhaH prabhAnvitaH / papAta bhAsaya~llo kAnchItAMzuH sarvabhAvanaH // iti / surasarid gaGgA vahninA niSThayUtaM nikSiptaM 'cvoH zUDanunAsike ca' ityanena nipUrvASThI vatervakArasya UTh / 'nuttanunnAstaniSThyUtAvikSipte charitA samAH' ityamaraH / aizaM tejaH skandamiva / atra rAmAyaNaM- ( te gatvA parvataM rAma kailAsaM dhAtumaNDitam | agni niyojayAmAsuH putrArthaM sarvadevatAH // devakAryamidaM deva ! samAdhatsva hutAzana ! zaila: putryAM mahAtejI gaGgAyAM teja utsRja // devatAyAM pratijJAya gaGgAmabhyetya pAvakaH / garbha dhAraya vai devi ! devatAnAmidaM priyam // ityetadvacanaM zrutvA divyaM rUpamadhArayat / sA tasyA mahimAM dRSTvA samantAdavakIrya ca // samantatastu tAM devImabhyaSiJcata pAvakaH / sarvakhotAMsi pUrNAni gaGgAyA raghunandana ! // iti ) rAjJo sudakSiNA narapaterdilIpasya kulabhUtyai saMtatilakSaNAya gurubhirmahaddhirlokapAlAnAmanubhAvaistejobhirabhiniviSTam, anupraviSTaM garbhamAdhatta dadhAvityarthaH / atra manuH - ( aSTAnAM lokapAlAnAM vapudhArayate nRpaH iti / 'Adhatta' ityanena strIkartRkadhAraNamAtrasucyate / tathA mantre ca dRzyate - ( yatheyaM pRthivI mahyamuttAnA garbhamAdadhe / evaM taM garbhamAdhehi dazame mAsi sUtave // ) ityAzvalAyanAnAM sImantamantraM strIvyApAradhAraNa AdhAnazabdaprayogadarzanAditi / mAlinI vRttametat / taduktam- 'nanamayayayuteyaM mAlinI bhogilokaiH' iti lakSaNAt / iti mahAmahopAdhyAyako lAcalamallinAtha sUriviracitayA saJjIvanIsamAkhyayA vyAkhyayA samete mahAkavizrIkAlidAsakRtau raghuvaMze mahAkAvye nandinIvarapradAno nAma dvitIyaH sargaH // 2 // a0 - atha dyauH, atreH, nayanasamutthaM, jyotiH, iva, surasarid, vahniniSTyUtam, aizaM, tejaH, iva, rAjJI, narapatikulabhUtyai, gurubhiH, lokapAlAnubhAvaH, abhiniviSTaM garbhama, Adhatta / vA0 - atha divA surasaritA, rAjJA abhiniviSTo garbha AdhIyata / sudhA-atha = anantaram, dyauH = vyoma, atreH = tadAkhyamaharSeH, nayanamasutthaM = netrotpannaM, jyotiH = prakAzam, candram / iva = yathA, surasarid = gaGgA, vahniniTyUtam = agnikSiptam, aizam = zaGkarasambandhi, tejaH = retaH, skandama / hRda = yathA rAjJI = rAjapatnI, narapatikulabhUtyai = manuSyezvarAnvayasampattyai, gurubhiH zreSThaH, lokapAlAnubhAvaiH = aSTadigIzAMzaiH, abhiniviSTam = anupraviSTam, garbha = bhrUNam, A dhatta = dadhAra / asmin padye 'mAlinI' nAma vRttaM, tallakSaNaM yathA zrutabodhe- -prathanamagurupaTkaM vidyate yatra kAnte ! tadanu ca dazamaM cedakSaraM dvAdazAntyam / karibhiratha turaGgeyaMtra Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghuvaMzamahAkAvyam-- [dvitIyaHkAnne ! virAmaH, sukavijanamanojJA mAlinI sA prasiddhA' iti / anyaccApi vRttaratnA. karoktaM lakSaNatajjJeyaM tadyathA-'nanamayayayuteyaM mAlinI mogilaukaiH, iti tadudA haraNaM ythaatraiv| 111 111 SSS SS SS athana yanasa sutthaMjyo tiratre vidyauH samA0-nayanayoH samutthaM nayanasamutthaM tattathoktam / surANAM sarit surasarit vahninA niyUtaM vahniniSThayUtaM tattathoktam / IzasyedamaizaM tadaizam / narANAmpatirnara patistasya kulaM narapatikulaM tasya bhUtirnarapatikulabhUtistasya tathoktAyai / lokaM pAlayantIti lokapAlAstepAmanubhAvA lokpaalaanubhaavaastaistthokt| ___ ko0-'jyotiragnau divAkare / pumAn napuMsakaM dRSTau syAnakSatraprakAzayoH' iti me / 'bhUtirbhasmani sampadi' iti / 'garbho bhrUNa imo samau' iti caamrH| ___ tA0-yathA vyoma candraM yathA gaGgA zivasambandhi vIrya ca dadhAra tathaiva suda kSiNA'pi dilIpakulasthApanArtha gau tvtii| ____handuH-isake bAda AkAza ne jaise ani muni ke netroM se utpanna jyotiH sva. rUpa candramA kI aura devanadI gaGgAjI ne jaise agni se pheMke huye zaMkarasambandhI (skanda ko paidA karane vAle) vIrya ko dhAraNa kiyA, usI bhA~ti rAni sudakSiNA ne bhI rAjA dilIpa ke kula kI 'santAna rUpa' sampatti ke liye zraSTha lokapAloM ke teja se garbha ko dhAraNa kiyA // 75 // itthaM zrIvrajamohanAtmajanuSA gosvAmividvadvarazrIdAmodarazAsthiziSyapadavIbhAjA'cyutAnugrahAt / zrIbrahmAnvitazaGkareNa vihitA vyAkhyA sudhA''lyA navA pUrti zrIraghuvaMzakAvyasubhage sarge dvitIye'dhyagAt // iti zrIlazrIrAmacaritramaNitripAThipoNyaputra-zrIvAjamohani-paGaktipAvanabrahmazaGkaramizreNa kRtayA sudhAvyAkhyayA'nvite raghuvaMze sahAkAvye nandinIvarapradAno nAma dvitIyaH sargaH // 2 // -of-to Page #149 -------------------------------------------------------------------------- _