Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ logassa : eka sAdhanA bhAga - 1 sAdhvI puNyayazA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ logassa bhakti sAhitya kI eka amara, alaukika, rahasyamayI aura viziSTa racanA hai| varNa-vinyAsa, vAkya-racanA, abhivyakti, sauSThava, maMtrAtmakatA ityAdi aneka kAraNoM se yaha caturviMzatistava abhipriya aura satat smaraNIya rahA hai| isakI arhatA acintya hai| jJAniyoM ne ise jyoti sUtra kahA hai| yaha samAdhi kA bIjamaMtra hai| alaukika siddhiyoM kA bhaMDAra hai| yaha eka divya sAdhanA bhI hai, svAdhyAya, stuti, dhyAna, maMtra, upAsanA aura ArAdhanA bhI hai| caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti meM nirmita isa logassa mahAmaMtra ko caitanya kareM aura Atmasiddhi ke patha para agrasara baneM, hI stutya hai| caitanya kI amRtakathA, lokamaMgala kI bhAvanA, amRtatva kI khoja va prApti hI isa kRti ko likhane kA uddezya rahA hai|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ logassa : eka sAdhanA bhAga-1
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adarza sAhitya saMgha prakAzana
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ logassa: eka sAdhanA bhAga-1 sAdhvI puNyayazA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ISBNNO.: 978-81-71960231 (c) Adarza sAhitya saMgha prakAzana .... logassa : eka sAdhanA bhAga-1 lekhaka : sAdhvI puNyayazA prakAzaka : Adarza sAhitya saMgha 210, dInadayAla upAdhyAya mArga naI dillI-110 002 saMskaraNa : agasta 2012 mUlya : assI rupaye mudraka : pavana priMTarsa, dillI-32 LOGASSA : EK SADHNA Part-1 by Sadhvi Punyayasha Rs. 80/
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa tulasI mahAprajJa kI abhinava kalAkRti mahAn zrutadhara mahAtapasvI AcArya zrI mahAzramaNajI ke 50 veM janma mahotsava amRta mahotsava ke zubha avasara para bhAvabharI abhivaMdanA nirAmayatA va cirAyuSkatA kI maMgala bhAvanA ke sAtha zraddhA praNata samarpita zrIcaraNoM meM logassa eka sAdhanA bhAga-1
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ AzIrvacana jaina prAkRta vAGmaya meM 'ukkittaNaM-logassa' eka mahattvapUrNa kRti hai| usameM vartamAna avasarpiNI ke caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai aura usake sAtha-sAtha kucha pavitra kAmanAeM bhI kI gaI haiN| usakI sAdhanA apane ApameM mahattvapUrNa hai| sAdhvI puNyayazAjI ne eka acchA graMtha taiyAra kiyA hai| pAThakoM ko usase sAdhanA kA pathadarzana prApta ho| shubhaashNsaa| kelavA (rAjasthAna) -AcArya mahAzramaNa 21 akTUbara 2011
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ svakathya jIvana anaMta rahasyoM kA athAha sAgara hai| isake atala meM asaMkhyeya anamola maNimuktA chipe hue haiN| padArthoM meM Asakta banA manuSya unakI upekSA karatA hai / vaha apane se bhinna nakSatra, sauramaMDala va jar3a padArthoM kI khoja tathA upalabdhi meM apanA sArA jIvana dAMva para lagA detA hai parantu "maiM kauna hU~" isa rahasya ko jAnane kI dizA meM utkaMThita nahIM hotA hai / momabattI jalAte hue zikSaka ne vidyArthiyoM se pUchA - "yaha prakAza kahA~ se. AyA?" guru ke isa pratyuttara meM eka pratibhAzAlI bAlaka kanphyUziyasa ne eka phUMka se usa momabattI ko bujhAte hue kahA - ' - "gurudeva ! Apake savAla kA javAba deM usase pUrva Apa hameM yaha batAye ki vaha prakAza kahA~ gayA ?" guru ziSya kA yaha saMvAda adhyAtma jagat ke uparokta rahasya "maiM kauna hU~" ke anusaMdhAna kA eka atyanta mahattvapUrNa adhyAya ho sakatA hai| isa saMvAda kI gaharAI meM avagAhana karane se eka satya tathya pratibhASita hotA hai ki padArtha jagat kI rozanI diyAsalAI se AtI hai aura phUMka lagAne se calI jAtI hai para Atmajagat kI rozanI zAzvata hai kevala use udghATita karane kI kalA cAhie / usa kalA kI pAraMgatatA ke lie dRSTi ko bAifokala banAne se donoM jagat dRSTigocara hote rheNge| 'jina khojA tina pAiyA, gahare pAnI peTha' mahAkavi bihArI kI ukta ukti ko jIne vAle jIvana aura sAdhanA ke rahasyoM ko tathA maMtra va vidyA kI alaukikatA ko AtmasAt evaM udghATita karane kI kalA hAsila karate haiM / ve RSi manISI apanI antazcakSu se satya kA sAkSAtkAra karate haiM aura saMsAra ko usakI zAbdika abhivyakti pradAna karate haiM / Atma sAkSAtkAra kI isa kalA ke kovida arhat RSabha se samrATa bharata ne, arhat ajita se samrATa sagara ne, arhat nemi se pAMDavoM ne tathA arhat mahAvIra se rAjA zreNika ne apane - apane samaya meM eka hI prakAra kI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jijJAsA kI-"bhaMte! jIvana kA sAra kyA hai?" sabhI arhanta bhagavantoM ne eka hI zabda meM samAdhAna dekara gAgara meM sAgara bhara diyaa| vaha zabda thaa-"aatmjnyaan"| adhyAtma kA AdhArabhUta tattva hai aatmaa| AtmA svayaM siddha aura svayaMbhU hai| Atma-mukti hI paramAtmatva kI upalabdhi hai| AtmajJAna ke lie AtmAnveSaNa, satya kI khoja, tattvoM kI jijJAsA tathA AtmAnubhUti ke bIjoM kA vapana karake caitanya kI vedikA para AnaMda kA vaTavRkSa ugAne kI apekSA hai| usa vaTavRkSa ke anekoM bIjoM meM eka zaktizAlI aura urvara bIja hai-Avazyaka sUtra meM vivarNita "cturviNshti-stv"-"logss"| jisameM jIvana nirmANa, vikAsa tathA lakSya prApti hetu 'AtmakartRttvavAda' kA samaJjana kiyA gayA hai| sImita zabdoM meM asImita vyaktitvoM kI gauravagAthA ke amiTa hastAkSara va maMtrAkSara isa stuti meM vidyamAna haiN| eka vyaktitva ko bhI sImA meM bAMdhanA kaThina hai vahA~ eka sAtha caubIsa vyaktitva vizva kI sarvocca zaktiyAM, saMsAra kI sarvocca upalabdhiyAM jinako sAta padyoM meM garbhita, maMtrita, camatkRta evaM alaMkRta karanA eka vicitra, Alaukika tayA pAradarzI rahasya hai| ye sAta padya paramAtma-patha ke parama pavitra pagathie haiN| atyanta gUr3ha saMkSipta aura rahasyAtmaka hone ke kAraNa ye apane eka-eka ArohaNa ke sAtha-sAtha gahare anveSaNa aura gahare anuzIlana kI apekSA rakhate haiN| jaina zAsana ke pAsa yaha eka amUlya nidhi hai| yadi aisA kaheM to koI atizayokti nahIM hogii| yaha jIvana mUlyoM kI AdhArazilA hai| isameM jIvana kauzala ke adbhuta evaM anubhUta sUtra-jJAna-bodhi, darzana-bodhi aura cAritra bodhi tInoM saMyukta rUpa se nihita haiM jinameM zAMti aura AdhyAtmika zaktiyoM kA akhUTa khajAnA bharA hai| jisa prakAra khadAna kI gaharI khudAI meM amUlya hIre-panne prApta hote haiM, sAgara ke garbha meM mahAmUlyavAna nidhi kA bhaMDAra samAyA huA hai usI prakAra logassa Upara se dRzyamAna apanI isa choTI sI deha meM adhyAtmavAda kA bahumUlya bhaMDAra saMjoye hue hai| isa logassa mahAmaMtra ko japa, svAdhyAya, dhyAna kI ekAgratA se cetana karane para tathA arhat va siddha paramAtmA ke sAtha advaita sthApita karane para cetanA kI gaharAI meM amUlya tattva, abhisiddhiyAM, avadhi jJAna, manaH paryavajJAna tathA kevala-jJAna kI upalabdhi hotI hai| yaha koI siddhAnta yA zAstra nahIM hai| yaha sAdhanA kA saMbodha hai, zAzvata evaM sAmayika jIvana-mUlyoM kA samanvaya hai| isameM tattvajJAna kI gUr3hatA hai aura una gUr3ha tattvoM ko sIdhI sarala bhASA meM kaha dene kI viziSTa racanAdharmitA hai| isakI aparimeya zaktimattA, vizvavizruta prabhAvakatA kA kAraNa kisI mahardika deva kI zakti nahIM apitu devAdhideva vItarAga arihaMta, siddha isake upAsya hone ke kAraNa
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha svataH hI aisA zakti saMpanna hai ki maharddhika devoM ko bhI isake upAsakoM ke vazavartI rahanA par3atA hai / ve bhI unako vaMdana, namaskAra karate haiN| choTe-bar3e sabhI kAryoM kI siddhi ke lie yaha sarvazreSTha evaM sadaiva sabhI ke lie iSTa- kAraka, vighna nivAraka, maMgaladAyaka aura zAMtipradAyaka hI hai, yahI isakI sarvopari viziSTatA hai| isake eka-eka padya meM anaMta guNa aura anaMta bhAvoM kI anubhUti antarnihita hai tathA arhat svarUpa kI anaMta anaMta suSamAeM hilore le rahI hai / "ahaM kittaissaM" kahate hI karma zatruoM ke haMtA, jJAna-darzana- cAritra ke Adarza pratIka sadeha mukta AtmAoM ke guNa, karma, jJAna Adi kI ora barabasa dhyAna calA jAtA hai aura una guNoM se apane jIvana ko alaMkRta karane kI bhAvanA jAgRta ho uThatI hai| taba vaha upAsaka sadAzayatA se kahatA hai - "vaMde tadguNa labdhaye" arthAt una guNoM kI upalabdhi ke lie vaMdana karatA hU~ / ucca koTi kA sAdhaka jAnatA hai cAtaka mIna pataMga jaba, piyA bina na raha pAya / sAdhya ko pAye binA, sAdhaka kyoM raha jAya // vastutaH guNavattA se hI vyakti kI mUlyavattA bar3hatI hai| sAdhaka ke citta meM vidyamAna nirmalatA, nirmohitA, nirbhIkatA, nirahaMkAritA kI suvAsa kA suvAsita rahanA hI usakI mUlyavattA kA mahanIya kAraNa hai| terApaMtha ke dazam anuzAstA AcAryazrI mahAprajJajI ne apanI RtambharA prajJA evaM AdhyAtmika cetanA se logassa kI sAdhanA kA samagra dRSTikoNa nimnokta rUpa meM prastuta kiyA hai / logassa kI sAdhanA kA samagra dRSTikoNa hai AtmA kA jAgaraNa caitanya kA jAgaraNa AnaMda kA jAgaraNa apane paramAtma svarUpa kA jAgaraNa aura arhat svarUpa kA jAgaraNa // isa saMdarbha meM kucha anAdi kAlIna jijJAsAeM haiM, jaise paramAtmA kaisA hai ? usakA svarUpa kyA hai? vaha kahA~ hai? sAdhaka siddha kaba banatA hai ? ityAdi / koI kahatA hai paramAtmA sthAna vizeSa meM hai to koI kahatA hai vaha sarvatra hai , koI kahatA hai vaha sarvaguNa saMpanna hai to koI kahatA hai vaha guNAtIta hai / koI sAkAra to koI nirAkAra batAtA hai / ina ubharatI jijJAsAoM kA samAdhAna yadi mahAvIra vANI meM khojeM to vaha hai
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ saccaM bhayavaM - satya hI bhagavAna hai| appaNA saccamesejjA - svayaM satya ko khojeN| mettiM bhUesu kappae - sabake sAtha maitrI kreN| saMpikkhae appagamappaeNaM - AtmA ke dvArA AtmA ko dekheN| svayaM satya ko khojeM, satya hI bhagavAna hai, AtmA ke dvArA AtmA ko dekheM-ina vAkyoM ne adhyAtma kI dRSTi ko vaijJAnikatA pradAna kI hai aura sabake sAtha maitrI karo-isa mantra vAkya ne vaijJAnika kI saMhAraka zakti para anuzAsana sthApita kiyA hai| vartamAna yuga kA vaijJAnika padArtha vijJAna se AtmajJAna kI ora mur3ane kA cintana kara rahA hai| ___ ina AdhyAtmika jIvana-mUlyoM ko vaijJAnika sandarbho se samajhane para svataH hI sArI jijJAsAe~ samAhita hone lagatI haiN| jisa prakAra vyakti ke pAsa vAyumaNDala meM reDiyoM aura TelIvijana kI taraMgeM haiM, lekina jaba taka usake pAsa reDiyoM aura usakA eriyala, TI.vI. aura usakA eMTInA nahIM hogA taba taka vaha unheM dekha bhI nahIM sakegA aura suna bhI nahIM skegaa| parantu jyoMhi ye sAdhana sAmagriyA~ upalabdha hoMgI vaha unheM dekhane aura sunane meM saphala ho jaayegaa| ThIka isI prakAra sAdhaka ko siddha yA paramAtmA banane hetu athavA paramAtma svarUpa ke sAkSAtkAra ke lie apane hRdaya meM satya aura zraddhA kA eriyala athavA eMTInA lagAne kI apekSA hai| . tattvataH eka satya se dUsare satya kI ora anavarata anirUddha gati hI jIvana kI jIvantatA hai| mahAkavi zeksapiyara ke zabdoM meM "jiMdagI kI kImata jIne meM hai jIvana bitAne meM nhiiN"| sacamuca jIvana eka UrjA hai, eka mahAzakti hai, eka rahasya hai, eka sAdhanA hai aura AnaMda kA eka mahAgraMtha hai| satya kI dizA meM prasthita jIvana hI divya evaM abhinaMdanIya ho sakatA hai| aise jIvana kI ArAdhanA hI mAnava jIvana kI sarvopari sAdhanA aura upalabdhi hai jaisA ki jaina AgamoM meM kahA gayA hai "purisA paramacakkhU vipparakammA" arthAt puruSa! tU parama cakSu-antardRSTi ko jagA aura AtmA se paramAtmA banane kI dizA meM vizeSa puruSArtha kr| AcArya zrI mahAprajJajI ne atulAtulA (pR. 204) meM isI satya ko udbhASita karate hue likhA hai "satyAt paro no paramezvaro'sti"-satya se bar3hakara koI Izvara nahIM hai| "satyasya pUjA paramAtmapUjAM-satya kI pUjA paramAtmA kI pUjA hai| isI satya ko paribhASita evaM vyAkhyAyita karate hue mahAprANa mahAmanA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zrI mahAzramaNajI ne likhA hai- " vItarAga kI sAdhanA kaSAya vijaya kI sAdhanA hai, eka zabda meM kaSAya, do zabdoM meM rAga-dveSa, cAra zabdoM meM krodha, mAna, mAyA, lobha ko jItanA moha vijaya aura vItarAgatA hai / " kisI urdU zAyara kI nimnokta paMktiyoM meM bhI isa satya ko khojA jA sakatA hai khudA kI tasvIra dila ke Aine meM hai / jaba cAho gardana jhukA kara dekha lo // yadyapi vItarAga paramAtmA kI anuttaratA nirbandha aura zabdAtIta hai phira bhI bhakta apanI karma nirjarA ke sAtha-sAtha apane mana ko prAJjala, parimArjita aura nirmala banAne hetu apane bhAvoM aura zabdoM ko stutiyoM yA maMtroM ke caukhaTa meM bAMdhakara apanI vANI ko mukhara karatA hai| yaha vijJAna siddha nirvivAda tathya hai ki zabda meM aparimeya aura acintya zakti vidyamAna rahatI hai / kahA jAtA hai ki zaMkha dhvani se 2200 phITa kSetra pradUSaNa mukta ho jAtA hai| tIrthaMkaroM kI dezanA (pravacana). se chaha mAha taka bAraha yojana kI dUrI meM ativRSTi, anAvRSTi, mahAmArI Adi prAkRtika prakopa tathA bImAriyAM nahIM hotI haiM / Aja to dhvani taraMgoM kI bAta ko gaharAI se jAnA jA sakatA hai| kahate haiM ki eka prakAra kI dhvani ke kAraNa koNArka ke maMdira meM darAreM par3anI zurU ho gaI haiN| reDiyo UrjA se na kevala hamArI dharatI para dUra-dUra kI AvAz2oM ko sunA jA sakatA hai para dUsare grahoM-upagrahoM taka saMpreSita kara unake rahasyoM ko bhI anAvRtta kiyA jA sakatA hai| manuSya ke zarIra aura mana para bhI dhvani kA gaharA prabhAva par3atA hai / isI pariprekSya meM maMtra zAstra kA adhyayana yaha niSkarSa detA hai ki maMtroM ke zabda saMyojana ke vaiziSTya se hI sAmarthya udbhUta hotA hai / varNamAlA kA pratyeka akSara svayaM na zubha hotA hai aura na hI azubha kiMtu usameM zucitA evaM azucitA virodhI evaM avirodhI varNoM ke yoga se AtI hai| bIjAkSaroM meM upakAraka evaM dagdhAkSaroM meM ghAtaka zakti nihita hotI hai / zabdoM ke dhvanyAtmaka prabhAvoM kI taraha unake varNa samUhAtmaka prabhAva ko bhI vibhinna anubhava kSetroM meM pratyakSa hote pAyA gayA hai| yadyapi saba akSaroM meM maMtra banane kA sAmarthya hai kiMtu unakA ucita saMyojana karane vAlA maMtravettA durlabha hotA hai / amaMtramakSaraM nAsti, nAsti mUlamanauSadham / ayogyaH puruSo nAsti, yojakastatra durlabhaH // maMtra meM prAyojita akSara varNa athavA usake samUhAtmaka zabdoM kA saMyojana mAtra hI kArya sAdhaka zakti ho, kevala aisI bAta bhI nahIM hai / inameM samAnAntara
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya aneka aprakaTa zaktiyAM bhI kArya karatI haiM, ve haiM* maMtra yojaka kA manobhAva * usakI lokopakAraka vRtti * usakA tapobala * usakA nizchala sadbhAva * usakI nirmala sadAzayatA * usakA maMtra zakti ke prati akhaNDa vizvAsa logassa meM ukta sabhI vizeSatAoM kA samavet, samAyojana hone ke kAraNa isakI zakti evaM zucitA anupama hai, advitIya hai| yaha Agama vANI svAdhyAya, dhyAna, japa, kAyotsarga, anuprekSA, stuti, prAyazcita vizuddhi ityAdi aneka rUpoM meM sAdhanA ke kSetra meM prayukta aura punarAvartita hotI rahatI hai| dhvani pudgala kI paryAya hai, jo 'vIci taraMga nyAyena' prasArita hotI hai| arthAt dhvani eka jagaha se dUsarI jagaha laharoM ke mAdhyama se pahu~catI hai| yaha jaina darzana kI dhAraNA vijJAna sammatta hai| maMtra japa ke rUpa meM kisI bhI maMtra kI punarAvRtti kI mahattA ko karNa agocara taraMgoM se samajhA jA sakatA hai| ina taraMgoM kI utpatti hetu osIleTara yaMtra kA mukhya bhAga-billora kI pleTa ko bijalI kI e.sI. dhArA se jor3ane para usakI sataha kaMpana karane lagatI hai| isa pleTa kA kaMpana prati saikaNDa kaI lAkha se kama nahIM hotaa| isa prakAra sataha ke kaMpana ke kAraNa cAro ora kI vAyu meM zabda kI sUkSma lahareM utpanna ho jAtI haiN| eka saikaNDa meM lAkha zabda kA bolanA to manuSya kI zakti se pare hai ataH sAdhaka maMtra kI taraMgoM ko karNa agocara banAne hetu use hajAroM lAkhoM bAra punarAvartita karatA hai| kucha varSoM pUrva grAhaka aura nIla nAmaka do vaijJAnikoM ne AsTreliyA ke molaborna nagara kI eka bhArI bhIr3a vAlI sar3aka para zabda zakti kA vaijJAnika prayoga kiyA aura sArvajanika pradarzanoM meM saphala rhe| parIkSaNa kA mAdhyama bhI eka nirjIva kAra jise ve apane izAroM se nacAnA cAhate the aura yaha siddha karanA cAhate the ki zabda zakti kI sahAyatA se binA kisI cAlaka ke kAra cala sakatI hai| hajAroM kI saMkhyA meM logoM ne dekhA ki saMcAlaka ke kAra 'sTArTa' kahate hI kAra calanA prAraMbha ho gaI, 'go' ko sunate hI gati pakar3a lii| loga dekhate hI raha gaye ki nirjIva kAra ke bhI kAna hote haiN| jaise hI thor3I dUra jAkara saMcAlaka ne kahA 'hAlTa' to vaha kAra turaMta ruka gii| yaha koI hAtha kI saphAI kA kAma nahIM thA varan usake pIche vijJAna kA eka nizcita siddhAnta kAma kara rahA thaa| grAhaka ke hAtha meM eka choTA sA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ TrAMjisTara thA jisakA kAma yaha thA ki Adeza karttA kI dhvani ko eka nizcita phrIkvensI para vidyuta zakti ke dvArA kAra meM 'Desa- borDa' ke nIce lage niyaMtraNa kakSa taka pahu~cA de| usake Age 'kAra - reDiyoM' nAma kA eka dUsarA yaMtra lagA huA thA / isa yaMtra se jaba vidyuta cumbakIya taraMgeM TakarAtI to kAra ke sabhI purje apane Apa saMcAlita hone lagate haiN| logoM ne ise camatkAra kI saMjJA dI parantu yaha vAstava meM zabda zakti kA vikasita haiM prayoga thA jise Adhunika vijJAna ke siddhAntoM kA AdhAra prApta thaa| isa prakAra ora bhI kaI Adhunika vijJAna ke prayoga zabda zakti ke saMbaMdha meM haiM jo vaijJAnika anusaMdhAnoM ke AdhAra para prAcIna zAstroM meM varNita ' zabda - zakti' kA samarthana karate haiM / prAcIna mAnyatA aisI hai ki devatAoM ke vimAna maMtra kI zakti se calate the iMjina kI zakti se nahIM / jaina AgamoM meM vizleSita avasthita nAmaka ghaMTA eka sthAna para bajatA hai, usakI dhvani se prakaMpita hokara dUra-dUra taka hajAroM lAkhoM ghaMTe baz2a uThate haiM ataH Aja dhvani vijJAna mahAnatama upalabdhi mAnA jAtA hai / ataeva yaha bAta samajha meM AtI hai ki maMtra kI zakti se kArya kA honA koI asaMgata bAta nahIM hai 1 kucha anusaMdhAnoM ke AdhAra para niSkarSa nikalatA hai ki siMha meM agni tattva kI pradhAnatA hone ke kAraNa vaha mAMsa bhakSI hotA hai aura gAya meM pRthvI tattva kI pradhAnatA hone ke kAraNa vaha mAMsa bhakSI nahIM hai / ! zabda vijJAna siddha karatA hai ki 'khaM' zabda kA japa karane se AkAza tattva kI abhivRddhi hone ke kAraNa kauTumbika - kalaha - saMgharSa meM zAMti lAI jA sakatI hai / isakA kAraNa hai zarIra meM tattvoM kI sajAtIyatA hotI hai to parAye bhI apane bana jAte haiM aura vijAtIyatA hotI hai to sahodara bhI zatru bana jAte haiM / eka anya zodha ke anusAra 'baM' kA savA lAkha uccAraNa karane se jor3oM kA darda, vamana, kapha, gaisa DAibiTija Adi bImAriyoM se mukti pAne meM sahArA milatA hai 1 lA lA...ke uccAraNa meM gaThiyA roga nivAraNa kI adbhuta kSamatA pAI gaI hai| isI prakAra 'saM' dhvani athavA 'hU~' dhvani se lIvara kI svasthatA, 'hAM' dhvani se phephar3oM kI svasthatA, 'haiM' dhvani se kaNTha kI svasthatA, 'haH' dhvani se mastiSka kI svasthatA tathA smaraNa zakti kA vikAsa hotA hai / 'hrIM' dhvani se ( darzana - kendra para dhyAna kendrita kara) darzana vizuddhi ke sAtha-sAtha prabhAvazAlI AbhAmaMDala kA nirmANa hotA hai / AcAryazrI mahAprajJajI ne eka jagaha likhA hai laM...laM...laM yaha
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ layabaddha jApa hRdaya roga kI samasyA ke lie mahAna auSadha hai / "hrAM hrIM hUM hroM haM hRH " hRdaya ke lie yaha upayogI maMtra hai yaha aneka logoM ke anubhavoM se pramANita hai / OM arha' (AnaMda - kendra para ) dhvani brahmacarya kI siddhi ke lie uttama hai| ye sAre saMdarbha isa tathya ko puSTa karate haiM ki kisI bhI dravya kI UrjA ko pakar3ane aura usako dUsaroM taka pahu~cAne ke lie usa vastu meM vidyamAna vidyuta krama ko samajhane kI apekSA rahatI hai| isake lie prAcIna RSiyoM ne eka vidhi nikAlI / unhoMne agni ko jalate hue dekhaa| agni kI tIvra lau se 'ra' dhvani kA unhoMne sAkSAtkAra evaM zravaNa kiyaa| ve isa niSkarSa para pahu~ce ki agni se 'ra' dhvani utpanna hotI hai ataH 'ra' se agni utpanna kI jA sakatI hai| basa 'ra' agni bIja ke rUpa meM mAnya ho gyaa| isI prakAra pRthvI kI sthUlatA se 'laM' dhvani kA nirmANa huaa| koI tarala padArtha jaba sthUla hone kI prakriyA se gujaratA hai to 'laM' dhvani hotI hai / jala pravAha se 'vaM' dhvani prakaTa hotI hai aura 'vaM' se jala bhI paidA kiyA jA sakatA hai / raDAra Adi kA AviSkAra isI prakriyA ke bala para huA thA / maMtra vAdiyoM tathA maMtra draSTAoM ne inhIM tattvoM evaM tathyoM ke anusAra maMtroM kI racanAeM kI haiN| isa prakAra varNoM ko zakti samuccaya ke sAtha pakar3A gyaa| udAharaNArtha logassa ke prathama parameSThI vAcI 'ahaM' (arahaMta) zabda ko hI leN| ahaM mUla zabda thA / ahaM meM 'a' prapaMca jagata kA prArambha karane vAlA hai aura 'ha' usakI lInatA kA dyotaka hai| ahaM ke anta meM biMdu (.) yaha laya kA pratIka hai| biMdu se hI sRjana hai aura biMdu meM hI laya hai / yogiyoM ne anubhava kiyA sRjana aura maraNa kI isa kriyA meM jIvana zakti kA abhAva hai arthAt jIvana zakti ko caitanya dene vAlI agni zakti kA abhAva hai ataH RSiyoM ne 'ahaM' ko arhaM kA rUpa diyA / usameM agni-bIja zaktivAcI 'ra' ko jodd'aa| isase jIvAtmA ko uThakara paramAtmA taka pahu~cane kI zakti prApta huii| isa prakAra 'ahaM' kA vijJAna bar3A sukhada Azcarya paidA karane vAlA siddha huA / 'a' prapaMca jIva kA bodhaka / baMdhana baddha jIva kA bodhaka hai aura 'ha' zaktimaya pUrNa jIva kA vAcaka hai lekina 'ra' kriyamANa kriyA se yukta - uddIpta aura parama ucca sthAnoM meM pahu~ce paramAtma tattva kA bodhaka hai| isa prakAra vibhinna kAryoM ke lie zabdoM ko milAkara maMtra banAye jAte haiN| maMtroM ke prakAra, prayojana, prabhAva aneka haiM / unako vidhivata samajhane aura jIvana meM utArane kA saMkalpa hone para maMtra vijJAna spaSTa aura kAryakara hogaa| yaha eka vaijJAnika mAnyatA hai ki dhvani kA hamAre citta kI sthitiyoM aura vicAroM kI zrRMkhalA para amita prabhAva par3atA hai| hama hamAre vyavahArika jIvana meM yaha anubhava bhI karate haiM ki maMdira meM sunAI dene vAlI vINA yA bAMsurI kI tAna se citta pavitra
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai to nATaka-nauTaMkI meM kisI kAminI kI pAyala dhuMgharuoM kI rUnaka-jhUnaka se citta uttejita bhI ho uThatA hai| gAliyAM aura bhajana donoM se nikalane vAle svaroM kA prabhAva alaga-alaga hotA hai| isI pariprekSya meM 'logassa' ke dhvani prakaMpanoM evaM varNa samUhoM ko maiM eka mahAzakti ke rUpa meM dekhatI huuN| viziSTa mahattvapUrNa tathya yaha hai ki 'logassa-mahAmaMtra' meM saMyojita varNa samUha se citta meM asAdhAraNa dhvani taraMgeM utpanna hotI haiM aura una asAdhAraNa evaM cAmatkArika taraMgoM se RNAtmaka yA dhanAtmaka vidyuta zakti paidA hotI hai usase karma-kalaMka dhvasta ho jAtA hai tathA aneka RddhiyAM-siddhiyAM prApta hotI haiM zarta eka hI hai ki arhat siddha paramAtmA se advaita sthApita kiyA jaaye| yaha saba sAdhanA ke prakarSa se hI saMbhava ho sakatA hai| logassa kA anveSaNa evaM abhivyakti eka divya sAdhanA ke rUpa meM ullikhita hone ke kAraNa isa kRti kA nAma "logassa-eka sAdhanA" rakhA gayA hai| arhat va siddha bhagavantoM kA virATa svarUpa eka laghukAya pustaka meM kaise samA sakatA hai? bhAskara ke vizvavyApI Aloka ko eka pakSI apane ghoMsale meM baMda karane kA garva kaise kara sakatA hai? phira bhI vaha apane ghoMsale ke aMdhakAra ko to dUra kara hI sakatA hai| kyA virATa mahAsAgara meM se eka-eka jala-kaNoM ko nikAlakara dikhAnA usa mahAsAgara kA paricaya ho sakatA hai? phira bhI jo kucha bana pAyA hai yaha una mahApuruSoM ke prati bhakti ke udgAra tathA hArdika zraddhA kA eka laghu rUpa hai| arhat-siddha bhagavantoM ke prati mere antastala meM vidyamAna zraddhA aura bhakti hI isa racanA kI pRSThabhUmi hai| caitanya kI amRtakathA, lokamaMgala kI bhAvanA, amRtatva kI khoja va prApti hI isa kRti ko likhane kA uddezya rahA hai| karmoM kA kSaya hI cetanA ko vikasita karatA hai| isa satya tathya ko madhya najara rakhate hue isa graMtha meM saMsAra ke baMdhana aura mokSa kA samAdhAna prastuta karane ke sAtha-sAtha dhyAna kI prakriyA kA digdarzana karAyA gayA hai to dUsarI tarapha logassa ke vyAvahArika, AdhyAtmika, dArzanika aura vaijJAnika svarUpa ko bhI abhivyakta karane kA prayAsa rahA hai| kyoMki vijJAna kA tathya tathA darzana kA satya sAhitya ke dharAtala para sundara kA rUpa dhAraNa kara jana sAmAnya ke lie AhlAdaka bana jAtA hai| saMyama paryAya ke paccIsa varSoM kI parisamApti para vIra bhUmi bIdAsara meM jaba maiMne namaskAra mahAmaMtra bhAga 1 va bhAga 2-donoM pustakeM zrIcaraNoM meM samarpita kI taba cAroM tarapha se apanI divya jyotsanA se AhlAdita kara gurudeva (AcAryazrI mahAprajJajI) ne apane caraNoM kI isa nanhIM sI rajakaNa ko puruSArthI banane kA sAmarthya pradAna karate hue kahA-"puNyayazA kA adhyayana acchA hai, yaha kucha na kucha
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatI rahatI hai, isa varSa ora adhika vikAsa kro"| isI krama meM mAtra hRdayA mahAzramaNI sAdhvIpramukhAzrI jI ne AzIrvAda kI eka paMkti meM likhA- "sAdhvI puNyayazAjI ke zrama kI sArthakatA isI meM hai ki unake mana meM puruSArtha kI lau jalatI rhe|" usa prasanna mudrA aura saMjIvanI pradAna karane vAle ina AzIrvacanoM se merI kAryazIlatA ko jo gati milI, jo prANoM ko abhinava UrjA milI kRtajJatA jJApita karane meM zabda asamartha haiN| maiM logassa kI bhUmikA meM baiThakara usa mahAguru ko praNAma karatI hU~ ki unakI ahetukI kRpA evaM sahaja preraNA mere mAnasa maMdira meM sadaiva sphUrta hotI rhe| jyoMhi gurudeva ko pustakeM samarpita kara maiM zAsana gaurava sAdhvIzrI rAjImati jI ke pAsa pahu~cI Apane prasannatA se mujhe utsAhita karate hue kahA-"Age kyA karanA hai" ? mere mu~ha se sahaja hI nikalA-"logassa ke bAre meM likhanA hai|" basa usI dina se eka lakSya bana gayA ki aba apanI cetanA ko logassa ke anveSaNa meM anuprANita karanA hai| pharavarI 2006 meM bIdAsara se gurudeva kA maMgalapATha suna hamane jodhapura (saradArapurA) cAturmAsa hetu vihAra kiyaa| do divasa pazcAt lADanU pahu~cate hI gurubala aura guru zakti ko AdhAra banAkara maiMne logassa para likhanA zurU kiyaa| guru ke kRpA bhare AzIrvAda se ziSya kI zakti aura karmaThatA ko vizeSa gatizIlatA milatI hai, yaha maiMne paga-paga para anubhava kiyA hai| lakSya, lagana aura lekhana kI tatparatA ke sAtha-sAtha mujhe vyakta avyakta gurubala se satat mArgadarzana milatA rahA hai| kalpanA hI nahIM thI ki itanA zIghra yaha kArya ho jaaegaa| kyoMki namaskAra mahAmaMtra para to bahuta sAhitya sAmagrI upalabdha huI thii| parantu logassa para koI vizeSa sAhitya nahIM milaa| phira bhI gurubala aura saMkalpa-bala mere sAtha thaa| isalie chuTa-puTa sAmagrI milatI rahI aura utsAha pUrvaka lekhana kA kArya calatA rhaa| isa madhya kucha dina hamArA nImaca (M.P.) meM rahanA huaa| vahA~ prophesara S.L. nAhara (zAMtilAlajI nAhara) kA sahaja yoga mila gyaa| unhoMne isa kRti ko pariSkRta, parimArjita evaM saMzodhita karane meM apanA samaya aura zrama lgaayaa| prophesara nAhara dvArA pradatta kucha sujhAvoM ne merI lekhanI ko sudRr3ha bnaayaa| kadama-kadama calate-calate lagabhaga Der3ha varSa meM yaha prayAsa 'logassa-eka sAdhanA' bhAga 1 va bhAga 2 ke rUpa meM saphala ho gyaa| - isameM logassa sAdhanA ke jina-jina prayogoM ko darzAyA gayA hai ve adhikAMza prayoga mahAyogI AcArya zrI mahAprajJajI ke sAhitya se prApta kiye gaye haiM aura kAphI prabhAvI bhI pAye gaye haiN| 'logassa' apane bhItara anaMta-anaMta saMbhAvanAeM sameTe hue hai ataH
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'logassa-eka sAdhanA'-bhAga-1pustaka bhI pAThaka meM vikAsa kI anaMta-anaMta saMbhAvanAeM khojatI-sI pratIta hogii| siddha bhagavanta anaMta hai merI vaMdanA kI bhAva urmiyAM bhI anaMta haiM ataH hRdaya se maiM natamastaka hU~ 'caturviMzati-stava' (arhat-siddha paramAtmA) ke prati jisameM avagAhana kara mujhe bahuta kucha pAne kA suavasara milA hai| gaNa yA gaNi ke anaMta upakAroM se upakRta, AcAra-niSTha, saMgha va saMghapati ke prati samarpita, tattvajJAna va saMskAra pradAtrI svargIyA sAdhvI zrI sukhadevAMjI evaM svargIyA tapasvinI sAdhvI zrI bhattUjI ke jIvana se mujhe jo milA use kabhI nahIM bhulAyA jA skegaa| mujhe sahaja hI gaurava kI anubhUti hotI hai ki gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI ne jIvana nirmANa ke una apUrva kSaNoM meM mujhe una kalAtmaka hAthoM meM sauMpA jisase yaha laghukRti nirmita ho paaii| maiM zraddhAvanata hU~ gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI ke prati jinhoMne niHsvArtha bhAva se sUrya kI taraha mere jIvana patha ko Alokita kiyaa| caMdramA kI taraha saMsAra dAvAnala meM vidagdha ko zItalatA pradAna kii| gaMgA kI taraha pApoM kA zamana kiyaa| anaMta vistRta AkAza kI taraha apanI chAyA meM zaraNa dii| __ zraddhAsikta praNati hai AcArya zrI mahAprajJajI ke pAvana pAdAravindoM meM jinakI atIndriya cetanA se niHsRta pAvana razmiyoM ke ujAsa ne mere patha ko prazasta kiyA hai| ___ maiM praNata hU~ AcAra-niSThA evaM adhyAtma-niSThA ke pratIka tathA vANI ke alpa prayoga meM bahuta kucha kaha dene kI kSamatA dhAraNa karane vAle avicala dhRtidhara parama pUjya AcAryazrI mahAzramaNajI ke caraNa kamaloM meM jinakI divya dRSTi aura karuNAdRSTi merI saMyama-sAdhanA aura sAhitya-sAdhanA donoM ko Alokita kara rahI hai| pUjya pravara ne vyastatama kSaNoM meM bhI mahatI kRpA kara kRti kA avalokana kiyA aura AzIrvacana pradAna kiyaa| isase kRti kA pratyeka pRSTha, paMkti aura akSara gauravAnvita huA hai| natamastaka hU~ aharniza sArasvata sAdhanA meM saMlagna saMgha mahAnidezikA AdaraNIyA mahAzramaNI sAdhvIpramukhAzrI kanakaprabhAjI ke prati jinake vAtsalya netra hameM satata protsAhita karate rahate haiN| ___ maiM AbhArI hU~ AdaraNIyA mukhya niyojikAjI ke prati, jinhoMne sadaiva majhe isa dizA meM utsAhita rkhaa| maiM bahuta-bahuta AbhArI hU~ zAsana gaurava sAdhvIzrI rAjImatijI kI jinakI pAvana preraNA ne mujhe apane jIvana ke virATa lakSya se jur3e logassa mahAmaMtra meM abhisnAta karane ke lie prerita kiyaa|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ atyanta kRtajJa hU~ agragAmI sAdhvIzrI sarojakumArIjI kI jinakA pUrA-pUrA sahayoga va mArgadarzana mujhe barAbara milatA rahA / kRtajJatA jJApita karatI hU~ sAdhvI zrI candralekhAjI, sAdhvI zrI prabhAvanAjI evaM sAdhvI zrI somaprabhAjI ke prati jinakA vyakta-avyakta satata sahayoga milatA rhaa| maiM nahIM bhUla sakatI prophesara S. L. nAhara ko jinhoMne isa kRti ko samRddha banAne meM apanA samaya lagAyA / kRtajJatA jJApita karatI hU~ sAdhvI zrI zubhaprabhAjI ke prati, jinhoMne isa kRti ko sajAne, saMvArane evaM samRddha banAne meM zrama lagAyA hai| prUpha saMzodhana meM mahilA maMDala adhyakSA, peTalAvada, zrImati lalitA bhaMDArI evaM kanyAmaMDala saMyojikA, peTalAvada, suzrI khuzabU mehatA tathA suzrI zilpA mAru, peTalAvada ne niSThA se zrama aura samaya lagAyA hai| anta meM maiM una saba vidvad racanAkAroM kI hRdaya se AbhArI hU~ jinakI sAhitya srotasvinI meM yat kiJcit avagAhana kara mujhe logassa ko samajhane kI divya dRSTi milii| jo par3hA, samajhA, anubhava kiyA vahI saMkSipta rUpa meM prastuta kiyA hai| presa saMbaMdhI dAyitva ke nirvahana meM peTalAvada mahilA maMDala kI maMtrI zrImati pramilA kAsavA ne jo zrama aura sahayoga kiyA hai, use bhI bhulAyA nahIM jA sktaa| Adarza sAhitya saMgha (kezava prasAda caturvedI) ne kRti ke TaMkaNa se lekara prakAzana taka ke kArya ko zIghratAzIghra kara mere kArya meM sahayoga kiyA hai| yaha kRti pAThaka ke hRdayAmbudhi meM AnaMda kI urmiyoM kA sRjana kregii| astitva bodha ke AtmalakSI biMdu se isake pAThaka AtmA kI samatA aura citta kI nirmalatA ko uttarottara vikasita karate rhe| isI bhAvanA ke sAtha 'logassa' jo anaMta-anaMta AsthAoM kA kendra hai isake viSaya meM merA svakathya kyA ho sakatA hai, kevala namana... namana... antahIna namana / maiM nirantara zIla aura zruta ke nirjhara meM abhisnAta hotI rahU~, inhIM maMgala bhAvoM ke sAtha hRdaya samrATa AcArya zrI mahAprajJajI kI nimnokta paMktiyoM se yaha svakathya svatathya bane, gurudeva ke isI AzIrvAda ke sAtha tuma nirupadrava, hama nirupadrava, tuma hama saba hai AtmA, tava jAgRta AtmA se hama saba bana jAeM paramAtmA / OM hmaM hrIM hUM haiM hrauM hrUM hRH aMtara - mala dhula jAe // caityapuruSa jaga jAe // iMdaura 17- agasta- 2010 sAdhvI puNyayazA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauvIsatthava (caturviMzatistava) logassa ujjoyagare, dhammatitthayare jiNe / arahate kittaissaM, cauvIsaMpi kevalI // 1 // usabhamajiyaM ca vaMde, saMbhavamabhinaMdaNaM ca sumaiM ca / paumappahaM supAsaM, jiNaM ca caMdappahaM vaMde ||saa suvihiM ca puSpadaMtaM, sIala sijjaMsa vAsupUjjaM ca / vimalamaNaMtaM ca jiNaM, dhamma saMtiM ca vaMdAmi // 3 // kuMthu araM ca malliM, vade muNisuvvayaM nami jiNaM ca / vaMdAmi riTThanemiM, pAsaM taha vaddhamANaM ca // 4 // evaM mae abhithuA, vihuyarayamalA pahINajaramaraNA / cauvIsaMpi jiNavarA, titthayarA me pasIyaMtu // 5 // kittiya vaMdiya mae, je e logassa uttamA siddhA / Arogga bohi lAbha, samAhivaramuttamaM kiMtu // 6 // caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM payAsayarA / sAgaravaragaMbhIrA, siddhA siddhiM mama disaMtu // 7 //
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama 1. adhyAtma stavana aura bhAratIya vAGmaya - 1 2. adhyAtma stavana aura bhAratIya vAGmaya - 2 3. jaina vAGmaya meM stuti 4. zakra stuti - svarUpa mImAMsA 5. stuti aura manovijJAna 6. logassa eka sarve 7. logassa eka vimarza 8. logassa deha saMracanA ke rahasya 6. logassa ke saMdarbha meM dhvani kI vaijJAnikatA 10. logassa svarUpa mImAMsA 11. logassa eka dharmacakra-1 12. logassa eka dharmacakra - 2 13. nAma smaraNa kI mahattA 14. titthayarA me pasIyaMtu 15. logassa : rogopazamana kI eka prakriyA pariziSTa - 1 1 1. uddhRta, ullikhita evaM avalokita graMthoM kI tAlikA 10 23 34 46 60 75 ze 103 111 125 140 156 178 161 1. zrI paiMsaThiyA yaMtra aura chaMda 215 2. caubIsa tIrthaMkara AnupUrvI 218 3. tIrthaMkaroM ke zAsana meM kevalajJAnI sAdhu-sAdhviyoM kI saMkhyA 221 4. tIrthaMkaroM ke zAsana meM tIrthaMkara gotra kA baMdha karane vAle puNyAtmA 221 5. tIrthaMkaroM kI prathama dezanA kA viSaya 222 pariziSTa - 2 223
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. adhyAtma, stavana aura bhAratIya vAGmaya-1 bhArata sadaiva tyAga aura vairAgya kA keMdra sthala rahA hai| Aja taka jo bhI vibhUtiyAM saMsAra meM pUjanIya, vaMdanIya evaM smaraNIya banI haiM, unake jIvana meM naisargika adhyAtmavAda kUTa-kUTa kara bharA rahA hai| nissaMdeha bhautika-vijJAna kI apekSA Atma-vijJAna kahIM adhika sUkSma, gahana aura kalyANakArI hai| yaha sadA-sarvadA hitakara aura maMgalaprada rahA hai| isameM kabhI, kahIM, kisI taraha se ahita kI saMbhAvanA nahIM rahatI hai| mAnava vikAsa kI carama pariNati bhautikavAdI abhyutthAna meM nahIM, varana AdhyAtmika gatizIlatA aura Atma-kalyANa meM hI hai| AdhyAtmika sphuraNA ko satata gatizIla banAe rakhane meM yadyapi saMtoM kI vibhinna paraMparAoM meM AcAra-vicAra viSayaka yatkiMcita matabheda parilakSita hotA rahA hai, para AtmakalyANa sabakA lakSya rahA hai| bhArata deza vizva zAMti tathA mAnavatA kA mArga batAne vAle mahApuruSoM-rAma, kRSNa, mahAvIra aura buddha kI bhUmi rahA hai| jinhoMne samagra saMsAra ko zAMti, nIti, jJAna aura cAritra Adi mAnavIya mArga kA saccA darzana diyaa| anAdikAla se hI yahAM jJAna-vijJAna kI gaveSaNA, anuzIlana evaM anusaMdhAna hotA rahA hai| vizva sabhyatA ke itihAsa meM apanI gauravamayI sAMskRtika paraMparAoM evaM AdhyAtmika ciMtana dhArAoM ke lie bhArata prasiddha rahA hai| kAla-cakra ke pravAha meM vizva-paTala para aneka saMskRtiyAM evaM vicAradhArAeM ubharIM aura vilupta huIM, para bhArata kI mahAna sAMskRtika paraMparAeM apane AdhyAtmika vaibhava ko saMjoe hue avicchinna rUpa meM Aja taka calI A rahI haiN| ina gauravapUrNa paraMparAoM ko sajIva, gatizIla evaM cetanA saMpanna banAe rakhane meM yahAM ke RSi-muniyoM, saMtoM va AcAryoM kA vizeSa mArga-darzana rahA hai| cUMki tIrthaMkara, buddha, guru, sAdhu-saMta tathA mahApuruSa svayaM anuzAsana meM hI rahate haiM, ataH dUsaroM ko bhI anuzAsana kI preraNA va zikSA dete haiM aura vaha kAragara bhI hotI hai| adhyAtma-saMpadA kI dRSTi se saMsAra kA koI bhI deza yA rASTra bhArata kI tulanA nahIM kara sktaa| isakI apanI aneka vizeSatAeM haiN| vizvabhara meM bhAratIya adhyAtma, stavana aura bhAratIya vAGmaya-1 / 1
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRti bejor3a, advitIya va asAdhAraNa mAnI jAtI hai| isa bhAratIya saMskRti kA sarvAdhika sabala va zreSTha pahalU hai-namana kI sNskRti| satyaM zivaM suMdaram bhArata avatAroM kI janma-bhUmi, saMtoM kI puNyabhUmi, yogiyoM kI yogabhUmi, vIroM kI karmabhUmi aura vicArakoM kI AdhArabhUmi rahA hai| isa dharA ke kaNa-kaNa meM saurabha, suSamA, sauMdarya evaM saMgIta ke svara haiN| AtmA meM mamatva, mAdhurya tathA AkarSaNa hai aura saMskRti meM vaibhava, vIratA, tyAga evaM balidAna kA sauSThava hai| sacamuca bhArata amRta-kuMbha hai| ise ahiMsA va satya kA mahAkuMbha kahA jAe to koI atizayokti nahIM hogii| saMkSepa meM kaheM to bhAratIya saMskRti evaM sabhyatA himAlaya ke samAna UMcI, vizAla aura aDiga rahI hai| yaha bhUmi mahAsAgara ke samAna samRddha tathA pRthvI ke samAna gaMbhIra aura prAcIna hai| maharSi deveMdranAtha Taigora ke 'satyaM zivaM suMdaram' kA yaha deza-jisakA lakSya saccidAnaMda rahA hai-bhAratIya saMskRti, sabhyatA, sAhitya, dharma, samAja aura darzana kA prANa haiN| yahAM aneka samAja-ratna, nara-ratna, dharma-ratna, rASTra-ratna aura deza-bhakta paidA hue haiN| jinhoMne mAnava-mana kI zuSka dharA para sneha kI sura-saritA pravAhita kI hai tathA jana-mana meM saMyama aura tapa kI jyoti jalAI hai| apanI sAdhanA, tapa-tyAga va puruSArtha ke bala para unhoMne mAnavatA ke aneka kArya kie haiM aura adhyAtma kA patha pradarzita kiyA hai tathA sva-para kA kalyANa kiyA hai| puSpa kI surabhi, caMdramA kI zItalatA evaM sUrya kA prakAza aura teja yadyapi unake sAtha hI baMdhe rahate haiN| mahApuruSoM ke guNa-suvAsa, saumya-svabhAva aura jJAna kA prakAza unake sAtha to rahate hI haiM, para jaba ve mahApuruSa apanI sAdhanA va kartavya kA pAlana karate hue isa dharatI se cale jAte haiM, taba bhI unake asAdhAraNa guNa yugoM-yugoM taka saMsAra ko suvAsita aura prakAzita karate rahate haiN| ___bhArata sadaiva tyAga aura vairAgya kA keMdra sthala rahA hai| Aja taka jo bhI vibhUtiyAM saMsAra meM pUjanIya, vaMdanIya evaM smaraNIya banI haiM, unake jIvana meM naisargika adhyAtmavAda kUTa-kUTa kara bharA rahA hai| nissaMdeha bhautika-vijJAna kI apekSA Atma-vijJAna kahIM adhika sUkSma, gahana aura kalyANakArI hai| yaha sadA-sarvadA hitakara aura maMgalaprada rahA hai| isameM kabhI, kahIM, kisI taraha ke ahita kI saMbhAvanA nahIM rahatI hai| mAnava vikAsa kI carama pariNati bhautikavAdI abhyutthAna meM nahIM, varana AdhyAtmika gatizIlatA aura Atma-kalyANa meM hI hai| kahA bhI hai 2 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMta graMtha aru paMtha saba, bAta batAvata tIna / hRdaya hari dila meM dayA, tana sevA meM lIna // AdhyAtmika sphuraNA ko satata gatizIla banAe rakhane meM yadyapi saMtoM kI vibhinna paraMparAoM meM AcAra-vicAra viSayaka yatkiMcita matabheda parilakSita hotA rahA hai, para Atma-kalyANa sabakA lakSya rahA hai| isakI sAkSI meM nimnokta paMktiyAM mananIya evaM smaraNIya haiM mAna dhAma dhana nAri suta, inameM jo na asakta / paramahaMsa tahi mAnie, ghara baiThe hI virakta / bhArata jahAM hiMdU, bauddha aura jaina - ina pramukha dharma-mAnyatAoM kA janma-sthala rahA hai, vahIM isakI samanvayAtmaka vizeSatA ne islAma, IsAiyata Adi anya kaI mAnyatAoM ko bhI sthAna diyA haiN| aneka dharma-saMpradAya, vibhinna bhASA, rIti-rivAja, pahanAvA Adi ke bAvajUda isa deza kI ekatA, akhaMDatA eka vizeSa pahacAna rahe haiM / rahasyamaya haiM saba dharmoM ke pratIka vibhinna saMpradAyoM kI pahacAna ke alaga-alaga mAdhyama haiN| jaise coTI, janeU, dAr3hI, keza, 'kraoNsa' / ye mAtra dhArmika paraMparAoM ko hI abhivyakta karane vAle haiM, na ki AdamI ko AdamI se alaga-alaga karane vAle / ina saba dharmoM ke ye pratIka bhI bahuta rahasyamaya haiN| yadi ina rahasyoM ko samajhakara dharma kI ArAdhanA kI jAe to vyaktigata jIvana aura sAmAjika saMbaMdhoM meM AmUla-cUla parivartana ghaTita ho sakatA hai / jaise - janeU ke tIna dhAge hI leM | ye ajJAna, anyAya tathA abhAva ke viruddha saMkalpabaddha hokara saMgharSa karane ke pratIka haiM / ye Izvara, jIva aura prakRti ke rUpa haiN| ye mana, vANI aura zarIra ko anuzAsana ke sUtra meM piroe rakhane kA nirdeza dete haiM / isI taraha IsAI dharma kA 'kraoNsa' satya ke lie sUlI para car3ha kara Atmotsarga kI bhAvanA kA dyotaka hai / islAma kA harA raMga va ugatA huA cA~da naI utpatti, vikAsa va kAla-gaNanA kA pratIka hai| sikkha dharma ke pAMca kakAra - keza, kar3A, kaMghA, kacchA aura kaTAra bhI zaurya, zucitA tathA anyAya ke viruddha saMgharSa ke saMkalpa kA pratIka haiM / jaina dharma kA pratIka saMpUrNa jIva-jagata ko ahiMsA, maitrI, abhayadAna dene tathA 'parasparopagraho' kA saMdeza detA hai| jaina pratIka meM svastika ko triloka ke AkAra meM, puruSAkAra meM apanAyA gayA hai, jisakA jaina - zAsana meM mahattvapUrNa sthAna adhyAtma, stavana aura bhAratIya vAGmaya - 1 / 3
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| svastika cihna sarvathA maMgalakArI hai| svastika meM Upara tIna biMdu triratna ke dyotaka haiN| jo samyak-jJAna, samyak-darzana aura samyak-cAritra ko darzAte haiN| triratna ke Upara arddhacaMdra siddhazilA ko darzAtA hai| svastika ke nIce jo hAtha darzAyA gayA hai, vaha saMsArI jIvoM ko janma, jarA aura maraNa ke bhaya tathA dukhoM ke kAraNoM se dUra kara abhaya kA AzvAsana detA hai| abhayahasta ke bIca meM jo cakra darzAyA gayA hai, vaha ahiMsA kA dharmacakra hai| cakra ke bIca meM 'ahiMsA' zabda likhA huA hai| vaha dharma kA keMdra-biMdu hone ke Azaya ko darzAtA hai| cakra ke caubIsa 'Are' samaya (kAla) ke cakra ke 'Are' ke rUpa meM haiN| ye 'Are' avasarpiNI va utsarpiNI ke kAla-cakra ko sUcita karate haiM evaM syAdvAda aura anekAMtavAda kI sUkSma dRSTiyoM se vastu ke hara pahalU ko samajhane aura tadanurUpa AcaraNa karane kA saMdeza dete haiN| pratIka ke nIce saMskRta vAkya 'parasparopagraho jIvAnAm' aMkita hai| yaha bhAratIya saMskRti kA mUla keMdra-biMdu aura jaina paraMparA kA jvalaMta sUtra hai| isakA tAtparya hai-jIvana meM paraspara upakAra, sahakAra va sahayoga krnaa| yaha sUtra yugoMyugoM se saMpUrNa mAnava jagata ko zAMtipUrNa saha-astitva aura paMcazIla siddhAMta ko mAnane tathA usa para amala karane kI preraNA detA rahA hai aura Aja bhI de rahA hai| dharmoM ke pratIka cihna IsAI dharma kA kraoNsa islAma dharma kA ugatA cAMda tathA zubha saMkhyA sikkha dharma ke pAMca kakAra keza, kar3A, kaMghA, kacchA, kaTAra jaina dharma kA pratIka bauddha dharma kA loka ke AkAra meM dharmacakra abhayahasta, svastika aura siddhazilA vastutaH dharma zAstroM evaM dharma praNetAoM kI yaha pavitra dRSTi hI dharma ke mUla tattvoM-satya, nyAya, karuNA, kSamA, udAratA, saMvedanazIlatA evaM Atma-saMyama ko janma detI hai| 4 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ stuti kA vaividhya bhArata kI sabhI adhyAtmavAdI paraMparAeM Atma-sAdhanA kI prabala preraNA pradAna karatI haiN| dhArmika graMthoM kA adhyayana karane se jJAta hotA hai ki sabhI zAstroM meM 'mAnava - bhava' ko amUlya batAyA gayA hai| jainoM ke uttarAdhyayana, bauddhoM ke dhammapada, zaMkarAcArya ke viveka-cUr3AmaNi, muslimoM ke kurAna, vaidikoM ke veda-upaniSad, vaiSNavoM ke rAmAyaNa-mahAbhArata, IsAiyoM ke bAibila, sikkhoM ke gurugraMtha sAhiba, pArasiyoM ke avestA aura Arya samAja ke satyArtha prakAza Adi graMthoM meM 'mAnava-bhava' ko durlabha batAkara mAnavatA kI preraNA dI gaI hai| rAmacaritamAnasa meM gosvAmI saMta tulasIdAsa ne bhI isI satya ko darzAyA hai bar3e bhAga mAnuSa tana pAvA / sura durlabha saba graMthahi gAvA // nizcaya hI mokSa prApti kA sAdhana yaha mAnava tana hI hai / isa uddezya kI pUrti hetu vividha prakAra kI ArAdhanAeM, abhyAsa -paddhatiyAM evaM stutiyAM upalabdha haiN| apanI vivekazIlatA, nyAyapriyatA, sahiSNutA, vIratA, tyAga evaM paropakAritA Adi guNoM ke kAraNa hI Aja rAma, kRSNa, buddha, mahAvIra, jIsasa, mohammada, guru nAnaka ityAdi mahApuruSa bhAratIya saMskRti meM stutya rahe haiM / tulasIdAsajI ne yathArtha hI kahA hai saMta samAgama hari kathA, tulasI duralabha doya / dhana, yauvana, suta, nArI, gRha ye to jaga ke hoya // rAmAyaNa meM hanumAna kI mahimA bhagavAna rAma ke eka vIra AjJAkArI ke rUpa meM kI gaI hai| lAkhoM bhAratIya zrIrAma aura unake priya hanumAna kI pUjA karate haiM, stuti karate haiM / vaidika paraMparA meM vaMdana ko sadguNa kI vRddhi hetu Avazyaka mAnA hai|' isa paraMparA meM saMdhyA vaMdana kA vidhAna hai / yaha dhArmika anuSThAna subaha-zAma donoM samaya kiyA jAtA hai| isa saMdhyA meM viSNu maMtra kA jala zarIra para chir3aka kara zarIra ko pavitra banAne kA vidhAna hai| zrImadbhAgavat meM navadhAbhakti kA ullekha hai / isa navadhAbhakti meM vaMdana bhI bhakti kA eka prakAra batAyA gayA hai| zrImadbhAgavat gItA ke aThArahaveM adhyAya meM ' mA namaskuru' kaha kara zrIkRSNa ne vaMdana ke lie bhaktoM ko utprerita kiyA hai / IslAma dharma meM pratidina pAMca bAra namAja par3ha kara allAha kI stuti kI jAtI hai / pArasI - jarasthu dharma meM - 'neka manaznI', 'neka gavaznI', 'neka kunaznI' - arthAt pavitra vicAra, pavitra vacana aura pavitra karma para bala diyA gayA hai| guru nAnaka ke kAvya meM nirguNa upAsanA kA 1 adhyAtma, stavana aura bhAratIya vAGmaya - 1 / 5
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhulya hai| unhoMne japa evaM sumirana ke dvArA bhaktoM ko mokSa prApta karane kA upadeza diyaa| sikkha dharma meM 'gurugraMtha sAhiba' kI stuti gaurava ke sAtha kI jAtI hai| jaina dharma meM 'paMca parameSThI' kI stuti va vaMdanA apanA vareNya sthAna rakhatI hai| jainoM ke 'Avazyaka-sUtra' meM 'chaha-AvazyakoM' (avazya karaNIya kartavyoM) ke ullekha meM dUsarA 'caturviMzatistava Avazyaka' aura tIsarA 'vaMdana Avazyaka' bhakti va stuti svarUpa hI hai / bhagavAna mahAvIra ne 'paMca parameSThI' vaMdana ko nIca - gotra karma ke kSaya kA aura ucca - gotra karma ke arjana kA kAraNa mAnA hai| jaina zAstroM meM vaMdanA ke vizeSa prasaMgoM kA ullekha karate hue kahA gayA hai vaMdanA ke prakAra jaina matAnusAra vaMdanA ke vizeSa prasaMga aura usakI vidhi kA ullekha hai| jaise * paDikkamaNe sajjhAe, kAusaggAvarAhapAhuNae / AloyaNa saMvaraNe, uttamaTThe ya vaMdaNaya // * pratikramaNa, svAdhyAya aura kAyotsarga ke samaya / AzAtanA, virAdhanA hone para / jyeSTha atithi- sAdhu ke Agamana para / AlocanA - pratyAkhyAna aura anazana ke samaya / vaMdanA tIna bAra dAIM se bAIM ora pradakSiNA pUrvaka 'tikkhuto' pATha se kI jAtI hai| pradakSiNA kA tAtparya hai - hAtha jor3akara dAIM se bAIM ora pUrNa Avartta kara hAthoM ko lalATa taka le jAnA / yaha eka pradakSiNA hotI hai / isI prakAra vaidika paraMparA meM maMdiroM meM AratI kI jAtI hai| AratI ka abhiprAya hai - tIna mahAzaktiyoM (brahmA, viSNu va maheza ) ko kramazaH namaskAra karanA / jaina paraMparA meM yaha ratnatraya - samyak jJAna, samyak darzana aura samyak cAritra kA pratIka hai| vaMdanA ke mAdhyama se vaMdanIya ke samyak jJAna, darzana va cAritra ko vaMdanA kI jAtI hai / bhAratIya saMskRti me saMta paraMparA kI ora dRSTipAta karate haiM to saMta tulasIdAsa ne rAmacaritamAnasa ke mAdhyama se 'siyArAmamaya' ho jAne kA udbodhana kiyA hai| unhoMne rAmamaya hokara jisa kRti kI racanA kI, vaha saMsAra meM 'rAmAyaNa' ke nAma se amara bhaktikAvya bana gyaa| sUradAsa ne kRSNamaya hokara jina gItoM, padoM va bhajanoM kA madhura svara se saMgAna kiyA vaha graMtha 'sUra - sAgara' saguNa bhaktirasa 6 / logassa - eka sAdhanA-1
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA kSIrasAgara bana gyaa| saMta kabIra ke kAvya meM vedAMta kA advaita, nAthoM kA haThayoga, siddhoM kI sahaja - sAdhanA aura islAma kA ekezvaravAda - saba kucha ghulA - milA hai| isa artha meM ve samanvita - sAdhanA ke saMta kavi mAne jA sakate haiM / ve nirguNabhakti, jJAnAzrayI zAkhA ke hAmI the / unhoMne nAma sumirana kI mahimA kA saMga karate hue kahA 1 jagata sumirana kara le, nAma sumira le, ko jAne kala kI / meM khabara nahIM pala kI // kAma krodha mada lobha nivAroM, bAta yaha asalla kI / jJAna vairAga dayA mana rAkhoM, kahe kabIra dila kI // nAma - sumirana kI madhurimA kA Adarza nArada, hanumAna, aMbarISa, prahlAda, sUradAsa, tyAgarAja, mIrA, tukArAma, tulasIdAsa, kabIra, bhadrAcala, rAmadAsa sahita bahuta se saMtoM, kaviyoM dvArA prastuta kiyA gayA hai| rahIma, mIrA, jAyasI, dAdU, raidAsa Adi ne saMta sAhitya kI paraMparA meM patha-pradarzana ke rUpa meM bhagavatprApti hetu jina sAdhanoM kA varNana kiyA hai, unameM se pAMca sAdhana pramukha haiM bhagavannAma kA niraMtara japa bhagavannAma ke sAtha ananya saMbaMdha * bhagavatkRpA para aTala - vizvAsa sarvatra bhagavatdarzana * saMpUrNa kAmanAoM kA tyAga / yadyapi jaina saMta paraMparA meM sAdhanA ke jo tIna mArga haiM- jJAna, darzana aura cAritra - unameM stuti yA bhakti kA sIdhA nirdeza parilakSita nahIM hotA hai, para isa triveNI meM zuddha AdhyAtmika anubhava kI jo bAta AtI hai, vaha bhakti AdhyAtmika cetanA kA hI sphuraNa hai / vaha cAritra kA eka aMga hai / isalie jaina paraMparA meM bhakti ke lie avakAza hI nahIM hai, aisA nahIM kahA jA sktaa| bhagavAna kI upAsanA, bhakti va dhyAna Adi ke lie jaina zAsana meM 'stuti' zabda kA prayoga bhI milatA hai| stuti kA artha hai- prazaMsA / prazaMsA meM namratA va guNAnurAga ke bhAva sannihita rahate haiM / mahApuruSoM ke sadguNoM kI prazaMsA karane se jIvana meM zanaiH-zanaiH una guNoM ko utArane kI preraNA milatI hai aura una guNoM ke prati AkarSaNa paidA hotA hai| sAtha hI guNIjanoM ke prati mana meM zraddhA ke bhAva bhI puSTa hone lagate haiM / caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti 'caubIsI' meM hai / jaina sAhitya meM stuti kI paraMparA ati prAcIna hai| jaina saMta paraMparA meM bhI bhakti rasa se snigdha aura adhyAtma, stavana aura bhAratIya vAGmaya - 1 / 7
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-nivedana se paripUrNa aneka stotra-kAvyoM kA praNayana huA hai| zrutakevalI AcArya bhadrabAhu kRta 'uvasaggahara stotra', AcArya samaMtabhadra kRta 'svayaMbhU stotra', 'devAgama stotra', 'yuktAnuzAsana', 'jinazatakAlaMkAra', AcArya mAnatuMga kA 'bhaktAmara stotra', AcArya siddhasena kA 'kalyANa maMdira stotra', 'dvAtriMzikAeM', mAnadeva sUri dvArA viracita 'tijaya pahuta stotra', muni suMdarasUri racita 'saMtikara stotra', naMdISaNa muni kA 'ajita zAMti stavana', AcArya hemacaMda viracita 'ayoga vyavaccheda dvAtriMzikA' aura 'anyayoga vyavaccheda dvAtriMzikA', prajJAcakSu mahAkavi zrIpAla viracita 'sarva nijapati stuti', jaya tilakasUri kRta 'caturhArAvalI citrastava', vivekasAgara kRta 'vItarAga stava', nayacaMda sUrikRta 'staMbha pArzva stava', AcArya kuMdakuMda dvArA nirmita 'titthayara zuddhi', 'siddha bhakti', jayAcAryazrI (AcArya zrI jItamalajI) kA 'caturviMzati-stavana', 'caubIsI (choTI va bar3I)', AcArya tulasI kA 'caturviMzati stavana' (caturviMzati guNa-geya-gItiH), AcArya zrI mahAprajJajI kA 'siddha stavana', AcArya jayamala kI 'bar3I sAdhu vaMdanA' ityAdi stutiparaka graMtha isa krama meM vizeSa ullekhanIya evaM vimarzanIya haiN| uparokta stotra jahAM bhagavatbhakti se otaprota haiM, vahAM cAmatkArika rUpa se kaSToM, ciMtAoM evaM vipattiyoM kA nivAraNa karane vAle bhI haiN| unake vividha padyoM ke vizeSapATha se aniSTa-haraNa kI aneka ghaTanAeM bhI itihAsa prasiddha haiN| ukta sabhI stotra ucca AdhyAtmika evaM bhakti bhAvanAoM se paripUrNa hone ke kAraNa AMtarika maMgala ke utpreraka haiN| bAhya maMgaloM kI apekSA AMtarika maMgala sadaiva ucca starIya hote haiN| ataeva inake smaraNa se stotA ko mAMgalika jIvana jIne kI preraNA milatI hai, uccAraNa se prANoM kA UrvIkaraNa hotA hai, jJAniyoM aura vItarAga AtmAoM ke prati namratA hone se jJAna kA vikAsa hotA hai| ataH maMgala bhAvanAoM se paripUrNa ye AdhyAtmika stotra jagata meM mAMgalya bhAvanAoM ko vRddhiMgata karate haiN| uparyukta stuti sarvekSaNa ke niSkarSa rUpa meM kahA jA sakatA hai ki hiMduoM meM 'namo nArAyaNaM', bauddhoM meM 'buddhaM zaraNaM gacchAmi' aura jainoM meM 'NamoM arahatANaM'-ina maMtrapadoM meM vastutaH guNoM ke usa svarUpa ko hI namaskAra karake, unakI zaraNa meM jAne ko kahA gayA hai aura yaha bhAratIya paraMparA kI bahatI dhArA hai ki sAdhutA ko sabhI ne namaskAra kiyA hai| alabattA eka Azcarya bharA sAmya sabhI kI ekatA ko prakaTa kara rahA hai| jaise jainoM ke tIrthaMkara caubIsa, bauddhoM ke dIpaMkara caubIsa, musalamAnoM ke payaMbara caubIsa aura hiMduoM ke avatAra bhI caubIsa hue haiM aura apanI isI AdhyAtmika saMpadA ke kAraNa bhArata jagadguru ke nAma se vizruta rahA hai| 8 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha 1. manu smRti, 2/121 2. zrImadbhagavatapurANa, 7/5/23 3. zrImadbhagavatgItA, 18/63 4. uttarAdhyayana sUtra, 26/11 5. Avazyaka niyukti, 1200 6. kalyANa-saMtavANI aMka-kabIra, pR. 202 adhyAtma, stavana aura bhAratIya vAGmaya-1 / 6
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. adhyAtma, stavana aura bhAratIya vAGmaya-2 nissaMdeha stuti AtmA ko paramAtmA se jor3ane kA eka mahAna setu hai| yaha stutiyAM paramAnaMda prApta karAne vAle amogha astra haiN| inake manana, svara guMjana aura layabaddha punaruccAraNa dvArA hI zakti keMdroM kA jAgaraNa va UrjA keMdroM kA sarjana hotA hai| aMtaHkaraNa kI zuddhi aura kaSAya-kalpoM ke baMdhana zithila par3ate haiN| ataH stuti, vaMdanA, upAsanA, ArAdhanA Adi prasaMgoM meM sAmUhika uccAraNa se vAtAvaraNa kI pavitratA ke sAtha 'bhAvoM meM bhI utkRSTatA AtI hai aura preraNA bhI milatI hai| isa dRSTi se Atma-sAdhanA kI praNAlI ko anupAdeya karanA ucita nahIM hai| yadi sAdhaka aMtaHkaraNa meM paramAtmA kA ciMtana kare, usameM gaharA avagAhana kare, Atma kalyANa ke lakSya para dhyAna keMdrita rakhe aura sadAcAra meM kisI prakAra kI AMca na Ane de to nizcita hI usakA aMtaHkaraNa divyabhAvoM se camatkRta ho utthegaa| bhAratIya saMskRti meM 'stuti' zabda ke prayoga kI sudIrgha paraMparA rahI hai| prAcIna vAGmaya meM maMtra, chaMda, arca, stoma, stotra, upAsanA, ArAdhanA, jarA, RcA, yaju, sAma Adi zabda stuti ke paryAya mAne gae haiN| vaidika, bauddha aura jaina-tInoM paraMparAoM meM stava aura stuti-ina donoM zabdoM kA mukta rUpa meM prayoga huA hai| sAmAnyataH ina donoM kA artha bahumAna, pUrNa zraddhAMjali, arpaNa karanA hai| lekina, sAhityazAstra meM tIna zloka taka vAlI zraddhAMjali ko stuti aura usase adhika zloka vAlI zraddhAMjali ko stava (stavana) kahA jAtA hai| prAcIna AcAryoM ne ina donoM meM eka bheda rekhA khIMcate hue kahA hai-stava bar3A hotA hai aura stuti chottii| para sAmAnyataH donoM zabda ekArthaka haiM, eka hI artha meM prayukta hote haiN| mahAbhArata evaM gItA meM stotra, stava, stuti zabda aneka sthaloM para ullikhita haiN| zrImadbhagavatapurANa meM bhaktirasa se paripUrNa 132 stutiyAM upanyasta haiN|' bhagavAna mahAvIra ne stava-stuti ko maMgala kahA hai| jaina AgamoM meM vivarNita viratthuI, mahAvIratthuI, zakkatthuI', 'caturvizati stava (logassa), saMgha stuti upadhAna zruta (AcArAMga) apanA viziSTa sthAna rakhate haiN| jaina paraMparA meM AgamoM 10 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA vahI sthAna hai, jo vaidika paraMparA meM vedoM kA, bauddha paraMparA meM tripiTaka kA, IsAI paraMparA meM bAIbila kA aura islAma paraMparA meM kurAna kA hai / stuti artha aura svarUpa adAdigaNIya 'STubh stutau' dhAtu se 'striyAM ktin' se bhAva meM 'ktina' pratyaya karane para 'stuti' zabda niSpanna hotA hai / 'stavanaM stutiH' arthAt stavana yA prazaMsA, stotra, iDA, nuti Adi hai / " vibhinna koSa graMthoM meM bhI stuti zabda ke artha para prakAza DAlA gayA hai| AcArya zaMkara ke mata meM bhagavatguNa saMkIrtana hI stuti hai / viSNusahasranAma bhASya meM 'stuvantaH zabda kA artha 'guNa saMkIrtanam kurvantaH ' kiyA hai|" stuti meM apane upAsya ke prati vividha guNoM kA saMkIrtana yA gAyana kiyA jAtA hai / AcArya haribhadrasUri ne bhagavAna jinezvara se vidyamAna guNoM ke utkIrtana ko stuti, stavana aura stotra kahA hai sArA puNa thuI - thoma gaMbharapayattha viraiyA je / sabbhUyaguNa kittaNarUvA khalu te jiNANaM tu // arthAt sAre AgamoM kA sAra svarUpa gaMbhIra padArtha se viracita, prabhu ke vidyamAna guNoM kA utkIrtana stuti stotra hotA hai / jaise ratna ( auSadhi - vizeSa) rogI ke vibhinna rogoM - jvara, zUla Adi ko zAMta kara detA hai, samApta kara detA hai-usI prakAra bhAva - ratna-rUpa stuti stotra karma-rUpa- jvara kA vinAza kara detA hai / eka AcArya ne stotra ke SaDvidha lakSaNoM kA nirdeza kiyA hai namaskArastathAzIzca siddhAntoktiH parAkramaH / vibhUtiH prArthanA ceti SaDavidhaM stotra lakSaNam // arthAt namaskAra, AzISa, siddhAMtAnusAra kathana, zUravIratA, vibhUti aura prArthanA - ina chaha prakAra ke lakSaNoM se yukta stotra hotA hai / " uparyukta vyutpattiyoM, paribhASAoM evaM lakSaNoM ke niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki adRzya sattA yA prAkRtika vibhUtiyoM ke jJAna se unake prati pUjya bhAva yA zraddhA hone ke kAraNa bhakta bhakti bhAvanA pUrvaka hRdaya se unhIM ke vividha guNoM kA saMgApana karane lagatA hai / spaSTa hai ki stuti meM jJAna aura bhAva- ina donoM tattvoM kI pradhAnatA rahatI hai / stotA jJAna se jAnakara pUrNa zraddhA bhAva se samarpita ho jAtA hai / aMgrejI kavi TenIsana ke zabdoM meM- 'jagata jisakI kalpanA karatA hai, usase kahIM adhika mahAna adhyAtma, stavana aura bhAratIya vAGmaya - 2 / 11
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArya prArthanA yA stuti ke dvArA siddha ho sakatA hai|' netAjI subhASacaMdra bosa niyamita rUpa se pratidina eka ghaMTA AtmaciMtana karate the| eka vyakti ne unase kahA-'ApakA eka-eka kSaNa rASTra ke lie bahuta mUlyavAna hai, phira Apa eka ghaMTA niSkriya baiTha kara kyoM nirarthaka karate haiN|' netAjI ne bar3A mArmika uttara diyA- 'maiM eka ghaMTA nirarthaka nahIM krtaa| jaba maiM niraMtara kAma karate hue thaka jAtA hUM to AtmaciMtana se punaH tAjagI pAtA huuN| maiM apane bhItara kI 'baiTarI' ko, jo niraMtara kAma karate thaka jAtI hai, use punaH eka ghaMTe ke dhyAna se 'cArja' kara letA huuN|' ... amerikA meM 'sAiMsa krizciyana sosAyaTI' ke pacAsoM carca aura hajAroM sadasya haiN| usa sosAyaTI kA eka niyama hai ki koI bhI sadasya davA nahIM le sktaa| amerikI pravAsI phUlakumArI seThiyA ne usa sosAyaTI ke eka sadasya se pUchA-'Apa loga bImAra to hote hI hoNge| phira Apa apanI bImArI kA upacAra kaise karate haiM?'-usa sadasya ne pratyuttara meM kahA-'gaoNDa ija lava'-paramAtmA itanA udAra aura zaktizAlI hai ki vaha karuNA kI varSA karatA hai aura hamArI saba bImAriyAM dUra ho jAtI haiN| hama rogI meM aisI AsthA jagAte haiM, Izvara ke prati itanI saghana AsthA kA nirmANa karate haiM ki usakI bImAriyAM samApta ho jAtI haiN|2 uparokta ghaTanA-prasaMga ko jaba maiMne-'appANaM zaraNaM gacchAmi' meM par3hA taba mujhe caturvizaMti stava, zakrastuti Adi stavanoM meM samAgata-Arogya bohi lAbha, samAhivaramuttamaM diMtu, siddhA siddhiM mama disaMtu, tA deva dijja bohiM bhave bhave pAsa jiNa caMda, nAtha! mayi kuru karuNA dRSTiM darzanAnaMdamayI sRSTiM-'he prabho! AnaMdadAtA jJAna hamako dIjie, zIghra sAre durguNoM ko dUra hamase kIjie, prabhu mere avaguNa citta na dhAro, prabho! mujhe sanmArga meM le cala-ityAdi padoM meM aMtarnihita rahasya svataH hastagata ho ge| sacamuca Arogya, bodhi, samAdhi, saMyama, AnaMda, jJAna evaM siddhi kahIM bAhara nahIM, svayaM apane bhItara hai| stuti ke mAdhyama se avacetana kI bhUmikA meM sthita ho, inheM prApta karane meM koI saMdeha nahIM hai| stuti aura vijJAna vijJAna meM 'avacetana' kA vAcaka zabda Neuro Endrocrine System hai jisakA artha graMthi-taMtra aura nAr3I-taMtra kA saMyukta kArya-taMtra hai| yaha saMyukta-taMtra mastiSka ko prabhAvita karatA hai, isalie mUlyavAna hai| yadi ise stuti, maMtra, svAdhyAya, saciMtana Adi samyak sAdhanoM dvArA saMtulita rakha sakeM, to sabhI aniSTa bhAvanAoM se mukti mila sakatI hai aura iSTa bhAvanAeM apanA sAmrAjya sthApita kara sakatI haiN| 12 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ __stotra vastutaH nirmAtA ke manogata bhAvoM kA prakaTIkaraNa to hote hI haiM, sAtha hI paThana yA zravaNa karane vAloM ke mana meM unhIM bhAvAvegoM kA saMcAra evaM jAgaraNa karane vAle bhI hote haiN| yahI unakI mahattvapUrNa upalabdhi aura upayogitA bhI hai| yahI kAraNa hai ki caubIsa tIrthaMkaroM kI stavanA meM adhyAtmayogI zrImad jayAcAryazrI ke zrImukha se yaha svara sthAna-sthAna para anuguMjita huA hai-"maiM prabhu kI zaraNa meM jA rahA huuN|' siddhAMtataH satya to yaha hai ki bhakti-rasAplAvita mAnava kSaNabhara meM anaMtAnaMta karma vargaNAoM ko kSaya kara Atma sAkSAtkAra taka kA bhAva-lAbha prApta kara sakatA hai| aMtaHcitta prasatti, nirogatA, vAksiddhi Adi anya lAbha to usake sanmukha bahuta choTe raha jAte haiN| niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki AdhyAtmika stotra, zabda-zakti, bhAvoM kI tallInatA evaM vItarAga guNoM kI anuprekSA paramAnaMda kI bhUmikA kA nirmANa karatI hai| isa rahasya ko AcArya hemacaMdra kI vANI meM samajhA jA sakatA hai _ 'vItarAga smaran yogI vItarAgatvamApnuyAt' ___ arthAt jo yogI, dhyAnI vItarAga kA smaraNa karatA hai, vaha vItarAga bana jAtA hai| stuti kI mahattA evaM upayogitA . stuti manuSya ke aMtaraMga meM soI huI una zaktiyoM aura kSamatAoM ko jAgRta karatI hai, jo use ucca AdhyAtmika lakSya taka pahuMcAtI hai| vItarAga stuti se svAtmA kA viveka utpanna hotA hai| stotA Atmika-zakti se paricita hotA hai stotA ke citta meM sarvaprathama apane stavya ke prati zraddhA utpanna hone se usake aMtaHkaraNa meM isa prakAra kI bhAvanA utpanna hotI hai-'prabho! tere aMdara jo anaMta-jJAna, anaMta-darzana, anaMta-zakti aura anaMta-sukha hai-vaha merI AtmA meM bhI AvIbhUta hai| vItarAga prabho! Apake ye guNa mere lakSaNa bana jaaeN|'-is prakAra sabake lie maMgala-svarUpa hone se vItarAga stuti maMgalamaya hai| yahI kAraNa hai ki stava-stuti (thavathuI) ke sAtha mahAvIra vANI meM 'maMgala' zabda prayukta huA hai| yaha maMgala zabda bhAva-maMgala ke rUpa meM mananIya hai| : maMgala kA artha bar3A hI vilakSaNa hai|-'mN pApaM gAlayati' arthAt jo pApa ko samApta kara de-vaha maMgala hai| maMgalaM sukhaM lAtIti maMgalaH-arthAt jo sukha ko lAtA hai-vaha maMgala hai| jisake AcaraNa se dukha, saMkaTa, ApattiyAM-vipattiyAM, vighna-bAdhAoM kA nivAraNa ho, jIvana kA hita sadhe, dukhajanita pApamaya bhAvanAoM evaM vAsanAoM kA nAza ho-use maMgala kahate haiN| dharma utkRSTa maMgala hai| yaha adhyAtma, stavana aura bhAratIya vAGmaya-2 / 13
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva-maMgala hai aura bhava-bhramaNa se mukta karatA hai| jIvana kI isa bhavya belA meM jaba zubha kArya karane kA prasaMga upasthita hotA hai, taba usa zubha kArya meM vighna na Ae, isa hetu maMgalAcaraNa kI prAcInakAla se hI paraMparA cala rahI hai| tIrthaMkaroM ke nAma maMtrAkSara sama haiN| unakI zaraNa svayaM maMgala hai| jo svayaM maMgala hotA hai, vahI dUsaroM ko maMgala de sakatA hai| vahI dUsaroM kI vighna-bAdhAoM ko dUra kara sakatA hai| vahI maMgala maMgalAcaraNa ke rUpa meM prastuta karanA ucita hai aura vaha maMgala hai saMpUrNa maMgaloM ke sthAna-bhUta tIrthaMkara prabhu kA nAma-smaraNa aura unake anaMta svarUpa kI stuti| maMgala nAma kA eka graha bhI hai| vaha bahuta camakadAra aura lAla raMga kA hotA hai| jisake kAraNa usake Asa-pAsa ke graha prabhAvahIna ho jAte haiN| isI prakAra jisake kAraNa aniSTa vastueM prabhAvahIna ho jAeM-vaha maMgala hai| AdhyAtmika dRSTi se maMgala cAra hai1. arihaMta 2. siddha 3. sAdhu 4. kevalIbhASita dharma paMca-parameSThI va mahAna AtmAoM kI stuti se nimna lAbha hote haiM* aniSTa nivAraNa pUrvabaddha karmoM kI nirjarA samabhAva vRddhi / bhavabhramaNa kA viccheda vighna upazAMti * kArya siddhi bhaya nivRtti * citta kI nirmalatA kumati nivAraNa * sadguNa vRddhi| isa prakAra stuti ke sAtha prayukta 'maMgala' zabda isa tathya ko ujAgara karatA hai ki vItarAga stuti lokottara, pAramArthika aura vAstavika maMgala hai| vItarAga AtmAoM ke anurAga hone para darzanAcAra ke prati AsthA sudRr3ha banatI hai| darzana ke apaghAtI karma dUra hote haiN| pariNAma-svarUpa samyaktva kI vizuddhi hone se AtmA ke nimnokta guNa prakaTa hote hai 14 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) jJAna vRddhi (2) darzana vizuddha ( kSAyika samyaktva kI prApti) (3) azubha karmoM ke baMdha meM rukAvaTa (4) zubha karmoM kA baMdha (5) azubha karmoM kI nirjarA / saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki stuti stotA ko bahirAtmA se aMtarAtmA, aMtarAtmA se mahAtmA, mahAtmA se paramAtmA taka kI bhUmikA ko prApta karAne kA mAdhyama hai| isI tathya ko vartamAna saMdarbha meM isa prakAra samajhA jA sakatA hai ki kSAyika samyak-darzana kI prApti hone para stotA kA 'AI-kyU', 'i-kyU' meM parivartita hokara 'esa-kyU' meM praveza karane lagatA hai / athavA dhIre-dhIre bhAva zuddhi karatA huA stotA nirgratha ho kSapaka zreNI para ArUr3ha hotA hai / aMta meM kevala jJAna, kevala-darzana athavA arihaMta pada ko prApta kara siddha, buddha va mukta bana jAtA hai / jaba taka stotA ko yaha mokSaprApti kA lakSya siddha nahIM hotA taba taka vaha vIryAcAra se pratyeka paryAya-vyavahAra ko zuddha banAtA huA, uttamottama bhAva - dhArA meM ramaNa karatA huA, durgama rAhoM ko saralatA se taya karatA huA, bhavobhava meM adhika sAmarthyavAna puNyopArjana karatA huA, zreSTha guNa zreNI taya karatA huA mukti ke uttuMga zikhara kA ArohaNa karatA hai / ataH stuti meM prayukta 'maMgala' zabda kI upayujyatA asaMdigdha hai 1 stuti ke prakAra bhAratIya saMskRti meM stuti ke vividha rUpa dRSTigocara haiM / (1) dravya stuti (2) bhAva stuti pramANa rUpa Xx (4) guNotkIrtana rUpa stuti yAcanA rUpa stuti yadi kAmanA kI dRSTi se inakA vargIkaraNa kiyA jAe to ina sabakA samAveza do vibhAgoM meM ho sakatA hai (1) sakAma stuti (2) niSkAma stuti / adhyAtma, stavana aura bhAratIya vAGmaya - 2 / 15
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakAma stuti sakAma stutiyoM meM stotA kI koI na koI kAmanA nihita rahatI hai| sAMsArika abhyudaya, duHkha nivRtyartha, zoka prazamanArtha, dhana, daulata, putra, pautra, patnI, Ayu, yaza, aizvarya, vijaya, zakti, zarIra-sauSThava, buddhi evaM divya loka kI prApti ke lie samarpita stutiyAM isa saMvarga ke aMtargata AtI haiN| isa saMvarga ke stotA sAMsArika abhyudaya, roga-mukti ityAdi prasaMga upasthita hone para vaise puruSa kI stuti meM pravRtta hotA hai, jo usakA manovAMchita pUrNa kara ske| niSkAma stuti niSkAma stutiyoM meM sAMsArika kAmanA kA abhAva rahatA hai| isameM stotA kA AlaMbana nirguNa, nirAkAra, sarvavyApaka, paramabrahma paramezvara hotA hai| siddha paramAtmA ke advitIya evaM viziSTa guNoM kI eka jhalaka zakra stava ke pATha meM vivarNita hai shiv-myl-mruuy-mnnNt-mkkhy-mvaabaah| mapuNavitta siddhigai nAmadheyaM ThANaM sNpttaannN| Namo jiNANaM jiya bhayANaM // isakA tAtparya isa prakAra hai(1) ziva-ve svayaM saba vighna-bAdhAoM, upadravoM se mukta haiM tathA unakA svarUpa hI 'ziva' arthAt parama kalyANakArI hai, sabake lie maMgalakArI hai| (2) acala-ve svarUpa meM sthira hone se acala haiN| (3) aruja-ve pUrNa nirAmaya, roga-rahita haiN| (4) anaMta-unakI jJAnAdi zaktiyAM anaMta haiN| ve jisa rUpa meM vartamAna haiM, usa svarUpa kA kabhI aMta nahIM aaegaa| anaMta zabda virATa sattA kA sUcaka hai| (5) akSaya-kabhI kSaya nahIM hoNge| jo pUrNa nirAmaya-niroga, anaMta sukha Adi guNoM se yukta haiM, unake ve guNa kabhI kSINa nahIM hoNge| avyAbAdha-na to ve kisI ke lie bAdhA banate haiM, na hI unake lie kabhI koI bAdhA hogii| apitu samasta vighna-bAdhAoM kA kSaya karane vAle hone se avyAbAdha haiN| anuparAvitti-ve jisa mukti-sthAna para pahuMca gae haiM, vahAM se kabhI bhI vApasa lauTakara saMsAra meM punaH nahIM aaeNge| - siddha bhagavaMtoM ke uparokta guNa unake svarUpa janya haiN| unake smaraNa, ciMtana, 16 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ stavana Adi se stotA bhI isI prakAra kI zakti aura sAmarthya ko prApta ho sakatA hai tathA vighna-bAdhAeM, roga-zoka Adi kA nAza honA bhI saMbhava hai / siddha (paramAtmA) hone se pUrva - caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM payAsayarA, sAgaravara gaMbhIrA-ye unake lakSaNa hote haiM aura siddha hote hI unake ye guNa ho jAte haiM / niSkAma stuti se stotA yaha bhAvanA puSTa karatA hai ki ye guNatrika stuti evaM zraddhA ke nimitta se mujhe prApta hoM / punaH punaH japa, stuti athavA bhAvanA Adi karane para zabdoM ke pArasparika gharSaNa ke kAraNa vAtAvaraNa meM eka vizeSa prakAra kI vidyuta taraMgeM utpanna hone lagatI haiM tathA sAdhaka kI icchita bhAvanAoM ko bala milane lagatA hai / maMtra meM zabda hote haiM aura zabdoM ke gharSaNa meM sUkSma zakti hotI hai / sthUla zarIra meM kucha bhI zakti nahIM hai, apitu hamAre sUkSma zarIra, AtmA meM aneka prakAra kI zaktiyAM vidyamAna haiM, jinako maMtra kI sUkSma zakti se jagA kara hama asAdhAraNa kAryoM kA bhI saMpAdana kara sakate haiM / arhatoM ko 'dhammavara cAuraMta cakkavaTTI' kahA gayA hai / arhat aMtarjagata ke cakravartI hote haiN| jisa prakAra cakravartI kI bAhya saMpadA akUta hotI hai, usI prakAra arhatoM kI AMtarika saMpadA, AdhyAtmika vaibhava akUta evaM apAra hote haiM / ataH Atma zuddhi hetu kRta stutiyAM jinameM sAMsArika sukha yA lipsApUrti kI kAmanA nahIM rahatI, kevala AtmA ko guNoM se pUrNa karane kI abhyarthanA rahatI hai aura yahI niSkAma stuti kA parama lakSya hai| kabIrajI ne bhI yahI kahA hai jaba laga bhakti sakAmatA, taba laga nirphala seva / kahai kabIra bai kyUM mile, nihakAmI nija deva // arthAt bhakti jaba taka sakAma hai, bhagavAna kI sArI sevA taba taka niSphala hI hai / niSkAmI deva se sakAmI sAdhaka kI bheMTa kaise ho sakatI hai? kabIrajI kA yaha bhI kahanA hai rAjA rANA rAva raMga, bar3o ju sumirai rAma / kahai kabIra sabase bar3A, jo sumirai nihakAma // arthAt mAlika ke dhyAna meM rAjA, raMka kA koI hisAba nahIM / jo kAmanA rahita rAma kA nAma letA hai, vahI sabase bar3A hai / vAstava meM stutya ve hI haiM - jo sarvasamartha, sarvavyApaka, lokAtIta, sarvajJa, amara aura viSayAtIta haiN| gosvAmI tulasIdAsajI ne rAmacaritamAnasa meM yathArtha citraNa kiyA hai adhyAtma, stavana aura bhAratIya vAGmaya - 2 / 17
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAri mathe ghRta hoI, barU sikatA te barU tela / binu haribhajana na bhava taria, yaha siddhAMta apela // 4 arthAt pAnI ko mathane se bhale hI ghI nikala jAe, bAlU miTTI ko mathane se bhale hI tela nikala jAe, kiMtu bhagavata- stuti ke binA kalyANa nahIM ho sakatA - yaha akATya siddhAMta hai| stuti kA mAhAtmya hamAre bhItara jo sadguNa vidyamAna haiM, AvazyakatA hai unheM pradIpta karane ke lie samucita sAdhanA kI jaba gharSaNa dvArA lakar3I yA patthara se bhI jyoti paidA ho sakatI hai, to kyA sAdhanA aura bhakti ke gharSaNa se hRdaya meM jJAna kI jyoti nahIM prajjvalita ho sakatI ? avazya ho sakatI hai| 1 sUrya kI kiraNeM milate hI, laMbI dUrI ke bAvajUda kyA sUryamukhI ke phUla khile binA raha sakate haiM? kyA sUryakAMtamaNi ke nIce rakhe vastra yA ruI meM sUrya kI kiraNeM lagate hI Aga prajvalita nahIM ho uThatI ? ye donoM to sajAtIya nahIM, paraMtu AtmA aura paramAtmA to sajAtIya haiN| ataH AtmA kI paramAtmA se prIti sUrajamukhI puSpavata honI caahie| jisa prakAra sUrajamukhI puSpa kA mukha (Upara kA bhAga) sadaiva sUrya kI ora hI rahatA hai, cAhe sUrya pUrva dizA meM ho, cAhe pazcima dizA meM, cAhe kiraNeM tIvra hoM yA maMda, cAhe varSAkAla ho yA zItakAla, phira bhI ve puSpa digbhrama nahIM hote| ve sUrya kI kiraNoM se pragAr3ha prIti rakhate haiM / jaba viveka va buddhivihIna puSpa sUrya kI kiraNoM se itanI prIti nibhAte haiM, taba bhakta-sAdhaka, jo ciMtana-manana kI zakti se saMpanna hai, buddhi kA svAmI hai, use paramAtmA ke prati kitanI prIti nibhAnI cAhie? kitanA samarpita honA cAhie ? samajhane kI bAta hai / nissaMdeha stuti AtmA ko paramAtmA se jor3ane kA eka mahAna setu hai / ye stutiyAM paramAnaMda prApta karAne vAle amogha astra haiN| inake manana, svara guMjana aura layabaddha punaruccAraNa dvArA hI zakti keMdroM kA jAgaraNa va UrjA keMdroM kA sarjana hotA hai / aMtaHkaraNa kI zuddhi aura kaSAya- kalmaSoM ke baMdhana zithila par3ate haiM / ataH stuti, vaMdanA, upAsanA, ArAdhanA Adi prasaMgoM ke sAmUhika uccAraNa se vAtAvaraNa kI pavitratA ke sAtha bhAvoM meM bhI utkRSTatA AtI hai aura preraNA bhI milatI hai / isa dRSTi se Atma-sAdhanA kI praNAlI ko anupAdeya karanA ucita nahIM hai / yadi sAdhaka aMtaHkaraNa meM paramAtmA kA ciMtana kare, usameM gaharA avagAhana kare, Atma kalyANa ke lakSya para dhyAna keMdrita rakhe aura sadAcAra meM kisI prakAra kI AMca na Ane de to nizcita hI usakA aMtaHkaraNa divyabhAvoM se camatkRta ho utthegaa| kabIra 18 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI ye hRdayasparzI paMktiyAM isI tathya ko spaSTa kara rahI haiM - devala mAMhe dehurI, tila jai hai vistAra / mAMhe pAtI mAMhe jala, mAhe pUjaNahAra // arthAt aMtarAtmA meM hI maMdira hai, vahIM para devatA hai, vahIM pUjA kI sAmagrI hai aura pujArI bhI vahIM maujUda hai| stuti-maMgala ke pariNAma bhAratIya saMskRti meM kevala suMdaratA ko nahIM, apitu 'satyaM zivaM suMdaraM' ko mahattva diyA gayA hai / yadi ati suMdara bhavana kA nirmANa kiyA jAe aura varSARtu meM usase pAnI Tapakane lage to usa bhavana kI kevala suMdaratA kisa kAma kI ? yadi eka atyaMta suMdara bAMdha banAkara taiyAra kara liyA jAe aura bAda meM usameM se pAnI bahane lage, Tike nahIM to kyA usakA sauMdarya TikA rahegA? kAgaja kA puSpa camaka, damaka va kamanIya kalevara vAlA hote hue bhI saurabhahIna hone se use koI nahIM suuNghegaa| yahI bAta sAdhanA ke kSetra meM hai| sAdhaka ke jIvana meM saMkalpa kI suMdaratA, zraddhA rUpI satya aura tanmayatA rUpI ziva kA triveNI saMgama atyaMta apekSita hai / isa saMgama ke lie stuti ke aneka pariNAma evaM sopAna haiM / 15 prabhu prApti ke cAra sopAna isa prakAra haiM (1) prItiyoga : prabhu ke prati ananya prema kA abhyAsa (2) bhaktiyoga : sarvasva samarpaNa kI bhUmikA taka pahuMcanA (3) vacana yoga : prabhu AjJA ko jIvana- pramANa samajha usakA pAlana karanA / (4) asaMgayoga : uparyukta tInoM yogoM ke kramika aura satata abhyAsa se eka aisI AsthA jAgatI hai, jisameM AtmA sarva saMga se nirlepa banakara anubhava gamya aparimeya AnaMda pAne lagatA hai / AcArya haribhadra ne ArAdhanA ke pAMca sopAna batAe haiM (1) praNidhAna : roma-roma meM dharmArAdhanA kI ruci (2) pravRtti : dharmArAdhanA meM pravRtti karanA (3) vighnajaya : bIca meM Ane vAle vighnoM ko jItanA (4) siddhi : ArAdhanA ko jIvana meM AtmasAt karanA (5) viniyoga : isa ArAdhanA kA dUsaroM ko dAna denA / isI taraha Avazyakaniryukti meM vaMdanA kI nimnokta chaha niSpattiyAM upalabdha haiM 16 - adhyAtma, stavana aura bhAratIya vAGmaya - 2 / 16
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) vinaya kI ArAdhanA (2) ahaM kA nAza (3) gurujanoM kI pUjA (bhakti) (4) arhat AjJA kA pAlana (5) zruta dharma kI ArAdhanA (6) mokSa kI prApti / uttarAdhyayana sUtra meM samAgata vaMdanA ke cAra pariNAma" batAe gae haiM(1) nIca gotra karma kA kSaya aura ucca gotra karma kA baMdha (2) saubhAgya, lokapriyatA (3) anulaMghanIya AjJA kI prApti (4) anukUla paristhiti bhagavAna mahAvIra ne stava - stuti ke nimna pariNAmoM kI carcA kI hai(1) bodhi - lAbha - jJAna - darzana - cAritra rUpa bodhilAbha kI prApti aMtaHkriyA (mukti) - bhava kA aMta karane vAlI kriyA (3) svarga gamana - kalpa vimAna meM utpatti (2) isI prakAra jJAna bodhi ke pariNAma bhI dRSTavya haiM(1) padArtha bodha (2) pAragAmitA (3) kSaya nahIM hone vAle vinaya Adi guNoM kI prApti (4) prAmANikatA darzana bodhi ke pariNAma nimnAnusAra haiM (1) mithyAtva kA kSaya (2) satata prakAza (3) jJAna aura darzana kI niraMtara vRddhi / cAritra bodhi ke pariNAma" isa prakAra haiM (1) akaMpadazA kI prApti (2) janma-maraNa ke karmoM kA kSaya aura (3) mukti / AcArya mAnatuMga ne stavana se hone vAle pramukha cAra lAbhoM kA ullekha kiyA hai (1) samasta doSoM kA kSaya (2) mithyA dRSTikoNa kA kSaya (3) anAcAra kI samApti, cAritra kA lAbha (4) durlabha bodhi kA sulabha bodhi meM parivartana / 20 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ niSkarSa vyAvahArika jagata meM hama dekhate haiM 'TelIvijana' ke 'aiMTInA' kI jitanI kSamatA hai, vaha usI sImA ke aMdara kI taraMgoM ko pakar3akara hameM dikhA sakatA hai / kSamatA (reMja) ke bAhara kI taraMgoM ko nahIM pakar3A jA sktaa| ThIka isI prakAra brahmajJAnI paramAtmA kI anaMta jJAna-darzana rUpI AbhA ko pUrNa rUpa se nahIM AMkA jA sktaa| sAdhaka usako apanI sAdhanA kI kSamatA va gaharAI ke anusAra hI jA sakatA hai| isI tathya kI puSTi vibhinna AtmajJAniyoM kI vANI meM parilakSita hotI hai| bhagavAna zrIrAma ke guru vaziSThajI kahate haiM - 'AtmavettAoM kA pUrNa vivaraNa nahIM kiyA jA sktaa|' rAjA janaka ko aSTAvakra mahArAja ne kahA- ' - 'tasya tulanA kena jAyate ? - usa AtmajJAnI mahApuruSa kI tulanA kisase kI jA sakatI hai?' vaidika paraMparA meM bhI zrIkRSNa ne gItA meM kahA - yad gatvA na nirvante tad dhAma paramaM mam'- arthAt 'jahAM jAkara phira saMsAra meM pIche nahIM lauTanA par3e paramadhAma hai / ' AcArAMga sUtra meM siddha bhagavaMtoM kA svarUpa batAte hue nimna prakAra se kathana kiyA gayA hai acceijAimaraNassa vaTTamaggaM NikkhAyarae siddha AtmA janma-maraNa ke mArga ko pAra kara jAte haiM / unake svarUpa kA kathana karane meM koI zabda samartha nahIM hotaa| jahAM para tarka aura buddhi kI pahuMce nahIM ho sakatI aura buddhi se bhI jahAM avagAhana nahIM hotA / nAnakadeva ne kahA hai - upAsanA aura tapa kI naukA ke sahAre bhagavAna kA bhajana karate hue manuSya pApa kI nadI ke pAra utara jAtA hai| niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki mana meM bhakti, vacana meM stuti aura tana meM vinamratA arthAt prasanna bhAva se karabaddha ho zIza jhukA kara stuti karane se stotra pATha vAgguccAra mAtra na raha kara bhakti sAgara kI bhavArmiyoM ko UMcAiyAM pradAna karane vAlA siddha hotA hai / kyoMki hRdaya-bhakti kI abhivyaMjanA kA nAma hI hai - stotra / isa prakAra stava - stuti se zraddhA ko bala milatA hai / samyak zraddhA se bhAvadhArA nirmala hotI hai| nirmala bhAvadhArA se jaise-jaise karmAvaraNa dUra hotA hai, vaise-vaise jJAna - bodhi, darzana - bodhi aura cAritra - bodhi kI nirmalatA bar3hatI jAtI hai / jaba ye bodhiyAM carama sImA taka pahuMca jAtI haiM taba kevalajJAna, kevaladarzana aura kSAyika cAritra prakaTa hotA hai| isa prakAra AtmA meM kevalajJAna- bodhi, kevaladarzana-bodhi aura saMpUrNa cAritrarUpa-bodhi prakaTa hotI hai / aise kevalI AtmAeM aMtaH kriyA karake mokSa svarUpa ko prApta karatI haiM / ataeva stuti, mahApuruSoM kA nAmasmaraNa AtmA adhyAtma, stavana aura bhAratIya vAGmaya - 2 / 21
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ se paramAtmA banAne kA mahApatha hai, rAjamArga hai| yaha jIvana ko suMdara aura saphala banAne kA prabala sAdhana hai| AcArya somacaMdra ke zabdoM meM pApaM lumpati durgatiM dalayati vyApAdayatyApadaM, puNyaM saMcinute zriyaM vitanute puSNAti nirogtaam| saubhAgyaM vidadhAti, pallavayati prItiM prasUte yazaH, svarga yacchati nirvRtiM ca racayatyarcAhatAM nirmitA // arhatoM ko kI jAne vAlI arcA (bhAva pUjA, guNotkIrtana, paryupAsanA Adi) pApoM kA nAza karatI hai, durgati kA nivAraNa karatI hai, ApadAoM ko vinaSTa karatI hai, puNya kA saMcaya karatI hai, lakSmI kA vistAra karatI hai, nirogatA ko puSTa karatI hai, saubhAgya ko banAe rakhatI hai, prIti ko pallavita karatI hai, yaza ko utpanna karatI hai, svarga ko detI hai aura mokSa racanA karatI hai| saMdarbha 1. zrImadbhAgavat kI stutiyoM kA samIkSAtmaka adhyayana, pR. 263 2. uttarAdhyayana, 26/15 3. sUtrakRtAMga, prathama zruta skaMdha adhyayana, 6 4. naMdI, prakaraNa 1, 1.3, samavAyAMga 5. Avazyaka, 6/11 Avazyaka, 2/1 7. naMdI, prakaraNa 1, 4-17, 22 8. pANinI aSTAdhyAyI, 3.3 64 zrImadbhAgavat kI stutiyoM kA samIkSAtmaka 6. amarakoza, 1.6.11 adhyayana pR. 1, 2, se uddhRta 10. viSNu sahasranAma, zloka 4.5 para zaMkara bhASya - 11. mahAprajJa kA racanA saMsAra, pR. 384 12. appANaM zaraNaM gacchAmi, pR. 104 13. sAkhI graMtha, 13/86, pR. 186 14. rAmacarita mAnasa, 6/122 (ka) 15. mile mana bhItara bhagavAna 16. Avazyaka niyukti, 1215 17. uttarAdhyayana, 26/11 18. se 21; uttarAdhyayana, 26/15, 60, 61, 62 22. bhaktAmara, zloka-6 23. siMdUra prakara, jina pUjA prakaraNam, zloka-6 AW 22 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM stuti vAGmaya mukti to vaha zakti hai jo jIva ko zivatva aura siddhatva kI AbhA se daidIpyamAna banAtI hai / arhat paramAtmA ke mAMgalika vacanoM se AtmA kA kAluSya kSINa hotA hai, kaSAya janma azAMti dUra hotI hai aura vikAroM para vijaya prApta kI jA sakatI hai| eka vikAra hIna Adarza kA svarUpa sAmane rahane se rAgadveSa janya vikAroM kA zamana hotA hai aura manuSya kI AtmA AdhyAtmika vikAsa ke sopAna pAra karane lagatI hai / 3. jaina jina bhagavAna dvArA prarUpita dharma kA nAma jaina dharma hai| jaina dharma kA Adarza hai - jinendra / bhUtavijetA jaise indrAdika deva prasiddha haiM aura unheM brAhmaNa paramparA meM upAsya pada prApta hai vaise hI zramaNa saMskRti ke jo Atma vijetA hue ve 'jina' nAma se prakhyAta the| 'jina' zabda kisI vyakti vizeSa kA nAma nahIM hai, yaha usa AdhyAtmika zakti kA saMbodhaka zabda hai jisameM vyakti ne rAga-dveSa yA priyatA - apriyatA kI sthiti se apane Apako uparata kara liyA hai| arhat, sarvajJa, sarvadarzI, tIrthaMkara - ye saba 'jina' zabda ke hI paryAya haiM / inheM devAdhideva bhI kahate haiM / isa prakAra Namo araMhatANaM - yaha guNAtmaka Adarza hai jaina dharma kA / vyakti svayaM samyak jJAnI, samyak darzanI aura samyak cAritrI bane - yahI isakI upAsanA hai / isake prAcIna nAma Arhat dharma, nirgrantha dharma evaM zramaNadharma rahe haiM / isa avasarpiNI kAla meM jaina dharma ke caubIsa tIrthaMkara hue haiM; prathama bhagavAna RSabha aura caubIsaveM bhagavAna mahAvIra / vartamAna meM jaina dharma kI paramparA kA saMbaMdha bhagavAna mahAvIra ke sAtha hai| jaina dharma guNoM kA upAsaka bhAratIya saMskRti aura usameM bhI mukhyatayA jaina saMskRti adhyAtma kI saMskRti hai / yahA~ bhoga aura bhautika sukhoM kI nahIM, tyAga aura saMyama kI mahattA rahatI hai| bhAratIya saMskRti meM AtmavidhA ko prathama pravarttaka 'RSabha' mAne gaye haiM / jaina vAGmaya meM stuti / 23
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa tathya ko kevala jaina AcArya hI nahIM mAnate bhAgavat meM bhI isa saccAI kI abhivyakti huI hai| vaiSNava graMthoM meM nAbhi ko AThavAM manu mAnakara RSabha ko unakA putra mAnA gayA hai| vaidika saMhitAoM ke kaI prakaraNoM meM RSabha kA ullekha milatA hai| tIrthaMkara RSabhadeva ne sarvaprathama isa siddhAnta kA udghoSa kiyA thA ki manuSya apanI zakti kA vikAsa kara AtmA se paramAtmA bana sakatA hai / pratyeka AtmA meM paramAtmA vidyamAna hai / jo Atma sAdhanA se apane devatva ko prakaTa kara letA hai, vahI paramAtmA bana jAtA hai / unakI isa mAnyatA kI puSTi Rgveda kI nimnAMkita RcA se hotI hai catvAri zRMgA trayo asya pAdA dve zIrSe saptahastA so asya / tridhA baddho vRSabho zekhItti mahAdevo martyA A viveza // arthAt jisake cAra zRMga (anaMta jJAna, anaMta darzana, anaMta cAritra, anaMta vIrya) haiM, tIna pAda (samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra) haiM, do zIrSa (kevalya aura mukti) haiM, aura sAta hasta (sAta vrata ) haiM tathA jo mana, vacana aura kAya - ina tIna yogoM se baddha ( saMyata ) haiM usa vRSabha (RSabha deva ) ne ghoSaNA kI hai ki mahAdeva (paramAtmA) manuSya ke bhItara hI AvAsa karatA hai / atharva veda aura yajurveda se bhI isa mAnyatA ke pramANa milate haiN| kahIM-kahIM ve pratIka zailI meM varNita haiM aura kahIM-kahIM saMketa rUpa meM / uparokta vivecana se spaSTa hai ki jaina dharma vyakti kA nahIM guNoM kA upAsaka hai / vaha vyakti kI upAsanA kA samarthana to karatA hai para usakA kAraNa bhI vyakti ke guNa hI haiN| guNoM kI upAsanA kA prayojana guNoM kI prApti hai / guNa vRddhi ke lie hI bhakta upAsaka guNavAna upAsya ko apanA Adarza mAnatA hai aura jisa vidhi se svayaM upAsya ne guNa prApta kiye usI vidhi se usa mArga ko apanAkara bhakta bhI upAsya ke guNoM ko prApta karanA cAhatA hai / AcArya hemacandra ne vItarAga bhagavAna kI stuti karate hue kahA 1 bhava bIjAMkura jaladAH rAgAdyAH kSaya mupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA, harau jino vA namastasmai // arthAt bhava bIja aMkura ke lie megha ke samAna rAgAdika sampUrNa doSa jinake kSINa ho gaye use merA praNAma hai phira cAhe vaha brahmA ho yA viSNu athavA mahAdeva ho yA jina / kaI loga devoM kI bhakti va bhautika samRddhi se prabhAvita ho unakI bhakti karate haiM aura kahate haiM ki ve stuti aura bhakti se prasanna hokara unheM bhautika sukha samRddhi deMge / jaina siddhAntAnusAra devoM se bhI mAnavIya cetanA adhika mahattva kI 24 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| dazArNabhadra rAjA ko indra apane vaibhava kA pradarzana kara parAsta karanA cAhatA thA tathA bhagavAna mahAvIra ne kahA-dazArNabhadra! tuma mAnava ho| mAnava agara apanI zakti se paricita ho jAye to vaha devoM se parAjita nahIM ho sakatA kyoMki tyAga kI cetanA meM deva mAnava kI pratispardhA nahIM kara skte| dazArNabhadra ko bodha pATha milaa| vaha rAjya-vaibhava kA tyAgakara muni bana gyaa| indra ko parAjita honA pdd'aa| usakA sira rAjarSi ke Age jhuka gyaa| __saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki jaina darzana meM bhakti ke sthAna guNa hai vyakti nhiiN| jaina dharma kI yaha spaSTa avadhAraNA hai ki vyakti sAdhanA ke dvArA AtmA ke utkarSa se apanI Antarika zaktiyoM kA vikAsa kara arhat va siddha bana sakatA hai| isa sAdhanA taka pahu~cane hetu vaha AdhyAtmika vikAsa ke lie deva-guru va dharma kI zaraNa ko svIkAra karatA hai| kaise ho paramAtmA ke darzana? AtmA hI paramAtmA merA, TUTa par3e karmoM kA gheraa| karma mUla hiMsA kA usase, bacatA nahIM manuja ajnyaanii| AyAro kI arhat vAsI // adhyAtma manISI AcAryazrI tulasI kI uparokta paMktiyA~ isa tathya ko vyAkhyAyita karatI hai ki jaina dharma avatAravAda ko nahIM maantaa| vaha Izvara ke astitva ko svIkAra karatA hai para Izvara ko sRSTi kA kartA nahIM maantaa| yahA~ Atma kartRtva ke siddhAnta kA pratipAdana kiyA gayA hai aura puruSArthavAda ko sarvAdhika mahattva diyA gayA hai| vaha pratyeka AtmA ke svataMtra astitva ko svIkAra karatA hai aura punarjanma meM vizvAsa karatA hai| AtmA anaMta zakti kA srota evaM nidhAna hai| usa anaMta zakti ko sakriya kaise kiyA jAye? zakti kI abhivyakti kaise ho? kaise ho AtmA aura paramAtmA ke darzana? aura kaise ho unake sAtha tAdAtmya bhAva? jijJAsA ke rUpa meM ubharate ityAdi praznoM ke samAdhAna meM kahA jA sakatA hai ki ina sabakA sAkSAtkAra karane kI pramukha rUpa se tIna cAbiyAM haiM-upAsanA, stuti aura bhkti| 1. upAsanA - samIpa baitthnaa| 2. stuti - guNoM kA utkIrtana krnaa| 3. bhakti - iSTa ke prati samarpita ho jaanaa| jaina vAGmaya meM stuti / 25
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo tAlA saiMkar3oM prayatna karane para bhI nahIM khulatA vahI tAlA sahI cAbI lagane se AsAnI se khula jAtA hai| stuti meM bhI tanmayatA Ane se AtmA ke anaMta zaktisrotoM ke udghATana meM saMdeha ko koI avakAza nahIM rhtaa| AcArAMga meM , arhat ke sAtha tAdAtmya sthApita hone ke nimnokta pAMca kAraNa upalabdha haiM1. unakI dRSTi 2. unakA svarUpa jJAna 3. unakA Agamana 4. unakI caitasika anubhUti 5. unakA sAnnidhya yahA~ eka prazna yaha upasthita hotA hai ki arhat paramAtmA ko "tirAgadveSamohAH" vizeSaNa se saMbodhA gayA hai, jaba paramAtmA rAga-dveSa se mukta hai taba unakI stuti se lAbha hI kyA? rAga na hone ke kAraNa ve apane kisI bhI bhakta para anugraha nahIM kareMge aura dveSa na hone ke kAraNa ve kisI bhI duSTa kA nigraha karane ke lie bhI prerita nahIM hoNge| kyoMki anugraha-nigraha meM pravRtti to rAga-dveSa kI preraNA se hI hotI hai| jo ziSToM para anugraha aura duSToM para nigraha karatA hai, usameM rAga yA dveSa kA astitva jarUra hotA hai| kintu jaina isa prakAra ke kisI Izvara kA astitva svIkAra nahIM krte| isa jijJAsA kA samAdhAna jaina graMthoM meM jo diyA gayA hai vaha bar3A hI manogrAhI, tarka saMgata evaM AkarSaka hai| AcArya samaMtabhadra ke svayaMbhU stotra meM tIrthaMkara vAsupUjya kI stavanA se isa jijJAsA kA samAdhAna prApta kiyA jA sakatA ___ na pUjyArthastvayivItarAge, na nindayAnAda vivaantvaire| __ tathApi te puNyaguNasmRtirnaH punAtu ceto duritAM jnebhyH|| arthAt he nAtha! Apa to vItarAga haiN| Apako apanI pUjA se koI prayojana nhiiN| Apa na apanI pUjA karane vAloM se khuza hote haiM aura na hI niMdA karane vAloM se naakhush| kyoMki Apane to vaira kA pUrI taraha vamana kara diyA hai, to bhI yaha nizcita hai ki Apake pavitra guNoM kA smaraNa hamAre citta ko pApa rUpa kalaMka se haTAkara pavitra banA detA hai| isakA Azaya yaha hai ki paramAtmA yadyapi svayaM kucha bhI nahIM karatA phira bhI unake nimitta se AtmA meM jo zubhopayoga utpanna ho jAtA hai usI se usake pApa kA kSaya aura nirjarA ke sAtha puNya kA baMdha ho jAtA hai| tathya yaha ki bhautika suvidhAoM tathA Rddhi, siddhi va samRddhi kA upalabdha 26 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ honA nirjarA kA phala nahIM hai vaha nirjarA ke sahavartI baMdhane vAle puNya karmoM kA pariNAma haiN| jaina-darzana kI mAnyatA hai ki jahA~ nirjarA hotI hai vahAM puNya kA baMdha bhI hotA hai| usa puNya baMdha ke kAraNa hI upAsaka ayAcita aura anAyAsa prAsaMgika lAbhoM se bhI lAbhAnvita ho jAtA hai| isalie arhat bhakti kA uddezya hai-AtmA kA nirmalIkaraNa aura usakI carama pariNati hai-mokSa pada kI praapti| usake prAsaMgika phala haiM-yaza kI prApti, lakSmI kA varaNa karanA, svarga kA milanA, Arogya kA pAnA, dAridraya, bhaya evaM vipadAoM kA naSTa honA aadi| mahAkavi dhanaJjaya isI bAta kA samarthana karate hue 'viSApahAra stotra' meM likhate haiM upaiti bhaktyA sammukha sukhAni, tvayisvabhAvAda vimukhazca duHkhm| sadAvadAtadyutirekarUpastayostvamAdarza ivAbhavAsi // he bhagavana! tuma to nirmala darpaNa kI taraha svaccha ho| svacchatA tumhArA svabhAva hai| jo tumheM niSkapaTa bhAva se dekhatA hai, vaha sukha pAtA hai aura jo kapaTa bhAva se dekhatA hai, vaha duHkha pAtA hai| ThIka hI hai darpaNa meM koI apanA mu~ha sIdhA karake dekhatA hai to usakA mu~ha sIdhA dikhatA hai aura jo apanA mu~ha Ter3hA karake dekhatA hai, use Ter3hA dikhatA hai kiMtu darpaNa na kisI kA mu~ha Ter3hA karatA hai aura na hI siidhaa| isI prakAra rAga-dveSa rahita paramAtmA na kisI ko duHkha dete haiM aura na sukha, vaha to prakRtistha hai| bahuta yathArtha aura mArmika kahA gayA hai hama khudA the, gara na hotA dila meM koI muddA / ArajuoM ne hamArI, hamako baMdA kara diyA // bhagavAna mahAvIra ne kahA-"dhammo zuddhassa ciTThaI"4 dharma kA nivAsa zuddha hRdaya meM hai| citta zuddhi ke abhAva meM paramAtmA kA avataraNa, darzana asaMbhava hai| jaba hama logassa kA prathama pada uccarita karate haiM taba arhat svarUpa ke ciMtana se hamAre hRdaya meM zatrutA rahitatA ke bhAva (na hama kisI ke zatru haiM na koI hamArA zatru hai) ubharate haiN| jaba hama zakrastava ke 'abhayadayANaM' kI gaharAI meM praveza karate haiM taba hamAre citta meM pravAhita azatratA kI bhAvanA hamAre bhItara nirbhayatA kA saMcAra karatI hai| jaba koI zatru hI nahIM to bhaya kisase? zAMti bhI abhaya kI sahacarI hai kyoMki nirbhayatA ke samaya mana va mastiSka kI udvignatA, tanAva Adi samApta ho jAte haiN| Adhunika-vaijJAnika ina kSaNoM meM alphA taraMgoM kI utpatti mAnate haiM, jo citta ko zAMta banAne ke sAtha-sAtha paripArzva ke vAtAvaraNa meM bhI zAMti kA saMcAra karatI hai| jaba hama "Namo siddhANaM" "siddhA siddhiM mamadisaMtu" pada ke svarUpa para tanmaya jaina vAGmaya meM stuti / 27
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ banate haiM to sukha kI urmiyAM uchalane lagatI haiM pariNAma svarUpa avyAbAdhatA kI bhAvanA balavatI hone lagatI hai| kyoMki jaba koI bAdhA hI nahIM hai to duHkha bhI nahIM rahA sukha hI sukha raha gyaa| dhArmika karma graMthiya bhASA meM sabase bar3I bAdhA hai-krm| karmoM kA hI abhAva ho gayA to bAdhA svayaM hI niHzeSa ho gii| bhautika jagat meM roga Adi aneka prakAra kI bAdhAeM haiN| isI kI samApti ko abhivyakti dete hue zakrastava meM siddhoM kA guNa 'aruya' bhI batAyA gayA hai| roga ke sAtha duHkha, zoka Adi sabhI kI samApti ho jAtI hai| saMkSepa meM siddha pada ke japa va dhyAna se avyAbAdha sukha kI bhAvanA dRr3ha hotI hai| ---paramAtmA ko darzana kaise ho sakate haiM? zAMti kaise mila sakatI hai? eka bahana kI ina jijJAsAoM kA samAdhAna karane hetu eka dina eka mahAtmAjI usake ghara bhikSArtha aae| mahAtmA ke bhikSApAtra meM kacarA dekhakara vaha bahana bolI"mahAtmAjI! isameM gRhita bhikSA bhI azuddha ho jaayegii|" pratyuttara meM mahAtmAjI ne zAMta bhAva se kahA-"bahana! yaha tumhAre prazna kA uttara hai| citta rUpI pAtra ko zuddha kara lo, paramAtmA ke darzana svataH ho jaayeNge|" isI tathya kI puSTi meM kabIra kI paMktiyA avalokanIya haiM maiM jAnU hari dUra hai, hari hai hiradaya maaNy| Age TATI kapaTa kI, tAte dIse nAya // vAstava meM mana ko kSIra samudra banAne se hI tIrthaMkaratva kA avataraNa hotA hai| ziva kA nivAsa bhI kSIra sAgara meM mAnA hai| tIrthaMkara kI mAtA caudaha svapna dekhatI hai unameM eka kSIra sAgara kA svapna bhI dekhatI hai| svAmI vivekAnaMda ne dharma ko zAzvata AtmA kA zAzvata brahma se zAzvata saMbaMdha kahA hai| Adhunika vijJAna ke pitA alabarTa AiMsTIna ne kahA-"jIvana kA jo uddezya mere sAmane hamezA camakatA rahA vaha hai-bhalAI, saundarya aura sty|" pAtaJjali kahate haiM-"vItarAga viSayaM vA cittaM" arthAt vaha citta meM sthita ho jAtA hai jo vItarAga ko apanA viSaya banAtA hai| niSkarSa yahI nikalatA hai ki paramAtmA apane bhItara hai| paramAtmA hamArA svabhAva siddha adhikAra hai isalie apane meM honA hI paramAtmA meM tanmaya honA hai| jo paramAtmA meM tanmaya hai vaha sukha-duHkha meM nahIM AnaMda meM hai| hamAre zraddhA rUpI hRdaya maMdira meM sadaiva paramAtmA kI hI jyoti jagamagAnI caahie| paramAtmA kA svarUpa deva yoni meM asaMkhya deva tathA deva vAcaka anya deva rAgAdi doSoM se yukta 28 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone ke kAraNa sAdhaka ko baMdhana mukta nahIM kara sakate, jaise bhUdeva, naradeva, agnideva, vAyudeva, nAmadeva, sthApanAdeva, kSetradeva, kAladeva, bhAvadeva Adi / ataeva mumukSu ko dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya, vIryAntarAya, kAma, hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, mithyAtva, ajJAna, nidrA, avirati, rAga aura dveSa - ina aThAraha doSoM se mukta deva (arihaMta) ko hI ArAdhya mAnakara zraddhA karanI caahie| kyoMki satya kA prathama sAkSAtkAra, kevalajJAna kA prAptakartA arihaMta hai| jo kucha bhI satyAsatya kA prakAza use prApta hai usI ko muni yA sAdhu janasAdhAraNa ke sAmane vyAkhyAyita karate haiM / sAdhu ne svayaM satya kA jJAna yA sAkSAtkAra nahIM kiyA / mUla anubhUta satya kI pratimA arihaMta bhagavAna hai vahI AdhyAtmikatA kA sarvocca aura pavitra rUpa hai| unhIM ke AdhyAtmika prakAza meM saMsAra kA ajJAnAndhakAra naSTa hotA hai / bhagavatI sUtra meM ullekha milatA hai| ki gaNadhara gautama ne bhagavAna mahAvIra se pUchA - "bhaMte! arihaMta ko devAdhideva arthAt devatAoM se bhI zreSTha deva kyoM kahA jAtA hai / " pratyuttara meM bhagavAna mahAvIra ne kahA- gautama ! arihaMta anaMta - jJAna, anaMta-darzana Adi divyAtidivya guNoM se yukta hote haiM / ve samasta deva aura devendroM ke bhI pUjya hote haiM, isalie unheM devAdhideva kahA jAtA hai / " mAnasa meM tulasIdAsajI ne kahA hai vastutaH zreSTha guNoM kI prApti hetu namaskAra kiyA jAtA hai / arihaMta deva ke guNa rUpI puSpoM para jaba hamArA mana rUpI bhaMvarA maMDarAyegA to usa anaMta zakti ke makaraMda kA rasAsvAdana avazya hI karegA / " jAkI rahI bhAvanA jaisI prabhu mUrata dekhI tina taisI" 1. nikSepa naya ke anusAra arihaMta kI vyAkhyA cAra nayoM se kI jAtI hainAma arihaMta jaise kisI vyakti ko arihaMta, arhadAsa, jinadAsa, RSabhakumAra, vardhamAna Adi nAmoM se pukArA jAtA hai / vaha nAma se arihaMta hai para usameM arihaMta ke guNa nahIM haiN| 2. sthApanA arihaMta kisI vastu meM arihaMta kA AropaNa karanA / jaise mUrti Adi meM arihaMta kI sthApanA karane para arihaMta ke guNa usameM nahIM aate| vaha to eka AkAra hai / 'vastutaH sthApanA, asalI vastu ko samajhane ke lie - jaina- vAGmaya meM stuti / 26 1
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMketa mAtra hai| jaise bhUgola ke nakze meM koI nizAna banAkara kaha diyA jAtA hai, yaha himAlaya hai, yaha arAvalI parvata hai, yaha viMdhyAMcala hai, yaha jhIla hai, yaha amuka nagara hai aadi| jambudvIpa ke bIca meM eka biMdu rakha diyA jAtA hai, use meru parvata kahA jAtA hai, yaha sthApanA nikSepa hai| 3. dravya arihaMta - tIrthaMkara nAma karma baMdhane ke bAda jaba taka tIrthaMkara pada kI prApti na ho taba taka ve dravya tIrthaMkara kahalAte haiN| jaise bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM nau vyaktiyoM ne tIrthaMkara nAma karma kA baMdha kiyA-zreNika, supArzva, zaMkha, sulasA, revatI, poTTila anagAra, dRr3hAyu, zattaka, udaayii| 4. bhAva arihaMta - vartamAna samaya meM jo tIrthaMkara haiM (viharamAna haiM) ve ___ bhAva arihaMta kahalAte haiN| uparokta cAra nikSepoM meM guNa niSpanna hone ke kAraNa bhAva arihaMta hI vaMdanIya, namaskaraNIya, prArthanIya, smaraNIya evaM stutya haiN| ve jaba isa pada para hote haiM taba bhI vaMdanIya haiM aura aghAtI karmoM se mukta hoM jaba 'siddha' pada ko prApta hote haiM taba bhI vaMdanIya haiN| yahI kAraNa hai 'zakra stuti' meM "saMpattANaM Namo jiNANaM jiyabhayANaM" kahakara siddhoM ko namaskAra kiyA gayA hai aura saMpAviukammANaM Namo jiNANaM jiyabhayANaM kahakara arhatoM ko namaskAra kiyA gayA hai| arihaMta hamAre Adarza haiM, siddhi hamArA lakSya hai| vastu satya yaha hai ki arhat va siddha-ye donoM avasthAeM AtmA kA hI pUrNa vikasita svarUpa haiN| ataH usa svarUpa kI prApti hetu stuti ke mAdhyama se jaina vAGmaya meM arhat va siddhoM kI upAsanA, ArAdhanA kI jAtI hai| jaina vAGmaya meM stuti jaina vAGmaya meM stotra, stava aura stuti kI paramparA bahuta prAcIna rahI hai| sUtrakRtAMga meM 'vIratthuI' Avazyaka sUtra meM caturviMzati stava, zakrastuti, naMdI kI sthirAvalI-ye saba prasiddha stuti prakaraNa haiN| vighna nivAraNa ke lie Agamottara kAla meM aneka AcAryoM ne aneka stuti graMtha likhe haiN| cAhe ve vighna bAdhAeM graha kRta ho, manuSya kRta ho, deva kRta ho, paristhiti kRta ho athavA manovikRti kRta ho| yadyapi aihika siddhi ke nimitta se jaina paramparA meM maMtra-vidyA kA prayoga niSidha hai, para jaina zAsana kI unnati aura prabhAvanA kI dRSTi se AcAryoM ko maMtra Adi 30 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyA kA vettA honA Avazyaka bhI kahA gayA hai| caudahavIM zatAbdI ke pUrvArddha meM prabhAcandra dvArA likhita prabhA caritra eka isI koTi kA graMtha hai, jisameM maMtra vidyA niSNAta prabhAvApanna AcAryoM kA varNana hai| pUrvagata maMtra-vidyA aura uttaravartI maMtra-sAhitya ke bIca meM hama katipaya prAkRta graMthoM ke nAma pAte haiM, jinameM siddha prAbhRta, yoni prAbhRta, nimitta prAbhRta tathA vidyA prAbhUta ke nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya haiN| ye saba vartamAna meM aprApya haiM, kevala yoni prAbhRta hI aMzataH prApya hai| jaina paramparA meM yadyapi prAcIna sAhitya svalpa mAtrA meM upalabdha thaa| phira bhI aneka rUpoM meM usakA vikAsa hotA gyaa| pariNAmasvarUpa namaskAra kalpa, logassa, kalpa, zakra stuti kalpa, uvasaggahara stotra kalpa, tijaya pahuta kalpa, bhaktAmara kalpa, kalyANa maMdira kalpa, RSimaMDala kalpa va maMtra bhI nirmita hue| vardhamAna vidyA kalpa, hIMkAra kalpa Adi kA bhI bahuta pracalana huaa| AcArya ke lie sUrimaMtra kI upAsanA kA eka vizeSa krama rhaa| ye kalpa vighna nivAraNArtha acUka upAya mAne gaye haiN| bhaktAmara stotra maMtra garbhita stotra hai| isameM maMtrAkSaroM kI aisI saMyojanA hai ki stotra japa se sArA kAma apane-Apa ho jAtA hai| uttaravartI AcAryoM ne bhaktAmara ke kaI kalpa taiyAra kiye| isake pratyeka zloka kI vidhi, maMtra tathA taMtra nirmita hue| isake sAtha aneka maMtroM kA vikAsa, unako siddha karane ke upAya aura lAbhoM kA vistAra se varNana upalabdha haiN| AdinAtha bhagavAna kI stuti meM nirmita yaha eka zaktizAlI, camatkArika evaM prabhAvazAlI stotra hai| nirjarA kI vizuddha bhAvanA se uccarita yaha stotra mahAprabhAvazAlI rahA hai| AcArya bhadrabAhu dhyAna ke puraskartA evaM aneka vidyAoM ke pAraMgata AcArya the| unhoMne upadrava nivAraNArtha saMgha ke nivedana para 'uvasaggahara stotra' kI racanA kii| usase upadrava zAMta ho gyaa| stotra pramukha rUpa se do prakAra ke hote haiM1. pATha siddha 2. sAdhanA siddha ___ pATha siddha hone ke kAraNa 'uvasaggahara stotra' kA pATha karate hI adhiSThAtA deva upasthita ho jAtA aura vighna nivAraNa kara detaa| phira kisI kAraNa vaza usa deva ke nivedana para AcArya bhadrabAhu ne stotra ke kucha padya nikAla diye, jisake kAraNa deva kA sAkSAt AnA baMda ho gayA para vighna nivAraNa kA prabhAva jyoM kA tyoM banA hai| terApaMtha ke caturtha AcAryazrI majjayAcArya ne apane jIvana kAla meM anekoM bAra vighna nivAraNArtha stutiyoM kI racanA kI aura unase lAbhAnvita bhI hue| Aja jaina vAGmaya meM stuti / 31
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 bhI una stutiyoM kA yathAvata prabhAva hai| bIdAsara meM jaba rAtri ke samaya aMgAroM kI varSA huI taba jayAcArya ke atirikta sabhI sAdhu aceta ho gira pdd'e| usa samaya jayAcArya ne maMgala-karaNa aura vighna nivAraNa hetu apane parama iSTa, parama guru AcArya bhikSu kI stuti kI vighna kA nivAraNa ho gyaa| isI prakAra eka bAra kisI zArIrika upadrava ke nivAraNa hetu unhoMne maMgala kA prayoga kiyA, jisase upadrava zAMta ho gayA / isalie kahA gayA vighnaharaNa maMgalakaraNa, svAma bhikSu ro nAma / guNa olakha sumirana karyA, sarai acintyA kAma // yaha unakA maMgalakaraNa aura vighnaharaNa maMtra thaa| jaba zruta kevalI aura bahuzruta AcAryoM dvArA nirmita stotra bhI itanI zakti apane bhItara saMjoye hote haiM to usa stotra kI zakti kA to kyA kahanA jo vItarAga vANI se udbhUta hai| namiUNa stotra, logassa, zakra stava to vItarAga puruSoM kI vANI hai| logassa eka maMtra garbhita stavana hai| isameM maMtrAkSaroM kI aisI anupama aura bejor3a saMyojanA hai ki isake stavana, dhyAna, japa athavA svAdhyAya se asAdhya kArya bhI sAdhya hue haiN| isa stavana kA eka-eka akSara mahAzakti puJja hai| caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti meM nirmita isa stavana ko stuti sAhitya kA mahattvapUrNa pATha mAnA gayA hai| saMkalpa zakti, icchA zakti aura manaH zakti ko vikasita karane ke lie isase nissRta aneka maMtroM kI racanA upalabdha hai / uttaravartI AcAryoM ne logassa ke kaI kalpa banAye haiM, jinameM sAdhanA, ArAdhanA evaM maMtrAkSaroM kI aneka vidhiyAM prApya haiN| maMtra rahasyoM ke pAragAmI maMtravid AcArya, AcArya zrI mahAprajJajI ne nirmalatA, tejasvitA aura gaMbhIratA Adi guNoM ke vikAsa hetu eka rahasya pUrNa maMtra kI saMyojanA kI jisakA prabhAva acintya hai, maMtra japa se hI anubhava gamya hai| maMtra OM hrIM zrI~ arhaM asi A u sA namaH Arogga bohi lAbhaM samAhi vara muttamaM diMtu caMdesu nimmalayarA Aicyesu ahiyaM payAsayarA sAgara vara gaMbhIrA siddhA siddhiM mama disaMtu hA~ hrI~ hU~ hRH // maMtra saMkhyA pratidina eka mAlA pariNAma Arogya, bodhi, samAdhi, nirmalatA, tejasvitA, gaMbhIratA Adi guNoM kA vikaas| 32 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ niSkarSa tInoM loka ke Upara lokAnta (mokSa sthAna) meM siddha paramAtmA kA nivAsa hai| ve zAzvata jJAna va sukha ke AgAra haiM, puNya aura pApa se nirlipta haiN| kevala nirmala dhyAna se hI usakI prApti saMbhava hai| malina darpaNa meM rUpa dikhAI nahIM detA, yaha satya tathya hai| isI prakAra malina citta meM, citta kI caMcalatA meM paramAtmA kA bhAna nahIM hotaa| paramAtmA vizva ke mastaka para virAjamAna hai aura vizva unake jJAna meM kyoMki vaha sabako jAnatA hai| jaina darzana ke anusAra siddha paramAtmA aneka haiM, unameM koI antara nahIM hai| sabakA svarUpa eka samAna haiN| vaha na to indriya gamya hai aura na kevala zAstrAbhyAsa se hI use jAna sakate hai| vaha kevala eka nirmala dhyAna kA viSaya hai| niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki mukti to vaha zakti hai jo jIva ko zivatva aura siddhatva kI AbhA se daidIpyamAna banAtI hai| arhat paramAtmA ke mAMgalika vacanoM se AtmA kA kAluSya kSINa hotA hai, kaSAya janya azAMti dUra hotI hai aura vikAroM para vijaya prApta kI jA sakatI hai| jIvana meM AnaMda hilore lene lagatA hai| eka vikArahIna Adarza kA svarUpa sAmane rahane se rAga-dveSa janya vikAroM kA zamana hotA hai aura manuSya kI AtmA AdhyAtmika vikAsa ke sopAna pAra karane lagatI hai| ataH vinaya, niSThA aura zraddhA ke sAtha mahAna AtmAoM kI caraNa raja sira para dhAraNa karane se athavA stuti Adi ke mAdhyama se unakA utkIrtana karane se na kevala cittasthairya aura mana ko zAMti hI prApta hotI hai balki AtmA kA samyak vikAsa hotA hai| usameM paMca parameSThI ke guNa samAviSTa ho jAte haiN| saMdarbha 1. Avazyaka bhASya-46 2. AyAroM kI arhat vANI-zloka/78 3. AcArAMga zruta skandha-1, adhyayana 5, uddezA 4, sUtra 547 4. uttarAdhyayana-adhyayana 3, zloka 12 5. AcArAMga zruta skandha-2, 15/1 6. vivekAnaMda sAhitya-khaNDa, 4, pR. 186 7. abhidhAna ciMtAmaNi/sattarisaya ThANa vRtti, gAthA, 162-163 8. bhagavatI sUtra-12/6 6. Avazyaka sUtra-adhyayana-6 jaina vAGmaya meM stuti / 33
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. zakra stuti : svarUpa mImAMsA tIrthaMkara deva nirmita eka hajAra paMkhuDI vAle svarNa kamala para padanyAsa karate hue vicaraNa karate haiN| unake caraNoM ke nakha khile hue navIna svarNa kamaloM ke samUha kI kAMti ke samAna camakadAra hote haiN| unake caraNoM ke nakhoM meM eka apUrva AbhA hotI hai| sabhI tIrthaMkaroM ke yaha atizaya hotA hai| yaha atizaya tIrthaMkaroM ke pUrva janma kI tapasyA kA phala hai| usa mahAtapasyA ke phalasvarUpa saba prakAra kI kAmanAoM se rahita hone para bhI vaha vaibhava bhagavAna ke caraNoM meM lauTatA hai| aise tIrthaMkara devoM ko hamArA bAra-bAra namaskAra ho| pATha jaina siddhAntAnusAra arhata bhagavantoM ke janma kalyANaka ke samaya prathama svarga kA indra zakrendra isa stuti ke dvArA arhatoM kI mAtA ko praNAma karatA huA arhatoM kA guNAnukIrtana karatA hai, ataeva yaha stavana jaina vAGmaya meM zakra stuti (zakkatthuI) ke nAma se vizruta hai| sakkatthuI artha namotthuNaM namaskAra ho arahaMtANaM arhat bhagavaMtANaM bhagavAna AigarANaM dharma ke AdikartA titthayarANaM tIrthaMkara sahasaMbuddhANaM svayaMsabuddha purisottamANaM puruSottama purisasIhANaM puruSasiMha / purisavarapuMDarIyANaM puruSoM meM pravara puMDarIka 34 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha purisavara gaMdhahatthINaM loguttamANaM loganAhANaM logahiyANaM logapaIvANaM logapajjoyagarANaM abhayadayANaM cakkhudayANaM maggadayANaM zaraNadayANaM jIvadayANaM bohidayANaM dhammadayANaM dhammadesayANaM dhammanAyagANaM dhammasArahINaM dhammavaracAuraMtacakkavaTTINaM dIvo artha puruSoM meM pravara gaMdha-hasti lokottama lokanAtha lokahitakArI lokapradIpa loka meM udyota karane vAle abhayadAtA cakSudAtA mArgadAtA zaraNadAtA jIvanadAtA bodhidAtA dharmadAtA dharmopadeSTA dharma nAyaka dharma sArathi dharma ke pravara caturdika vyApI cakravartI jo dIpa haiM trANa haiM zaraNa, gati aura pratiSThA haiM abAdhita pravara jJAna darzana ke dhAraka AvaraNa-rahita jayI yA jJAtA jitAne vAle yA jJApaka tIrtha tAraka buddha boddhidAtA mukta muktidAtA sarvajJa sarvadarzI zakra stuti : svarUpa mImAMsA / 35 tANaM saraNa-gaI-paiTThA appaDihayavaranANadaMsaNadharANaM viaTTachaumANaM jiNANaM jAvayANaM tiNNANaM tArayANaM buddhANaM bohayANaM muttANaM moyamANaM savvaNNUNaM savvadarisINaM
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha artha siva kalyANakArI mayala acala maruya aruja maNaMta anaMta makkhaya akSaya mavvAbAha avyAbAdha mapuNarAvitti punarAvRtti se rahita siddhigainAma dheyaM siddhigati nAmaka ThANaM sthAna ko saMpatANaM prApta namo namaskAra ho jiNANaM jinezvara jiyabhayANaM bhaya vijetA ko| zakra-stuti meM prathama zabda 'namotthuNaM' namaskAra kA sUcaka hai| zeSa anya pada ye batAte haiM ki namaskAra kisako? maiM jinheM namaskAra karUM unakA svarUpa kyA hai? zakra stuti meM samAgata nimnokta pramukha guNa "namotthuNaM" - "sakkatthuI" kI aisI nijI virala vizeSatAeM haiM jo anya sUtroM meM nahIM haiN| ___ arahaMtANaM-jinhoMne apane karma, kaSAya va vikAra jo AtmaguNoM kI hAni karane vAle rAga-dveSa rUpI luTere haiM, una para vijaya prApta kara lI haiM aura antara doSoM ko samUla naSTa kara diyA haiM ve arihaMta kahalAte haiN| bhagavaMtANaM-'bhagavAn' zabda zraddhA aura vizvAsa kA sUcaka hai| AcArya haribhadrAnusAra aizvarya, dharma, yaza, zrI, jJAna aura vairAgya ko bhaga kahate hai, jo bhaga yukta haiM vaha bhagavAna kahalAne kA adhikArI hai|' pUrNa aizvarya, pUrNa jJAna, pUrNa yaza, pUrNa zrI, pUrNa dharma evaM pUrNa vairAgya-ina chaha pUrNatAoM se pUrNa hone ke kAraNa aha~toM ko 'bhagavaMtANaM' zabda se saMbodhA gayA hai| AigarANaM-svAnubhUti ke bala para arhat dharma kA svataMtra pratipAdana karate haiM ataH ve Adikara, dharma ke AdikartA kahe jAte haiN| yadyapi dharma pravAha rUpa se anAdi aura zAzvata hai| dharma ke vyavahArika rUpa kI apekSA dharma zAsana kI Adi mAnI gaI hai| jaise bhagavAna mahAvIra ne pArzva prabhu ke cAturyAma saMvara dharma ke sthAna para paMca mahAvrata rUpa dharma kI sthApanA kii| titthayarANaM-(tIrthaMkara) tIrthaMkara zabda kA artha hai tIrtha ke kartA / yahA~ tIrtha 36 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda ke pramukha rUpa se do artha vimarzanIya haiM - 1. pravacana 2. sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA rUpa caturvidha saMgha kI sthApanA / yahA~ eka jijJAsA kA honA svAbhAvika hai ki tIrthaMkara ko vItarAgatA ke kAraNa saba kucha prApta hai phira pravacana / dharma dezanA kA kyA prayojana ? karma zAstrIya dRSTi se kahA jA sakatA hai ki tIrthaMkara kRtArtha hone para bhI tIrthaMkara nAma karma ke udaya ko vedane ke lie dharmadezanA dete haiM / dharmadezanA dene se tIrthaMkara prakRti kI nirjarA hotI hai / dUsarI dRSTi se isa jijJAsA kA samAdhAna prazna vyAkaraNa sUtra meM bhI vivarNita hai--"savvajagajIvarakkhaNadayaTTayAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM" saMsAra ke saba prANiyoM kI rakSA arthAt patana se bacAne ke lie tIrthaMkara pravacana karate haiM / sahasaMbuddhANaM- (svayaMsaMbuddha) kisI nimitta yA guru ke pratibodha ke binA hI svayaM bodhi prApta karane ke kAraNa tIrthaMkara svayaMsaMbuddha kahalAte haiM 1 1 purisottamANaM - ( puruSottama ) arhatoM ke tanu ratna para 1008 divya uttama lakSaNa hote haiN| unakA vapu sarva rogoM se vimukta, dedIpyamAna, sugaMdhita va anupama hotA hai| unake saundarya kI sAnI ora kauna kara sakatA hai? unakA Antarika saundarya zAMti, pavitratA, nirmalatA, vItarAgatA aura vizuddha lezyA se paripUrNa hotA to bAhya saundarya bhI anupameya aura akathanIya hai / jaisA ki kahA gayA hai - ' teSAM ca deho'dbhUtarUyagaMdha' unakA rUpa aura zarIra kI sugaMdha adbhUta hotI hai| niyuktikAra kahate haiM - saba devatA apane saundarya ko ikaTThA kara aMgUThe kA nirmANa kareM, phira use tIrthaMkara ke aMgUThe ke pAsa lAeM to aisA lagegA jaise zItala jala ke samakSa koI aMgArA lAkara rakha diyA gayA ho| isa prakAra advitIya, anupama aura sarvottama hone ke kAraNa ve puruSottama kahalAte haiM / prathama zruta skandha ke 'vIrastuti' nAmaka SaSTha adhyayana meM zramaNa bhagavAna mahAvIra kI vividha upamAoM se stuti kI gaI hai / yaha mahAvIra kI sabase prAcIna stuti hai / isameM unake guNoM kA hRdayagrAhI varNana hai| vahAM bhagavAna mahAvIra ko hAthiyoM meM airAvata, mRgoM meM siMha, nadiyoM meM gaMgA aura pakSiyoM meM garur3a kI upamA dete hue loka meM sarvottama batAyA gayA hai / " AcArya mAnatuMga ne AdinAtha bhagavAna kI stuti meM yahI bhAvanA abhivyakta kI hai -- 1. sAdhujana Apako parama puruSa mAnate haiM / rAga-dveSa rUpI mala se rahita hone se Apako nirmala mAnate haiM / moha aMdhakAra ko Apa naSTa karate ho, isa kAraNa Apako sUrya ke samAna mAnate haiM / 2. 3. zakra stuti : svarUpa mImAMsA / 37
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. Apako prApta hone se prANI mRtyu para vijaya prApta karate haiM, isa kAraNa Apako mRtyuMjaya mAnate haiM / 5. Apake atirikta koI kalyANakArI mokSa kA mArga nahIM hai isa kAraNa Apako hI mokSa kA mArga mAnate haiM / isI tathya kI puSTi meM yajurveda kA nimna zloka bhI upayukta hai' - vedAhametaM puruSaM mahAntamAdityavarNa tamasaH parastAta tamevaM viditvA'ti matyaneti nAnya paMthA vidyate'nAya // arthAt jo nitya aMdhakAra se dUra hai, jisakI sUrya - sI kAMti hai, usa mahApuruSa ko maiM jAnatA hU~ / usako jAnakara hI mRtyu se pare pahu~cA jAtA hai, vahA~ pahu~cane ke lie dUsarA koI mArga nahIM hai / 1 purisasIhANaM - ( puruSasiMha) bala, asahAya parAkrama aura nirbhayatA ke kAraNa unheM siMha kI upamA se upamita kiyA gayA hai / itihAsa vizruta ghaTanA hai ki jaba bhagavAna mahAvIra ke janmotsava ke prasaMga para indra ko yaha saMzaya huA ki navajAta zizu suragaNa dvArA prayukta vipula snAtra jala ko kaise sahana kara pAyegA ? avadhi jJAna se zizu ne indra ke manogata bhAvoM ko jAna liyA / indra kA saMzaya dUra karane hetu usa adbhUta zizu ne apane aMgUThe se meru parvata ko dabAyA / pariNAmataH meru parvata kampAyamAna hokara Dolane lagA / " arhat janma ke samaya bhI itane zaktizAlI hote haiN| zAstroM meM batAyA jAtA hai ki eka lAkha cakravartI kA bala eka indra meM aura eka indra se anaMta guNA bala tIrthaMkara kI eka kaniSThA aMgulI meM hotA hai / sacamuca tIrthaMkaroM ke bala kI kisI se tulanA nahIM kI jA sakatI / yahI kAraNa hai ki arhatoM ko puruSasiMha kahA gayA hai / purisavara puMDarIyANaM - (puruSoM meM pravara puMDarIka) kamala zucitA, pavitratA, nirmalatA aura nirlepatA kA pratIka hai| tIrthaMkara bhagavAna ko puMDarIka kamala kI upamA dI gaI hai| puMDarIka kamala anyAnya kamaloM kI apekSA saundarya aura saurabha meM utkRSTa hotA hai / vaha zveta paramANuoM se nirmita hotA hai / usake zarIra kI avagAhanA eka hajAra yojana kI hotI hai| " puMDarIka kamala kI taraha tIrthaMkara mAnava samudAya meM zreSTha hai| I kamala bhautika zrI aura samRddhi kI adhiSThAtrI devI lakSmI kA pAvana pratIka hai| yaha zAMti, sukha, aizvarya aura zrIdAyaka mAnA jAtA hai| kamala puSpa para virAjamAna 38 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone ke kAraNa lakSmI ko bhI padmAsanA kahA hai / idhara adhyAtma caramotkaSa para sthita tIrthaMkara kamalAsana para hI AsIna hote haiM / unake caraNa jahA~ Tikate haiM vahA~ kamala khila uThate haiN| zAstroM meM aisA ullekha milatA hai ki tIrthaMkara deva nirmita eka hajAra paMkhur3I vAle suvarNa kamala para padanyAsa karate hue vicaraNa karate haiM / tIrthaMkaroM ke isa atizaya kA vivecana AcArya mAnatuMga ne bhI kiyA hai unnidra hema navapaGkapuJjakAMti, paryullasannakhamayUkha zikhAbhirAmau / pAdau padAni tava yatra jinendra ! dhat padmAni tatra bibudhAH parikalpayanti // AcArya kahate haiM bhagavAna ke caraNa svayaM bar3e hI sundara haiM / unake caraNoM ke nakha khile hue navIna suvarNa-kamaloM ke samUha kI kAMti ke samAna camakadAra hote haiN| bhagavAna ke caraNoM ke nakhoM meM eka apUrva AbhA hotI hai / yaha bhagavAna kA eka atizaya bhI hai| sabhI tIrthaMkaroM ke yaha atizaya hotA hai / yaha atizaya tIrthaMkaroM ke pUrva janma kI tapasyA kA phala hai / usa mahAtapasyA ke phalasvarUpa saba prakAra kI kAmanAoM se rahita hone para bhI yaha vaibhava bhagavAna ke caraNoM meM lauTatA hai| aise tIrthaMkara deva ko hamArA bAra-bAra namaskAra ho / digambara zAstroM meM aisA ullekha milatA hai ki tIrthaMkara deva jaba samavasaraNa meM virAjamAna hote haiM taba maMdAra, sundara, nameru, pArijAta aura snAtaka Adi divya vRkSoM ke phUloM ke samAna acita puSpoM kI varSA hotI hai / sugaMdhita gaMdhodaka kI vRSTi hotI hai| zItala, maMda aura sugaMdhita pavana calatI hai / aisa sundara, sukhada aura prasanna vAtAvaraNa meM bhagavAna kI divya dhvani hotI hai / deva jina puSpoM kI vRSTi karate haiM una puSpoM kA varNa ekadama nirmala aura dhavala hotA hai| zarada Rtu ke candramA ke samAna sapheda raMga zukla dhyAna aura zukla lezyA kA pratIka hai / itihAsa kA sarve karane se aisA anumAna lagatA hai ki mahApuruSoM kI jIvanagAthA ke sAtha puSpoM kI sRSTi bhI nirmita hai, sRjana kI pratIka hai", yathAtIrthaMkara ke caraNoM meM padmoM kI sRSTi (acita puSpoM kI vRSTi) bhagavAna buddha janmate hI sAta kadama cale, vahAM mahakate puSpoM kA nirmANa honaa| * - aisI * cAvala kI bhAMti gulAba bhI paigambara mohammada ke pasIne se paidA huA-1 turkI kI kiMvadanti hai / IsA masIha ko sulI para car3hAyA gyaa| unake hAthoM evaM pAvoM meM kIle ThokI gii| usa samaya jahA~-jahA~ para khUna Tapaka kara girA vahA~-vahA~ sundara gulAba paidA hue| * zakra stuti : svarUpa mImAMsA / 36
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ uparokta tathya isI rahasya ko anAvRtta karate haiM ki mahApuruSa kaSToM meM bhI gulAba kI bhAMti haMsate haiM, lokottara sRSTi kA sRjana karate haiN| purisavara gaMdhahatthINaM-(puruSoM meM pravara gaMdha-hastI) gaMdha-hasti vIratA aura mahaka donoM kA svAmI kahalAtA hai| kahA jAtA hai-pAMca sau hAthI haiM, bar3e shktishaalii| yadi gaMdha-hasti A jAye to ve pAMca sau hAthI bakarI bana jAeM usakI gaMdha mAtra se| usakI gaMdha ke paramANu itane zaktizAlI haiM ki pAMca sau zaktizAlI hAthI nirvIya aura bakarI jaise bana jAte haiM, apanA mu~ha nIcA kara lete haiN| unakI lar3ane kI tAkata samApta ho jAtI hai| aisA bhI kahA jAtA hai ki jisa vana pradeza meM gaMdhahasti rahatA hai vahA~ mahAmArI Adi kA prakopa nahIM hotaa| tIrthaMkaroM ko puruSoM meM pravara gaMdhahastI kI upamA prApta hai isakA kAraNa hai ki ve asIma bala va anaMta-guNoM ke nidhAna hote haiN| saMsAra meM unakA padArpaNa hote hI mithyAtviyoM kA jora samApta ho jAtA hai| inake atizaya ke prabhAva ke kAraNa ve jahA~-jahA~ pravacana karate haiM, vahA~ se bAraha yojana (48 kosa) kI dUrI taka ativRSTi, anAvRSTi, mahAmArI Adi prAkRtika prakopa nahIM hote haiN| loguttamANaM-(lokottama) arhat tInoM loka meM zreSTha ratna hai| sura, nara, kinnara, koI bhI unakI barAbarI nahIM kara sktaa| unake aizvarya ke Age hajAroM-hajAroM devoM aura indroM kA aizvarya bhI nagaNya hai| jayAcArya ne arhata malli kI stuti karate hue kahA-prabho! tumhAre zarIra meM kalpavRkSa kI puSpa mAlA jaisI sugaMdha phUTa rahI hai| devAMgaNAoM ke nayana rUpI jhUmara usake prati AkarSita ho jhUma rahe haiN|13 yahA~ 'loguttamANa' zabda kA artha lokottama ke rUpa meM pratiSThita hai| laukika aura lokottara maMgala vat lokottama ko bhI do rUpoM meM vyAkhyAyita kiyA jA sakatA hai1. dravya lokottama 2. bhAva lokottama vyavahAra naya cakravartI, baladeva, vAsudeva Adi viziSTa puruSoM ko lokottama mAnatA hai-ye dravya lokottama haiN| vyavahAra ke kSetra meM dravya kA bhI mahattva hai para nizcaya naya kI dRSTi meM bhAva ko jo mahattva prApta hai vaha dravya ko nahIM mila sktaa| bhAva lokottama cAra haiM-arihaMta, siddha, sAdhu, kevalI bhASita dhrm| arihaMta sarvopari zlAkA puruSa hai| unake saMhanana, rUpa, saMsthAna, varNa, gati, sattva, sAra, ucchvAsa-ye sabhI anuttara hote haiN| inakA mUla AdhAra hai-zubha nAma karma 40 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA udy| tIrthaMkaroM meM anya nAma karma kI prakRtiyoM kA udaya bhI prazasta aura anuttara hotA hai| kSayopazama tathA upazama meM hone vAle kArya bhI anuttara hote haiN| kSAyika bhAva avikalpanIya' arthAt bheda rahita hotA hai|5 jJAna, darzana, cAritra ke kSetra meM unakI koI saMsArI prANI tulanA nahIM kara sakatA, isalie unako lokottama kahA gayA hai| ___loganAhANaM-(lokanAtha) cakravartI, baladeva, vAsudeva Adi rAjAoM ke eka hI chatra huA karatA hai kiMtu tIrthaMkara bhagavAna ke sira para tIna anupama chatra rahate haiM, isase sUcita hotA hai ki bhagavAna tIrthaMkara urdhvaloka, madhyaloka aura adholoka-tInoM loka ke nAtha haiN| _ 'yogakSema karo nAthaH' jo aprApta vastu ko prApta karA de aura prApta vastu kA viyoga na hone de, use nAtha kahate haiN| tIrthaMkara bhagavanta pahale kabhI na pAe hue ratnatraya rUpa dharma ko prApta karavAne vAle haiM aura jinheM pahale prApta hai, unake rakSaka haiN| isa prakAra yoga aura kSema ke kartA hone se prabhu nAtha haiN| ve prema, kSamA aura parama zAMti ke bala se apane asIma prema sAmrAjya meM vizva kA zAsana karate haiN| . logahiyANaM-(loka hitakArI) arhat hI aise uttama puruSa haiM jo binA kisI svArtha yA kAmanA ke anyoM kA hita sAdhana karate haiN| ___ logapaIvANaM-(loka-pradIpa) lAITa svayaM prakAzita hotI hai, dUsaroM ko prakAza detI hai para pradIpa vat dUsaroM ko prakAzita nahIM kara sktii| pradIpa sahasroM-sahasroM pradIpoM ko prakAzita karane meM samartha hai| arhat RSabha kI stuti meM AcArya mAnatuMga ne unheM 'apUrva dIpaka' kahA hai|5 apUrva dIpaka ko vyAkhyAyita karate hue unhoMne kahA-saMsAra meM jo dIpaka dikhAI dete haiM unameM dhuAM aura bAtI hotI hai kiMtu Apa meM dveSa rUpI dhuAM aura kAma kI dasa avasthA rUpa bAtI nahIM hai| dIpaka meM tela hotA hai Apa meM tela arthAt sneha rAga nahIM hai| dIpaka jarA-sI havA ke jhokoM se bujha jAtA hai, Apa pralaya kAla kI havA se bhI calita nahIM hote ho| dIpaka eka ghara ko prakAzita karatA hai kiMtu Apa tInoM hI lokoM ke sampUrNa padArtha (nava tattvoM) ko prakAzita karate ho| isa prakAra Apa jagat ko prakAzita karane vAle apUrva dIpaka ho| logapajjoyagarANaM-(loka meM udyota karane vAle) arhat loka pradyotaka kahalAte haiN| jaba-jaba dharA para ajJAna aMdhakAra apanA sAmrAjya sthApita kara letA hai, janatA satya dharma kA mArga vismRta karane lagatI hai taba arhat kevala jJAna kA prakAza phailAkara mithyAtva rUpI timira kA nirAkaraNa kara apanI jJAna prabhA se lokatrayI karmoM ke kSaya se niSpanna guNoM meM koI vikalpa yA bheda nahIM hotaa| ye sava eka samAna lakSaNa vAle aura sarvottama hote haiN| zaka stuti : svampa mImAMsA , 01
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM dharmodyata karate haiM / prANI mAtra ko abhaya dene ke kAraNa tIrthaMkaroM ko abhayadayANaM, jJAna netra pradAtA hone ke kAraNa cakkhudayANaM, ratnatrayI kA mArga batAne ke kAraNa maggadayANaM, zaraNadAtA hone ke kAraNa zaraNadayANaM, saMyama pradAtA hone ke kAraNa jIvadayANaM, samyaktva kA bodha karAne se bohidayANaM, dharmapravartana karane ke kAraNa dhammadayANaM, unakA zAsana calane ke kAraNa dhammanAyagANaM, dharma dezanA dene ke kAraNa dhammadesayANaM, caturvidha saMgha rUpa ratha ke kuzala saMcAlaka/ sArathi hone se dhammasArahINaM, cAra gati kA anta karane ke kAraNa dhammavara cAuraMta cakkavaTTINaM aura jahA~ Akara saMsAra kA pratyeka prANI surakSita rahatA hai, arhat isa saMsAra meM dvIpa - TApU ke samAna hone se dIvottANaM saraNagai paiTThANaM arthAt dvIpa, zaraNa, gati aura pratiSThA rUpa saMbodhanoM se saMbodhA gayA hai| kevala jJAna va kevala darzana ke dhAraka hone ke kAraNa tIrthaMkaroM ke appaDihayavara nANadaMsaNadharANaM, kaSAya aura ghAtI karma se mukta hone ke kAraNa viaTTachaumANaM, jayI aura jItAne vAle hone se jiNANaM jAvayANaM, tIrNa-tAraka hone se tinnANaM tArayANaM, buddha aura bodhidAtA hone se buddhANaM bohayANaM, mukta-muktidAtA hone se muttANaM- moyagANaM, sarvajJa hone se savvaNNUNaM, sarvadarzI hone se savvadarisINaM kahA gayA hai / sivamayalamaruyamaNaMtamakkhayamavvAbAhamapuNarAvitti - siddhi gai nAmadheyaM ThANaM saMpattANaM / saMpAviukAmANaM - isameM 'saMpAviukAmANaM' zabda mokSa ko prApta karane vAle vartamAna tIrthaMkara kI dRSTi se kahA jAtA hai aura jo tIrthaMkara mokSa meM padhAra gaye haiM unake lie 'ThANaM saMpatANaM' arthAt mokSa sthAna ko prApta ho cuke, zabda prayukta kiyA gayA hai / isa paMkti meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki mokSa sthAna kaisA hai? mokSa kI katipaya vizeSatAeM jo yahA~ vyakta kI gaI haiM * sivam * * acalam aruyam aNatam akkhayam avvAbAham * kalyANakArI acala / sthira roga rahita antarahita (anaMta) akSaya / avinAzI avyAbAdha/ bAdhA rahita punarAgamana se rahita vitta jiyabhayANaM- (bhaya-vijetA) saMsAra meM janma, jarA aura mRtyu ke mahAna bhaya hai / arhatoM ne ina para vijaya prApta kara lI hai aura ve sarvathA bhayoM se mukta ho cuke haiN| 42 / logassa - eka sAdhanA-1
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Namo jiNANaM dvArA yaha abhilakSita hotA hai ki uparokta guNoM se yukta arhat bhagavantoM ko merA namaskAra ho| isa prakAra sarvajJa, sarvadarzI, anaMta zaktimAna puruSottama arhat bhagavAna kI stuti kahA~ taka kI jAe? unake guNa anaMta haiN| eka-eka guNa kI anaMtaparyAyeM haiN| agara hajAra jihvAyeM bhI kisI ko prApta ho jAeM to bhI paramAtmA ke guNoM kA paripUrNa varNana nahIM kiyA jA sakatA, vaha avarNanIya hai| . . siddhAntataH uparokta svarUpa vAle guNa niSpanna bhAva arihaMta hI vaMdanIya evaM namaskaraNIya hai| aise ahiMsA ke upadeSTA vItarAga arhatoM kI stuti dravya puSpoM se nahIM ho sakatI kyoMki arhata to devAdhideva haiN| sAmAnya munirAja ke sammukha jAte samaya bhI pAMca abhigama pAlane kA vidhAna hai, jinameM prathama sacita tyAga hai", phira arhat to viziSTatam sAdhu hai, ve to ahiMsA ke mahAna upadeSTA haiN| unake lie puSpa pUjA kA prazna hI zeSa nahIM rhtaa| AcArya haribhadra ne vItarAga prabhu ke caraNoM meM kaise bhAva puSpa samarpita kiye haiN| una bhAva puSpoM se hama arhatoM kI bhakti, upAsanA va stuti karane ke adhikArI haiN| ve bhAvapuSpa nimnazloka meM nirdiSTa haiM ahiMsA satyamasteyaM, brhmcrymsnggtaa| gurubhaktistapojJAnaM, satpuSpANi prcksste|| 1. ahiMsA 2. satya 3. asteya 4. brahmacarya 5. asaMgatA (aparigraha) 6. guru bhakti 7. tapa 8. jJAna ye ATha satpuSpa kahalAte haiN| niraMjana, vItarAga devoM kI bhAvapUjA meM eka nimna zloka bhI nirdiSTa hai dhyAnaM dhUpaM mana puSpaM, paMcendriya hutAzanam / kSamA jApa saMtoSa pUjA, pUjo deva niraMjana // uparokta zloka kA saMvAdI eka anya zloka bhI padmapurANa meM milatA hai ahiMsA prathamaM puSpaM, dvitIyaM karaNagrahaH tRtIyakaM bhUtadayA, caturtha zAntireva c| zamastu paMcamaM puSpaM, damaH SaSTha ca saptamam dhyAnaM satyaM cASTamaMca, yete stuSyati kezavaH / / kezava arthAt viSNu bhagavAna ina ATha prakAra ke pavitra puSpoM se prasanna hote haiN| ve ATha puSpa haiM zakra stuti : svarUpa mImAMsA / 43
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. ahiMsA 2. iMdriya - damana 3. jIvadayA 4. kSamA 5. zama - vairAgya 6. titikSA 7. dhyAna 8. satya jo vyakti uparokta bhAva pUSpoM se tIrthaMkaroM kI arcA (stuti) karatA hai vaha svayaM arcita, vaMdita aura stutya hokara kRtakarmoM ko kSINa kara detA hai / prastuta prakaraNa kA pratipAdya hai arhatoM kI arcA Atma-vizuddhi ke lie kI jAtI hai / Atma-vidhi kA pariNAma hai - nirjarA / bhautika siddhiyoM ke uddezya se arhatoM kI pUjA / arcA nahIM hotI / yadi kisI ko pUjA / arcanA ke dvArA bhautika sukhoM kI prApti hotI hai to mAnanA cAhie ki ve to mArga meM par3ane vAle puNya janya par3Ava haiM / arhatoM kI pUjA karane kA tAtparya- bhAva pUjA, guNotkIrtana, stavanA Adi / * niSkarSa arhat vItarAga cetanA se yukta hote haiN| sabhI prANiyoM ke prati unakA tulya bhAva rahatA hai| unakI vANI asAdhAraNa tathA advitIya hotI hai| unakI yaha vizeSa Rddhi hai ki ve eka sAtha sabhI ke saMzayoM kA nivAraNa kara sakate haiN| acintya guNa saMpadA se yukta hone ke kAraNa ve yugapat kathana karane meM samartha hote haiM / zakra stuti meM vivarNita unake svarUpa evaM atizaya vizeSatAoM kA adhyayana karane se yaha niSkarSa nikalatA hai ki vikRti yA vijAtIya tattvoM se mukta hone ke kAraNa unameM pAradarzitA tathA vizuddha lezyA kA prabhAva acintya hotA hai / usI nirmala bhAvadhArA ke kAraNa unakA sArA zarIra razmimaya ho jAtA hai / unake roma-roma, aNu-aNu se sahaja kAMti TapakatI hai| vyakti usa saundarya se abhibhUta ho jAtA hai| AbhA zarIra se niHsRta hone vAlA sahaja saundarya hai / niryuktikAra ne to yahAM taka kahA hai ki yadi tIrthaMkara satata dharma dezanA dete raheM to zrotA apanA pUrA jIvana unake pAsa sardI-garmI, bhUkha-pyAsa, parizrama Adi bhayoM se atIta hokara bitA detA hai / " 1 logassa meM isa prakAra nirmala vItarAga AtmAoM kI stuti kI gaI hai / jinake caraNoM meM jhukane vAlA kevala unakI prANa UrjA kA hI grahaNa nahIM karatA apitu cetanA kA rUpAntaraNa aura atIndriya kSamatAoM ko jAgaraNa bhI karatA hai / aise nirmala cetA vItarAgI tIrthaMkaroM kI stuti karane vAlA bhI apanI zraddhA aura saMkalpa - niSThA ke kAraNa una kSamatAoM ko jAgRta va jIvaMta karane meM sakSama hotA hai / niSpakSa aura nirmala hRdaya vAle tIrthaMkaroM kI stuti karane se hI hamameM niSpakSatA aura nirmalatA paidA ho sakatI hai / 44 / logassa - eka sAdhanA-1
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki zreSTha guNoM kI prApti ke lie stuti aura namaskAra kiyA jAtA hai| saMsAra meM namaskAra ko apAra gaurava prApta hai| aneka dharma sampradAyoM ke logoM meM namaskAra kA naitika aura AdhyAtmika Adarza anAdi kAla se pracalita hai| kahA bhI hai mokSa mArgasya netAraM bhettAraM krmbhuumRtaam| jJAtAraM vizvatattvAnAM vaMde tadguNa labdha me|| ___ arthAt jo mokSa mArga ke netA haiM, jo karma rUpI parvatoM ko bhedane vAle haiM, jo vizva ke samasta tattvoM ko jAnate haiN| unako maiM una guNoM kI prApti ke lie namaskAra karatA huuN| sandarbha 1. tIsarI zakti-pR./45, vizvalocana koSa, zrImadbhagavat gItA kI stutiyoM kA samIkSAtmaka adhyayana, bhUmikA, pR./13 2. Avazyaka niyukti-742, zrI bhikSu Agama viSayakoSa, pR./304 se udhRta 3. bhaktAmara antastala meM-pR./45 4. AcArAMga zruta skandha-1, adhyayana 6 5. bhaktAmara-2 loka/23 6. yajurveda-31/18 7. paryuSaNa sAdhanA-pR./86 8. laghu daMDaka-dUsarA dvAra 6. bhaktAmara-zloka/36 10. mUlyoM kI khoja-pR./47 11. gAthA parama vijaya kI-pR./10 12. nandImalagiriyAvRtti-pR./41, zrI bhikSu Agama viSayakoSa se udhRta, pR./303 13. caubIsI-16/2 14. Avazyaka niyukti (AcArya bhadra bAhu kRta)-362/16 15. vahI-362/20 16. bhaktAmara-zloka/16 17. amRta kalaza bhAga 1-pR./67 18. ... padmapurANa-pAtAla khaNDa 16. Avazyaka niyukti (AcArya bhadrabAhu kRta)-362/27 zakra stuti : svarUpa mImAMsA / 45
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. stuti aura manovijJAna mahApuruSoM kI zakti ApadAoM meM vizeSa prakaTa hotI hai jaise agara kI gaMdha agni meM vizeSa prakaTa hotI hai| ataH na kevala AdhyAtmika evaM dhArmika dRSTi se hI stutiyoM kA mahattva hai balki sAhityika, manovaijJAnika, vaijJAnika, sAmAjika Adi dRSTikoNoM se bhI inakI upayujyatA siddha hai| AvazyakatA hai mAtra dhairya, vizvAsa, sUkSma meyA aura zodhAtmaka pRSThabhUmi ke nirmANa kii| jIvana kI maMgalamayatA kA upAdAna vyakti svayaM hai kyoMki vyakti kA AcAra hI mAnava ko mAnavatA ke zreSTha siMhAsana para AsIna karatA hai| DaoNkTara rAdhAkRSNan ke anusAra "saMskRti, mAnasika zAMti aura sahiSNutA mAnava ke sacce AbhUSaNa haiN| inakI mahattA zArIrika svAsthya evaM aizvarya se kahIM adhika hai|" prANI vijJAna kI apekSA manuSya eka sAmAjika prANI hai to manovijJAna kI apekSA manuSya eka utkRSTa mana vAlA prANI hai| mAnasika, vaicArika azAMti ko dUra karane hetu mana kA nirmalIkaraNa va pariSkAra aparihArya hai| cetanA ko prabhAvita evaM pariSkRta karane meM stuti kI mahattA nirvivAda hai| yaha acetana mana ko jAgRta karane kI eka manovaijJAnika vidhi hai| maMtroM evaM stutiyoM ke dvArA jaivika rAsAyanika parivartana bhI saMbhava hai| pratyeka zabda ke uccAraNa kA apanA eka vizeSa prabhAva hotA hai| zarIra aura mana-ina donoM para usakA asara hotA hai| adhyAtma kI dRSTi se eka hI maMtra ke aneka prakAra ke prayoga vividha arthoM meM prayukta hote haiM, udAharaNArtha 'Namo arahaMtANaM'-isa maMtra japa se kaSAya kSINa hote haiN| kaSAya kSINatA ke lie Namo arahatANaM japa kI vidhi nimna prakAra se upalabdha hai| Namo arahaMtANaM-taijasa-kendra para-krodha kSaya Namo arahatANaM-AnaMda-kendra para-mAna kSaya Namo arahatANaM-vizuddhi-kendra para-mAyA kSaya Namo arahaMtANaM-brahma kendra (tAlu) para-lobha kSaya 46 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI prakAra eka hI maMtra ke vyakti, kSetra, kAla Adi ke bheda se vibhinna pariNAma ho sakate haiN| vastutaH japa, dhyAna athavA AdhyAtmika stutiyoM se stotA ko adbhuta zakti milatI hai, vaha parAkramazAlI bana jAtA hai, use eka vizeSa prakAra kA saMbala milatA hai aura vaha atizIghra hI sAdhanA kI uccatama sthiti para pahu~ca sakatA hai| jaina darzana meM arhat va siddha stuti ko apanA guNagata vaiziSTya prApta hai| * jIvana ko saumya, nirmala, sAtvika evaM sarvAMga pUrNa banAne kI eka divya sAdhanA hai-arhat stuti| astittva bodha, AtmaguNa vRddhi, vRtti pariSkAra aura apUrva samAdhi kI alabhya ArAdhanA hai-arhata, stuti| jIvana kI pravRtti ko adhyAtmavAda kI ora unmukha karane kI cinmaya upAsanA hai-arhat stuti| kisI bhautika vastu kI mAMga nahIM, arhatoM ke samAna sama sthiti prApta karane kI prabala bhAvAbhivyakti kI bhAMti saMbhRta bhavya bhAvanA hai-arhat stuti| Atmazakti, prANa zakti va caitanya zakti ko jAgRta karane kI AdhyAtmika evaM vaijJAnika abhivyaMjanA hai-arhat stuti| stuti ke pramukha tattva bUMda apane astitva ko sAgara meM visarjita kara detI hai usI prakAra bhakta apane sampUrNa astitva ko ArAdhya ke prati samarpita kara detA hai| AdhyAtmika stutiyoM kA paryavekSaNa karane se stuti ke nimna tattva prakaTa hote haiM1. Atma-samarpaNa 2. sAkSAtkAra kI utkRSTa abhilASA 3. ekAgratA 4. prAktan saMskAra 5. Atmavilaya 6. advaita kI pratiSThA 7. zaraNAgati 1. Atma samarpaNa samarpaNa stuti kA pramukha tattva rahA hai| samarpaNa meM bhakti kA svara bhI mukhara hotA hai aura stuti bhI prasphuTita hotI hai| samarpaNa meM Atmanivedana ke sAtha-sAtha stuti aura manovijJAna / 47
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-sAkSAtkAra kI utkRSTa bhAvanA bhI parilakSita hotI hai| adhyAtma manISI jayAcArya kI caubIsI kA paryAlocana karane se aisA anubhava hotA hai ki jayAcArya kA arhata bhagavantoM ke prati utkRSTa koTi kA samarpaNa thaa| vartamAna meM AcArya bhikSu, AcArya tulasI, sUra, mIrA, tulasI, gAMdhIjI Adi vyaktiyoM kI kRtiyoM kA saiMkar3oM vidvAna mUlyAMkana kara rahe haiM, kyoM? kAraNa spaSTa hai ki unhoMne jo likhA vaha prajJA kI A~kha se likhA, kevala vidvatA ke AdhAra para nhiiN| yahI kAraNa hai ki Aja bhI ve stutiyAM, ve bhajana jIvanta, jAgRta, preraka evaM jana-jana ke kaMThoM meM anuguMjita haiN| 2. sAkSAtkAra kI utkRSTa abhilASA sAkSAtkAra kI utkRSTa abhipsA hote hI antaHpreraNA se stuti kA svara mukharita hotA hai, yathA-tujha milavA mujha una umahyo', jIvana dhana saba kucha mhArA pAMcU parameSThI pyArA, deva tumhArA puNya nAma mere mana meM rama jAe' mhArai mana maMdira meM prabhu mahAvIra hai-ityaadi| vAstava meM bhAva aura hRdaya kI zuddhi sabase bar3I pavitratA hai aura vahI pratyeka kArya meM utkRSTatA kA hetu hai| yaha upAsya ke prati samarpita parama rasamayI stutiyoM ke dvArA hI saMbhava hai| 3. ekAgratA anubhava kI bAta hai ki caMcala pAnI meM pratibimba sApha nahIM aataa| phoTo lene ke lie kemarA aura phoTo khiMcavAne vAlA-donoM kI sthiratA kA mUlya hotA hai| isI prakAra mana meM iSTa ko pratibimbita karane ke lie ekAgratA/sthiratA parama Avazyaka hai| stotra ke mUla zabda to prabhAvotpAdaka hote hI haiM parantu ekAgratA se unakA prabhAva sahasraguNita ho jAtA hai| jisa prakAra sUrya kI bikharI kiraNoM ko yaMtra Adi meM kendrita kara diyA jAye to usase rasoI banAI jA sakatI hai vaise hI mana kI bikharI zakti ko dhyAna, svAdhyAya, japa, stuti Adi samyak sAdhanoM dvArA kendrita karane para Atma-zakti kA adbhuta teja prakaTa hotA hai| dillI kA ghaTanA prasaMga hai| AcAryazrI mahAzramaNajI jaba yuvAcArya the taba kucha yuvakoM se pUchA-namaskAra mahAmaMtra kI mAlA pherate ho| yuvakoM kA uttara nakArAtmaka thaa| yuvAcAryazrI ne nahIM pherane kA kAraNa pUchA to uttara milA mana ekAgra nahIM rahatA, isalie mAlA nahIM pherate haiN| yuvAcArya pravara ne kahA-isa bahAne mAlA kaba taka nahIM pheroge? mana ko ekAgra karane ke lie zvAsa ko AlaMbana banA lo| eka zvAsa meM pUrA namaskAra mahAmaMtra bolane se eka sau ATha zvAsa meM pUrI 48 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka mAlA ho jaayegii| kucha dinoM pazcAta una yuvakoM meM se eka yuvaka yuvAcArya zrI ke caraNoM meM upasthita huA aura kRtajJatA jJApita karate hue bolA-Apane hamAre para bar3I kRpA kii| usa dina ApakI preraNA se maiMne rAtri zayana se pUrva zvAsa ke sAtha mAlA pheranI zurU kii| pahale dina se hI camatkAra ho gyaa| maiM bahuta varSoM se anidrA kA rogI thaa| anekoM upacAra ke daurAna bhI mujhe koI vizeSa lAbha nahIM huA, para jisa dina se maiMne yaha prayoga prAraMbha kiyA, mAnasika zAMti ke sAtha-sAtha maiM isa anidrA ke roga se bhI mukta ho gyaa| jijJAsA kA honA saMbhava hai ki aisA kaise huA? kAraNa spaSTa hai ki tarala pAnI meM raMga ghula jAtA hai aura vahI pAnI jaba jamakara barpha bana jAtA hai taba usa para raMga DAlate hI vaha Upara kI sataha se baha jAtA hai| isI prakAra ekAgra yA saMkalpa zakti vAle sthira mana para bAharI vikAra apanA prabhAva nahIM DAla sakate, cAhe ve zArIrika ho yA maansik| 4. prAktan saMskAra jJAna kI prApti pramukhataH do prakAra se hotI hai1. prAktan saMskAroM se 2. guru Adi ke nimitta se pUrva janma meM saMpAdita bhakti evaM upAsanA se utthita saMskAra apara yoni meM bhI prakaTa ho jAte haiM, jo stuti ke mUla AdhAra banate haiM arthAt satsaMga yA guru ke upadeza kA nimitta mile binA sahaja hI pUrva janma ke saMskAroM ke prabhAva se stuti kA praNayana honA yA ruci jAgRta honaa| ina prAktan saMskAroM kI bhI stuti meM mahattvapUrNa bhUmikA rahatI hai| 5. Atmavilaya stuti meM Atmavilaya kI pradhAnatA rahatI hai| kucha aisI stutiyAM haiM jinameM bhakta, bhagavAna ke guNoM ke atirikta vastuoM kA niSedha karate-karate anta meM apanA hI niSedha kara stavya svarUpa hI ho jAtA hai| siddhi meM sabase adhika sahAyaka hai apane iSTa meM lIna ho jaanaa| RSi prajJA ke dhanI AcAryazrI mahAprajJajI kA mAnanA hai ki "pahale lakSya kA nirdhAraNa kro| phira Der3ha ghaMTe taka usake prati ekAgra hokara laya kI sthiti meM cale jaao| siddhi tumhArA daravAjA khttkhttaayegii"| 6. advaita kI pratiSThA advaita arthAt abhinn| stotA aura stavya kA bheda samApta kara abheda sAdha lenA hI advaita kI sAdhanA hai| advaita hone se maiM aura prabhu kA bheda nahIM rhtaa| stuti aura manovijJAna / 46
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI tulasI kI ye paMktiyAM-"prabhu banakara ke hI hama prabhu kI pUjA kara sakate haiM", advaita sAdhanA kI puSTi meM paryApta hai| kabIrajI ne bahuta yathArtha kahA hai jaba maiM thA hari nahIM, aba hari hai maiM nhiiN| ___ saba aMdhiyArA miTI gayA, jaba dIpaka dekhyA mAMhi // 7. zaraNAgati zaraNa kA artha hai-tadarUpa ho jAnA, tanmaya ho jAnA aura dvaita se advaita sAdha lenaa| binA zaraNa ke koI bhI vyakti mahAyAtrA ke mahApatha kA pAra nahIM pA sktaa| kavi kI nimnokta paMktiyoM meM zaraNAgati kA rahasya bharA hai asthi carma mama deha, yaha tAme aisI priiti| hotI jo zrI rAma meM, to miTatI bhava bhIti // paMca parameSThI kA dhyAna saba pApoM kA nAza karane vAlA hai| arhat maMgala hote haiN| stuti bhI apane Apa meM maMgala hai| "arahate saraNaM pavajjAmi"-yaha ArSa vAkya jahA~ eka ora arihaMto kI zaraNa kA pratinidhi tattva hai vahA~ nizcaya naya kI dRSTi se Atma-svarUpa kI hI abhinnatama upAsanA hai| 'appA so paramappA" isa sUkta meM zaraNAgata evaM puruSArtha kA apUrva saMgama hai| niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki Atma-vizvAsa aura samarpaNa zakti kA utsa hai| ekAgratA zakti kA koSa hai| vizvAsa bar3he, ekAgratA aura samarpaNa bar3he to vikAsa kA mArga khulatA hai| stuti kA manovaijJAnika AdhAra stuti manuSya ke mana kI samasta vizRMkhalita evaM aneka dizAoM meM bhaTakane vAlI vRttiyoM ko eka kendra para ekAgra karane vAle mAnasika vyAyAma kA nAma hai, jisameM hRdaya pakSa kI pradhAnatA hotI hai| manovijJAna ne caudaha prakAra kI mUla pravRttiyAM aura usase saMbaMdhita caudaha manaH saMvega mAne haiN| mUla pravRtti kI paribhASA karate hue prasiddha manovaijJAnika megaDUgala ne likhA hai-mUla pravRtti vaha pragati zakti hai jisake kAraNa prANI kisI vizeSa padArtha kI ora dhyAna dete haiM aura usakI upasthiti meM vizeSa prakAra ke saMvega yA manaHkSobha kA anubhava karate haiN| manovijJAna ne mana ke tIna staroM kI khoja kI hai1. cetana mana 2. acetana mana 3. avacetana mana 50 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ avacetana mana kI khoja kara manovaijJAnikoM ne eka naI krAMti kA sUtrapAta kiyaa| kucha parAmanovaijJAnikoM ke anusAra manuSya kA mastiSka rahasyoM ke taMtujAla se banA eka karizmA hai| vaha apanI ekAgratA kA vikAsa kara grahaNa evaM preSaNa kI kaI aisI kSamatAoM ko ujAgara kara sakatA hai jo iMdriya bodha kI maryAdA meM nahIM AtI, jaise dUrabodha, vicAra saMpreSaNa, vicAra saMkramaNa aadi| prastuta prasaMga meM mArka Tvena kI ghaTanA kA ullekha karanA aprAsaMgika nahIM hogaa| ghaTanA prasaMga san 1606 kA hai| unheM san 1885 meM svayaM dvArA likhita evaM krizciyana yuniyana dvArA prakAzita eka lekha kI AvazyakatA thii| mArka Tvena kI isa viSaya meM kI gaI sArI mehanata bekAra ho gii| yUniyana kAryAlaya bhI unakI sahAyatA nahIM kara skaa| dUsare dina ve nyUyArka kI phiphtha aivenyU se hokara jA rahe the| cavAlIsavIM sTrITa ko pAra karate hue pratIkSA meM khar3e the| acAnaka eka ajanabI vyakti bhAgatA huA AyA aura kAg2ajoM kA eka pulindA unheM thamAte hue bolA-"maiM inheM bIsa sAla se apane pAsa rakhe hue thaa| patA nahIM kyoM Aja subaha hI mujhe aisA lagA ki maiM inheM Apako bheja duuN| maiM abhI inheM posTa karane jA rahA thA ki Apa svayaM hI mila gye| mArka Tvena ne unheM dhanyavAda diyaa| kucha hI kSaNoM meM vaha vyakti bhIr3a meM lupta ho gyaa| mArka Tvena ne pAyA ki vaha prati usameM thI jisakI ve vyagratA se khoja kara rahe the| mArka Tvena kA mata hai ki yadi koI aisA tarIkA nikala jAe jisase do mastiSkoM meM icchAnusAra-sAmaMjasya sthApita kiyA jA sake to TelIphona, TelIgrAma Adi dhIme saMcAra sAdhanoM kA parityAga kara vyakti mukta rUpa se vicAroM kA AdAna-pradAna kara sakatA hai| avacetana mana kI zakti evaM atIndriya cetanA ke AdhAra para hI yaha saMbhava ho sakatA hai| vastutaH manuSya ke avacetana mana kI zakti aparimita tathA anaMta hai| vaha anaMta-jJAna, anaMta-anubhUti evaM anaMta-bhAvanAoM se yukta rahatA hai| isI avacetana kI pRSThabhUmi meM samudbhUta cetanA kI zAbdika abhivyakti kA nAma hai-stuti| zraddhA kA anUThA camatkAra jaba taka mana meM zraddhA athavA vizvAsa kA udreka nahIM hotA hai, taba taka stuti kA praNayana nahIM ho sktaa| yadyapi zabdoM kA apanA prabhAva, apane prakaMpana hote haiM parantu jaba ve zabda stuti yA japa ke rUpa meM ekAgracitta bhAvanA se zraddhAsikta hokara abhivyakta hote haiM to unakI vizeSa prabhAvakatA meM koI saMdeha nahIM rhtaa| bhopAlagar3ha ke pArasa surANA kI dharmapatnI zrImati sonala surANA ke mastiSka meM maleriyA bukhAra Ane se vaha mUrchita ho gii| use tatkAla aspatAla le jAyA stuti aura manovijJAna / 51
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyaa| behozI meM bhI usakA zarIra itanA Upara uchala rahA thA ki use bistara para bAMdhakara rakhA gyaa| upacAra cala rahA thaa| do dina bAda bimArI ne bhayaMkara rUpa le liyaa| DaoNkTaroM ne apanA nirNaya antima rUpa meM sunAte hue kahA-aba koI upacAra hone kI saMbhAvanA nahIM hai Apa inheM kahIM bhI le jA sakate haiN| pArivArika jana isa saMvAda ko sunakara nirAza ho gye| usa samaya pArasa ke cAcA prema surANA ne sabako sAMtvanA dete hue kahA-"aba aMtima upacAra hai apane ArAdhya kI stuti, saba baiTha jAo, ronA baMda karo, saba "bhikSu svAmI" kA japa kro| saba tanmayatA pUrvaka japa meM baiTha gye| zraddhA, japa aura tanyamatA kA aisA koI jAduI prabhAva huA ki AdhA ghaMTA ke bAda hI usa bahana kI mUrchA dUra ho gii| usakA uchalanA baMda ho gyaa| vedanA kucha zAMta huii| vaha bistara se uThakara baiTha gii| sabake sAtha japa karane lgii| kucha samaya bAda aMgar3AI lekara vaha bistara se nIce utarI aura calane laga gii| sabase bAteM karane lgii| saba Azcaryacakita nayanoM se dekhate rhe| kucha kSaNoM pahale jahA~ mRtyu spaSTa dRSTigocara ho rahI thI, vahA~ kucha hI kSaNoM meM jIvana kA saMcAra ho utthaa| DaoNkTaroM ne pUchA-"Apane kisa saMjIvanI vidhA kA prayoga kiyA" / prema ne kahA-"hama koI vidhA nahIM jAnate, hamane apane ArAdhya/guru ke nAma kA smaraNa kiyaa| jo kucha huA vaha apane gurudeva ke japa se hI huaa|" isake bAda ve siriyArI bhikSu samAdhi sthala para gaye aura sakuzala apane ghara lauTa aae| AcAryazrI mahAprajJajI ne muni avasthA meM apanI saMsAra pakSIya mAtuzrI sAdhvI bAlUjI ko jIvana ke aMtima dinoM meM bheda vijJAna kA maMtra diyaa| jisase unakI bImArI kI anubhUti meM 60% kA antara aayaa| isI prakAra saMta bhIkhaNajI kA smaraNa, bhikSu mhAre pragaTyAjI', muNinda morA', vighna haraNa stavana aura caturviMzati stava Adi AdhyAtmika stavanoM meM zakti jAgaraNa evaM vighna nivAraNa ke anUThe evaM prabhAvaka anekoM srota haiM, yadi aisA kahA jAye to koI atizayokti nahIM hogii| uparokta stavana maMtravat AtmatoSa dene vAle haiN| terApaMtha dharmasaMgha meM zrI majjAyAcArya ko zAMtividhAyaka aura maMtradAtA ke rUpa meM khyAti prApta hai| unake dvArA pradatta "OM a bhI rA zi ko namaH"* maMtra lAkhoM logoM kA AsthAdhAra hai| darzana vizuddhi aura manovijJAna manovijJAna kI khoja to avacetana mana taka hI pahu~ca pAI hai kiMtu bhAratIya * vizeSa jAnakArI ke lie dekheM "jaya-jaya jayamahArAja" 52 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ dArzanikoM ne inase bhI sUkSma cetanA ke staroM kI carcA kI hai| avacetana se pare atIndriya cetanA kI bhUmikA hai| jaba vyakti saMyama, tapa, japa, zIla, svAdhyAya, anitya Adi anuprekSAeM, nirmala dhyAna, caturviMzati stava, mahAmaMtra japa, iSTa stuti, OM, arha, so'haM-ityAdi AlaMbanoM ke mAdhyama se atIndriya cetanA kI bhUmikA meM praviSTa ho jAtA hai, taba usake sampUrNa virodhAbhAsoM kA apanayana ho jAtA hai| usakI kathanI-karanI meM sAmaMjasya evaM hRdaya parivartana hone se usakI pratyeka pravRtti meM samatA parilakSita hone lagatI hai| vItarAga stuti hetu viracita jayAcArya kRta caubIsI meM yatra-tatra aneka AlaMbana carcita hue haiN| jayAcArya ne likhA-he prabho! ApakI to bAta hI kyA? ApakA dhyAna karane vAlA, Apake sAtha tanmayatA yA ekAtmakatA sthApita karane vAlA vyakti bhI zakti saMpanna bana jAtA hai| use AdhyAtmika cetanA kI saMpadA ke sAtha-sAtha aneka siddhiyAM bhI upalabdha ho jAtI haiN|"15 manovijJAna ke saMdarbha meM hRdaya parivartana kA artha ho sakatA hai-maulika manovRttiyoM kA prisskaar| adhyAtma kI bhASA meM ise darzana kI vizuddhi kahA jA sakatA hai| bhagavAna mahAvIra se pUchA gayA-"bhaMte! kaSAya pratyAkhyAna se jIva kyA prApta karatA hai?" pratyuttara meM bhagavAna ne kaSAya pratyAkhyAna ke do pariNAma batalAyeM1. vItarAgatA 2. sukha-duHkha meM sama rahane kI sthiti kI upalabdhi bhagavAna mahAvIra kI vANI meM kaSAya pratyAkhyAna aura manovijJAna kI bhASA meM maulika manovRttiyoM ke pariSkAra se cetanA kA pariSkAra mAnA gayA hai| cetanA ke pariSkAra se hI vyakti ke saMskAra, AcaraNa aura vyavahAra pariSkRta hote haiN| apariSkRta mastiSka meM eka hI sUtra utpanna hotA hai-kriyA kI pratikriyA karanA, jaisA dUsarA kare vaisA krnaa| parantu jaba cintana pariSkRta hotA hai taba gAlI meM prati gAlI nahIM denA, jaise ko taisA na karanA ghaTita hotA hai| isase spaSTa hotA hai ki vicAra, AcAra aura saMskAra-ye tInoM jIvana nirmANa ke mUla tattva haiN| isa traya samanviti se vyaktitva meM jo lakSaNa prakaTa hote haiM, ve nimna haiM1. antara dvandoM se mukti| 2. samasyAoM ke samAdhAna meM viveka cetanA kI jaagRti| 3. uttaradAyitva ke nirvAha meM kushltaa| 4. sakArAtmakatA kA vikaas| 5. pratikUlatA meM bhI svayaM ko anukUla rakhane kI kSamatA kA vikaas| 6. zArIrika, mAnasika evaM bhAvanAtmaka svasthatA kA vikAsa jisa prakAra raMgIna kA~ca kI botala meM pAnI rakhane se usa pAnI ke guNa kA~ca stuti aura manovijJAna / 53
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke raMgoM ke guNadharmI bana jAte haiN| isI prakAra zubha bhAvanA evaM arhata bhagavantoM ke zubha svarUpa kA ciMtana karane se manuSya ke guNa saMskAra badala jAte haiN| __muMbaI ke zrAvaka jeThAbhAI jhaverI kI putrI AzA jo eka relave aphasara kI patnI eka bAra atIndriya cetanA saMpanna AcAryazrI mahAprajJajI se usane kahA-"prabho! maiM krodha se bahuta pIr3ita huuN| mere kAraNa ghara kA vAtAvaraNa azAMta rahatA hai| aba baccoM meM bhI cir3acir3Apana AnA prAraMbha ho gayA hai| aba maiM isa pizAca se mukti pAnA cAhatI huuN| koI upAya batAyeM? __ AcArya pravara ne usako lalATa ke madhya pUrNa candramA kA dhyAna karane kA nirdeza dete hue kahA-tIna mAha taka yaha prayoga kro| gussA kama ho jaayegaa| isI sthAna para zveta raMga meM logassa ke "caMdesu nimmalayarA" pada kA dhyAna bhI Aveza upazAMti kA mahattama prayoga hai| AzA bahana ne pUrNa adhyavasAya ke sAtha isa prayoga meM saphalatA prApta kii| dUsarI bAra jaba vaha AcArya pravara ke darzana karane AI to mana atIva prasanna thaa| usane kahA-"mahArAja merA krodha paryApta mAtrA meM zAMta ho gayA hai| ghara kA vAtAvaraNa bhI dhIre-dhIre mor3a le rahA hai| mahArAja! maiM eka vicitra bAta Apako btaauuN| mere pati khAne ke zaukIna haiN| maiM unheM saMtaSTa karane ke lie sadaiva tatpara rahatI huuN| aneka prakAra ke vyaMjana banAtI hU~ para ve kabhI prasanna nahIM hote| roja bhojana kI niMdA karate, kahate AzA! tuma bhojana banAnA nahIM jaantii| Aja taka tumane kabhI svAdiSTa bhojana nahIM khilaayaa| maiM parezAna thii| abhI kucha dina pUrva unhoMne kahA-AzA kyA ho gayA? Aja kala tuma jo kucha banAtI ho, vaha mujhe bahuta svAdiSTa lagatA hai| acchA bhojana banAtI ho| kyA ina dinoM meM tumane pAka -zAstra kA adhyayana kiyA hai? mahArAja! isakA kAraNa maiM Aja taka nahIM samajha skii|" AcArya pravara ne kahA-"AzA bahana! pahale tuma bhojana ke sAtha-sAtha krodha ke paramANu bhI parosatI thii| krodha ke paramANu kar3ave hote haiN| aba tuma krodha se chuTakArA pA cukI ho| aba tuma jo kucha parosatI ho usake sAtha karuNA ke paramANu parosatI ho| karuNA ke paramANu mIThe hote haiN|" hamAre citta se nissRta bhAva taraMgoM kA jo prabhAva hotA hai use hama samajha nahIM paate| jayAcArya ne tIrthaMkara vAsupUjya kI stuti meM kahA hai-"prabho! Apa karuNA ke sAgara haiM, ApakI karuNA ne krodha ke srota ko hI sukhA DAlA hai"| krodha ke kSaya hue binA vItarAga bhAva kI prApti asaMbhava hai| vItarAga hone kA artha hai-cetanA kI sUkSma bhUmikA meM praviSTa ho jaanaa| vItarAga mahApuruSoM kI stuti ekAgratA ke utkRSTa biMdu abheda dRSTi kA sparza karatI huI sAdhaka ko avacetana se pare atIndriya cetanA taka pahu~cAne meM samartha hai| 54 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohanIya karma darzana mohanIya cAritra mohanIya samyaktva mohanIya mithyAtva mohanIya mizra mohanIya kaSAya mohanIya no kaSAya mohanIya 23 anantAnubaMdhI apratyAkhyAna pratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA lobha krodha, mAna mAyA, lobha krodha, mAna mAyA, lobha saMjvalana krodha, mAna mAyA, lobha hAsya rati arati bhaya _zoka jugupsA strI veda puruSa veda napuMsaka veda stuti aura manovijJAna / 55 * jo kaSAya ke sahavartI haiM, kaSAyoM ke uttejaka haiM evaM hAsya Adi ke rUpa meM jinakA vedana hotA hai, ve no kaSAya kahalAte haiN|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohakarma ke udaya se kaSAya kI utpatti hotI hai jo vItarAgatA kA bAdhaka tattva hai| ataeva darzana vizuddhi ke lie mohakarma kI prakRtiyoM ko samajhanA nitAnta apekSita hai| mohanIya karma ke mUlataH do bheda haiM-darzana mohanIya aura cAritra mohniiy| ina do bhedoM ke uttara bheda 28 haiM ukta bheda-prabhedoM ko samajhane kA sArAMza yahI hai ki darzana mohanIya karma ke udaya se samyaktva kI prApti nahIM hotI aura cAritra mohanIya karma ke udaya se cAritra kI prApti nahIM ho sktii| samyaktva adhyAtma jIvana kA prANa hai, usake binA cAritra kI prApti bhI asaMbhava hai| anaMtAnubaMdhI kaSAya aura darzana mohanIya ke rahate samakita, apratyAkhyAna kaSAya ke rahate zrAvaka dharsa, pratyAkhyAna kaSAya ke rahate saMyatapanA aura saMjvalana kaSAya ke rahate yathAkhyAta cAritra (vItarAgatA) kI prApti nahIM ho sktii|24 kaSAya kI utpatti kA mUla hetu jAnakara Atma svabhAva meM sthira hone ke lie kaSAya mukti kI sAdhanA apekSita hai| AtmA apane svabhAva meM svayaM paripUrNa hai lekina kucha vikAroM ke kAraNa yaha vibhAva dazA ko prApta hai| manovijJAna ne mUla pravRttiyAM aura caudaha prakAra ke saMvegoM kA ullekha kiyA hai jo jaina darzana meM ullekhita moha karma kI pravRttiyoM se hI milatA-julatA hai jinako nimna cArTa ke mAdhyama se samajhA jA sakatA haimUla pravRttiyAM mUla savega mohanIya karma mUla savega ke vipAka 1. palAyana vRtti - bhaya 1. bhaya 2. saMgharSa vRtti - krodha 2. krodha krodha 3. jijJAsA vRtti - kutuhala bhAva 3. jugupsA jugupsA bhAva 4. AhArAnveSaNa vRtti- bhUkha 4. strIveda kAmukatA 5. pitrIya vRtti - vAtsalya sukumAra bhAvanA 5. puruSa veda kAmukatA 6. yUtha vRtti - ekAkIpana tathA sAmUhika bhAva 6. napusaMka veda kAmukatA 7. vikarSa vRtti - jugupsA bhAva 7. abhimAna svAgRhabhAva, 8. kAma vRtti - kAmukatA 6. svAgRha vRtti - svAgRha bhAva, utkarSa bhAva 8. lobha svAmitva bhAva 10. Atma laghutA vRtti- hIna bhAva adhikAra bhAva 11. upArjana vRtti - svAmitva bhAva 6. rati ullasita bhAva 12. racanA vRtti - sRjana bhAva 10. arati duHkha bhAva 14. hAsya vRtti - ullasita bhAva uparokta vivecana se yaha niSkarSa nikalatA hai ki AhAra kI khoja, kAma tRpti, palAyana aura yuyutsA (lar3ane jhagar3ane kI IcchA)-ye maulika manovRttiyAM haiN| inakI tIvra AkAMkSA tanAva ko janma detI hai| jemsa kAnika ne likhA hai-mAnasika 56 / logassa-eka sAdhanA-1 bhaya
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ tanAvoM tathA AvegoM ke kAraNa pittAzaya kI patharI bar3ha jAtI hai, dhamaniyoM para chAI carbI phUla jAtI hai| mAnasika Avega jitanA bhI bar3hatA hai eDranelina nAmaka hArmona utanI hI adhika mAtrA meM rakta meM pravAhita hone lagatA hai| yaha hArmona choTI dhamaniyoM ko saMkucita karatA hai, hRdaya kI dhamaniyAM bhI isase prabhAvita hotI haiM, agara ve bahuta jyAdA saMkucita ho jAtI haiM to manuSya kI mRtyu taka ho sakatI hai| yadi ina maulika manovRttiyoM ko vaza meM karane kI kalA hastagata ho jAye to raktacApa saMtulita rahegA, hRdaya kI dhamaniyAM saMkucita nahIM hogI aura ahaM bhAva ko prabala AghAta lagane para bhI kSaya, madhumeha jaise asAdhya rogoM para vijaya prApta kI jA sakatI hai| ina vRttiyoM ko pariSkRta karane kI kSamatA manuSya meM hI hai, kahA bhI hai manana kare ciMtana kare, manuja usI kA naam| A~kha mUMda pIche lage, yaha pazuoM kA kAma // kAma kI vRtti kA pariSkAra brahmacarya meM, bhaya kA pariSkAra abhaya meM, yuyutsA kA pariSkAra sahiSNutA meM hotA hai| dasavaikAlika kA sUtra isakA saMvAdI sUtra hai uvasameNa haNe kohaM, mANaM maddavayA jiNe / mAyaM cajjava bhAveNa, loho saMtosao jiNe // 28 arthAt upazama se krodha ko, mRdutA se mAna ko, RjutA se mAyA ko aura saMtoSa se lobha ko jiito| - isa prakAra mAnasika graMthiyoM kA vizleSaNa kara usake nirasana hetu pratipakSI bhAvanAoM kA prayoga bhI manovaijJAnika hai| mohanIya karma ke vipAka para isakA vizeSa prabhAva par3atA hai| Agamika bhASA meM ise cetanA ke jAgaraNa kI prakriyA kahA jA sakatA hai| namaskAra mahAmaMtra, caturviMzati stava evaM AdhyAtmika stutiyoM ke mAdhyama se jaba hama vItarAga AtmAoM kI stuti karate haiM to darzana kI vizuddhi hotI hai| darzana vizuddhi se citta kI nirmalatA prakaTa hone lagatI hai arthAt moha karma kI prakRtiyoM ke vipAkodaya kA upazama bhAva, kSayopazama bhAva aura kSAyika bhAva meM parivartita honA hI darzana vizuddhi hai| upazama bhAva-isa prakriyA ko manovijJAna damana kI prakriyA kahatA hai| vAsanAoM evaM kaSAyoM ko dabAkara calane vAlA sAdhaka 11veM upazAMta moha guNasthAna taka pahu~cakara punaH nIce ke guNasthAnoM meM lauTa jAtA hai| yaha damana kI prakriyA hai| vilaya kI nhiiN| kSayopazama bhAva-isa paddhati ko manovijJAna vRttiyoM kA udAttIkaraNa kahatA stuti aura manovijJAna / 57
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| yahA~ vRttiyoM kI dizAeM badala jAtI haiN| kucha eka vRttiyoM kA damana aura kucha eka vRttiyoM kA kSaya hotA hai| yaha sazakta mAnasika cikitsA paddhati hai| phira bhI roga kA samUlataH naSTa honA Avazyaka hai| ataH jaina dharma kSayopazama ke pazcAt kSAyika paddhati ko prastuta karatA hai| kSAyika bhAva-isameM pUrNataH AvegoM kA kSaya (anta) ho jAtA hai| yaha paddhati kArya-kAraNa kI khoja bhI karatI hai aura phira unakI cikitsA bhI karatI hai| niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki citta kI nirmalatA hI samyak darzana yA darzana bodhi kahalAtI hai| bodhi kA jaghanya biMdu hai-kSayopazama samyaktva kI praapti| bodhi kA madhyama biMdu hai-kSAyika samyaktva kI praapti| bodhi kA utkRSTa biMdu hai-kevala bodhi (kevalajJAna) kI praapti| yaha hRdaya parivartana kI hI prakriyA hai| vAstava meM hamArI pavitra bhAvanAeM hI hameM siddhi dene vAlI haiN| jaina darzana ke anusAra mohanIya karma hI saba karmoM kA senAnI hai| stavanA Adi se AtmA kI anaMta zakti zanaiH zanaiH prakaTa hone lagatI hai| pala-pala Arta va raudra pariNAma AtmA se dUra hone ke kAraNa dharma dhyAna aura zukla dhyAna se AtmA kI akSuNNatA, usakI viralatA, sarvajJatA prApta ho zakti udbhASita hotI hai| niSkarSa ___ yaha eka manovaijJAnika tathya hai ki avacetana mana kI bhUmikA meM pahuMcane vAlI ye zraddhAsikta stutiyA~ jIvana kI bahuta bar3I upalabdhiyoM kA nimitta banatI haiN| AcAryazrI mahAprajJajI kaI bAra kahate haiM ki jaba maiM baccA thA, merI mA~ rAtri ke antima prahara meM sAmAyika kiyA karatI thI aura sAmAyika meM caubIsI, ArAdhanA aura svAmIjI kI stutiyA~ gAyA karatI thii| maiM soyA-soyA unheM sunatA rahatA thaa| sunate-sunate mere mana meM bhikSu svAmI aura unakI racanAoM ke prati sahaja AkarSaNa ho gyaa| ___saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki akalmaSa evaM svaccha hRdaya se nissRta hone se stuti kA mahattva sArvajanIna hai| jisa prakAra agni zIta kA nivAraNa karatI hai usI prakAra mahApuruSoM kA smaraNa pApoM kA nivAraNa karatA hai| mahApuruSoM kI zakti ApadAoM vipattiyoM meM vizeSa prakaTa hotI hai, jaise agara kI gaMdha agni meM vizeSa prakaTa hotI hai| ataH na kevala AdhyAtmika evaM dhArmika dRSTi se hI stutiyoM kA mahattva hai balki sAhityika, manovaijJAnika, vaijJAnika, sAmAjika Adi dRSTikoNoM se bhI inakI upayujyatA siddha hai| AvazyakatA hai mAtra dhairya, vizvAsa, 58 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSma medhA aura zodhAtmaka pRSThabhUmi ke nirmANa kI, ataH hama isa dizA meM nirantara Age bar3hate rheN| kahA bhI hai prabhutAI ko saba mare, prabhu ko mare na koy| jo koI prabhu ko mare, to prabhutA dAsI hoya // saMdarbha 1. satya kI ora-pR./41 | 2. eso paMcaNamokkAro-pR./25 3. caubIsI-8/6 4. parameSThI paMcaka-AMkaDI, amRta kalaza, bhAga 1, pR./338 5. caitya puruSa gIta-AMkaDI, amRta kalaza, bhAga 1, pR./345 6. subaha kA ciMtana-pR./72 7. aNuvrata gIta (1)-4, amRta kalaza, bhAga 1. pR./354 8. jJAna mImAMsA (naMdI sUtra para AdhArita)-pR./342 6. caitya puruSa gIta-4, amRta kalaza, bhAga 1, pR./345 10. santa bhIkhaNajI ro smaraNa, amRta kalaza bhAga 3, pR./36 11. bhikSu smRti gIta-amRta kalaza bhAga 1, pR./266 12. muNinda morA-amRta kalaza bhAga 1, pR./310 13. vighnaharaNa-amRta kalaza bhAga 1, pR./305 14. Avazyaka-2 15. caubIsI-8/3, 4 16. uttarAdhyayana-26/ 17. appANaM zaraNaM gacchAmi-pR./64 caubIsI-12/4 16. sthAnAMga-2/4/105, karma graMtha bhAga 1, gAthA 13, uttarAdhyayana-33/8 20. uttarAdhyayana-33/6, prajJApanA 23/2 21. karma graMtha bhAga 1, gAthA 17, uttarAdhyayana-33/10 22. uttarAdhyayana-33/11 23. karma graMtha bhAga 1, gAthA 17, sthAnAMga 6/700, jIvAbhigama, prati 02 24. jaina siddhAnta dIpikA-4-24 / 25. prajJApanA-23/1/262-264, karma graMtha bhAga 1, gAthA 13-22, tattvArtha-adhyayana/8 26. dasavaikAlika-8/38 stuti aura manovijJAna / 56
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. logassa eka sarve siddha jIva hI saMsArI jIvoM ko avyavahAra rAzi se vyavahAra rAzi meM Ane kA sthAna dete haiN| niyama se jitane jIva siddha gati ko prApta hote haiM utane hI jIvoM kA avyavahAra rAzi se vyavahAra rAzi meM niryAta ho jAtA hai| arthAt siddha banane vAle jIvoM ne sthAna rikta kiyA tabhI avyavahAra rAzi ke jIvoM ko vyavahAra rAzi meM Ane kA sthAna milA, ataH sthAna dene vAle deva (paramAtmA) haiN| vyavahAra rAzi meM Ane ke bAda hI AtmA kA kramika vikAsa hone se jIva kI karmoM se mukti saMbhava hai| logassa yaha tIrthaMkara stuti kA mahAna maMtra hai| yaha eka mahAzakti hai| yaha bhakti sAhitya kI eka amara, alaukika, rahasyamayI aura viziSTa racanA hai| jaina samAja meM yaha itanA mAnya aura lokapriya hai ki isako atyanta zraddhA evaM mahattva kA sthAna prApta hai| bhale hI akSara deha se yaha itanA virATa aura vizAla nahIM hai para Atma-darzana ke rahasya saMgrahita hone ke kAraNa isameM nihita gUDhArtha sarva-sAdhAraNa ke lie sugrAhya nahIM hai| isakA artha aura bhAva itanA gaMbhIra hai ki jitanI bAra isameM avagAhana kiyA jAye kucha na kucha navIna rahasya hastagata hote rahate haiN| vAstava meM logassa pAradarzI mana kA nirmANa karane vAlI stuti hai| logassa kyA hai? "logassa........siddhA siddhiM mama disNtu"| yaha nirvANa sthiti kA saMparka sUtra hai, yadi aisA kahA jAye to koI atizayokti nahIM hogii| isa sUtra meM chipe artha gAMbhIrya se hI isa rahasya ko samajhA jA sakatA hai| 'logassa' se lokayAtrA kA prAraMbha hotA hai aura usakI aMtima gAthA kA aMtima caraNa 'siddhA siddhiM mama disaMtu', yaha loka yAtrA kI pUrNAhuti lokAnta sthAna hI hai, jahA~ siddha paramAtmA rahe hue haiN| isa prakAra logassa ko nirvANa sthiti kA saMparka sUtra kahane meM saMdeha ko koI avakAza nahIM hai| 60 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsare dRSTikoNa se ciMtana kareM to siddha jIva hI saMsArI jIvoM ko avyavahAra rAzi se vyavahAra rAzi meM Ane kA sthAna dete haiM / niyama se jitane jIva siddha gati ko prApta hote haiM utane hI jIvoM kA avyavahAra rAzi se vyavahAra rAzi meM niryAta ho jAtA hai| arthAt siddha banane vAle jIvoM ne sthAna rikta kiyA tabhI avyavahAra ke jIvoM ko vyavahAra rAzi meM Ane kA sthAna milA ataH siddha sthAna dene vAle deva (paramAtmA) haiM / vyavahAra rAzi meM Ane ke bAda hI AtmA kA kramika vikAsa hone se jIva kI karmoM se mukti saMbhava hai / sAdhaka logassa kI stuti se yaha bhAva abhivyakta karatA hai ki siddha bhagavantoM ne mujhe vyavahAra rAzi meM Ane kA sthAna diyA aura aba usI AlaMbana se mujhe siddha gati mile, yahI sArA rahasya "logassa" se "siddhA siddhiM mama disaMtu" meM antarnihita hai / logassa kA lAkSaNika artha logassa kA lAkSaNika artha hai - vizva kI samagratA / samagratA kA abhiprAya hai - cetanA ke astitva kA sAkSIsUtra / loka bhI zAzvata hai aura hamArI cetanA bhI zAzvata hai, isa prakAra logassa kA artha huA - svayaM kA svabhAva AnaMda kA AvirbhAva bhItara kA badalAva paramAtmA kA prabhAva zAzvata mUlyoM kA svIkaraNa astittva kA bodha Atma-guNoM kA vikAsa vRttiyoM kA pariSkAra apUrva samAdhi kI upalabdhi // mUlataH yaha apane Atma-svarUpa kI hI abhyarthanA hai / apanI abhyarthanA se sAdhaka apane saMkalpa ko balavattara banAtA hai, bhAvanA meM dRr3hatA paidA karatA hai aura sAdhanA ke ucca se ucca sopAnoM para ArohaNa kI kSamatA prApta karatA hai| isase use jJAna kA prakAza milatA hai| jJAna kA prakAza pA lene para vaha apane sahI kartRtva ko samajhane kI yogyatA ko vikasita kara letA hai / logassa eka sarve / 61
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ logassa-zAzvata sukha kA rAjapatha sacamuca logassa zAzvata sukha kA rAjapatha hai| isa stavana se samAdhi kA dvAra khulatA hai, prajJA anAvRtta hotI hai, sUkSma zaktiyoM kI jAgRti ke sAtha-sAtha jJAna-AnaMda va teja zakti prakaTa hotI hai| jJAna, AnaMda va teja-ye tInoM mahAzaktiyAM hamAre apane hI bhItara haiN| tInoM kA srota eka AtmA hai| AtmA kI tIna pramukha mahAzaktiyAM haiM1. anaMta jJAna 2. anaMta AnaMda 3. anaMta zakti jJAna sarasvatI hai, AnaMda lakSmI (zrI) hai aura bala durgA hai| Atma jAgaraNa se ina tInoM mahAzaktiyoM kA jAgaraNa avazyaMbhAvI hai| AtmA kevala zrotavya aura mananIya hI nahIM hai vaha sAkSAt karaNIya hai| sAkSAtkAra prayoga sApekSa hai| duniyA meM sabase bar3I bAta hai svayaM kI smRti, svayaM se svayaM kI mulaakaat| prekSA dhyAna kA yaha dhyeya sUtra parama saMbodhi kA sUtra hai "saMpikkhae appagamappaeNaM"-AtmA ke dvArA AtmA ko dekheN| isI prakAra-appaNA saccamesejjA-svayaM satya ko khojo, apanA anuzIlana svayaM kro| appA khalu sayayaM rakkhiyavvo -satata AtmA kI rakSA kro| ye saba Atma kendrita mahApuruSa ke hI svara haiM, kisI bahirastha vyakti ke nhiiN| bhagavAna mahAvIra kI isa vANI ko eka zAyara kI paMktiyoM meM nimna prakAra se darzAyA gayA hai duniyAM meM usane bar3I bAta kara lii| khuda apane se jisane mulAkAta kara lii| vAstava meM maitrI, kSamA, samatA, sahiSNutA, dhairya jaise AtmaguNa or3he nahIM jAte, yaha hamArI nijI sampadA hai, hamArA apanA svabhAva hai| jaba vItarAga sAdhanA taka pahu~canA hamArA dhyeya banatA hai, taba sAhasa, dhairya, abhaya, puruSArtha, vizvAsa aura dizA nirNaya kI prajJA svataH jAga jAtI hai| isa prakAra logassa kA abhiprAya huA-AtmA-paramAtmA kA sammilana, usakA darzana aura ciNtn| isa stavana meM paramAtmA ke anupama guNoM kA aura vItarAga bhAva kA apUrva varNana antarnihita hai| 62 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ logassa-maMtra garbhita stavana logassa meM bhakti kI bhAgIrathI pravAhita ho rahI hai| sAdhaka jaba isakA pATha karatA hai to usakA hRdaya bhakti rasa se AplAvita hue binA nahIM raha sktaa| vaha anubhUti nizcaya hI alaukika AnaMda yukta hotI hai, jaba bhakta apane prabhu kI stuti meM apane Apako vismRta karake unhIM ke caraNoM meM svayaM ko samarpita kara detA hai| kavi ne bahuta yathArtha kahA hai mujha ko kahA~ DhUDhe re bnde| maiM to tere pAsa meM // yaha cirantana satya hameM kisI graMtha meM nahIM, svayaM apane bhItara hI milegaa| bhakti yoga meM anuzAsana kI AvazyakatA hai| bhakta zabda-pratIkoM kA yA maMtroM kA sahArA letA hai| maMtra rahasyamaya choTe samUha haiM phira inase Age lambI stutiyAM, stotra, stavana aura bhajana bhI haiN| logassa Agama vivarNita maMtra garbhita evaM mRtyujaMyI stavana hai| isameM maMtroM ke akSaroM kI aisI apUrva aura anUThI saMyojanA hai ki isake stavana se saba manoratha siddha hote haiN| isakA eka-eka akSara aura varNa zaktipuJja hai kyoMki pratyeka akSara akSaya kI ora saMketa karatA hai| pratyeka varNa svarNa se bahumUlya hai kyoMki isameM arhat bhakti kA parama pIyUSa bharA hai| jaina vAGmaya meM yaha mahattvapUrNa pATha mAnA gayA hai| isameM vartamAna caubIsI ke parama upakArI vItarAga tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai, jinhoMne vizva ko dharma kA mArga dikhAyA, ahiMsA aura satya kI rAha darzAyI, jJAna-darzana kI anaMta jyoti dikhalAI tathA isa saMsAra sAgara se tira kara unhIM ke sama karma-mukta ho apanA kArya siddha karane kI preraNA dii| ataeva hama saba para unakA mahAna upakAra hai| isa dRSTi se unakA smaraNa aura stuti karanA hamArA parama kartavya hai| unake nAma meM apAra va asIma bala hai| unake nAma smaraNa se bhakta kyA-kyA prApta nahIM kara sakatA? zrI majjayAcArya ne caubIsI kI unnIsavIM gItikA meM likhA hai-mAnasika, vAcika aura kAyika sthiratA sAdhakara ekatva kI anubhUti ke sAtha tIrthaMkara kI stuti, smRti athavA nAma maMtra kA japa karane se aniSTa/amaMgala naSTa hote haiN| Antarika saMtApa/tanAva samApta hote haiN|' logassa kA japa bhAvitAtmA banane kA mahAnatama prayoga hai| yaha jahA~ eka ora tejasvitA, nirmalatA aura gaMbhIratA prApti kA sarvottama evaM acUka maMtra hai, vahIM dusarI ora eka aisA amogha zastra hai ki jisake nikaTa rahate duHkha, kleza, roga, zoka, daridratA, sabhI kaSTa dUra ho jAte haiN| logassa eka sarve / 63
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstroM kA vAcana, maMtroM kA kIrtana, stotroM kA smaraNa aura stavana kiyA jAtA hai parantu logassa Agama varNita aisA maMtra hai jisakA vAcana, kIrtana, smaraNa, stavana, svAdhyAya, saba kucha kiyA jA sakatA hai| ataH yaha mahAna rahasyoM evaM unake gUDhArthoM ko apane bhItara sameTe hue hai| isakA pratyeka zabda, pratyeka akSara, pratyeka caraNa, pratyeka padya apane Apa meM siddha maMtrAkSara ke rUpa meM pratiSThita hai| jainoM ke pAsa yaha eka bahuta bar3I AdhyAtmika nidhi hai| isameM AdhyAtmika unnayana kI ora se le jAne kA bhI AdhAra hai to laukika saMkaTa Adi nivAraNa kI bhI adbhuta kSamatA hai| isake pratyeka zloka aura pratyeka zloka ke eka-eka pada meM bhAvoM kA jo lAlitya aura jo sAgara laharA rahA hai, usameM gaharAI se avagAhana karake hI jAnAjA sakatA hai ki vahA~ kaise-kaise bahumUlya ratna chupe hue haiN| sacce arthoM meM yaha stava gAgara meM sAgara kI kahAvata caritArtha karatA hai| logassa : chaMda racanA ___ logassa kA prathama padya ziloga chaMda (anuSTupa chaMda) meM aura zeSa padya gAhA chaMda meM Abaddha hai| ___ gAhA chaMda-saMskRta meM jisa chaMda ko AryA kahA jAtA hai prAkRta meM use gAhA yA gAthA kahA jAtA hai, usake lakSaNa nimnAMkita haiM__ "yasyA pAde prathame dvAdazamAtrAstathA tRtIyeSu aSTAdaza dvitIye caturtha ke paMcadazAryA / " arthAt jisake pahale aura tIsare caraNa meM 12 mAtrAeM, dUsare caraNa meM aThAraha mAtrAeM aura caturtha caraNa meM pandraha mAtrAeM hoM, vaha AryA yA gAhA chaMda kahalAtA hai| logassa zAzvata yA azAzvata vartamAna sthiti rUpa meM to logassa sUtra zAzvata nahIM ho sktaa| kyoMki vartamAna logassa sUtra bhagavAna zrI mahAvIra ke bAda kI racanA hai| parantu pratyeka tIrthaMkara ke zAsana meM Avazyaka sUtra hotA hai aura mahAvideha kSetra meM bhI hotA hai| ataeva unake gaNadhara apane-apane zAsana ke yogya utkIrtana sUtra kI racanA karate hI hoNge| bhAva kI dRSTi se logassa sUtra zAzvata hai kiMtu zabda kI dRSTi se nhiiN| kucha manISI puruSoM kI yaha mAnyatA hai ki tIrthaMkaroM ke nAmavAle padya-2, 3, 4 azAzvata haiM, ve vartamAna caubIsI ke nAmAnusAra parivartita hote rahate haiM, zeSa cAra * chaMda yA aMza ke caturtha aMza ko pAda yA caraNa kahate haiN| 64 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ padya 1, 5, 6, 7 zAzvata haiM idaM tattvaM kevalI gmym| caturviMzati Avazyaka (logassa) ke krtaa| jisa prakAra dasavaikAlika meM jo zAzvata AdhyAtmika tattva nibaddha haiM, ve pravAha rUpa meM anAdi haiM para AcArya zayyaMbhava ko dasavaikAlika ke kartA ke rUpa meM yAda kiyA jAtA hai| usI prakAra zAzvata AdhyAtmika tattva kI dRSTi se logassa anAdi aura zAzvata hai para caturdazapUrvI', zrutakevalI* AcArya bhadrabAhu ko dUsare caturviMzati Avazyaka ke kartA ke rUpa meM yAda kiyA jAtA hai| AcArAMga TIkA ke anusAra-"AvazyakAntarbhUtazcaturviMzati stavArAtIyakAlabhAvinA bhadrabAhu svAminA'kAria'6 / AcArya zIlAMka ke isa uddharaNa se spaSTa pratIta hotA hai ki zabda rUpa meM vartamAna caturviMzati stava kI racanA AcArya bhadrabAhu dvArA kI gaI hai| jaina zruti ke anusAra tIrthaMkara ke samAna anya pratyeka buddha kathita* Agama bhI pramANa hai|10 naMdI aura anuyoga dvAra meM Avazyaka ko aMgabAhya batalAyA gayA hai| bAraha aMga-AgamoM ko AdhAra banAkara kucha viziSTa jJAnI (pUrvadhara) AcAryoM ke dvArA nae sUtroM kI racanA kI jAtI hai, ve aMgabAhya (upAMga) kahe jAte haiN| ataeva Avazyaka sUtra aMgabAhya hone ke kAraNa gaNadhara kRta nahIM ho sktaa| sAdhuoM ke AcAra meM nityopayoga meM Ane vAlA yaha sUtra haiN| ataH isakI racanA dasavaikAlika se pahale kI mAnI jAtI hai| Avazyaka bhASya kA samaya vikrama kI pAMcavIM, chaThI zatAbdI hai| - jaina paramparAnusAra kevala dvAdazAMgI hI AgamAntargata nahIM hai kyoMki gaNadhara kRta dvAdazAMgI ke atirikta aMgabAhya rUpa anya zAstra bhI Agama rUpa meM mAnya haiN| ve gaNadhara kRta nahIM haiM parantu anya sthavira aMga sUtroM ke AdhAra para unakI racanA karate haiN|11 sthavira do prakAra ke hote haiM1. saMpUrNa zrutajJAnI-caturdazapUrvI yA zruta kevalI 2. dasa pUrvI vipula jJAna rAzi kA eka pariNAma hai-puurv| pUrva caudaha batalAeM gaye haiM, jinakA samAveza Agama sAhitya ke antargata bArahaveM aMga "dRSTivAda" meM mAnA jAtA hai| vartamAna meM yaha dRSTivAda aprApya hai| pUrva yA pUrvo kA jJAna dhAraNa karane vAlA muni pUrvadhara kahalAtA hai| caudaha pUrvo kA jJAtA caturdaza-pUrvI aura dasa pUrvo kA jJAtA dasapUrvI kahalAtA hai| zrutakevalI-caturdaza pUrvI zruta kevalI kahalAtA hai| jJAnAvaraNa karma ke kSINa hone para puruSa kevalI banatA hai| zruta jJAnAvaraNa kA viziSTa kSayopazama hone para puruSa kevalI banatA hai| suttaM gaNahara kathitaM taheva patteyabuddha kathitaM c| sudakevalaniyA kathitaM abhiNNadasapUvakathitaM ca // ) logassa eka sarve / 65
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ zratakevalI gaNadhara praNIta saMpUrNa dvAdazAMgI* rUpa jinAgama ke satra aura artha ke viSaya meM vizeSataH nipuNa hote haiN| ataeva unakI kSamatA evaM yogyatA mAnya hai ki ve jo kucha kaheMge yA likheMge unakA jinAgama ke sAtha kucha bhI virodha nahIM ho sktaa| jinokta viSayoM kA saMkSepa yA vistAra karake tatkAlIna samAja ke anukUla graMtha racanA karanA hI unakA eka mAtra prayojana hotA hai| isa dRSTi se ina graMthoM ko saMgha meM AgamAntargata kara liyA hai| inakA prAmANya svataMtra bhAva se nahIM, kintu gaNadhara praNIta Agama ke sAtha avisaMvAda-prayukta hone se hai| vRhatkalpa bhASya meM ullekha milatA hai ki jisa bAta ko tIrthaMkara ne kahA usako zrutakevalI bhI kaha sakate haiN| isa apekSA se kevalI aura zrutakevalI ke jJAna meM koI vizeSa antara na hone ke kAraNa donoM kA prAmANya samAna rUpa se hai| digambara paramparA meM logassa ko AcArya kundakunda kI racanA mAnA gayA hai| usako par3hane se jJAta hotA hai ki prathama pada ko chor3akara sabhI pada eka do zabdoM ke parivartana ke alAvA samAna hI haiN| parantu kundakunda AcArya se Avazyaka sUtra prAcIna hai| usameM spaSTa rUpa se caturviMzati stava kA ullekha hai| digambara graMthoM meM zorasainI prAkRta kA prayoga huA hai jabaki zvetAmbara vAGmaya arddhamAgadhI bhASA meM hai, isalie eka do zabdoM kA antara ho sakatA hai| Avazyaka sUtra utanA hI purAnA honA cAhie jitanA namaskAra mahAmaMtra kyoMki Avazyaka niyukti meM namaskAra mahAmaMtra ke pAMcoM padoM kI lagabhaga 136 gAthAoM meM vistRta vyAkhyA hai| isase pUrvavartI kisI bhI graMtha meM namaskAra mahAmaMtra kA itanA vistRta varNana nahIM miltaa| Avazyaka niyukti meM paMca parameSThI ko namaskAra pUrvaka sAmAyika karane kA nirdeza hai| isa gAthA se yahI phalita nikalatA hai ki namaskAra mahAmaMtra utanA hI purAnA hai jitanA sAmAyika sUtra yA Avazyaka suutr| __ bhagavAna mahAvIra se pUchA gayA-jise Apa nitya yA zAzvata dharma kahate haiM vaha dharma kyA hai? unhoMne kahA-kisI bhI prANI ko mata mAro, upadruta mata karo, pAritApa mata do aura kisI kI svataMtratA kA apaharaNa mata kro| unhoMne jaina dharma ko nahIM apita dharma tattva ko zAzvata kahA hai| nAma aura rUpa zAzvata nahIM hote, tattva zAzvata hote haiN| jaina, vaiSNava, zaiva Adi saba nAma dharma kI paramparA ke sUcaka haiN| inameM dharma kI vyApti nahIM hai| bhagavAna mahAvIra ne azrutvA kevalI, anyaliMga siddha, gRhaliMga siddha aura pratyeka * tIrthaMkara kI vANI ke AdhAra para unake viziSTa jJAnI ziSya-gaNadhara jina AgamoM kA saMkalana karate haiM ve aMga kahalAte haiN| AcArAMga, sUtrakRtAMga Adi bAraha aMga hai, inheM dvAdazAMgI kahA jAtA hai| 66 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddhasiddha kI sthApanA kara isa bAta ko nirarthaka siddha kara diyA ki merI paramparA meM Ane para hI tumhArA kalyANa hogA, anyathA nhiiN| aise paiMtAlIsa anyaliMgI siddha hue haiM jinakI vANI 'isibhAsiya sittaM' meM saMgrahIta kI gaI hai| sampradAya mukta, kintu nirmala vyakti ko pUrNatva kA adhikArI mAnakara bhagavAna mahAvIra ne dharma ko prAdhAnya diyA hai, usakI zAzvatatA ko ujAgara kiyA hai| niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki bhagavAna RSabha aura bhagavAna mahAvIra ke samaya pratidina Avazyaka hotA thaa| bIca ke bAvIsa tIrthaMkaroM ke muni skhalanA hone para Avazyaka karate the, isa ullekha se yaha to spaSTa hai ki Avazyaka kI paramparA ati prAcIna hai| lekina isakA svarUpa badalatA rahA hai| itihAsa kA siMhAvalokana karane se yaha jJAta hotA hai ki vartamAna meM upalabdha Avazyaka eka AcArya kI racanA na hokara AcArya bhadrabAhu evaM unake samakAlIna aneka bahuzruta, sthavira AcAryoM ke ciMtana evaM jJAna kI phalazruti hai| cUMki isa graMtha ko AtmAlocana kA utkRSTa graMtha banAnA thA, isalie aneka AcAryoM kA sujhAva aura ciMtana kA yoga apekSita thaa| yadi Avazvaka sUtra kisI eka AcArya kI kRti hotI to dasavaikAlika ke kartA kI bhAMti isake kartA kA nAma bhI atyanta prasiddha hotA, kyoMki yaha pratidina subaha aura sAyaM smaraNa kI jAne vAlI kRti hai| ataH Avazyaka ko aneka AcAryoM kI saMyukta kRti svIkAra karanA cAhie aura dUsare caturviMzati Avazyaka ke kartA zruta kevalI AcArya bhadrabAhu ko hI mAnanA caahie| AcArya hemacandra ne Avazyaka ko gaNadhara praNIta mAnA hai| zrI bhikSu Agama viSaya koza 1, graMtha paricaya pR./31 para likhA hai-saMbhava hai bhagavAna pArzva ke samaya taka eka sAmAyika Avazyaka thA aura use SaDAvazyaka kA rUpa bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM milaa| SaDAvazyaka ke viSaya kA pratipAdana bhagavAna mahAvIra ne kiyA aura usakA sUtrarUpa meM guMphana gaNadharoM ne kiyaa| tattvaM tu kevalI gmym| logassa kA mAhAtmya jaina sAhitya meM tIrthaMkaroM kI stuti, arcA se saMbaMdhita aneka graMtha haiM parantu logassa sUtra kA apanA viziSTa mahattva hai| kaI bAra mana meM jijJAsA hotI hai ki logassa sUtra kA itanA mahattva kyoM? jaba samAdhAna khojane kA prayAsa kiyA to kucha biMdu samajha meM Ae jo isa logassa sUtra kI mahattA ko ujAgara karate haiM* maMtrAtmakatA * yathArthavAda * vItarAga vANI * sarvazaktimAna arhat AtmAoM kA guNotkIrtana logassa eka sarve / 67
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sakala jaina samAja meM isakA abhimaMDita honaa| jaina paramparA meM 63 zlAkA puruSa mAne gaye haiN| unameM caubIsa tIrthaMkaroM kA bhI samAveza hai| zlAkA tIkSNa hone ke sAtha-sAtha svaccha, nirmala aura ujjvala bhI hotI hai| isa kAraNa usakA lAkSaNika prayoga yA lakSyArtha uttama, zreSTha yA viziSTa padArthoM aura puruSoM ke lie huA hai| tIrthaMkara triSaSThI zlAkA puruSoM meM sarvotkRSTa uttama puruSa hote haiN| ve mokSagAmI, anuttara yogI aura dharmatIrtha ke saMsthApaka hote haiM ataH unakI stuti kRtajJatA ke bhAva se karanI ucita hI hai| sAmAnyataH stuti ke do prakAra haiM1. arthavAda 2. yathArthavAda arthavAda meM yathArthavAda ke sAtha atizaya kA bhAva A jAtA hai, vivecana meM atizayokti ho jAtI hai para usakA uddezya anyathA nahIM hotaa| yathArthavAda meM jo jaisA hai vaisA hI bhAva usameM jhalakatA hai| usameM kRtrimatA nahIM hotii| zruta kevalI AcArya bhadrabAhu ne logassa stava meM yathArthavAda kA nirUpaNa kiyA hai| maMtrAtmakatA ke sAtha yathArthavAda kA nirUpaNa, yaha isa sUtra kI mahattA kA sazakta AdhAra hai| nizcaya hI tIrthaMkaro kI pUjA, arcanA, guNotkIrtana va paryupAsanA mahAna nirjarA kA hetu hai tathA svayaM ko usa Aloka se Alokita karane kA upakrama hai| tIrthaMkara hamAre Adarza haiN| hama unake guNoM kA utkIrtana kara unake guNoM ko svayaM meM saMkrAnta karane kA prayatna karate haiN| logassa pramoda bhAvanA ke utkarSa kA hI sUtra hai| guNiyoM ke guNoM ke prati prasanna honA pramoda bhAvanA hai| tIrthaMkaroM se utkRSTa guNadhArI manuSya loka meM to kyA tIna loka meM bhI nahIM hai| ataH unake guNoM ke smaraNa se arthAt logassa-stava ke mAdhyama se pramoda bhAvanA ke utkarSa ko sAdhA jA sakatA hai| logassa kA vaiziSTya isameM 'vaMde' aura 'vaMdAmi' zabda pAMca bAra prayukta huA hai, jisameM "AzIrvastu nirdeza-namaskriyA" ke rUpa meM gAgara meM sAgara kI bhAMti Arya saMskRti kA nicor3a hI bhara diyA gayA hai| vastutaH namana aura stavana anyonyAzrita hai| jahA~ namana hotA hai, vahAM stavana apane Apa hI ho jAtA hai| namana Atmanivedana rUpa bhakti kA eka prakAra hai| namana dvArA bhakta kA paramAtmA se tAdAtmya hotA hai| jahA~ sImA kA visarjana hotA hai, vahA~ usI kA darzana hotA hI hai| logassa meM 'jiNe' (jina) zabda hI sampUrNa guNoM kA bodhaka hai| vAstava meM 68 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga-dveSa rahita karuNAmaya mahottama puruSa hI saMsAra me pUjya pada ke yogya hai| aise puruSottama kA vaMdana, kIrtana manuSya ko avazya hI guNAnurAgI banAkara yogyatA taka pahu~cA sakatA hai| jaina paramparA meM vItarAga ke lie jina yA jinendra zabda kA bhI prayoga hotA hai / lakSya ko sAmane rakhane kI dRSTi se eka pratIkAtmaka zabda hai - 'jaya jinendra' / jinendra arthAt vItarAga kA jayakAra karake vyakti apanI AsthA ko puSTa karatA hai aura yaha sUcanA bhI detA hai ki vaha jaina saMskRti meM vizvAsa rakhatA hai / logassa sUtra meM 24 tIrthaMkaroM kI stuti ke alAvA 20 viharamAna evaM anaMta siddha-AtmAoM ko vaMdana karate hue unakA AlaMbana lekara svayaM preraNA prApta kara siddha banane kI kAmanA vyakta kI gaI hai| 'cauvisaMpi' meM 'api' zabda bIsa viharamAnoM kA pratIka mAnA gayA hai, aisA zrutAnuzruta hai / yaha bhI apane-Apa meM eka rahasya hai / mahAvideha kSetra aura logassa gaNita kI dRSTi se hisAba lagAeM to mahAvideha kSetra meM bIsa virahamAna (tIrthaMkara) to rahate hI haiM aura unameM se pratyeka triyAsI (83) lAkha pUrva kI Ayu taka gRhavAsa meM aura eka lAkha pUrva saMyamAvasthA meM bitAte haiM / jaba bIsa virahamAna nirvANa ko prApta hote haiM to nae bIsa viharamAna eka sAtha apane-apane kSetroM meM viharamAna pada para suzobhita ho jAte haiM ataH spaSTa hai ki eka samaya meM gRhavAsa meM bIsa viharamAna eka lAkha pUrva kI Ayu ke, bIsa hI do lAkha pUrva kI Ayu ke aura isI krama meM triyAsI lAkha pUrva taka gina lenA caahie| tAtparya yaha huA ki eka samaya meM gRhavAsa meM jaghanya 83x20=16, 60 tathA viharamAna pada para AsIna bIsa viharamAna kula 1,680 viharamAna hote haiM / itane viharamAna (dravya aura bhAva ) eka samaya meM hone para bhI ye kabhI Apasa meM milate nahIM haiN| anAdi kAla se yaha krama cala rahA hai aura anaMta kAla taka yahI krama calatA rahegA / 15 mahAvideha kSetra meM bIsa viharamAna zAzvata hote haiM, isa dRSTi se kaI bAra yaha jijJAsA kI jAtI hai ki kyA mahAvideha kSetra meM bhI logassa sUtra haiM ? vahA~ caturviMzatistava nahIM hai kiMtu utkIrtana sUtra honA saMbhava hai / kyoMki Avazyaka sUtra vahAM bhI hotA hai / vastutaH Avazyaka sUtra - prerita Avazyaka kriyAeM hI mokSa mArga haiN| bhagavAna zrI RSabhadeva ne vajranAbha ke bhava meM (mahAvideha meM ) bIsa bola kI ArAdhanA karake tIrthaMkara nAma gotra kA upArjana kiyaa| bIsa boloM meM eka bola Avazyaka ArAdhanA bhI hai / vahA~ dUsare Avazyaka kA kyA svarUpa hai, graMthoM meM yaha kahIM dekhA nahIM / logassa eka sarve / 66
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ logassa meM caubIsa tIrthaMkaroM ke nAmollekha kA hetu isa avasarpiNI kAla meM bharata kSetra meM jo caubIsa tIrthaMkara hue unake nAma aura cAritra kA smaraNa karane se zuddha tattva kA lAbha ho, yahI isakA pramukha hetu hai| vairAgI kA cAritra vairAgya kA bodha detA hai| anaMta caubIsI ke anaMta nAma siddha svarUpa meM samagrataH A jAte haiN| vartamAna kAla ke caubIsa tIrthaMkaroM ke nAma isa kAla meM lene se kAla kI sthiti kA atisUkSma jJAna bhI yAda A jAtA hai| jaise inake nAma isa kAla meM lie jAte haiM vaise hI caubIsI ke nAma kAla aura caubIsI badalane para liye jAte rahate haiN| isalie amuka, amuka nAma lenA aisA kucha nizcita nahIM hai, paraMtu unake guNa aura puruSArtha kI smRti ke lie vartamAna caubIsI kI smRti karanA, aisA tattva nihita hai| unakA janma, vihAra, upadeza yaha saba nAma nikSepa se jAnA jAtA hai| isase hamArI AtmA jJAna kA prakAza pAtI hai| sarpa jaise bAMsurI ke nAda se jAgRta hotA hai vaise hI AtmA apanI satya Rddhi sunane se moha nidrA se jAgRta hotI hai|16 tIrthaMkara caubIsa hI kyoM? - jaina bhUgola meM ar3hAI dvIpa kSetroM kA varNana milatA hai-jambudvIpa, dhAtakI khaNDa, arddhapuSkara dviip| ina ar3hAI dvIpa kSetroM meM pandraha karmabhUmi hai-pAMca bharata, pAMca erabharata aura pAMca mahAvideha kssetr| ina kSetroM ke eka so sattara bhUbhAga aise haiM jahA~ tIrthaMkara ho sakate haiN| eka samaya meM nyUnatama 20 aura adhikatama 170 tIrthaMkara ho sakate haiM kiMtu sarvajJoM kI saMkhyA nau karor3a mAnI gaI hai| inameM mAtra dasa bhU bhAga (pAMca bharata, pAMca erabharata) haiM jahA~ para avasarpiNI aura utsarpiNI kAla ke caubIsa-caubIsa tIrthaMkara hote haiN| mahAvideha kSetra meM kAla kA yaha rUpa nahIM hai| vahA~ eka sadRzya (avasarpiNI ke cauthe Are ke samAna) kAla rahatA hai| vahA~ tIrthaMkara kI nirantara vidyamAnatA hai| vahA~ dharma kA sthAI rUpa rahatA hai| bharata-erabharata meM aisA nahIM hotA hai| isakA kAraNa hai eka tIrthaMkara ke hone ke bAda dUsare tIrthaMkara ke utpanna hone ke bIca kA samaya svabhAvataH nirdhArita hai| usa antarAla ko jor3ane se tIrthaMkaroM ke utpanna hone kA samaya hI samApta ho jAtA hai| pratyeka avasarpiNI va utsarpiNI kAla meM eka kor3A-kor3I sAgaropama kA samaya mAnA gayA hai| isa dRSTi se caubIsa tIrthaMkaroM ke hI hone kA avakAza hai, jyAdA nhiiN| zeSa eka sau sATha kSetra mahAvideha meM A jAte haiN| vahAM avasarpiNI va utsarpiNI kAla nahIM hai| eka tIrthaMkara ke bAda dUsare tIrthaMkara kA abhyudaya ho jAtA hai| kSetra vizeSa ko lekara pratyeka kAla-cakra meM caubIsa hI tIrthaMkara hote haiM, teIsa 70 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ va paccIsa nahIM ho sakate, aisA kisI zakti vizeSa kI ora se koI pratibaMdha nahIM lagA huA hai| vastusthiti yaha hai ki kevalI bhagavantoM ne apane jJAna se dekhA ki atIta ke pratyeka kAla-cakra meM caubIsa tIrthaMkara hue haiM aura bhaviSya meM bhI caubIsa hI tIrthaMkara hoNge| isalie unhoMne yaha kaha diyA ki pratyeka kAla-cakra meM caubIsa tIrthaMkara hote haiN| yadi unake jJAna meM tIrthaMkara kama jyAdA hote to ve kama jyAdA kaha dete| parantu kama jyAdA tIrthaMkara unhoMne apane jJAna meM nahIM dekhA isalie unhoMne kama jyAdA na batAkara caubIsa hI batAye / 17 1 tIrthaMkara caubIsa hI hote hai / yaha prAkRtika niyama hai| prakRti ke niyama yA svabhAva meM mAnava kA koI hastakSepa nahIM ho sakatA, vaha to apane DhaMga se pUrNa hokara hI rahatA hai / yadi koI kahe ki Aga uSNa kyoM hotI hai ? to Apa kyA uttara deMge yahI na ki yaha usakA svabhAva hai| dhuAM Upara kI ora kyoM jAtA hai, nIce kI ora kyoM nahIM jAtA? isakA samAdhAna bhI yahI karanA hogA ki yaha usakA svabhAva hai| aise hI prakRti svabhAvAnusAra atIta kAla-cakra meM caubIsa tIrthaMkara hue haiM aura anAgata kAla-cakra meM caubIsa tIrthaMkara hI hoMge / isalie kahA gayA hai ki tIrthaMkara caubIsa hI hote haiM / jyotiSa zAstrAnusAra pratyeka avasarpiNI va utsarpiNI kAla meM caubIsa - caubIsa hI aise zreSThatama muhUrtta Ate haiM, jinameM janmA huA manuSya hI tIrthaMkara ho sakatA hai / AcArya somadeva sUri ne isI jijJAsA ko samAhita karate hue likhA hainiyataM na bahutvaM ceta kathamete tathA vidhAH / tithitArAgrahAbhyodhi bhUbhRtyabhRtayomatAH // yadi vastuoM kI saMkhyA niyata na ho to tithi, vAra, nakSatra, tArA, graha, samudra parvata Adi niyata kyoM mAne gaye ? jaise ye bahuta hone para bhI inakI saMkhyA niyata hai| yahI prazna terApaMtha ke caturtha AcArya zrI majjayAcArya ne muni avasthA meM apane vidyAguru hemarAjajI svAmI se pUchA - tIrthaMkara caubIsa hI kyoM ? hemarAjajI svAmI ne pharamAyA - yaha eka anAdi niyama hai / hamAre yahA~ ke kSetrIya kAlakrama meM eka ke bAda eka zrRMkhalA meM tIrthaMkara caubIsa hI hote haiN| kyoM kA prazna prakRti ke sAtha nahIM jur3atA / batAo dina-rAta ke ghaMTA caubIsa hI kyoM, paccIsa kyoM nahIM hote aura teIsa kyoM nahIM hote, yaha naisargika vizva sthiti hai| pAMcoM hI mahAvideha kSetra meM cAra-cAra tIrthaMkara sadA eka sAtha viharamAna rahate haiM / 16 logassa eka sarve / 71
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ logassa meM paccIsa nAma kaise? isa prazna kA uttara bhI jayAcArya ne muni avasthA meM hemarAjajI svAmI se baddhAJjali pUrvaka pUchA-mattheNa vNdaami| logassa "ukkittaNaM" meM paccIsa nAma kyoM? kyA caubIsI ke sthAna para paccIsI nahIM ho jAyegI? hema muni ne gaMbhIra svara meM kahA-paiMsaThiye yaMtra* kA mUla maMtra hai-logss| yaha eka vicitra prayoga hai| yaMtra-maMtra kI sAdhanA zakti jAgaraNa ke anUThe AyAma hai| paiMsaThiyA yaMtra dekhA tumane? usameM paccIsa ke aMka kI apekSA par3atI hai| usI aMka pUrti meM siddha yogI eka iSTa kI pramukha sthApanA karatA hai| logassa kA pATha paiMsaThiye yaMtra kA siddha maMtra hai| usameM tIrthaMkara puSpadaMta kI iSTa pratiSThApanA kI gaI hai| 'ukkittaNaM' kisakI racanA hai| koI nahIM batA sakatA para vaha prabhAvI maMtra hai| bezaka isameM zakti saMpAta hai| madhya yuga meM paiMsaThiye ke jApa maMtroM meM 'dhanuSa paMcaviMzati' kahakara paccIsa kA aMka jamAyA gyaa| mallinAtha bhagavAna kI paccIsa dhanuSa kI kAyA thii| para kAyA ke sAtha yaMtrAMka kI kyA tuka rahI hogI? lekina 'ukkittaNaM' meM eka tIrthaMkara ke donoM (suvidhinAtha aura puSpadaMta) nAma kA ullekha yuktiyukta hai|20 ___ anuyoga dvAra" meM utkIrtanA pUrvI tIna prakAra kI prajJApita huI hai| 1. pUrvAnupUrvI 2. pazcAnupUrvI 3. anAnupUrvI pUrvAnupUrvI kA svarUpa 1. RSabha 2. ajita...24. vardhamAna-isa krama se ina pavitra nAmoM kA utkIrtana (uccAraNa) karanA pUrvAnupUrvI hai| pazcAnupUrvI kA svarUpa caubIsaveM vardhamAna se prAraMbha kara yAvat 1. RSabha paryanta (viparIta krama se) utkIrtana karanA/nAmoccAraNa karanA pazcAnupUrvI hai| anAnupUrvI kA svarUpa RSabha se lekara vardhamAna paryanta eka se lekara eka hI vRddhi karate hue caubIsa paryanta zreNI ko sthApita kara paraspara guNA karane se prApta rAzi meM se prathama * dekhe pariziSTa 1/1 72 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura aMtima bhaMga ko kama karane se avaziSTa bhaMga anAnupUrvI rUpa hai / * gaNita meM anuyoga dvAra meM kathita tInoM hI krama prayukta hote haiN| vaijJAnika jagat meM bhI jaba spUtanika Adi AkAza meM chor3e jAte haiM taba viparIta gaNanA bolI jAtI hai, yathA 10, 6, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1, 0 aura spUtanika chor3a diyA jAtA hai / niSkarSa niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki logassa ke uccAraNa se kevala caubIsa arhat bhagavantoM kI evaM bIsa viharamAnoM kI hI stuti nahIM hotI apitu saba tIrthaMkaroM kA eka samAna svarUpa hone ke kAraNa anaMta vItarAga AtmAoM, siddha AtmAoM kI stuti eka sAtha ho jAtI hai| kyoMki bhUtakAla meM anaMta caubIsiyAM ho cukI haiM aura bhaviSya meM bhI anaMta caubIsiyAM hone vAlI haiM / siddha jIva bhI anaMta haiM / aisA zaktizAlI logassa mahAmaMtra hameM virAsata meM milA hai| yaha eka divya sAdhanA bhI hai, svAdhyAya, stuti, dhyAna, maMtra, upAsanA aura ArAdhanA bhI hai / isa mahAmaMtra ko hama caitanya kareM aura Atma-siddhi ke patha para agrasara baneM yahI stutya hai / nissaMdeha zAstra, maMtra aura sAdhanA- tInoM hI dRSTiyoM se yaha zaktizAlI aura mahattvapUrNa hai / saMdarbha 1. 2. 3. 4. 8. 6. bhagavatI - 25-7, uvavAI sUtra 42 dasavaikAlika - biiyA cUlikA / 12 5. 6. anuyoga dvAra kAlikA zruta pariNAma - saMkha 147 7. jinavANI, pratikramaNa vizeSAMka pR. 166, zrI prema caMda jaina ke lekha se udhRta / dasavaikAlika niyukti -13, 14 AcArAMga TIkA - pR. 56 10. mUlAcAra - 5-80, jayadhavalA, pR. 153, oghaniyukti TIkA pR./3 11. vizeSAvazyaka bhASya-gA. 550, vRhatkalpa bhASya-gA. 144, tattvArtha bhASya 1.20, svArtha siddhi - 1.28 uttarAdhyayana- 6 / 2 dasavaikAlika viiyA cUlikA - / 16 caubIsI-16/6 * 12. vRhatkalpa bhASya, gAthA / 664 13. Avazyaka niyukti - 645/2 14. isibhAsiya sutta (jaina dharma kI vyApakatA pR./ 11 se udhRta) dekheM pariziSTa 1/2 "J Agama yuga kA jaina darzana logassa eka sarve / 73
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. bar3I sAdhu vaMdanA-pravacana bhAga 1 16. mokSa mAlA pR./78 17. tIrthaMkara caritra-pR./8 18. yazastilaka campU-87-vItarAga vaMdanA pR./146 se udhRta 16. vItarAga vaMdanA pR./216 zramaNa sAgara ke lekha se udhRta 20. vahI pR./216 zramaNa sAgara ke lekha se udhRta 21. anuyoga dvAra-116 74 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. logassa eka vimarza caturviMzati stava karane se darzana kI vizuddhi hotI hai| darzana vizuddhi se zraddhA parimArjita hotI hai| zraddhA ke parimArjana se samyaktva vizuddha hotA hai| upasarga aura pariSahoM ko sahana karane kI zakti vikasita hotI hai evaM tIrthaMkara aura siddha banane kI preraNA mana meM udbhUta hotI hai| logassa meM jina tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai, unakA pavitra smaraNa sAdhakoM ke durbala mana meM utsAha, bala evaM svAbhimAna kA saMcAra karatA hai| ataeva darzana vizodhi, bodhi, lAbha aura karma-kSaya ke lie tIrthaMkaroM kA utkIrtana karanA caahie| jijJAsA ke svara meM pUchA gayA-siddha svarUpa ko prApta jinezvara to sabhI pUjya haiM phira logassa meM nAma se bhakti karane kI kyA apekSA hai| isa jijJAsA ke samAdhAna meM zrImadrAjacandra kA maMtavya mananIya hai| "anaMta siddha svarUpa kA dhyAna karate hue jo zuddha svarUpa kA vicAra AtA hai vaha to kArya hai, parantu ve jinase usa svarUpa ko prApta hue vo kAraNa kauna se haiM? isakA vicAra karate hue unake ugra tapa, mahAna vairAgya, mahAna dhyAna, utkRSTa ahiMsA-ina sabakA smaraNa hogaa| apane arhat tIrthaMkara pada meM jisa nAma se ve vihAra karate the usa nAma se unake pavitra AcAra aura pavitra cAritra kA antaHkaraNa meM udaya hogA, jo udaya pariNAma meM mahAna lAbhadAyaka hai| jaise arhat mahAvIra kA pavitra nAma smaraNa karane se ve kauna the? kaba hue? unhoMne kisa prakAra se siddhi pAI? isa cAritra kI smRti hogI aura isase.hamameM vairAgya, viveka-ityAdi kA udaya hogaa"|' upAsanA kyoM? ___ gaNAdhipati gurudevazrI tulasI se mumukSu DaoN. zAntA jaina ne jijJAsA ke svara meM pUchA-zrI majjayAcArya jaina paramparA ke varcasvI AcArya the| vItarAgatA aura AtmakartRtva ke prati unakI gaharI niSThA thii| phira bhI apanI racanA 'caubIsI' meM unhoMne sthAna-sthAna para zaraNAgati ko abhivyakti dI hai| sAdhanA ke kSetra meM Atma-kartRtva aura zaraNAgati-donoM kA samanvaya kaise kiyA jAye? logassa eka vimarza / 75
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhAna kI bhASA meM gurudeva ne kahA-Atma-kartRtva aura zaraNAgati meM virodha kahA~ hai? jaina paramparA meM arhat, siddha, sAdhu aura dharma-isa caturvidha zaraNa kA mahattva hai| isameM zaraNAgata ko kyA milatA hai? lenA denA kucha nahIM hai| yaha to Antarika samarpaNa aura zraddhA kI abhivyakti hai| ArAdhya aura ArAdhaka kA advaita hai| ArAdhya ke prati samarpaNa hai, saudA nhiiN| "siddhA siddhiM mama disaMtu" "Arugga bohi lAbhaM samAhivara muttamaM ditu"-Adi vAkyoM kA maMtrAkSara ke rUpa meM smaraNa kiyA jAtA hai| yaha prakriyA Atma-kartRtva meM kahA~ bAdhaka banatI hai? samarpaNa ke abhAva meM hone vAlA kartRtva ahaMkAra paidA kara sakatA hai| maiM saba kucha kara sakatA hU~, phira maiM kisI kI zaraNa kyoM svIkAra karUM? yaha ciMtana abhimAna kA sUcaka hai| isase jur3A huA kartRtva jIvana ko saMvAratA nahIM, vyakti ko digabhrAnta banAtA hai| upAsanA kyoM karanI cAhie? isI prazna kA samAdhAna AcAryazrI ne "jyoti jale, mukti mile" meM bahuta hI sundara tarIke se diyA hai- "kucha loga isa bhASA meM socate haiM ki Izvara ne hameM paidA kiyA hai, vaha hamArI sAra saMbhAla karatA hai, isalie hameM usakI upAsanA karanI caahie| merI dRSTi meM yaha ciMtana sahI nahIM hai| mAtA-pitA bhI paidA karate haiM, ve bhI sAra saMbhAla karate haiN| aisI sthiti meM yaha Izvara kI upAsanA kA koI AdhAra nahIM bntaa| isa dRSTi se paramAtmA kI upAsanA karanA koI mahattva kI bAta nahIM hai| Izvara ghaTa-ghaTa vyApI hai, isalie usakI upAsanA karanI cAhie, yaha bhI koI saMgata bAta nahIM hai| AkAza se bar3hakara koI vyApaka tattva saSTi meM hai hI nhiiN| taba prazna paidA hotA hai ki upAsanA kA uddezya kyA honA cAhie? isakA sIdhA-sA samAdhAna hai-hamArA mana vyagra hai| vaha idhara-udhara bhaTakatA rahatA hai| hama Izvara ko kendra-biMdu (AdhAra) mAnakara apane bhaTakate mana ko ekAgra banA skeN| jo paramAtmapada hameM pAnA hai, usa para hamArI buddhi aura ciMtana kendrita bne| yaha eka nirvivAda tathya hai ki sAdhanA meM tallInatA hue binA saphalatA prApta nahIM hotii| arjuna yadi ekAgra aura tallIna nahIM hotA to lakSya ko kaise bedha pAtA? droNAcArya kI parIkSA meM uttIrNa kaise ho pAtA? hama bhI ekAgracitta hokara hI apane lakSya ko bedha sakate haiN"| upAsanA ke do rUpa upAsanA ke do rUpa hamAre sAmane Ate haiM-1. bhakti 2. aacaar| ina donoM kA sAmaMjasya apekSita hai| donoM kA samanvita rUpa hI upAsanA kA vAstavika rUpa hai aura isI se lakSya kI saMsiddhi saMbhava hai| caturviMzati stava (logassa) karane se 76 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana kI vizuddhi hotI hai / darzana vizuddhi se zraddhA parimArjita hotI haiN| zraddhA ke parimArjana se samyaktva vizuddha hotA hai / upasarga aura pariSahoM ko sahana karane kI zakti vikasita hotI hai / evaM tIrthaMkara va siddha banane kI preraNA mana meM udbhUta hotI hai / ataeva bhakti kA lakSya apane Apa kA sAkSAtkAra hai, apane meM sthita zakti kI abhivyakti karanA hai / sAdhaka ke antarmAnasa meM jisa prakAra kI zraddhA yA bhAvanA hogI usI ke anurUpa usakA jIvana bnegaa| isI nimitta se jaina sAdhanA meM tIrthaMkaroM kI stuti kA vidhAna abhinihita hai| logassa : pATha aura artha pATha logassa ujjoya gare dhammatitthayare jiNe arahaMte kittassaM cavisaMpi kevalI usabha majiya ca vaMde saMbhava mabhinaMdaNaM ca sumaI ca paumappahaM supAsaM jiNaMca caMdappahaM vaMde hiM pupphadaMtaM sIala zabdArtha loka meM udyota karane vAle dharma tIrtha ke kartA jina (jinezvara ) kA ( rAga-dveSa vijetA kA ) arhatoM kA kIrtana (stuti) karUgAM caubIsa kevala jJAniyoM kA RSabha aura ajita ko vaMdana karatA hU~ saMbhava abhinaMdana aura padmaprabha ko supArzva jina aura caMdraprabha ko vaMdana karatA hU~ dha puSpadaMta zItala logassa eka vimarza / 77
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha sijjaMsa vAsupUjjaM ca vimala mataM ca jiNaM dhammaM saMtiMca vaMdAmi kuMthu araM ca malliM vaMde muNisuvvayaM namijiNaM ca vaMdAmi riTThanemiM pAsaM taha vaddhamANaM ca evaM mae abhithuA vihUya-yamalA pahINa - jaramaraNA cavIsaMpi jiNavarA titthayarA me pasIyaMtu kittiya 78 / logassa - eka sAdhanA - 1 zabdArtha zreyAMsa aura vAsupUjya vimala anaMta tathA jinezvara dharma aura zAMti ko vaMdana karatA hU~ kuMthu ara aura malli ko vaMdana karatA hU~ munisuvrata aura namijina ko vaMdana karatA hU~ ariSTanemi pArzva tathA vardhamAna ko isa prakAra mere dvArA stuta kiye hue raja aura mala se rahita jarA aura maraNa se mukta caubIsI jiNavara tIrthaMkara mujha para prasanna ho kirtita
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ je e pATha zabdArtha vaMdiya vaMdita mae mere dvArA jo ye logassa loka meM uttamA uttama siddhA siddha haiM (ve) Arogga Arogya bohi lAbhaM bodhilAbha samAhivaramuttamaM zreSTha samAdhi uttama diMtu deN| caMdesu candramAMoM se nimmalayarA nirmalatara Aiccesu sUryoM se ahiyaM adhika payAsayarA prakAzaka (prakAza karane vAle) sAgara vara gaMbhIrA samudra se gaMbhIra siddhA siddha bhagavAna siddhiM siddhi-mukti mama mujhe disaMtu noTa-logassa ke citra meM logassa pATha ke bAhara jo AtmAeM dRzyamAna ho rahI haiN| ve anaMta siddha AtmAoM ke pratIka ke rUpa meM darzAyI gaI haiN| 15 karmabhUmi kSetroM meM pAMca bharata aura pAMca erabharata ina dasa kSetroM meM kAlacakra kA vyavahAra calatA hai| kAlacakra ke utsarpiNI avasarpiNI vibhAgoM meM caubIsa-caubIsa tIrthaMkara hote haiN| isa taraha eka kAlacakra meM eka kSetra meM ar3atAlIsa tIrthaMkara hote haiN| isa taraha 5 bharata, 5 erabharata meM kula cAra sau assI tIrthaMkara eka kAlacakra meM janma lete haiN| mahAvideha kSetra meM kAlacakra kA vyavahAra nahIM hai paraMtu vahAM utkRSTa ho to 160 tathA jaghanya bIsa tIrthaMkara sadaiva hote haiN| isa taraha anaMta kAlacakroM meM anaMta AtmAeM tIrthaMkara bana cukI haiM aura anaMta AtmAeM tIrthaMkara bneNgii| ataeva siddha AtmAeM anaMta haiN| logassa eka vimarza / 76
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ gae 98 supArA reva va Ca logassa : nAma mImAMsA saMdhyA karma, upAsanA, avestA, prArthanA evaM namAja kI taraha jaina dharma meM doSavizuddhi evaM guNAbhivRddhi ke lie Avazyaka kA vidhAna hai| jIvita rahane ke lie zvAsa kI anivAryatA vat adhyAtma ke kSetra meM jIvana kI pavitratA ke lie jo kriyA yA sAdhanA jarUrI hai use Agama meM Avazyaka kI saMjJA se abhihita kiyA gayA hai| Avazyaka arthAt sAmAyika, caturviMzati- stava, vaMdana, pratikramaNa Adi 80 / logassa - eka sAdhanA-1
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ avazya karaNIya karttavya / Avazyaka ke saMbaMdha meM AcArya zrI mahAprajJajI kA maMtavya hai - "yaha adhyAtma vizuddhi kA prayoga, jAgarUkatA kA dizA sUcaka yaMtra, Atma nirIkSaNa kA adhyAdeza aura vighnanivAraNa kA mahAmaMtra hai| AcAryazrI tulasI ne ise dhruvayoga ke antargata mAnA hai / " Avazyaka sUtra ke chaha aMga nimna prakAra se haiM-1. sAmAyika samabhAva kI sAdhanA caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti sadguruoM ko namaskAra evaM unakA guNagAna (stuti) 2. caturviMzati stava 3. vaMdanA 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga 6. pratyAkhyAna - - 2. caturviMzatistava 3. logassa - - - doSoM kI AlocanA zarIra ke prati mamatva kA tyAga AhAra Adi kA pratyAkhyAna (tyAga) anuyogadvAra meM Avazyaka ke chaha nAma nimna prakAra se ullikhita haiM ( sAmAyika) 1. sAvadya yoga virati 2. utkIrtana ( caturviMzatistava) (guNa upAsanA athavA vaMdanA ) (pratikramaNa - pichale pApoM kI AlocanA ) 3. guNavat pratipatti 4. skhalita niMdanA 5. cikitsA vraNa 6. guNa dhAraNa ( kAyotsarga - dhyAna, zarIra se mamattva tyAga ) (pratyAkhyAna - Age ke lie tyAga, niyama grahaNa Adi) uparokta vivecana ke niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki dUsare Avazyaka ke do nAma do AgamoM meM upalabdha haiM / Avazyaka sUtra meM 'cauvIsatthava suttaM ' ( caturviMzati stava) aura anuyoga dvAra meM 'ukkittaNaM' (utkIrtana ) / ukkittaNaM aura caturviMzati - stava - ye do nAma tIrthaMkaroM ke guNAnuvAda ko AdhAra mAnakara hI rakhe gaye haiN| zAstroM meM aisA ullekha milatA hai ki teisaveM tIrthaMkara taka isa stuti kA nAma 'ukkittaNaM' aura caubIsaveM tIrthaMkara ke samaya caubIsI pUrNa hone se 'caturviMzati - stava' kahalAtA hai| Ama bolacAla kI bhASA meM ise 'logassa' kA pATha bhI kahate haiM / isa prakAra 'logassa' ke tIna nAma upalabdha evaM pracalita haiM 1. ukkittaNaM 1. ukkittaNaM utkIrtana kA sAmAnya artha guNagAna yA prazaMsA ke artha meM prayukta hotA hai / isa Avazyaka meM kisI sAmAnya puruSa ke guNagAna yA prazaMsA na karake una mahApuruSoM ke guNagAna yA prazaMsA kI gaI hai jinhoMne rAgAdi Atma-ripuoM ko logassa eka vimarza / 81
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ samApta karake kevala-jJAna prakaTa karate hue apanI AtmA ko ujjvala evaM prakAzamAna banAyA hai| anuyoga cUrNi ke anusAra darzana vizodhi, bodhi lAbha aura karma-kSaya ke lie tIrthaMkaroM kA utkIrtana karanA caahie|10 2. caturviMzati stava mUlAcAra meM caturviMzati stava ke svarUpa pratipAdana krama meM stava/stotra ke svarUpa ko prakAzita karate hue kahA gayA hai asahAdijiNavarANaM, NAmaNiruttiM guNAkuttiM c| kAUNa accidUNa ya tisuddhapaNamo thao o // arthAt RSabha, ajita Adi caubIsa tIrthaMkaroM ke nAma kI nirukti ke anusAra artha karanA, unake asAdhAraNa guNoM ko prakaTa karanA, unake caraNoM ko pUjakara mana, vacana, kAya kI zuddhatA se stuti karanA stava kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki stava va stotra meM prabhu nAma kA kIrtana, unake guNoM kA prAkATya tathA caraNa zraddhA vAMchya hotI hai| rAjavartikAra ne stotra ke guNa kIrtana svarUpa kI ora nirdeza kiyA hai| "caturviMzati stava tIrthaMkara guNAnukIrtanam' arthAt tIrthaMkaroM ke guNoM kA utkIrtana stotra yA stava kahalAtA hai| stava-stuti meM prAkRta ke kAraNa vyayatva arthAt kti pratyAnta kA para nipAta kiyA gayA hai| stava zabda se zakra-stava (NamotthuNaM) kA grahaNa aura "ekAdisaptazlokAnta stutiH" ke anusAra stuti meM caturviMzati stava kA grahaNa mAnA gayA hai| bhagavAna mahAvIra ne stava-stuti ke sAtha maMgala zabda prayukta kiyA hai jo isakI viziSTatA kA dyotaka hai| 3. logassa ___yaha stava logassa ke nAma se adhika lokapriya hai| isa stava ke prathama zabda 'logassa' ke AdhAra para isakA nAma loka meM 'logassa' ke nAma se rUr3ha ho gyaa| anuyoga dvAra sUtra meM vivarNita nAmakaraNa kI prakriyA ke antargata 'AdAna-pada nAma' ke ullekhAnusAra bhI isa stava ke isa rUr3ha nAma kA aucitya siddha hotA hai| isa prakAra ziloga va gAhA chaMda meM Abaddha adbhuta zabda sauSThava pUrNa isa stavana ke eka-eka akSara meM hilore letA huA bhakti sudhA kA sAgara kevala udgAtAoM ko hI nahIM zrotAoM taka ke trividha tApa kA zamana kara unheM anivarcanIya AnaMda pradAna karatA hai| mana ke tAra ko prabhu ke sAtha jor3ane kI isameM apUrva kSamatA hai| jisa prakAra vidyuta kendra se kisI ghara ke tAra kA svica jor3a dene 82 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ para vaha ghara prakAza se jagamagA uThatA hai, usI prakAra isa stuti ke mAdhyama se mana kA tAra anaMta zaktizAlI, akSaya, avyAbAdha, anaMta sukha ke dhAma jinezvara prabhu se jor3a dene para vaha AtmA rUpI ghara prakAza se jagamagA uThatA hai| logassa : padya mImAMsA logassa kA pATha saptapadI maMtra hai| sAta padyoM kI saMkhyA bhI apane-Apa meM eka anUThA rahasya sameTe hue hai| jyotiSa zAstrAnusAra bAraha rAziyoM ke svAmI sAta graha hI haiN| bhagavat gItA meM sAta strI zaktiyoM-kIrti, zrI, vANI, smRti, medhA tathA kSamA kA ullekha milatA haiN| jaina AgamoM meM tattva nirUpaNa kI paddhati bhI sAta nayoM ke AdhAra para hI calatI hai| muslima sampradAya meM 786 ke aMka ko atyanta zubha aura samRddhi sUcaka mAnA hai jaise hiMdu dharma ke loga "zrI gaNezAya namaH" likhakara zubha kArya ko prAraMbha karate haiM vaise muslima dharma meM 786 aMka likhakara zubha kArya kA prAraMbha karate haiN| makAna, kAra, skUTara Adi para bhI yahI aMka saMkhyA likhI milatI hai| jayAcArya ne sAta AgamoM para TIkA likhI to AcAryazrI tulasI ne baccoM ko saMskAra dene hetu saMskAra saptaka kI racanA kii| jisa prakAra sAta bAra, sAta raMga, sAta phere, sAta svara, sAta cakra, sAta dhAtueM, sAta samudghAta, kSapaka zreNi ke sAta guNasthAna, mohanIya karma kI sAta prakRtiyoM kA kSaya apane bhItara viziSTatA saMjoye hue samagratA ko pradarzita karate haiM, usI prakAra cetanA ke asaMkhya pradezoM ko jhaMkRta karane kI apUrva kSamatA vidyamAna hone ke kAraNa 'logassa' ke sAta padya apane Apa meM mahattvapUrNa, advitIya aura vilakSaNa haiN| logassa meM nauveM tIrthaMkara ke do nAma hone se paccIsa nAma ho gye| do aura pAMca kA yoga bhI sAta hI hotA hai, yaha bhI eka anUThA yoga hai| prakRti kA yaha niyama hai ki sAdhanA ke anurUpa upAsakoM kA smaraNa kiyA jAtA hai| yuddhavIra yuddhavIroM kA, arthavIra arthavIroM kA aura dharmavIra dharmavIroM kA smaraNa karate haiN| logassa meM jina dharmavIroM (arhatoM) kI stuti kI gaI hai unakA pavitra smaraNa sAdhakoM ke durbala mana meM utsAha, bala evaM svAbhimAna kA saMcAra karatA hai| logassa kA prAraMbha hI arhata bhagavantoM kI vizeSatAoM se huA hai| prathama padya meM unako pAMca durlabhatama vizeSaNoM se saMbodhA hai jo anyatra asaMbhava hai| dUsare se cauthe padya taka nAma kIrtana, pAMcaveM meM arhat stuti ke kAraNoM kA ullekha, chaThe meM arhat stuti ke lAbha tathA sAtaveM meM arhat va siddha bhagavantoM ke svarUpa ko prakaTa kara svayaM kI siddhi kI bhAvanA vyakta kI gaI hai| logassa eka vimarza / 83
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prathama padya meM samAgata arhatoM kI vizeSatAeM 1. loka ke udyota karttA 2. dharma tIrtha ke saMsthApaka 3. jina 4. arihaMta 5. kevalI 2, 3, 5 prathama padya meM guNa rUpa stuti ke pazcAta dvitIya, tRtIya evaM caturtha padya meM caubIsa arhatoM kI nAmollekha pUrvaka stuti kI gaI hai| inameM sabhI arhatoM ke eka-eka nAma kA ullekha haiM para navameM suvidhi nAtha ke eka dvitIya nAma puSpadaMta kA bhI ullekha kiyA gayA hai / carama tIrthaMkara mahAvIra kA isameM vardhamAna nAma ( janma nAma ) diyA gayA hai / yadi pApiyoM kA ciMtana mana ko kaluSita banAtA hai to mahApuruSoM kA nAma sumirana, stuti, kIrtana bhI mana ko pavitra banAye binA nahIM raha sakatA / ataH bhagavat nAma ko jar3a akSara mAlA hI samajhanA bhrAMti hai| ye akSara dravya zruta dvArA bhAva zruta jagAne kA kAraNa hai| ina caMda akSaroM meM karma kSaya kI adbhUta zakti hai| zruta kevala AcArya bhadrabAhu ne graha-zAMti nivAraNArtha bhI ina saba nAmoM kA maMtrAkSara ke rUpa meM raMgoM ke sAtha prayoga karane kA vidhAna prastuta kiyA hai| AcArya mAnatuMga ne bhI varNa sAmya ke sAtha nakSatroM ke varNa milAkara navakAra japa kI vidhi kA ullekha kiyA hai / 12 sacamuca zabda zakti kA srota hai / zabdoM meM asIma taraMgeM haiN| zabda-zakti, mAnas-zakti aura bhagavat - zakti - ye tInoM zaktiyAM milakara mahAzakti ko prakaTa karatI haiN| isI tathya ko ujAgara karane vAlI gosvAmI tulasIdAsa kI nimnokta paMktiyAM bahuta hI mArmika aura zraddhA ko puSTa karane vAlI haiM nAma nirUpaNa nAma jatana te / sou prakaTata jimi mola ratana te // G nAma nirupaNa karake ( nAma ke yathArtha svarUpa, mahimA, rahasya aura prabhAva ko jAnakara ) nAma kA jatana karane se ( zraddhApUrvaka nAma japane se) vaha brahma aise prakaTa hotA hai jaise ratna ko jAnane se usakA mUlya / saMta kabIra ne bhI nAma smaraNa ke viSaya meM kahA hai ki vaha smaraNa aisA ho ki roma-roma meM rama jAe tU tU karatA tU bhayA, mujha meM rahI na hU~ / vAri pherI bali gaI, jita dekho tita tUM // 84 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. pAMcaveM padya meM samAgata stuti kA kAraNa6. 1. vihUyarayamalA-Apa raja (baMdhate hue kama) aura mala (baMdhe hue kama) se rahita haiN| 2. pahINajaramaraNA-Apa jarA aura mRtyu se rahita haiN| isa padya meM stutikAra ne apane dvArA kRta stuti ke kAraNoM kA ullekha karate hue kahA hai-bhaMte! maiM ApakI stuti kyoM kara rahA hU~ kyoMki Apa uparokta donoM viziSTa mahAguNoM se yukta jinezvara haiN| Apa mujha para prasanna ho arthAt mujhameM mokSa prApti kI yogyatA vikasita ho| 6. chaThe padya meM udhRta stuti ke lAbha 1. Arogya (AtmazAMti) 2. bodhi lAbha 3. zreSTha uttama samAdhi kI prApti uparokta padya meM samAdhi ke sAtha varaM aura uttamaM zabda rahasyAtmaka hai| isa rahasya ko Avazyaka sUtra-muni toSaNIya nAmaka TIkA ke hiMdI anuvAda meM nimna prakAra se darzAyA gayA hai-nidAna rahita bodhi lAbha hI mokSa kA kAraNa hai| isa rahasya ko samajhAne hetu 'samAhivaraM' kahA hai| samAdhi do prakAra kI hotI hai1. dravya samAdhi 2. bhAva samAdhi isameM zArIrika sukha rUpa samAdhi ko na lekara kevala ratnatraya bhAva rUpa samAdhi kA grahaNa karane ke lie 'varaM' zabda diyA hai| ataH sanidAna bodhi lAbha kA nivAraNa ho gyaa| kyoMki jJAnAdi ratnatraya kI prApti mokSa kA sAkSAt kAraNa hai| isalie isa avasthA meM kevala anidAna (nidAna-rahita) bodhi lAbha rahatA hai| bhAva samAdhi bhI dravya Adi bhedoM se aneka prakAra kI haiM usameM se jaghanya aura madhyama ko haTAne ke lie uttamaM zabda kA prayoga kiyA gayA hai|13 7. sAtaveM padya meM samAgata arhatoM va siddhoM kA svarUpa 1. caMdramA se adhika nirmala siddha bhagavAna mujhe siddhi deveN| 2. sUrya se adhika prakAzaka siddha bhagavAna mujhe siddhi deveN| 3. sAgara sama gaMbhIra siddha bhagavAna mujhe siddhi deveN| sakala karma-mukta hone ke kAraNa siddha bhagavanta ko candramA se adhika nirmala kahane kA aucitya svayaM siddha hai| AcArya mAnatuMga ne AdinAtha bhagavAna kI stuti meM-Apa candramA se adhika nirmala kyoM haiM? isakI bahuta sundara vyAkhyA . kI hai14 logassa eka vimarza / 85
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. ApakA anaMta jyotirmaya mukha apUrva candrabiMba ke rUpa meM vizva ko Alokita karatA huA camakatA hai| kyoMki candramA to kevala rAtri meM hI udita hotA hai para ApakA mukha caMdra sadaiva udayamAna rahatA hai, kabhI bhI asta nahIM hotaa| 2. candramA sAdhAraNa aMdhakAra kA nAza karatA hai kiMtu ApakA mukha caMdra ajJAna tathA mohanIya karma rUpa mahA aMdhakAra ko naSTa karatA hai| 3. caMdramA ko rAhu grasatA hai, bAdala chipA letA hai parantu Apake mukha caMdra ko Dhakane vAlA koI nahIM hai| 4. caMdramA pRthvI ke kucha bhAgoM ko prakAzita karatA hai paraMtu ApakA mukha tInoM jagat ko prakAzita karatA hai| 5. caMdramA alpakAMti yukta hai kiMtu Apake mukha kI kAMti anaMta hai| kevala jJAna rUpI Aloka se sampUrNa lokAloka ke prakAzaka hone ke kAraNa arihaMta va siddha bhagavantoM ko sUrya se adhika prakAzaka kahA hai, isI tathya kI puSTi meM AcArya mAnatuMga kI nimnokta paMktiyA vimarzanIya haiM15- . 1. sUrya saMdhyA ko asta ho jAtA hai para ApakA kevalajJAna rUpa sUrya to sadaiva prakAza detA rahatA hai, kabhI asta nahIM hotaa| 2. sUrya eka jambudvIpa ko hI prakAzita karatA hai vaha bhI krama se parantu Apa to tatkAla eka hI samaya meM tInoM jagat ke sampUrNa padArthoM ko prakAzita karane kI apUrva kSamatA rakhate haiN| 3. sUrya ko rAhu grahaNa lagatA hai parantu Apako to kisI bhI prakAra kA duSkRta prApta nahIM hotaa| 4. sUrya ke pratApa ko to eka sAdhAraNa megha bhI AcchAdita kara detA hai para ApakA mahApratApa jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya Adi karmoM se rahita hai| isa prakAra ke munivara! Apa sUrya se bhI bar3e sUrya haiN| siddhA siddhiM mama disaMtu ___logassa ke isa aMtima caraNa meM siddhi prApti kI bhAvanA abhivyakta kI gaI hai| AcAryazrI mahAprajJajI kahate haiM-bhikhArI banakara prabhu kI prArthanA nahIM kI jA sktii|16 AcAryazrI tulasI ne bhI eka gIta meM kahA hai-"prabhu banakara ke hI hama prabhu kI pUjA kara sakate haiN|" vaidika sAhitya bhI isakA sAkSI hai-"devobhUtvA devaM yajet"-devatA hokara hI devatA kI pUjA kro| 'caMdesu......disaMtu'-siddhi prApti kA yaha maMtra hai| jo vyakti candramA jaisI nirmalatA, sUrya jaisI tejasvitA aura sAgara jaisI gaMbhIratA ko prApta nahIM karatA usako siddhi nahIM mila sktii| siddhi use 86 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI mila sakatI hai jo siddhamaya bana jAtA hai| prArthanA AtmA kI zakti hai aura vaha tabhI saphala hotI hai jaba prArthanA karane vAlA svayaM prabhumaya ho jAtA hai|17 prArthanA kA sUtra hai-tanmayatA, prabhumaya hone kI zakti kA jaagrnn| jo vyakti apane puruSArtha ko pradIpta karatA hai, prabhumaya hone kI zakti ko jagAtA hai usakI prArthanA saphala ho jAtI hai|8 prabhu kA Adeza hai-pavitra raho, bure AcaraNa mata karo, ImAnadAra raho-inakA anusaraNa karane vAlA hI 'siddhA siddhiM mama disaMtu' pada ko sArthaka karane kA adhikArI hai| saMsAra meM jitane bhI viziSTa vyakti hue haiM-rAma, kRSNa, mahAvIra, buddha, IsA Adi, unhoMne vahI rAstA cunA jo U~cAI kI ora le jAtA hai| mokSa yA nirvANa kI ora le jAtA hai| isI rAste para calakara hI ve mahApuruSa bne|' tanmayatA kA abhyAsa karanA, prabhu ke mArga aura Adeza kA anusaraNa karanA hI vAstava meM prArthanA hai| niSkarSa __ jaina sAdhanA meM stuti kA svarUpa bahuta kucha bhaktimArga kI japa sAdhanA yA nAma smaraNa se milatA hai| isake mAdhyama se sAdhanA ke Adarza-tIrthaMkara yA siddha bhagavanta kisI upalabdhi kI apekSA ko pUrA nahIM krte| ve to mAtra hamArI sAdhanA ke Adarza yA prakAza staMbha haiM jinakA anusaraNa kara sAdhaka AtmotkarSa taka pahu~ca sakatA hai| __jayAcArya ne caubIsI meM vItarAga AtmAoM ke prati sarvAtmanA samarpita hokara kisa taraha bhaktirasa ko ubhArA hai vaha sacamuca paThanIya hai| ve arhat ke prati sarvAtmanA samarpita soddezya hue kyoMki unheM arhat kI bhUmikA taka pahuMcanA thaa| jo jaisA honA cAhatA hai use usI kI zaraNa meM jAnA hotA hai| jaisA ki unhIM ke zabdoM meM, aThArahaveM tIrthaMkara aranAtha ke prati bhAvanA abhivyakta karate hue likhA hai "zaraNai Ayo svAma rai jI, avicala sukha ne kaaj"|20 arthAt maiM zAzvata sukhoM kI prApti ke lie tumhArI zaraNa meM A rahA hU~, jina zAzvata sukhoM ko Apane pA liyA hai| isa taraha dasoM gItoM meM zaraNa/samarpaNa ke bhAva prakaTa kiye haiN| __ niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki Avartana meM utpanna AsthA zabdoM kI yAtrA banakara avinAzI Atma prApti kA sAdhana bana jAtI hai| kriyA ke dIpaka meM bhAvoM kI jyoti honI caahie| AcArya siddhasena ne bhI kahA hai-"tasmAt kriyA pratiphalanti na bhAvazUnyAH"21 bhAva zUnya kriyA saphala nahIM hotii| zabda, artha aura logassa eka vimarza / 87
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva kI tanmayatA ke sAtha logassa ko eka divya Atma-sAdhanA ke rUpa meM cetana kiyA jA sakatA hai| sacamuca yaha satyaM zivaM va sundaram kI hI sAdhanA aura upAsanA hai| saMdarbha 1. mokSamAlA - pR. 77, 78 2. vItarAga vaMdanA vizeSAMka - pR. 74 3. jyoti jale, mukti mile - pR./225 4. uttarAdhyayana- 26/10 5. Avazyaka - 2 6. jaina dharma ke sAdhana sUtra - pR./ 7. 8. 6. anuyoga dvAra - 56 10. 11. tIsarI zakti - pR. 41 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. mahAprajJa kA racanA saMsAra - pR./ 266 vyavahAra bodha (dhruvayoga) zloka / 33 Avazyaka sUtra, anuyoga dvAra - 60 16. 20. 21. anuyoga dvAra cUrNi pR./18, mUlAcAra 571 navakAra sAra stavana- 16-18 Avazyaka sUtra - munitoSaNIya TIkA kA hiMdI anuvAda, pR./140 bhaktAmara - zloka / 18 vahI - zloka / 17 apane ghara meM - pR. / 226 vahI - pR./ 226 vahI - pR. 227 vahI - pR. / 227 caubIsI - 18/6 kalyANa maMdira - zloka / 38 88 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. logassa deha saMracanA ke rahasya logassa meM aise apUrva maMtrAkSara haiM jinameM samasta bhaya, vighna, bAdhA, roga, zoka, duHkha, dAridraya aura anta ke vikAroM ko naSTa kara sarva manoratha siddha karane kI adbhUta kSamatA vidyamAna hai| grahoM kI zAMti, pArivArika kalaha nivAraNa, zArIrika, mAnasika evaM bhAvanAtmaka svAsthya ke sAtha AdhyAtmika zaktiyoM kA vikAsa isa rahasya ko ujAgara karatA hai ki logassa zAMti, zakti, saMpatti tathA buddhi ke rUpa meM vizva meM pUjita zaktiyoM kA AdhAra hai| isakI arhattA acintya hai / yaha alaukika siddhiyoM kA bhaMDAra hai| isake akSara-akSara meM maMtratva dhvanita hotA hai / jJAna, zakti va AnaMda kI samanvita dhArA hI cetanA kI nirmala dhArA hai / isakI saMprApti hI sAdhanA kA lakSya hai / vikasita Atma-svarUpa se tAdAtmya honA hI sAdhanA kA utkRSTa svarUpa hai / isalie bhakta pahale apane iSTa ke svarUpa ko samajhane kI kauziza karatA hai phira unase tAdAtmya sAdhatA hai / svarUpa kA jJAna na ho to tAdAtmya kisase sAdhegA / logassa Atmodaya kI yAtrA hai / Atmodaya meM AsthA, jJAna va puruSArtha kI ahaM bhUmikA rahatI hai| logassa meM ina tInoM ko prANa UrjA ke rUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai| yaha koI siddhAnta yA zAstra nahIM apitu sAdhanA kA saMbodha hai, zAzvata evaM sAmayika jIvana mUlyoM kA samanvaya hai / isameM tattvajJAna kI gUr3hatA hai aura una gUr3ha tattvoM ko sIdhI sarala bhASA meM kaha dene kI viziSTa racanAdharmitA hai / yaha kAvyAtmaka jJeya racanA hai, svarAbhivyaMjanA hai| bAhya svarUpa pratyeka akSara, zabda, maMtra, stotra evaM sUtra kA apanA-apanA svarUpa hotA hai / akSara deha usakA bAhya svarUpa hotA hai to arthadeha Abhyantara svarUpa hotA hai / isa pATha meM logassa ke bAhya svarUpa arthAt deha saMracanA ke viSaya meM carcA kI jA rahI logassa deha saMracanA ke rahasya / 86
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| logassa kA bAhya svarUpa, isameM abhimaMDita sAta gAthA, sAr3he tIna antarAla, pratyeka gAthA ke cAra caraNa, aTThAisa saMpadA evaM do sau chappana akSara sahita eka zakti puJja akSara vinyAsa ke rUpa meM pratiSThita hai tathA Abhyantara svarUpa arhatoM va siddha bhagavantoM ke guNAtizayoM se mahimA maMDita hai| isa prakAra rAta ko AkAza gaMgA ke camakate saptaRrSi ke nakSatroM kI bhAMti yaha mahAsUtra sarvasUtroM meM apanA apUrva sthAna rakhatA hai| isakI deha saMracanA meM abhimaMDita 256 akSaroM meM laghu akSara 226 tathA guru akSara 27 haiM, jinakoM nimna rekhAcitra ke mAdhyama se bhalibhAMti samajhA jA sakatA hai| guru ku la akSara .. 2 36 Error OM * ; 4 . 37 kula yoga 226 27 256 noTa-kahIM-kahIM 26 saMpadA aura 260 akSaroM kI mAnyatA bhI hai para isakA rahasya kyA hai? maiM nahIM samajha paaii| saMpadA kA sAmAnyataH artha hai-vizrAma lene kA sthAna / arthAt padyoM ko bolate samaya bIca meM kitane vizrAma lene cAhie? logassa ke eka caraNa kI eka saMpadA hone se eka padya kI cAra saMpadAeM aura sAta padyoM kI aTThAIsa saMpadAeM hI upayukta lagatI haiN| varNa vinyAsa aise-aise maMtra pada jo unake yojaka maharSi mahAnubhAvoM ke alaukika tapa, tyAga tathA teja ke trividha zakti saMpuTa dvArA pariveSTita hue hote haiN| usI zakti ko lekara una maMtra padoM meM adbhUta sAmarthya utpanna ho jAtA hai| jisa prakAra jar3a jaisI ginI jAne vAlI rasAyana vidyA ke eka sAmAnya niyamAnusAra RNAtmaka evaM dhanAtmaka svabhAva kI do dhAtuoM ke Tukar3oM ko jaba yojaka yathocita prakAra se jor3a detA hai to usameM adbhUta evaM alaukika zakti kA Azcarya janaka saMcAra ho jAtA hai| usa zakti ke dvArA yA usake bala para lAkhoM manuSyoM ke zArIrika bala se yA dIrghakAlika parizrama se, udyoga se bhI nahIM ho sakatA, vahI kArya bahuta hI 60 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ saralatA se aura kSaNamAtra meM bhalibhAMti bana jAtA hai| isameM kisI bhI prakAra kA saMdeha nahIM hai| yaha Aja ke vijJAna ke jagat meM dekhA jA rahA hai| isI prakAra AdhyAtmika vidyA ke niyamAnusAra pRthaka-pRthaka svabhAva vAle varNoM athavA akSaroM kA unakI sAmarthya ko bhalibhAMti jAnane vAle yogIjana viziSTa rIti se milAna kara dete haiM to usameM vidyuta zakti ke anusAra kisI agamya zakti kA saMcAra ho jAtA hai| usI zakti ke dvArA sAdhaka apanA abhiSTa kArya saralatA se siddha kara letA hai| ___ logassa kI deha-saMracanA meM aise mAdhurya vyaMjaka vargoM kA vinyAsa evaM viniyoga hai jisase zruti madhuratA kI sRSTi ho, rasotkarSa ho, vastu kI prabhAvazIlatA ho, oja guNa kI sthiti ho| varNa-vinyAsa, vAkya-racanA, abhivyakti, sauSThava, maMtrAtmakatA ityAdi aneka kAraNoM se yaha stava abhipriya aura satata smaraNIya rahA hai| kAla kA antarAla ise kabhI vyavahita nahIM kara skaa| sacamuca yaha amRta rasAyana svarUpa hai| isakI bAhya deha saMracanA meM nirmita aise kucha mahattvapUrNa varNa vinyAsa jo cAmatkArika DhaMga se prayukta haiM jinake kucha namUne udAharaNArtha prastuta kiye jA rahe haiM1. mAdhurya vyaMjaka varNa vinyAsa vakratA mAdhurya vyaMjaka varNa vinyAsa se pUrva vinyAsa vakratA ko samajha lenA apekSita hai| varNa vinyAsa vakratA ko paribhASita karate hue aisA kahA gayA hai-varNoM kA aisA viniyoga jise zruti madhuratA (nAda-saundarya) kI sRSTi ho, rasotkarSa ho, vastu kI prabhAvazIlatA komalatA, kaThoratA, karkazatA Adi kI vyaMjanA ho, zabda artha meM sAmaMjasya sthApita ho, bhAva-vizeSa para balAdhAna ho tathA artha kA vizadIkaraNa ho, vaha varNa vinyAsa vakratA kahalAtA hai| AcArya kundakunda ne kahA hai ki-jaba eka, do yA aneka varNoM kI AvRtti vyavadhAna pUrvaka yA vyavadhAna rahita ho, use varNa vinyAsa vakratA kahate haiN| mAdhurya vyaMjaka varNoM kI AvRtti yukta yA AvRtti rahita prayoga se mAdhurya kI vyaMjanA hotI hai| citta yA antaHkaraNa AnaMda se dravita ho jAtA hai| citta kA dravIbhUta banAne vAle AhlAda ko hI mAdhurya kI saMjJA se abhivyakta kiyA gayA hai| varNa, sAnunAsika varNa tathA choTe-choTe samAsoM ke prayoga se mAdhurya kI utpatti hotI hai| AcArya mammaTa ne mAdhurya vyaMjaka varNoM kA nirdeza diyA hai, jo nimna prakAra se upalabdha hai logassa deha saMracanA ke rahasya / 61
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ mani vargAntyagA sparzA aTavargA raNau laghU avRttirmadhyavRttivA mAdhurye ghaTanA tathA // arthAt 1. Ta varga Ta Tha Da r3ha ko chor3akara ka se lekara ma taka sparza varNa jaba ve pUrva bhAga meM apane varga ke antima varga se yukta hote haiM / 2. 3. hrasva svara yukta rakAra aura NakAra / samAsa rahita madhyama samAsAdi padoM ke prayoga se mAdhurya kI abhivyaMjanA hotI hai| vakroktikAra ne dvirukta ta, la, na aura ra ha Adi se saMyukta ya aura la ko mAdhurya vyaMjaka mAnA hai, yathA vargAnta yoginaH sparzA dviruktAstalanAdayaH / ziSTAzca rAdi saMyuktAH prastutaucitya zobhinaH // ' logassa meM ina varNoM kA prabhUta prayoga huA hai / jinako kucha udAharaNoM se samajhA jA sakatA hai - sparza varNa apane varga ke antya varNa ke sAtha 1. arahaMte (1 padya) meM 'nta' mAdhurya vyaMjaka saMyuktAkSara hai| arihaMta jaisI vItarAgatA ina vargoM se utpanna ho rahI hai / isI taraha 2. cauvisaMpi (1 padya) meM 'mpa' 3. vaMde (2 padya) meM 'nda' 4. saMbhava ( 2 padya) meM 'mbha' 5. mabhinaMdaNaM ( 2 padya) meM 'nda' 6. vaMde (2 padya) meM 'nda' 7. puSpadaMtaM ( 3 padya) meM 'nta' 8. mataM (3 padya) meM 'nta' 6. saMtiM ( 3 padya) meM 'nta' 10. vaMdAmi (3 padya) meM 'nda' 11. kuMthu (4 padya) meM 'ntha' 12. vaMde (4 padya) meM 'nda' 13. vaMdAmi (4 padya) meM 'nda' 14. pasIyaMtu (5 padya) meM 'nta' 15. cauvisaMpi ( 5 padya) meM 'mpa' 16. vaMdiya (6 padya) meM 'nda' 62 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. ditu (6 padya) meM 'nta' 18. caMdesu (7 padya) meM 'nda' 16. gaMbhIrA (7 padya) meM 'mbha' 20. disaMtu (7 padya) meM 'nta' isa prakAra logassa ke pratyeka padya meM mAdhurya vyaMjaka saMyuktAkSaroM kA prayoga huA hai| 2. ojo vyaMjaka varNa vinyAsa vakratA oja kA zAbdika artha hai-pratApa, teja yA diipti| dIpti, vIratA, utsAha aura Avega ke bhAva ko oja kahate haiN| oja guNa vIra, vIbhatsa, raudra evaM bhayAnaka rasoM meM hotA hai| mammaTa ne batAyA hai dIptayAtmavistRterheturojo vIrarasa sthitiH / vIbhatsa raudrarasayostasyAdhikyaM krameNa ca // " isakI abhivyakti kaThora tathA paruSa vargoM-Ta, Tha, Da, r3ha dvitva varNoM, repha evaM lambe-lambe samAsAdika padoM dvArA hotI hai| kAvya prakAzakAra ne ojo vyaMjaka varNoM kA nirdeza kiyA hai1. varga ke prathama va tRtIya varNa ke sAtha kramazaH dvitIya aura caturtha vargoM kA yoga 2. repha ke sAtha kisI bhI varNa kA pUrva meM, para meM athavA donoM ora saMyoga, 3. dvirukta varNa 4. saMyukta yA asaMyukta Ta Tha, Da r3ha, tathA za ss| . logassa bhakti kAvya hai| bhakti rasa kAvya ko zAzvata mUlyavattA pradAna karatA hai sAtha hI hRdaya sparzitA bhii| mAnavIya cetanA ko urdhvagAmI banAkara parama agama zakti ke sAtha tadAkAra karane kI kSamatA hai bhakti meN| bhakti hI vaha zakti hai, vaha setu hai jo cetanA ko asIma ke sAtha, laghu ko virATa ke sAtha aura kSaNabhaMgura jIvana ko anaMta AnaMdamaya parama tattva ke sAtha jor3atI hai| bhakti hI kAvya ko amaratA va zAzvata saundarya pradAna karatI hai| - yadyapi bhakti kAvya hone ke kAraNa logassa meM AvegAdi kA bhAva nahIM hai, sAmAnya rUpa se prasiddha yuddha Adi ke lie utsAha bhI nahIM hai lekina vicAraNA vizleSaNa karane se yaha spaSTa ubharakara sAmane AtA hai ki ojatva ke binA samarpaNa ho hI nahIM sktaa| ekaniSThatA aura vizvAsa kI bAta to bahuta dUra hai| oja kA mAnasika bhAva hai dIpti, citta vistAra aura utsAha jo logassa ke pratyeka padya meM vidyamAna haiM, yathA logassa deha saMracanA ke rahasya / 63
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ r khr 1. varga saMyoga-varga ke prathama varNa kA dvitIya ko sAtha, tRtIya kA caturtha ke / sAtha saMyojaka oja vyaMjaka mAnA gayA hai| logassa meM udAharaNa svarUpa draSTavya haiM titthayare meM-t th (prathama+dvitIya) riTThanemiM meM-T Th (prathama+dvitIya) titthayarA meM-t tha (prathama dvitIya) puNphadaMtaM meM-p ph (prathama dvitIya) vaddhamANaM meM-ddha (tRtIya+catutha) siddhA meM-d dh (tRtIya+caturtha) siddhiM meM-d dh (tRtIya+catutha) aadi| 3. dvirukta varNa dvirukta varNoM ko bhI oja vyaMjaka varNa mAnA hai| logassa meM dvirukta oja 'vyaMjaka vargoM kA pracura mAtrA meM prayoga huA haiM, udAharaNArthalogassa meM 'rusa' dhamma meM 'mma' ujjoyagare meM 'jja' malliM meM 'lla' dhammatitthayare meM 'mma' nimmalayarA meM 'mma' kittaissaM meM 'tta', 'ssa' muNisuvvayaM meM 'vva' paumappahaM meM 'ppa' kittiya meM 'ta' samAhivaramuttaM meM 'ta' logassa meM 'ssa' caMdappahaM meM 'ppa' uttamA meM 'ta' sijjaMsa meM 'jja' Arogga meM 'gga' vAsupUjyaM meM 'jja' Aiccesu meM 'cca' uparokta varNa vinyAsa ko dekhakara nissaMdeha kahA jA sakatA hai ki logassa meM oja vyaMjaka vargoM kA prAcurya hone se nAda saundarya prabhUta mAtrA meM pAyA jAtA 4. zrutyAnuprAsa jaba kaMTha, tAlu Adi eka hI sthAna se uccarita varNoM kI AvRtti yA samAnatA ho to zrutyAnuprAsa hotA hai| kavirAja vizvanAtha ne tAlu Adi meM se kisI eka uccAraNa sthAna se uccarita varNoM kI samatA ko zrutyAnuprAsa kahA hai 64 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ uccAryatvAyadekara sthAne taalu-rdaadike| sAdRzyaM vyaMjanasyaiva zrutyanuprAsa ucyate // eka hI sthAna meM uccarita vargoM ke prayoga se nAda-saundarya (zruti-sukhadatA) kA saMvardhana hotA hai eSa sahRdayayAnAmatIva shrutisurvaavhtvaacchutynupraasH|" . logassa meM zrutyAnuprAsa kA nAda saundarya aneka sthaloM para vidyamAna hai logassa ujjoyagare, dhammatityayare jinne| arahaMte kittaissaM, cauvisaMpi kevalI // uparokta padya meM logassa meM s s, dhamma titthayare meM dha, t, t, tha, arahate meM na t kittaissaM meM t t s s Adi eka sthAnIya vargoM ke saMyojana ke zrutyAnuprAsa alaMkAra hai| ina sabakA uccAraNa sthAna daMta hai| ___ isI padya meM tAlavya vargoM ke saMyoga kI bhI AvRttiyAM haiM-ujjoyagare meM j j ya isake alAvA c j ya i-ye sAre eka sthAnIya varNa hone se zrutyAnuprAsa alaMkAra hai| isa prakAra pUre logassa meM eka sthAnIya varNoM kI kaI AvRttiyAM haiM tathA eka-eka padya meM bhI aneka eka sthAnIya vargoM kA saMyoga bhI zrutyAnuprAsa alaMkAra meM huA hai| jisase zruti sukhadatA bar3hatI hai| isa prakAra logassa kI deha saMracanA meM sabhI bIjAkSaroM, mAtRkA varNoM Adi ke ucita, AlaMkArika evaM prabhAvI samanvaya se isakA varNa saMyojana anUThA aura acintya zaktimaya bana jAtA hai| logassa deha saMracanA eka rahasya yaha eka atyanta gaMbhIra aura aneka uttama guNoM se AplAvita mahAmaMtra hai| jaise sAgara garbha meM aneka rahasya AvRtta rahate haiM, gaharAI meM rahate haiN| usI prakAra isa stava meM aneka zaktiyAM antarnihita haiN| zuddha uccAraNa, arthabodha ke sAtha bhAvapUrNa tanmayatA se zanaiH-zanaiH ve rahasya svayameva ujAgara evaM anAvRtta hone lagate haiN| bacapana se hama sunate A rahe haiM ki sone se pUrva cAra bAra athavA sAta bAra logassa kA pATha bolane se acchI nIMda AtI hai, anidrA roga kA nivAraNa hotA hai, nIMda meM duHsvapna nahIM Ate, bhaya nahIM lagatA, moha karma kI tIvratA kA alpIkaraNa hotA hai| jaina dharma ke sAdhanA sUtra meM AcAryazrI mahAprajJajI ne apanI anubhava pUrNa lekhanI meM likhA hai- "vi.saM. 2035, gaMgAzahara cAturmAsa, saMvatsarI kA din| maiM ekAnta meM pratikramaNa kara rahA thaa| maiMne zvAsa ke sAtha cAlIsa logassa kA dhyAna kiyaa| samaya to lagA kiMtu itanA acchA dhyAna huA ki zAyada mere lie vaha logassa deha saMracanA ke rahasya / 65
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva thA / ise koI bhI karake dekha sakatA hai| cAlIsa logassa kA dhyAna aura pratyeka pada zvAsa ke sAtha / samaya cAhe AdhA ghaMTA laga jAye para itanA nizcita hai ki phira kabhI nIMda kI goliyoM kI jarUrata nahIM pdd'egii| jyAdA nahIM to zvAsa meM cAra logassa kA hI dhyAna kara leM phira dekheM mastiSka meM kitanI zAMti kI anubhUti hotI hai| pUre dina eka vicitra sI mastI rahegI / "" logassa kI pUrI vidhi hai zuddha uccAraNa, arthabodha, raMgoM ke sAtha mAnasika citra kA nirmANa aura zvAsa ke sAtha logassa kA japa - isa vidhi se logassa kA pATha kiyA jAye, to vaha zaktizAlI bana jAyegA, bahuta prabhAvI siddha hogA / " jaba maiMne isakI arthAtmA ko jAnane kI koziza kI to isakI bAhya deha saMracanA meM prayukta zabdoM se bhI aneka rahasya hastagata hote gye| mujhe bhI lagA sacamuca logassa se bar3A koI zAMtipradAtA nahIM hai| kisI vyakti ko nIMda nahIM A rahI hai, naseM tana rahI haiM, nasoM meM khiMcAva va tanAva hai, usa samaya "Namo siddhANaM / siddhANaM", " Namo loe savva sAhUNaM / Namo savva sAhUNaM" athavA logassa kA japa tanAva mukti hetu atyanta prabhAvazAlI mAnA gayA hai / isakA pramukha kAraNa hai isameM vivarNita 'sa' varNa / 'sa' varNa zAMti pradAyaka va jala bIja hone se sAdhanA meM paramopayogI hai| AcArya zrI mahAprajJajI ne uttarAdhyayana kI nimnokta gAthA ko bhI atyanta zAMtidAyaka batAyA hai caittA bhArahaM vAsaM, cakkavaTTI mahiDDhio / saMtI saMtikare loe, patto gai maNuttaraM // " isa gAthA meM bhI 'sa' varNa tIna bAra apane yojaka zabdoM ke sAtha prayukta hai / isa gAthA kA layabaddha uccAraNa alphA taraMgoM ko nirmita karatA hai| eka bAra ke uccAraNa meM 'sa' kI tIna AvRtti 111 guNa zaktizAlI hokara zAMti pradAna karane kI kSamatA rakhatI hai| isa zakti saMvardhana kA pramukha kAraNa hai- yojaka zabdoM ke sAtha 'sa' kA niyojana | jisa prakAra bhautika jagat meM kailziyama, kArbana aura oNksIjana-ina tattvoM ke eka nizcita anupAta meM milane para caoNka banatI hai, jo likhane ke kAma AtI hai / ina tattvoM kI taraha hI uSNa, zIta, mRdu, karkaza Adi zabdoM ke bhautika saMyoga se, unake punarAvarttana se aura sAtha meM bhAvanA va ekAgratA kA yoga hone se eka vizeSa prakAra kI UrjA kA nirmANa hotA hai / jisakA saMbaMdha Arogya, bodhi, samAdhi, karma nirjarA aura AdhyAtmika zaktiyoM ke visphoTa se jur3A hai / yadi gaharAI se adhyayana kiyA jAye to jJAta hotA hai ki jitane bhI zAMti pradAtA maMtra athavA stotra nirmita haiM, jaise uvasaggahara stotra, zAMti nAtha stotra, 66 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ namiUNa stotra, a si A u sA maMtra, saMti kuMthu araho......paNAseha maMtra rUpa gAthA-ina sabameM 'sa' varNa apane yojaka zabdoM ke sAtha kaI bAra prayukta huA hai| uparokta sAre saMdarbho meM maiM jaba 'logassa' kA paryavekSaNa karatI hU~ to logassa meM 'sa' varNa apane yojaka zabdoM ke sAtha tIsa bAra prayukta huA hai| yaha alphA taraMgoM ke nirmANa va zAMti kA bahuta bar3A rahasya hai| maMtra zAstra meM 'sa' bIja ko karma vinAzaka bhI mAnA gayA hai aura zaktizAlI bhI mAnA hai| karNa agocara taraMgeM vaijJAnika ne eka yaMtra kA aviSkAra kiyA hai jise pijo-ilekTrika osIleTara kahA jAtA hai| isa yaMtra meM sphaTika (villora-Tija) kI eka pleTa hotI hai| isa pleTa kA saMbaMdha bijalI kI e.sI. dhArA ke sAtha jor3A jAtA hai to usakI taraha kaMpana karane lagatI hai| isa pleTa ke kaMpana prati saiMkaNDa kaI lAkha se kama nahIM hote| isa kaMpana ke kAraNa cAroM ora vAyu meM zabda kI sUkSma taraMgeM utpanna ho jAtI haiN| ye hI taraMgeM karNa agocara (alTrA saoNnika sAuMDa) kahalAtI haiN| . ina karNa agocara dhvani taraMgoM ko yaMtra ke sahAre jaba kisI dizA meM bhejA jAtA hai to ina taraMgoM ke mArga meM manuSya yadi apanA hAtha kara deM to usake hAtha meM se rakta kI bUMde Tapakane lagatI haiN| use aisI vedanA kA anubhava hone lagatA hai mAnoM ki usake hAtha meM sahana suiyAM cubha rahI hoN| jarmanI meM ina yaMtroM kA upayoga kRSi kArya ke lie kiyA jAtA hai, taba inameM se nikalatI huI taraMgeM saba kIr3oM ko naSTa kara detI haiM, aisA mAnA jAtA hai|11 isa vaijJAnika pariprekSya meM jaba hama prAcInakAla kI zabda saMbaMdhI dhAraNAoM ko mUlyAMkita karate haiM to yaha AsAnI se samajha meM A jAtI hai ki zabda meM prahAraka zakti bhI hai, dhAraka zakti bhI hai, staMbhana zakti bhI hai, mAraka zakti bhI hai aura rakSaka zakti bhI hai| zabda zakti kA camatkAra Adhunika mobAIla, inTaraneTa Adi AviSkAroM se svayaM siddha hai| ataH maMtra ke uccAraNa se hone vAlI asIma zakti para vizvAsa karane meM koI saMdeha nhiiN| zabda kI zakti, dhvani aura parAdhvani kI zakti acintya hotI hai| mAnasika citra kA nirmANa jaina darzana meM mana ke do prakAra batalAeM gaye haiM-dravya mana aura bhAva mn| bhAva mana citta/cetanA hai| dravya mana manovargaNA kA pudgala hai| mana kA kArya hai vicAra krnaa| vaijJAnika dRSTi se bhI vicAra bhautika hai, padArtha rUpa hai| DaoNkTara logassa deha saMracanA ke rahasya / 67
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ eDigTana kahate haiM-vicAra bhI padArtha hai (Thoughts are things) / amerikA kA eka vyakti hai-tteddsiriyo| vaha dhyAna meM itanA ekAgra ho jAtA hai ki jisa cIja kA vaha dhyAna karatA hai usa vastu kA spaSTa citra usake mastiSka meM ubhara jAtA hai| dhyAnAvasthA meM sUkSma saMvedI kemarA se usake haz2AroM phoTo liye jA cuke haiN| hara phoToM meM usakI kalpanA saca meM badalI hai| eka bAra vaha tAjamahala ke dhyAna meM ekAgra huA kiMtu phoTo hilTana hoTala kA aayaa| samIkSA ke daurAna usane svIkAra kiyA ki usa samaya maiM cUka gayA thA, merI ekAgratA bhaMga ho gaI thii| mana hilTana hoTala meM ghUma rahA thaa| isa prakAra vaijJAnika jagat meM bhI yaha siddha ho cukA hai ki pratyeka svara, pratyeka kaMpana tathA pratyeka nAda eka vizeSa AkAra ko janma detA hai| uparokta vaijJAnika saMdarbha meM yaha spaSTa ho jAtA hai ki hamArI bhAvanA kI taraMgeM ekAgra hokara hamAre mastiSka meM bhI vaisI tasvIra ko nirmita karatI haiN| isI prakAra logassa ke nimitta se hamAre mastiSka meM arhat svarUpa para ekAgra hone se arhat kA mAnasika citra banatA hai| yadi arhat ke raMgoM ke anusAra hama mana ko ekAgra karate haiM to abhyAsa sadhane ke bAda jisa tIrthaMkara kA nAma AtA hai tatkAla usa tIrthaMkara se saMbaMdhita raMga kA citra apane Apa mastiSka meM bana jAtA hai| AcArya hemacandra ne abhidhAna ciMtAmaNi meM caubIsa tIrthaMkaroM ke raMgoM kA ullekha kiyA hai raktau ca padmaprabhavAsupUjyau, zuklau ca candraprabhapuSpadaMtau / kRSNau punarnemi muni vinIlau, zrI mallipAryo kanakaviSaunye // 2 padmaprabha aura vAsupUjya-ina do tIrthaMkaroM kA raMga lAla, candraprabhu aura puSpadaMta-ina do tIrthaMkaroM kA raMga sapheda, nemi aura suvrata-inakA raMga kAlA, malli aura pArzva kA raMga nIlA hai| zeSa tIrthaMkaroM kA raMga svarNamaya hai| isa prakAra sabhI tIrthaMkaroM ke alaga-alaga raMga haiN| isakA bhI pUrA vijJAna hai| niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki jaisA raMga, jaisA bhAva, jaisA vyaktitva athavA padArtha kA hama ciMtana karate haiM vaisI tasvIra hamAre mastiSka meM nirmita hotI hai aura vaisA vyaktitva bhI nirmita hone lagatA hai| logassa meM sakAra kI tIsa guNA zakti __ logassa deha saMracanA eka rahasya, karNa agocara taraMgeM, mAnasika citra kA nirmANa-ina sAre saMdarbho ke niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki eka bAra logassa ke uccAraNa se 'sa' kI AvRtti 111111111111111111111111111111 guNA zaktizAlI hokara yojaka vargoM ke sAtha zAMti aura zakti pradAna karatI hai| 68 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsa bAra 'sa' kA uccAraNa nimnokta mIsa AdhyAtmika zaktiyoM ke sAtha anaMta zaktiyoM ke jAgaraNa kI apUrva evaM abhUta kSamatA rakhatA hai, jo nimna haiM 1. svattva kI pahacAna samyaktva kI sthiratA 2. 3. sthitaprajJatA 4. sadjJAna 5. sadAcaraNa 6. sadga 7. svataMtratA 8. sRjanazakti 6. 16. satya 17. sacintana 18. sadbhAvanA 18. sAmaMjasya sakArAtmakatA 20. sauhArda 21. surakSA 22. saphalatA 23. sakriyatA 24. sAMskRtika mUlya 25. siddhAnta 10. svAsthya 11. saundarya 26. satsakaMlpa 12. suvrata 27. smaraNazakti 28. saMyama 13. saralatA 14. skhalanA saMzodhana 15. saMbodha 26. saMtulana 30. siddhi 'sa' kA gharSaNa pAcana taMtra ko sudRr3ha aura svastha banAtA hai| pAcana ke sAtha nIMda, zAMti, svAsthya, sundaratA, sacintana Adi kA saMbaMdha jur3A huA hai / 'sa' kA candrabiMdu sahita eka hajAra bAra uccAraNa lIvara meM aisA gharSaNa karatA hai ki kucha dinoM ke abhyAsa se bar3hA huA lIvara bhI ThIka ho jAtA hai / jaba logassa meM samAgata eka 'sa' varNa bhI zakti jAgaraNa kA mahattama aura zaktizAlI prayoga hai to hama anumAna hI nahIM lagA sakate haiM jisakA pratyeka akSara maMtrAkSara ke rUpa meM guthita hai, usa logassa mahAmaMtra va mahAsUtra kI asIma va anaMta zakti kA / isa prakAra karma nirjarA va rogopazamana kA doharA lAbha hotA hai| yadi darda ke sthAna para mana ko dhyAna ke rUpa meM kendrita kara namaskAra mahAmaMtra, logassa, Namo loe savva sAhUNaM athavA Arogga bohi lAbhaM samAhivara muttamaM dituM kA japa kiyA jAtA hai to inake varNAkSaroM kI vidyuta cumbakIya taraMgeM pahale to usa sthAna ko saMjJAzUnya karatI haiM, phira darda khIMca letI haiM aura vaha sthAna darda zUnya ho jAtA hai / isako aise samajhe jaise darda miTAne ke lie DaoNkTara ilekTrika zaoNka lagAtA hai aura cumbakIya praNAlI kA cikitsaka cumbaka ke uttarI - dakSiNI dhruvoM kA prayoga karatA hai / logassa deha saMracanA ke rahasya / 66
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ logassa ke pratyeka padya meM 'sa' varNa kaI bAra prayukta hai| isake ArAdhya arhat va siddha haiN| jinameM siddha meM 'sa' prayukta hai hI aura vartamAna avasarpiNI kAla ke caubIsa arhatoM meM bAraha arhatoM ke nAmoM meM sa varNa prayukta haiM - RSabha, saMbhava, sumati, supArzva, suvidhi, zItala, zreyAMsa, vAsupUjya, zAMti, munisuvrata, ariSTanemi, paarshv| jaba hama prAkRta bhASA bolate haiM taba sarvatra dantya 'sa' kA hI prayoga hotA hai | logassa ke tIna nAmoM meM se do nAmoM meM 'sa' varNa hai - caturviMzati stava aura logassa / isI saMdarbha meM yadi 'rakAra' kA avalokana kareM to 'rakAra' agni ke samAna dIpta tathA saba akSaroM ke sira para sthita hai / jisa devatA ke nAma ke madhya meM yaha sthita ho jAtA hai, tattvadarziyoM kA yaha kathana hai ki yaha pUjanIya rakAra tadnurUpa puNya, pavitra, mAMgalika siddha hotA hai / isalie rAma, hari, hara, pIra, pArzva, vardhamAna Adi zakti saMpanna nAmoM meM 'ra' kA astittva vidyamAna hai / logassa meM solaha bAra apane yojaka zabdoM ke sAtha 'ra' kA prayoga zakti jAgaraNa kA anUThA prayoga kahA jA sakatA hai| logassa meM jina arhatoM kI stuti kI gaI hai unake bhI sAta nAmoM meM rakAra sthita hai / logassa -do ghaTanA prasaMga " 1 ghaTanA prasaMga lagabhaga 50-60 varSoM pUrva kA hai| TohAnA meM muni chaganalAlajI kA cAturmAsa thaa| unhoMne vyAkhyAna meM eka adbhUta ghaTanA sunaaii| iMdaura nivAsI lAlA hukamacaMda ne apane putra kA vivAha kiyA parantu jaba vadhu usake ghara AI, taba se rAtri ke samaya usakI chata para eka ullU beThane lgaa| tIna dina usake ghara vadhu rahI, tInoM hI dina ullU ghara ke Upara mu~Dera para baiThakara bolatA rahA / vadhu ko bhI ciMtA satAne lagI / tIna dina pazcAta jaba vaha apane pIhara gaI, sArA ghaTanA prasaMga apanI mA~ ko kaha sunaayaa| mA~ use eka jaina yati ke pAsa le gaI / yatijI ne use upAya sujhAte hue kahA - sasurAla jAne para tuma pratidina 'logassa' kI eka mAlA pheranA / pratyeka aSTamI, caturdazI va pUrNimA ko Ayambila tapa karanA / pUrNimA kI rAtri ko vaha ullU tumhAre susarAla ke makAna para baitthegaa| tuma chata para jAkara usake mastaka para siMdUra kA tilaka kara denaa| vaha logassa ke prabhAva ke kAraNa vahIM baMdhA huA baiThA rahegA aura tilaka karavA legaa| jaba taka vaha na ur3e tuma logassa kA pATha karate rhnaa| isake pazcAta tumhAre susarAla kA ghara dhana dhAnya se bharapUra ho jAyegA / usane vaisA hI kiyA / sAhasa karake pUrNimA ko rAtri meM usane ullU ke tilaka kara hI diyaa| agale dina se hI camatkAra honA prAraMbha ho gyaa| agale dina lAlA hukamacanda ne apane purAne makAna ko girAnA zurU kiyaa| sAyaMkAla ke samaya unheM dIvAra ke nIce eka svarNa mudrAoM se bharA huA ghar3A prApta huaa| usa dhana se unhoMne apane vyApAra ko Age bar3hAyA aura iMdaura kA nAmI seTha bana gayA / 100 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ . naravAnA kI eka bahana apane pIhara TohAnA AI huI thii| usane bhI pravacana ke daurAna uparokta ghaTanA prasaMga ko sunA aura sAtha meM yaha bhI sunA ki ghara para ullU bola rahA ho, billiyAM ro rahI hoM athavA kutte ro rahe hoM taba logassa kA pATha karane se samRddhi kI prApti hotI hai| isake atirikta sUrya grahaNa, candra grahaNa ko Ayambila kI tapasyA karake logassa kI mAlA pherane se dhana-dhAnya, sukha-samRddhi kA lAbha hotA hai| saMyoga vaza eka dina usa bahana ko kuttoM ke rone kI AvAja sunAI dii| usane turaMta logassa kA pATha zurU kara diyaa| jaba taka kutte rote raheM, vaha logassa bolatI rhii| usa bahana kA aisA mAnanA hai ki usI dina se hamArI nirdhanatA samApta ho gii| uparokta ghaTanA-prasaMga isa tathya ko darzAte haiM ki logassa meM aise apUrva maMtrAkSara haiM jinameM samasta bhaya, vighna-bAdhA, roga, zoka, duHkha, dAridraya aura antas ke vikAroM ko naSTa kara sarva manoratha siddha karane kI adbhuta kSamatA vidyamAna hai| grahoM kI zAMti, pArivArika kalaha nivAraNa, zArIrika, mAnasika va bhAvanAtmaka svAsthya ke sAtha AdhyAtmika zaktiyoM kA vikAsa isa rahasya ko ujAgara karatA hai ki logassa zAMti, zakti, sampatti tathA buddhi ke rUpa meM vizva meM pUjita zaktiyoM kA AdhAra hai| isakI arhatA acintya hai| nissaMdeha yaha alaukika siddhiyoM kA bhaMDAra hai| isake akSara-akSara meM maMtratva dhvanita hotA hai| niSkarSa maMtra bIjAkSara maya hote haiN| inameM zaktitattva bharA rahatA hai| logassa kA saMbaMdha maMtra-sAdhanA, dhyAna-sAdhanA tathA arhat va siddha bhagavantoM kI ArAdhanA se hai| ataH inameM bIja tattvoM kA saMyojana eka viziSTa AdhAra pUrvaka kiyA gayA pratIta hotA hai| isake saba akSara yaugika haiN| yaugika akSara aNu aura paramANu se bhI adhika sUkSma hote haiN| isake pratyeka akSara se nikalate hue prakAza ko AtmavyApI banA deM, roma-roma meM basA leN| isase ajJAna rUpI aMdhakAra apane Apa AtmA se palAyana kara degaa| vAstava meM jar3atA miTane se hI caitanyatA ke pravAha kI gati bar3hatI hai| niSkarSataH kahA jA sakatA hai uparokta deha saMracanA ke rahasyoM ke sAtha-sAtha logassa ke pratyeka akSara meM koTi-koTi mahAna AtmAoM kI pratidhvaniyoM, zubhAkAMkSAeM va maMgala bhAvanAeM jhaMkRta haiN| pApa puJja palAyinI, azubha karma nAzinI evaM vedanA nigraha kAriNI zaktiyoM kA bhaMDAra isameM nihita hai| aise aparimita zakti vAle isa stava ke uccAraNa se hI sUkSma zarIra meM chipe aneka zakti kendra jAgRta hote haiN| isakA uccAraNa, jihvA, daMta, kaMTha, tAlu, auSTha, mUrdhA Adi sthAnoM se hone ke kAraNa eka vizeSa prakAra ke spandana hote haiM jo vibhinna prakAra ke zakti va logassa deha saMracanA ke rahasya / 101
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ cetanA kendroM ko jAgRta karate haiN| isa prakAra jo kArya vRhad tapasyA athavA dIrghakAlika sAdhanA se bahuta samaya meM pUrNa hotA hai vaha isa mahAmaMtra kI ArAdhanA se svalpa samaya meM hI AsAnI se pUrNa ho sakatA hai| apekSA hai guru ke ucita mArgadarzana kii| loga reDiyama ke bAre meM jAnane ke lie meDama kyUrI ke pAsa jAte haiN| ve aNu svarUpa samajhane ke lie radaraphorDa ke pAsa jAte haiN| jisa prakAra prakRti vijJAnoM meM eka sakSama guru kI AvazyakatA hai usI prakAra adhyAtma vijJAna meM Atma sAkSAtkAra kI paddhati sIkhane ke lie guru kA mArga-darzana nitAnta Avazyaka hai| saMdarbha 1. vakrokti jIvita-2/1 2. kAvya prakAza-8/74 3. kAvyAlaMkAra, sUtra vRtti, vAmana-13.15 vRtti 4. kAvya prakAza-8.70 5. vahI-8.75 6. sAhitya darpaNa-10/5 7. vahI-10/5 8. jaina dharma ke sAdhanA sUtra-pR./146 6. vahI-pR./147 10. uttarAdhyayana-18/38 11. tIrthaMkara disambara 1660 pro.jI.Ara jaina ke lekha se udhRta 12. svAgata kare ujAloM kA-pR./31 13. abhidhAna ciMtAmaNi 14. sAdhanA pada-pR./53, 54 102 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. logassa ke saMdarbha meM dhvani kI vaijJAnikatA bhAvanA saMpRkta dhvani taraMgeM AdhyAtmika zakti aura atyanta tIvra gati se logassa para kendrita hokara prakaMpana karane lagatI haiN| usase UrjA kA sphoTa hotA hai| pariNAma svarUpa mithyAtva ke aMdhakAramaya kRSNavarNIya karma paramANu chinna-bhinna hokara nirjarita ho jAte haiM tatpazcAt ve Atma-pradezoM se pRthaka ho jAte haiM aura yahI vaha kSaNa hotA hai jaba samyaktva ke mahAprakAza se AtmA jyotirmAna ho uThatA hai| logassa ke saMdarbha meM dhvani kI vaijJAnikatA ko samajhane se pUrva zabda kyA hai? zabda kitane prakAra kA hotA hai? zabda kI utpatti ke sthAna kauna-kauna se haiM? zabda kI upayogitA kyA hai? zabda ke viSaya meM jaina darzana kA kyA mantavya hai? Adi tathyoM ko samajhanA atyanta apekSita hai| ina tathyoM ko samajhane ke bAda zabda dhvani kI vaijJAnikatA tathA usakA maMtrAkSara ke rUpa meM zaktizAlI prakaMpanoM ke nirmANa kI prakriyA kA rUpa svataH siddha ho jAtA hai| __ eka skandha ke sAtha dUsare skandha ke TakarAne se jo dhvani hotI hai, vaha zabda hai| pudgala se utpanna hone ke kAraNa dhvani paudgalika hai| jaina darzanAnusAra zabda pudgala dravya kI eka paryAya hai| dhvani vijJAna ke saMdarbha meM pudgala kA zabda adhika mahattvapUrNa hai| zabda meM dhvani, bhASA Adi bhI garbhita hai| zabda ke prakAra AgamoM meM tIna prakAra ke zabda (dhvani) vivarNita haiM'1. jIva zabda 2. ajIva zabda 3. mizra zabda 1. jIva zabda-hRdaya, kaMTha, sira, jihvAmUla, dAMta, nAsikA, hoTha aura tAlU-ye ATha sthAna haiM jahAM se zabda kI utpatti hotI hai| ina ATha sthAnoM kA sIdhA saMbaMdha logassa ke saMdarbha meM dhvani kI vaijJAnikatA / 103
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva se hai, isalie inase hone vAlA zabda jIva zabda kahalAtA hai| 2. ajIba zabda-pudgaloM ke saMgharSaNa se jo dhvani hotI hai, vaha ajIva zabda hai| jhAlara, tAla, kAMsya-inase hone vAlA zabda ajIva zabda hai| khaTapaTa karanA, cuTakI bajAnA, pAMva paTakanA Adi kriyAoM se jo zabda hotA hai, vaha bhI ajIva zabda hai| 3. mizra zabda-uparyukta ATha sthAnoM aura vAdyoM kA yoga hone para jo zabda nikalatA hai, vaha mizra zabda hai| zabda kI upayogitA zabda sArthaka bhI hote haiM aura nirarthaka bhii| nirarthaka zabdoM kA koI upayoga nahIM hotA para sArthaka zabda phira cAhe ve zabdAtmaka hoM yA dhvanyAtmaka, prANI jagat kI bhAvanAoM ko vyakta karate haiN| samUha cetanA meM eka dUsare ko samajhane ke lie zabda hI eka sazakta mAdhyama banatA hai| zabda ke saMdarbha meM jaina darzana kA mantavya zabda iMdriyoM dvArA grahita hote haiM, isalie ve pudgala haiN| pudgaloM ke milane aura bichur3ane se zabda paidA hotA hai| do kapATa milate haiM aura khulate haiM to zabda hotA hai| vastra ko banAte samaya aura phAr3ate samaya bhI zabda hotA hai| kisI pAtra ko jala yA dUdha se bharate samaya aura khAlI karate samaya bhI zabda hotA hai| vastra pahanate samaya aura utArate samaya bhI zabda hotA hai| ina saba udAharaNoM se yaha tathya spaSTa ho jAtA hai ki zabda kI utpatti meM pudgaloM kA bheda aura saMghAta pramukha kAraNa hai| dhvanita zabda meM paudgalikatA kA vidyamAna honA jarUrI hai| yaha jaina darzana kI mahattvapUrNa dena hai jo vijJAna sammata hai| jaba se reDiyoM ne dhvani taraMgoM ko pakar3anA zurU kara diyA jaina darzana kI zabdAvalI meM bhASA vargaNA ke pudgaloM ko pakar3anA zurU kara diyA, taba se dhvani zabda kI paudgalikatA asaMdigdha rUpa se pramANita ho gii| jaina darzana kA eka abhimata yaha bhI hai ki jaba koI vyakti tIvra prayatna se bolatA hai taba usakI bhASA vargaNA ke pudgala sampUrNa loka meM vyApta ho jAte haiN| ina zabdoM kI dhvani yaMtra ke sahAre haz2AroM mIla kI dUrI para pakar3a lI jAtI hai| kucha vaijJAnika to yaha dAvA karate haiM ki hajAroM varSa pUrva bole gaye zabda bhI Aja isa vAyumaMDala meM upasthita haiN| aisI sthiti meM jaina darzana meM dhvani zabda ke saMdarbha meM jo 104 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizleSaNa prApta hotA hai use yuktiyukta aura vijJAna sammata kahane meM koI kaThinAI nahIM hai / dhvani kI vaijJAnikatA jIva, ajIva aura mizra - ina tInoM prakAra kI dhvaniyoM para vijJAna kA anusaMdhAna kArya cala rahA hai| pudgala kI paryAya hone se dhvani meM sparza, rasa, gaMdha aura varNa- ye cAroM hote haiM tathA taraMgeM bhI hotI haiM / ina sabakI sattA vijJAna svIkAra kara cukA hai| reDiyoM, TelIphona Adi dUra saMcAra sAdhana dhvani taraMgoM ke kAraNa hI saMbhava ho sake haiN| mauna dhvani se bhI atyadhika zaktizAlI sphoTa hotA hai aura bhAvanAyukta dhvani meM cuMbakIya lahareM utpanna hotI haiM jo dhvani taraMgoM ko adhika zakti-saMpanna aura bhedaka zakti yukta banAtI haiN| ina tIvratama prakaMpanoM se asaMbhava sI lagane vAlI ghaTanAeM bhI ghaTita ho jAtI haiM / sAmAnyatayA dhvani prakaMpana 32 se 66 taka prati saikaNDa hote haiM / lekina jaba ye prakaMpana prati saikaNDa kharaboM kI saMkhyA taka pahu~ca jAte haiM taba unase prakAza utsarjita hone lagatA hai aura ye eka hI biMdu para sthira hokara ghUrNana orbicular whirling kareM to tIvratama prakAza phaila jAtA hai / san 1665 meM sauramaMDala meM eka ghaTanA ghaTita huI / usakA saMkSipta paricaya eka lekha ke rUpa meM prakAzita huA jisakA sAra yaha hai ki blaika haoNla (Nabulai nebulI - aMdhakAra se bhare pudgala) piNDa meM nAbhikIya saMyojana (Neuclear fusion nyUkliyara phyUjana hone lage (jo kisI kendriya biMdu - skandha ke ati tIvra se ghUrNana karane ke kAraNa hotA hai) to vaha apanI UrjA se camakane lagatA hai / ise vaijJAnikoM ne naye tAre kA janma kahA hai| isI tathya ko pannavaNA' meM bahuta acche DhaMga se samajhAyA gayA hai / jIva pahale bhASA dravyoM ko grahaNa karatA hai / tatpazcAta vaha usa bhASA ko bolatA hai arthAt grahIta bhASA dravyoM kA tyAga karatA hai / jIva kAyayoga se bhASA yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai tathA vAcika yoga se unheM nikAlatA hai| jina-jina dravyoM ko bhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, unheM sAnantara (bIca meM kucha kA vyavadhAna DAlakara athavA rUkakara ) bhI grahaNa karatA hai / agara jIvabhASA dravyoM ko sAnantara grahaNa kareM to jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta samayoM kA antara karake grahaNa karatA hai / yadi koI lagAtAra bolatA rahe to usakI apekSA se jaghanya eka samaya kA antara samajhanA caahie| jaise koI vaktA prathama samaya meM bhASA ke jina pudgaloM ko grahaNa karatA hai, dUsare samaya meM unako nikAlatA hai tathA dUsare samaya meM grahIta logassa ke saMdarbha meM dhvani kI vaijJAnikatA / 105
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ pudgaloM ko tIsare samaya meM nikAlatA hai| isa prakAra prathama samaya meM sirpha grahaNa hotA hai aura bIca ke samayoM meM grahaNa aura nisarga donoM hote haiN| aMtima samaya meM sirpha nisarga hotA hai, jaise ni ni ni ni ni gra gra gra gra gra gra gra 1 inameM jo antara hai use hI kaMpana rUpa meM hama anubhUta karate haiM / reDiyo Adi isI paddhati kI vijJAna AviSkRta aura yAMtrika yojanA hai| nissaMdeha pudgala meM anaMta zakti hai / eka paramANu yadi tIvra gati se prakaMpana kare to kAla ke sabase choTe aMza arthAt eka samaya meM loka ke eka chora se dUsare chora taka pahu~ca sakatA hai| yahA~ baiThe-baiThe hama amerikA, rUsa Adi videzoM ke samAcAra suna lete haiM isakA kAraNa dhvani (zabda) ke pudgaloM kI gati hai / yaMtra to mAtra dhvani ke pudgaloM ko vyavasthita rUpa se pakar3ane kA kAma karate haiM / ni 0 dhvani kI vaijJAnikatA logassa ke saMdarbha meM cuMbaka aisA prAkRtika patthara yA padArtha hai jise kSaitika samatala meM nirbAdha ghUrNana kI svataMtratA dekara laTakA diyA jAye to vaha sthiratA kI sthiti meM Ane para apane donoM siroM se nizcita dizAoM (uttara-dakSiNa) ko sUcita karatA hai / uttara dizAmukha sirA uttarI dhruva aura dakSiNa dizAmukha sirA dakSiNI dhruva kahalAtA hai / sAhitya meM cuMbaka zakti kA AkarSaNa zakti ke pratIka ke rUpa meM prayoga hotA hai| cuMbaka ke Asa-pAsa caturdika usakI bAla - rekhAoM kA jAla - sA bicha jAtA hai| isa kSetra ko cuMbaka kA prabhAva kSetra yA cuMbakIya kSetra kahate haiM / japa, stavana Adi ke dvArA bhI hamArI prANa UrjA jahA~ adhika sakriya hotI hai, jisa cetanA kendra ko prabhAvita karatI hai, vaha sthAna vidyuta cuMbakIya kSetra bana jAtA hai / arthAt vahA~ cetanA ke pradeza adhika sakriya ho jAte haiN| vahA~ se AtmA ke prakAza kI kiraNeM anAvRtta hone lagatI haiN| uparokta vaijJAnika aura AdhyAtmika siddhAntoM ko hama logassa ke japa, dhyAna, kAyotsarga athavA stuti ke saMdarbha meM samajheM / jaba hama eka Asana meM sthira hokara logassa kA saMpUrNa pATha, eka padya, eka caraNa athavA eka zabda mauna avasthA meM tanmaya hokara uccarita karate haiM athavA teja AvAz2a meM layabaddha uccarita karate haiM aura unameM bhAvanA saMyojita kara tanmaya ho jAte haiM taba tIvra gati se dhvani taraMgeM uThane lagatI haiN| bhAvanA saMpRkta dhvani taraMgeM, AdhyAtmika zakti aura atyanta tIvra gati se logassa para kendrita hokara ghUrNana ( prakaMpana) karane lagatI haiN| usase UrjA 106 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA sphoTa hotA hai pariNAma svarUpa mithyAtva meM aMdhakAramaya kRSNavarNIya karma paramANu chinna-bhinna hokara nirjarita hote haiM, tatpazcAta ve Atma-pradezoM se pRthaka ho jAte haiM aura yahI vaha kSaNa hotA hai jaba samyaktva ke mahAprakAza se AtmA jyotirmAna ho uThatA hai| isI tathya ko vaijJAnika uddharaNa se AsAnI pUrvaka svIkAra kiyA jA sakatA hai| jaise pRthvI ke tIna-cauthAI bhAga ko ghere rahane vAlA jala do tattvoM-hAiDrojana aura oNksIjana kA yaugika hai| yaugikoM meM tattva sadaiva eka nizcita anupAta meM milate haiN| yaugikoM meM apane alaga hI guNa dharma hote haiN| jaisA ki hama saba jAnate haiM, jala ke lAbha haiN| inhIM lAbhoM meM se eka lAbha yaha hai ki vaha Aga ko bujhA sakatA hai| lekina jala ko banAne vAle do tattvoM meM se hAiDrojana eka aisI gaisa hai jo jvalanazIla hai aura sAtha vAlI oNksIjana gaisa Aga ko uttejita karatI hai| parantu jaba donoM gaisoM kA eka nizcita anupAta meM mizraNa hotA hai to pAnI kA rUpa bana jAtI haiM aura Aga ko bhar3akAne ke bajAya bujhAne kA kAma karatI haiN| jala kA eka aNu hAiDrojana ke do paramANuoM aura oNksIjana ke eka paramANu se milakara banA hotA hai| eka aNu kitanA choTA hotA hai, usakI kucha kucha kalpanA bhI kI jA sakatI hai| jaise ki varSA kI eka bUMda meM aNuoM kI lagabhaga utanI hI saMkhyA hotI hai jitanI kI bhUmadhya sAgara meM jala kI bUMdoM kI sNkhyaa| ataH spaSTa hai ki prabhAvazAlI zabda dhvani taraMgoM ke sphoTa evaM vizuddha bhAvoM kI ekAgratA se jo prakAza vikIrNa hotA hai, jo anirvacanIya AnaMdAnubhUti hotI hai, vaha zabdoM meM nahIM bAMdhI jA sakatI kevala anubhava gamya hI hotI hai| aisA AnaMda jisa AtmA ko eka kSaNa bhI prApta ho gayA to samajha lenA cAhie usane mokSa mahala kI sIr3hiyoM para kadama rakha diyA hai| usakA mukti rUpI mahala kA vajra kapATa khula gayA hai| logassa eka divya sAdhanA ___logassa eka divya sAdhanA hai| viziSTa ekAgratA aura sAdhanA ke utkarSa kI dRSTi se isake pUre pATha kI tathA isameM se nissRta kaI anya maMtroM kI aneka japa vidhiyAM, dhyAna vidhiyAM, adhyAtma vidhiyAM upalabdha haiM jo apane bhItara chipe anekoM rahasyoM ko AvRtta karane kI adbhUta kSamatA rakhatI haiN| caitanya jAgaraNa kI dRSTi se logassa ko eka divya sAdhanA ke rUpa meM anubhUta kiyA jA sakatA hai| eka prayoga vidhi jisako nimna prakAra se caitanya-kendroM para karane se caitanya-kendra jAgRta hone lagate haiN| logassa ke saMdarbha meM dhvani kI vaijJAnikatA / 107
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayoga vidhi prathama Aroha krama dvitIya avaroha krama tRtIya Avarta krama prathama Aroha krama ____ zarIra ko sthira, zithila aura tanAva mukta kreN| merudaNDa sIdhA rhe| sukhAsana, vajrAsana athavA padmAsana-jisa Asana meM AsAnI se baiTha sakate haiM usa eka Asana kA cunAva kreN| brahmamudrA yA jJAnamudrA lgaaeN| A~kheM komalatA se bNd| do-tIna dIrgha zvAsa ke sAtha prayoga ko prAraMbha kreN| prathama Aroha krama meM nIce se eka-eka caitanya kendra para logassa ke eka-eka padya kA stavana kreN| sabase pahale citta ko zakti kendra (mUlAdhAra cakra) para le jaaeN| logassa kA prathama padya-logassa se kevalI taka boleM, kucha kSaNa rUkeM, vahA~ para isa padya kA anuciMtana kreN| isa vidhi se dUsarA padya svAsthya kendra (svAdhiSThAna-cakra) para, tIsarA padya taijasa-kendra (maNipUra-cakra) para, cauthA padya AnaMda-kendra (anAhata-cakra) para, pAMcavAM padya vizuddhi kendra (vizuddhi cakra) para, chaThA padya darzana-kendra (AjJA-cakra) para, sAtavAM padya jJAna-kendra (sahasrAra-cakra) para boleN| dUsarA avaroha krama dUsare avaroha krama meM sAtavAM padya punaH jJAna-kendra para, chaThA darzana-kendra para, pAMcavA~ vizuddhi-kendra para, cauthA AnaMda kendra para, tIsarA taijasa-kendra para, dUsarA svAsthya kendra para aura pahalA zakti kendra para prathama Aroha krama kI taraha boleM, rUkeM aura anuciMtana kreN| tIsarA Avarta krama tIsare Avarta krama meM sAr3he tIna Avarta hoNge| Avarta nimna prakAra se rahegA prathama Avarta meM dUsarA padya jisameM prathama sAta tIrthaMkaroM ke nAma bolate samaya eka-eka kendra para eka-eka tIrthaMkara kA nAma smaraNa kareM, jaise usabha - zakti kendra para majiyaM ca vaMde - svAsthya kendra para saMbhava - taijasa-kendra para mabhinaMdaNaM ca vaMde - AnaMda-kendra para sumaiM ca - vizuddhi-kendra para paumappahaM - darzana-kendra para - jJAna-kendra para boleN| supAsaM 108 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ usake bAda 'jiNaM' kahate hue citta ko jJAna kendra se zakti kendra para lAeM phira dUsarA Avarta prAraMbha kreN| ca caMdapaphaM vaMde - zakti kendra para suvihiM ca pupphadaMtaM- svAsthya kendra para sIala - taijasa-kendra para sijjaMsa - AnaMda-kendra para vAsupUjjaM ca - vizuddhi-kendra para vimala - darzana-kendra para maMNaMta ca - jJAna-kendra para usake bAda 'jiNaM' kahate hue citta ko punaH jJAna-kendra se zakti-kendra para laaeN| isa prakAra do Avarta pUre hue| aba tIsarA Avarta prAraMbha kreN| dhamma - zakti kendra para saMtiM ca vaMdAmi - svAsthya kendra para kuMthu - taijasa-kendra para araM ca - AnaMda-kendra para malliM - vizuddhi-kendra para vaMde muNisuvvayaM - darzana-kendra para nami - jJAna-kendra para usake bAda 'jiNaM' kahate hue punaH citta ko jJAna kendra se zakti kendra para lAeM isa prakAra tIna Avarta pUre hue| phira vaMdAmi riTThanemi - zakti kendra para pAsaM taha - svAsthya kendra para vaddhamANaM ca - taijas-kendra para do-tIna dIrgha zvAsa ke sAtha prayoga saMpanna kreN| pariNAma1. AnaMda kI anubhUti 2. caitanya kendroM kA jAgaraNa 3. zraddhA kI dRr3hatA 4. jJAna-cetanA kA jAgaraNa 5. bheda vijJAna (Atma va zarIra kI bhinnatA va bodha) kA anubhv| logassa ke saMdarbha meM dhvani kI vaijJAnikatA / 106
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ niSkarSa jisa prakAra sUrya kI kiraNoM ko AtmasAt karane vAlA darpaNa tejomaya bana jAtA hai| usI prakAra jo dhyAna, smaraNa ke mAdhyama se paramAtmA kI parama jyoti AtmA meM prajjavalita karatA hai; vaha bhI lokottara teja nidhAna bana jAtA hai| jisa prakAra darpaNa ko camakAne ke lie sUrya kI kiraNeM sAdhana banatI haiM usI prakAra AtmA rUpI darpaNa ko camakAne ke lie arthAt antaHkaraNa ko jyotirmAna banAne ke lie vItarAga prabhu kA smaraNa, dhyAna, ciMtana evaM stavana bhI eka sAdhana hai| AcArya mAnatuMga ne AdinAtha bhagavAna kI stuti meM kahA ki jo buddhimAna Apake isa stotra ko bhaktipUrvaka par3hatA hai usake madonmatta hAthI, siMha, agni, sarpa, saMgrAma, samudra, jalodara roga, kArAgara-ina ATha kAraNoM se utpanna hone vAlA bhaya svayaM hI bhayabhIta hokara zIghra hI nAza ko prApta ho jAtA hai| saMbhava hai AcArya mAnatuMga ne ina sAMketika zabdoM ko pratIkAtmaka zailI meM prayukta kiyA ho| jaise ahaM rUpI hAthI, krodha rUpI agni, mana rUpI siMha, vAsanA rUpI sarpa, kaSAya rUpI saMgrAma, zarIra rUpI kArAgAra, saMsAra rUpI samudra, jalodara roga rUpI bhava-bhramaNa roga-ina sabakA apanayana hone se AtmA abhaya ho mokSa rUpI saMpatti ko prApta hotA hai| karma nirjarA ke sAtha prAsaMgika rUpa se hone vAle ye sAre prasaMga haiN| jaba eka AdinAtha bhagavAna kI stuti kA itanA mahattva hai to 'logassa' meM to caubIsa tIrthaMkara, bIsa viharamAna tathA anaMta siddhoM kI stuti hai| isakI apAra mahimA kA varNana kina zabdoM meM kiyA jA sakatA hai! niSkarSa ke rUpa meM itanA hI kahA jA sakatA hai ki arhat va siddhoM ke guNagAna karane se ve guNa jo hamAre bhItara bhI vidyamAna hai, dhIre-dhIre prakaTa hone lagate haiM aura niSpatti ke rUpa meM eka dina siddhattva sAkAra ho uThatA hai| saMdarbha 1. paccIsa bola, 12vAM bola 2. jaina siddhAnta dIpikA-1/15 3. zAMti evaM zakti kA srota namaskAra mahAmaMtra-pR./111 4. antarikSa vijJAna kI tAjA upalabdhi amara ujAlA AgarA ke jUna 1665 se prakAzita lekha kA sAra pannavaNA 6. karmabaMdha aura mukti kI prakriyA-pR./26 7. logassa sUtra eka divya sAdhanA-pR./53 se 57 8. bhaktAmara-43 * 110 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * * AtmA meM chipe hue koSAgAra ko prakaTa karane vAlI divya jyoti hai logassa / AtmA ko paramAtmA banAne kA mahAmaMtra hai logassa / * Atma zodhaka, poSaka aura bhava roga vinAzaka mahArasAyana hai logassa / Atma vikAsa kA manohara maMdira hai logassa / * * 10. logassa svarUpa mImAMsA logassa ko eka mahAzakti ke rUpa meM mahAmaMtra kI saMjJA dI gaI hai| isa mahAmaMtra ke sarvAdhika zaktizAlI aura lokottara hone kA pramukha kAraNa hai-isa mahAmaMtra ke adhinAyakoM kI parama vizuddhi / kyoMki sarAgI kI zakti kitanI hI adhika kyoM na ho to bhI vItarAga kI acintya zaktimattA aura prabhAvazIlatA rUpa sAgara ke sammukha vaha eka biMdu jitanI bhI nahIM hotI hai / * * AtmA rUpI nevale ko Dasa rahe Adhi, vyAdhi aura upAdhi rUpI bhayaMkara sarpa ke viSa ko dUra karane vAlI nolabela (vanaspati) hai logassa / Atmakamala ko vikasita karane vAlA sahasrAMsu hai logassa / AdhyAtmika guNa - ratnoM kI prApti kA agAdha ratnAkara hai logassa / bhava saMtApa nivAraka saMjIvanI hai logassa / bhavya jIvoM ko bhava samudra meM mukti rUpI taTa ko dikhAne vAlA dIpastambha hai logassa / sAdhya ko siddha karane kA sundara sAdhana hai logassa / anAdi kAla se sva-para ke Atma jIvana kA kevala - jJAna ke dvArA sAkSAtkAra karavAne vAlA darpaNa hai logassa / * mukti nagara kA praveza dvAra hai logassa / AtmA ke parAkrama ko prasphuTita karane kI mahAna divya zakti hai logassa / caubIsa tIrthaMkaroM kA guNa saMkIrtana jaina sAdhanA kA eka Avazyaka aMga hai| unhIM tIrthaMkaroM kI stuti kA sAdhana hone se logassa ko eka mahAzakti ke rUpa meM mahAmaMtra kI saMjJA dI gaI hai| isa mahAmaMtra ke sarvAdhika zaktizAlI aura logassa svarUpa mImAMsA / 111
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokottara hone kA pramukha kAraNa hai-isa mahAmaMtra ke adhinAyakoM kI parama vishuddhi| kyoMki sarAgI kI zakti kitanI hI adhika kyoM na ho, to bhI vItarAga kI acintya zaktimattA aura prabhAvazIlatA rUpa sAgara ke sammukha vaha eka biMdu jitanI bhI nahIM hotI hai| nissaMdeha kAmakuMbha, kalpataru, kAmadhenU aura cintAmaNi ratna se bhI adhika manavAMchita phala dene vAlI yaha mahAzakti hai| zakti visphoTa kI dRSTi se aNubama, hAiDrojana bama evaM paramANu bama se bhI yaha mahAmaMtra adhika zaktizAlI hai| kyoMki yaha AtmA ke asaMkhya pradezoM meM vyApta karmoM kI nirjarA kara unheM sarvathA viniSTa karane kI adbhuta kSamatA rakhatA hai| bhavya AtmA ke bhava roga ko sadA-sarvadA ke lie dUra karane hetu yaha logassa mahAsUtra dhanvantarI vaidya ke samAna hai| Abhyantara svarUpa logassa ke pATha meM tIrthaMkaroM kA svarUpa sUtra rUpa meM varNita kiyA gayA hai| jaba isake arthadeha arthAt Abhyantara svarUpa meM avagAhana karate haiM to sabhI arhatoM ke garbha praveza se lekara mokSa prApti taka ke tIrthaMkara jIvana kI kucha ghaTanAoM kA paramparAgata vivaraNa vistAra se milatA hai, jo sabhI arhatoM ke jIvana meM samAna rUpa se batAyA gayA hai| sAmAnyataH arhatoM ke svarUpa ko do bhAgoM meM bAMTA gayA hai1. bAhya 2. Antarika arhatoM ke atizaya aura prAtihArya ko bAhya guNa aura anaMta-jJAna, anaMta-darzana, anaMta-cAritra tathA anaMta-vIrya ko Abhyantara/Antarika guNa mAnA hai| atizaya pramukha rUpa se cAra vibhAgoM meM vibhakta haiM:1. apAyApagamAtizaya 2. vacanAtizaya 3. pUjAtizaya 4. jJAnAtizaya 1. apAyApagamAtizaya-svayaM aura para ke Azrita (svAzrayI aura parAzrayI) upadrava, rogoM, AtaMkoM kA nAza ho jaanaa| 2. vacanAtizaya--arhatoM kI vANI 35 guNoM se yukta hotI hai, use deva, dAvana, manuSya, pazu sabhI apanI-apanI bhASA meM samajha jAte haiN| 3. pUjAtizaya-asuroM, devoM, pazuoM, manuSyoM sabhI ke dvArA pUjanIya hote haiN| 4. jJAnAtizaya-arihaMta sampUrNa lokAloka ko hastAmalak kI bhAMti jAnate haiN| noTa-vaise sAmAnya rUpa se arhatoM ke cauMtIsa atizaya mAne jAte hai| 112 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMca kalyANaka yadyapi tIrthaMkaroM kA samagra jIvana hI eka maMgala mahotsava hotA hai phira bhI jIvana kI pAMca ghaTanAoM ko atyanta kalyANakArI mAnakara unheM paMca kalyANaka kahA gayA hai| pUrva bhava kA AyuSya pUrA hone para vahAM se cyavana kara tIrthaMkaroM ke mAtA ke garbha praveza para jo utsava manAyA jAtA hai, use cyavana kalyANaka kahA jAtA hai| janma ke avasara para manAyA jAne vAlA utsava janma kalyANaka kahalAtA hai| jisa samaya tIrthaMkara sanyasta hone hetu saMyama, dhAraNa karate haiM usa samaya manAyA jAne vAlA utsava dIkSA kalyANaka kahalAtA hai, ise tapa kalyANaka bhI kahA jAtA hai| sAdhanA/tapasyA kAla meM jaba tIrthaMkaroM ko divya-jJAna/kevalajJAna kI prApti hotI hai usa samaya manAye jAne vAle utsava ko kevalajJAna kalyANaka kahate haiN| tIrthaMkaroM ke mokSa prApti ke avasara para manAyA gayA utsava nirvANa kalyANaka kahalAtA hai| uparokta kalyANakoM kA vivaraNa bar3e hI cAmatkArika DhaMga se kiyA gayA hai| ina sabhI utsavoM meM indroM aura devoM kI bhUmikA atyadhika mahattvapUrNa hai| 1. cyavana kalyANaka tIrthaMkaroM ke janma se pandraha mAha pUrva saudharmendra apane avadhi jJAna se yaha jAna letA hai ki tIrthaMkara cyavana karake amuka nagara ke rAjA ke yahA~ janma leNge| usake bAda vaha kubera ko bulAkara usa nagarI ko nagaravadhU kI taraha sajAne kA aura ratnavarSA karane kA Adeza detA hai| indra kI AjJA pAkara kubera nagarI ko alaMkRta aura ratnavRSTi karane meM laga jAtA hai| usake bAda indra deviyoM ko bulAkara kahatA hai "tIrthaMkara svarga se chaha mAha bAda amuka nagara ke mahArAja kI rAnI ke garbha meM phuNceNge| jAoM, mAtA kI sevA meM apramatta hokara lgo| dhyAna rahe, eka kSaNa kA bhI pramAda na ho| tIrthaMkara jananI ko tanika bhI kaSTa na ho paaye|"4 tathA'stu kaha deviyAM mAtA kI sevA meM pahu~ca jAtI haiN| chaha mAha bAda eka rAtri ke aMtima prahara meM tIrthaMkara kI mAtA maMgala svapna dekhatI hai| yaha tIrthaMkara ke svarga se cyavakara garbha praveza kA samaya hotA hai| jaina zAstroM meM una svapnoM kI saMkhyA caudaha mAnI gaI haiN| jo vizeSa mahattva evaM artha ko apane meM saMjoye hue hote haiM athavA bhAvI ke saMketa rUpa hote haiN| logassa svarUpa mImAMsA / 113
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ caudaha svapna 1. hAthI - hAthI mahAnatA kA pratIka hai| jisakA saMketa bAlaka vizva kA uddhAraka hogaa| 2. vRSabha - parAkrama dharma kA pratIka hai| jisakA saMketa bAlaka dharmaniSTha tathA dharmatIrtha kA pravarttaka hogaa| 3. siMha - parAkrama aura UrjA kA pratIka haiM jisakA saMketa bAlaka atula balazAlI aura parAkramI hogaa| 4. zrI abhiSeka - abhiSikta lakSmI rAjyAdhikAra kI pratIka hai| jisakA saMketa devagaNa sumeru parvata para le jAkara bAlaka kA abhiSeka kreNge| 5. dAma ( mAlA) - puSpamAlAeM bAlaka kI sugandhita aura kAntimAna deha kI sUcaka hai| 6. dinakara - sUrya bAlaka kI tejasvitA kA pratIka hai| jo isa bAta kA saMketa karatA hai ki vaha ajJAna aMdhakAra ko dUra karegA / 7. rAzi - pUrNacandra isa bAta kA pratIka hai ki bAlaka candramA kI taraha AnaMda aura zAMtidAyaka hogA / 8. dhvajA - dharmadhvajA ko vaha sampUrNa loka meM phailAyegA / 6. kuMbha - svarNa kalaza bAlaka ko aneka nidhiyoM kA svAmI vyakta karate haiM / 10. sAgara - samudra unake anaMta jJAna (kevalajJAna ) ko vyakta karatA hai / 11. padmasara - kamala sarovara bAlaka ke aneka zubha lakSaNoM kA pratIka hai / 12. deva vimAna / bhavana - deva vimAna yaha vyakta karatA hai ki bAlaka svarga seM AyA hai, vaha asaMkhya deva deviyoM kI pUjyatA prApta karegA tathA lokottara garimA kA dhAraka hogA / noTa- ratna prabhA, zarkarA prabhA aura bAlukA prabhA nAmaka pRthvI se Ane vAle tIrthaMkara kI mAtA bhavana tathA svarga se Agamana karane vAle tIrthaMkara kI mAtA deva vimAna dekhatI hai| 13. ratna uccaya - ratnoM kI rAzi atizaya guNoM kI sUcaka hai| yaha isa bAta kA bhI saMketa hai ki bAlaka jJAna - darzana - cAritra rUpa tIna ratnoM se suzobhita hogA / 14. zikhi (agni) - jyotirmaya dharma kA vaha ArAdhaka hogaa| nirdhUma agni mokSa kI pratIka hai| uparokta sAre svapna asAdhAraNa aura prazasta haiM / asAmAnya haiM / aise svapna hara kisI ko nahIM dikhAI dete haiN| inameM se yadi eka bhI svapna dikha jAye to 114 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ samajhanA cAhie avazya hI koI kalyANakArI ghaTanA hogii| digambara graMtha mahApurANa meM AcArya jinasena ne matsya yugala aura siMhAsana-ye do atirikta svapna batalAye haiN| Avazyaka niyukti meM aisA ullekha milatA hai jaba marudevA mAtA ne nAbhi ko svapnoM kI bAta kahI taba nAbhi ne kahA-devI! tumhArA putra mahAna kulakara hogaa| usa samaya indra kA Asana calita huA aura vaha zIghra hI vahA~ A phuNcaa| usane Ate hI kahA-"devAnupriye! tumhArA putra samasta vizva ke lie maMgalakArI hogaa| vaha prathama nRpati aura prathama dharma cakravartI hogaa|"6 2. janma kalyANaka tIrthaMkaroM kA jaba janma hotA hai taba sampUrNa loka meM udyota hotA hai| tIrthaMkara kI mAtAeM pracchanna garbha vAlI hotI haiN| unake jarA, rUdhira, kalmaSaAdi nahIM hote| garbhakAla pUrA hone para tIrthaMkaroM kA adbhUta zizu ke rUpa meM janma hotA hai| isa samaya sAre saMsAra meM sukha kI kiraNeM phaila jAtI haiN| tIrthaMkara janma ke samAcAra vibhinna mAdhyamoM se sarvatra phailate haiN| usa samaya bhI indra kA siMhAsana kampAyamAna hotA hai taba vaha avadhi jJAna se jAna letA hai ki prabhu kA janma ho / gyaa| vaha devoM ko bulAkara janmotsava meM calane ko kahatA hai| tIrthaMkara kI nagarI meM pahuMcakara vaha indrANI se kahatA hai-"priye! mAtA ko sukha kI nIMda sulAkara bAlaka ko le aao| sumeru kI pAMDuzilA para divya abhiSeka kreNge|" indrANI mAtA ko asvApinI nidrA dilAkara bAlaka ko le AtI hai| indra airAvata hAthI para bAlaka ko biThAkara apUrva samAroha ke sAtha sumeru para le jAkara pANDuzilA para biThAtA hai| 64 indra aura deva kSIra sAgara se svarNakalazoM meM jala bharakara lAte haiM aura bAlaka kA maMgala abhiSeka karate haiN| abhiSeka ke pazcAta divya vastrAbhUSaNa pahanAkara zobhAyAtrA se indra vApasa lauTakara bAlaka ko mAtA ke sAtha sulAkara kahatA hai- "he ratnakukSI dhArike! he vizvadIpike! tumheM praNAma/ zata zata prnnaam|' itanA kaha indra zizu ke pAsa kuMDalayugala, ratnajar3ita geMda tathA devadUSya vastra rakhakara vidA letA hai| 3. dIkSA kalyANaka rAjya zAsana se virakta ho jaba tIrthaMkara sanyasta hone kI icchA vyakta karate yaha saudharma indra kA vAhana hai| deva vikriyA se eka lAkha utsedha yojana pramANa dIrgha erAvata nAmaka hAthI banatA hai| usake 32 mukha hote haiN| eka-eka mukha meM cAra-cAra dAMta hote haiN| eka-eka dAMta meM eka eka sarovara hotA hai| eka-eka sarovara meM eka-eka uttama kamalavana khaNDa hotA hai| eka-eka vanakhaNDa meM 32 mahApadma hote haiN| jo eka-eka yojana pramANa hote haiN| eka-eka mahApadma para eka-eka nATyazAlA hotI hai| eka-eka nATyazAlA meM uttama 32-32 apsarAeM nRtya karatI haiN| logassa svarUpa mImAMsA / 115
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM taba lokAntika deva Akara unake virakta hone kI sarAhanA karate haiN| usake bAda tIrthaMkara eka varSa taka varSIdAna dete haiN| karmabhUmi se dIkSita hone vAle sabhI tIrthaMkaroM ke lie saudharmendra dvArA dIkSA ke eka varSa pUrva varSIdAna kI vyavasthA kI jAtI hai| varSIdAna ke prabhAva se bAraha varSoM taka indroM meM paraspara saMgharSa nahIM hotaa| cakravartI kA bhaMDAra akSaya rahatA hai| zreSThI logoM kI kIrti isa dhana ke prabhAva se bar3hatI hai| bImAra svastha ho jAte haiM tathA bAraha varSoM taka isa dhana ke prabhAva se ghara meM bImArI nahIM aatii| bImAra bacce svastha rahate haiM aisI aura bhI kucha dhAraNAe~ pracalita haiN| eka varSa pazcAta punaH lokAntika deva upasthita hote haiM aura jinakA jIta AcAra arthAt karmabhUmi ke sabhI bhAvI tIrthaMkaroM ko tIrtha pravartana kI preraNA denA hai| usI vidhi kA anusaraNa karate hue kahate haiM arahA bujjhaha bujjhaha - jAgoM, bhante! jAgoM arahA aTThAhi aTThAhi - uTho, prabho! uTho arahA pavaTThAhi pavaTThAhi - prasthAna karo, prabho! prasthAna kro| -prabho! ApakI jaya ho, vijaya ho! aba Apa tIrtha kA pravartana kro| sabakA kalyANa ho, maMgala ho| __zubha samaya meM tIrthaMkara apane nagara ke nikaTa udyAna meM dIkSA hetu abhiniSkramaNa karate haiN| apUrva samAroha manAyA jAtA hai| tIrthaMkara pAlakI meM baiThate haiN| pAlakI ko pahale to rAjA, mahArAjA uThAte haiM phira deva apane kaMdhoM para le jAte haiN| udyAna meM pahuMcakara tIrthaMkara apane hAtha se kezoM kA paMcamuSThi luJcana karate haiM, siddha bhagavantoM ko namaskAra kara yAvajjIvana sAvadha yoga kA pratyAkhyAna arthAt dIkSA svIkAra kara lete haiN| dIkSA saMskAra ke sAtha hI ve kucha vizeSa abhigraha (saMkalpa) svIkAra karate haiN| "maiM kevala jJAna prApti taka vyutsRSTa deha rhuuNgaa| yAni deva, manuSya tathA tiryaJca (pazu jagat) kI ora se jo bhI upasarga utpanna hoMge, unako samatA bhAva se sahana kruuNgaa| 4. kevalajJAna kalyANaka dIkSita hone ke bAda kaThora tapasyA, dhyAna tathA pariSahoM ko sahana karate-karate cAra ghanaghAtI karma kSaya hone se tIrthaMkaroM ko apUrva jJAna kI prApti hotI hai, use kevalajJAna kahate haiN| kevalajJAna prApti se pUrva tIrthaMkara dharma dezanA nahIM dete, tapasyA va sAdhanA meM lIna rahate haiN| kevalajJAna kI prApti ke samaya jo samAroha manAyA jAtA hai, devoM dvArA, use kevalajJAna kalyANaka kahate haiN| kevalya prApti ke pazcAta 116 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkaroM kI dharmasabhA kA Ayojana hotA hai, use samavasaraNa kahate haiM / * indra isakI racanA karatA hai isameM Ane kI kisI ko bhI roka-Toka nahIM hotI / AbAla-vRddha, nara-nArI, deva-dAnava, pazu-pakSI saba A jA sakate haiN| sabake lie samucita vyavasthA kI jAtI hai| tIrthaMkara ke upadeza ko divya dhvani kahate haiM / tIrthaMkara ke pramukha ziSya gaNadhara kahalAte haiM / tIrthaMkara ke prathama pravacana meM sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA cAra tIrtha kI sthApanA hotI hai aura ve bhAva tIrthaMkara kahalAne ke adhikArI ho jAte haiM / tIrthaMkara kI aneka vizeSatAoM ke sAtha caubIsa atizaya, paiMtIsa vacanAtizaya, ATha prAtihArya (devakRta atizaya ) hote haiM / kucha atizaya kevalajJAna kI prApti se pUrva aura kucha kevalajJAna ke sAtha prakaTa hote haiM / unake Age-Age dharmacakra calatA hai / tIrthaMkara ke upadeza arddhamAgadhI bhASA meM hote haiM / tIrthaMkaroM ke aSTa mahAprAtihArya jo kevalajJAna kI prApti ke bAda sadaiva unake sAtha hI rahate haiM / ye prAtihArya arihaMta kI pahacAna ke vilakSaNa cihna haiM / 1. azoka vRkSa 2. puSpa vRSTi 3. divya dhvani 4. cAmara 5. siMhAsana 6. bhAmaMDala 7. 8. chatra tIrthaMkara azoka vRkSa ke nIce sphaTika siMhAsana para AsIna hote haiM / unake Upara tIna chatra tathA pIche bhAmaMDala * lagAyA jAtA hai / mukha se divya dhvani hotI hai, deva puSpa vRSTi karate haiM, cAmara DhulAte haiM tathA duMdubhi bajAte haiM / uparokta prAtihArya tIrthaMkaroM ke pavitra Antarika guNoM ke pratIka ke rUpa meM hote haiM jinako nimna rUpa meM samajhA jA sakatA hai azoka vRkSa zoka mukti kA pratIka hai / devadundubhi * saudharma deva kI AjJAnusAra kubera ke dvArA banAI gaI vizeSa sabhA ko 'samavasaraNa' kahate haiN| yaha pRthvI se 500 yojana dhanuSa Upara lagatA hai / isa para car3hane kI 20,000 sIr3hiyAM hotI haiN| deva zakti se nirmita hone ke kAraNa pratyeka vyakti ko car3hane meM antamuhUrta lagatA hai / aisI bhI mAnyatA hai ki bhAmaMDala meM sAta bhava dikhate haiN| tIna atIta ke, tIna bhaviSya ke aura eka vartamAna kA / logassa svarUpa mImAMsA / 117 *
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphaTika siMhAsana nirbhayatA kA pratIka hai| cauSaTha prakAra ke camara causaTha kalAoM ke pratIka haiN| tIna chatra ratnatraya ke pratIka haiN| deva duMdubhi dharma kI zaraNa kI pratIka hai| puSpavRSTi basaMta kI zobhA aura zAMti kI pratIka hai|" bhAmaMDala zukla lezyA kA pratIka hai| divyadhvani una vacanoM kI pratIka hai, jisase dvAdazAMga vANI kA sRjana huaa| 5. nirvANa kalyANaka AyuSya karma purA hone para tIrthaMkara zeSa aghAtI karmoM ko kSaya kara mokSa prApta karate haiM arthAt sarvathA karmoM se mukta ho zAzvata sukhoM ko prApta ho jAte haiN| mokSa prApti para nirvANa kalyANaka manAyA jAtA hai| __ jaina dharma meM pratyeka AtmA ko svataMtra mAnA gayA hai| vaha apanA vikAsa karake AtmA se paramAtmA bana jAtA hai| tIrthaMkara bhI apanI AtmA kA vikAsa kara paramAtmA banate haiN| ve kaI janmoM taka Atma-vikAsa ke lie sadguNoM kI sAdhanA karate haiM tIrthaMkaratva prApta kara ve apanA kalyANa karate haiM tathA prANImAtra ko kalyANa kA upadeza dete haiN| anta meM mokSa prApta kara lete haiN| siddha bhagavanta niraMjana, nirAkAra, ziva, muktAtmA, paramAtmA, ajara evaM amara hai| unakI stuti se stotA nirmala, prasanna, svastha, sarala evaM Rjucitta hotA hai| arhat tyAga, vairAgya va saMyama sAdhanA kI dRSTi se mahAn haiN| unake guNoM kA utkIrtana sAdhaka ke antaHkaraNa meM AdhyAtmika bala kA saMcAra karatA hai| sAdhaka ko sAdhanA ke ucca zikhara para ArohaNa karane kA manobala detA hai| isa prakAra tIrthaMkaroM kI stuti mAnava ko apane pauruSa ko jAgRta karane kI preraNA detI hai| tIrthaMkara to sAdhanA mArga meM prakAza staMbha hai| prakAza stambha jahAja kA patha pradarzana karatA hai calane kA kArya to jahAja kA hI hai| vaise hI sAdhanA meM gati pragati sAdhaka kI kArya kSamatA hI hai| sAdhaka logassa kI sAdhanA se apanI AtmA kA utkarSa karatA hai| kyoMki logassa kI sAdhanA jaisA ki batAyA jA cukA hai ki AtmasvarUpa kI prApti evaM cetana AtmA kI hI sAdhanA evaM ArAdhanA hai| tattva manISI AcAryazrI mahAprajJajI ke zabdoM meM* ye puSpa jinake pallavoM ke bhAga nIce aura DaMThala Upara haiM, mAnoM kaha rahe haiM ki bhagavAna kI zaraNa meM Ane vAlA patita jana bhI urdhvamukhI banakara mukti maMjila kI U~cAiyoM ko pA sakatA hai| 118 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiMne sunA hai, anubhava kiyA hai svataMtratA kI kuMjI maiM svayaM hU~ maiMne sunA hai, anubhava kiyA hai phUloM kI sugandha aura kAMToM kI cUbhana svayaM maiM hU~ maiMne sunA hai, anubhava kiyA hai pralaya aura sRjana svayaM maiM hU~ maiMne sunA hai, anubhava kiyA hai sAgara kI bU~da aura sAgara maiM svayaM huuN|| jaba hama logassa mahAsUtra ke Abhyantara svarUpa meM gaharAI se avagAhana karate haiM to prArambhika abhyAsa meM kucha jijJAsAeM mAnasa paTala ko Andolita karatI haiN| kyoMki isameM anaMta rahasya chipe haiN| jinakI thAha pAnA sAmAnya sAdhaka ke sAmarthya se pare hai, jaise* nirguNa nirAkAra kI stuti kaise ho sakatI hai? * kyA vItarAga kI stuti unheM prasanna karane ke lie kI jAtI hai? yadi nahIM : to logassa meM titthayarA meM pasIyaMtu kyoM kahA? * kyA stuti/prazaMsA sunakara ve prasanna hote haiM? * kyA 'Arogga bohilAbha 'samAhivaramuttamaM diMtu' kahane se ve hameM Arogya, bodhi aura samAdhi pradAna karate haiM? * kyA 'siddhA siddhiM mama disaMtu' kahane se siddha hameM siddhi dete haiM? ityaadi| titthayarA meM pasIyaMtu jaina darzanAnusAra vItarAga prabhu na kisI para prasanna hote haiM aura na hI russtt| ve nirmoha haiM, rAga-dveSa se mukta haiM to phira prasannatA aura aprasannatA kA to prazna hI nahIM utthtaa| khuzI aura nArAjagI lAnA to mohayukta AtmA kA lakSaNa hai| yahA~ 'titthayarA meM pasIyaMtu' kahane kA tAtparya hai ki jisa prakAra sUrya kI prathama kiraNa se kamala khila jAtA hai vaise hI vItarAga AtmAoM ke guNAnuvAda se mujhe Atmika AhvAda prApta ho, mere bhAva zuddha bane, merI lezyA vizuddha bane, merI prasannatA mujha meM prakaTa ho, maiM zivapathagAmI bnuuN-ityaadi| yahI 'titthayarA meM pasIyaMtu' kA rahasya hai| Arogga bohilAbhaM stotA ke dvArA Arogya, bohi lAbhaM aura zreSTha samAdhi kI abhilASA karane para arhat unheM ye dete nahIM haiM to bhI bhAvoM kI utkRSTa zraddhA se isa prakAra kI logassa svarUpa mImAMsA / 116
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArthanA ucita hI hai| kyoMki arhat siddha kucha bhI na dekheM para bhaktimAna bhavyoM kI apanI aTala bhakti ke kAraNa prArthanA ke anusAra phala ho jAtA hai| yaha prArthanA mokSa prApti ke lie hai ataH ise nidAna sahita nahIM kaha sakate haiN| jisa prakAra aMjana nahIM jAnatA ki maiM A~kha kI jyoti bar3hAUM para use AMjane se netra jyoti svataH bar3hatI hai vaise hI nispRha, niSkAma, vItarAga paramAtmA ke stavana se svataH lAbha hotA hai| kyoMki bAra-bAra arhat stavana se karma mala dUra hote haiN| karmaphaloM kA apanayana hone se bhAva nirmala banate haiM aura nirmala bhAvoM se hI guNoM kI prApti saMbhava hai| nirmala bhAvoM kA Arogya, bodhi aura samAdhi ke sAtha ghaniSTha saMbaMdha hai| samAdhi kA sAmAnya artha hai-citta kI ekaagrtaa| yaha samAdhi manuSya kA abhyudaya kara antarAtmA ko pavitra banAtI hai evaM sukha-duHkha tathA harSa-zoka Adi prasaMgoM meM zAMta va sthira rakhatI hai| sarvotkRSTa samAdhi dazA para pahu~cane ke pazcAta AtmA kA patana nahIM hotaa| siddhA siddhiM mama disaMtu ___ isI prakAra siddhA siddhiM mama disaMtu kahane se siddha bhagavAna hameM siddhi nahIM dete para yaha stutya ke guNoM ko apane meM dhAraNa karane kI prakriyA hai| yaha kAmanA siddhi kA maMtra hai| namaskAra mahAmaMtra meM pAMcoM tattva haiN| pUrA svara yoga mahAmaMtra ke do hI padoM 'Namo siddhANaM' aura 'Namo uvajjhAyANaM' meM samAhita ho jAtA hai| yadi vyakti meM utsAhahInatA hai to 'Namo siddhANaM' kA japa ekAgratA se karane para utsAha to bar3hatA hI hai para sAtha-sAtha meM rakta kA hImoglobIna' bhI bar3ha jAtA hai| yadi zarIra meM uSmA kA prakopa hai to Namo uvajjhAyANaM pada kA japa yA dhyAna karane se zarIra meM zItalatA vyApta hotI hai| mana, mastiSka, zarIra sabhI zItala ho jAte haiM tathA parizrama se huI thakAvaTa bhI dUra ho jAtI hai|12 / ___jisa prakAra ciMtAmaNi ratna se vAMchita phala kI prApti hotI hai usI prakAra arhatoM va siddhoM kA dhyAna, guNa smaraNa, kIrtana tathA vaMdana karane se citta zuddhi ke dvArA abhilakSita phala kI prApti hotI hai| siddha bhagavantoM ke dhyAna se mukhyataH unake AnaMdamaya, Arogyamaya, avyAbAdha (bAdhA rahita) svarUpa kA ciMtana kiyA jAtA hai| isa ciMtana se AnaMda prApti ke sAtha-sAtha sarva roga, bAdhAeM dUra hokara kArya siddhi kI kSamatA kA vikAsa hotA hai| anubhava gamya hai ki ikkIsa bAra siddha prabhu kA smaraNa karane se athavA 'siddhA siddhiM mama disaMtu'-isa maMtra pada kA smaraNa karane se prAyaH kArya nirvighna aura sAnaMda hotA hai| 'siddha' bhagavAna kA smaraNa vighna-vinAzaka, siddhi dAyaka, saphalatA 120 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradAyaka aura Arogya detA hai| ataeva Namo siddhANaM pada kA smaraNa athavA 'siddhA siddhiM mama disaMtu' pada kA japa karate samaya unake nirmala svarUpa kA mana meM cintana karanA caahie| __jisa prakAra nadI yA sarovara ke taTa para sthita vyakti ko jala kI zIta lahara se hI zAMti milatI hai, bagIce kI zItala chAyA aura hare-bhare vRkSoM ke pAsa baiThane vAloM kI dRSTi meM tarAvaTa va mastiSka meM zAMti prApta hotI hai| usI prakAra siddhoM ke svarUpa kA smaraNa, ciMtana, dhyAna stotA kI jJAna cetanA ko jhaMkRta aura jAgRta karatA hai| use apane zuddha svarUpa kI prApti hetu caraNanyAsa karane kI balavatI preraNA milatI hai| yadi paramAtmA kI bhakti para koI paramAtmA nahIM bana sakatA to usakI bhakti kA prayojana hI kyA? AcArya mAnatuMga ne bahuta hI sAragarbhita bAta kahI nAtyadbhutaM bhuvanabhUSaNa! bhUtanAtha! bhUtairguNairbhuvi bhvntmbhissttuvntH| tulyA bhavaMti bhavato nanu tena kiMvA bhUtyAzritaM ya iha nAtmasamaM karoti? arthAt he jagat ke bhUSaNa! he jagat ke jIvoM ke nAtha! Apake yathArtha guNoM ke dvArA ApakA stavana karate hue bhakta yadi Apake samAna ho jAye to hameM koI adhika Azcarya nahIM hai, aisA to honA caahie| kyoMki svAmI kA yaha karttavya hai ki vaha apane Azrita bhakta ko apane samAna banA le athavA usa mAlika se lAbha hI kyA jo apane Azrita ko vaibhava se apane samAna nahIM banA letA? isI tathya ko kabIra kI sAkhI meM bhI darzAyA gayA hai sabai rasAiyA maiM kiyA, hari sA ora na koii| tila ika ghaTa meM saMcarai, to saba tana kaMcana hoI // arthAt sabhI rasAyanoM kA sevana kara liyA hai maiMne, magara hari rasa jaisI koI ora rasAyana nahIM pAI, eka tila bhI ghaTa meM, zarIra meM yaha pahu~ca jAe, to vaha sArA hI kaMcana meM badala jAtA hai| kahane kA tAtparya hai hari rasAyana se vAsanAoM kA maila naSTa ho jAtA hai aura jIvana atyanta nirmala ho jAtA hai| zrImajjayAcArya ne caubIsI meM aneka sthaloM para arhat bhakti ke mahattva ko darzAyA hai| unhoMne bhagavAna zrI candraprabhu kI stuti meM kahA-prabhu tuma sahI artha meM vItarAga ho| jo apane citta ko ekAgra banA tumhArA dhyAna karate haiM ve parama logassa svarUpa mImAMsA / 121 .
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnasika saMtoSa ko prApta hone para dhyAna cetanA ke dvArA tumhAre samAna bana jAte arahaMtoM ko siddha kahane kA prayojana . yahA~ eka jijJAsA kA honA svAbhAvika hai ki logassa arhat stuti kA pATha hai phira isa antima padya meM unheM siddha kyoM kahA gayA hai? samAdhAna kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki jo bhUtakAla meM tIrthaMkara the ve vartamAna kAla meM siddha gati ko prApta kara cuke haiN| jo vartamAna kAla meM tIrthaMkara hote haiM, cAra ghAtIkarmoM kA kSaya hone se unakA saMsAra prAyaH samApta-sA hotA hai, zeSa cAra aghAtI karma unake lie bAdhA rUpa nahIM hote| isa prakAra bhAvI siddhatva kA vartamAna meM upacAra karake bhI kahA jA sakatA hai, ataH unheM siddha kahanA ayukti saMgata nahIM kahA jA sktaa| uttarAdhyayana nauveM adhyayana meM namirAja ko saMsAra avasthA meM bhagavAna zabda se kahA hai-'jAiM saritu bhayavaM' arthAt una bhagavAna ne jAti smRti ko paakr...|15 isI Agama ke unnIsaveM adhyayana meM mRgAputra ko 'juvarAyA damIsare' arthAt yuvarAja pada bhogate hue bhI damIzvara, RSizvara kahA hai|16 yaha kathana bhAvI bhAva ko vartamAna rUpa meM kathana karane vAle dravya-nikSepa kI apekSA se hai| isI prakAra arihaMta bhagavAna bhaviSya meM siddha hone vAle hote haiM ataH isI dravya-nikSepa kI apekSA se unako siddha kahA gayA hai| anuyoga dvAra meM arhatoM ko siddha bhI kahA gayA hai| antarAtmA kI pavitratA kI dRSTi se arihaMta va siddha meM koI antara nahIM hai, antara kevala prArabdha karmoM ke bhoga kA hai| dehadhArI hone ke kAraNa arhatoM ko prArabdha karmoM kA bhoga rahatA hai jabaki deha-rahita karma mukta siddhoM ko prArabdha karma nahIM rhte| bhagavatI sUtra meM siddhoM ke do prakAra batalAe gaye haiM1. bhASaka siddha-bolane vAle siddha (arhat) __ abhASaka siddha-nahIM bolane vAle siddha (caudahaveM guNasthAna ke arhat va siddha bhagavanta) bhASaka-siddha kI vANI meM nimnAMkita atizaya prakaTa hote haiN| 1. sarva prANiyoM ke prati tulyatA kA bhAva 2. Rddhi vizeSa-sabake saMzaya eka sAtha vicchinna 3. akAlaharaNa-saMzaya vicchitti se pUrva mRtyu nahIM 4. aciMtya guNa saMpadA uparokta vivecana ke niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki abhASaka 122 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha meM caudahaveM guNasthAna vartI arhatoM kA samAveza hai tathA bhASaka siddha meM terahaveM guNasthAna vartI arhatoM kA samAveza hai, isa dRSTi se bhI unheM siddha kahanA nirvivAda niSkarSa upAsya kI bhavyatA, udAttatA aura zabda grAhyatA ko jAnakara bhakta prabhu ke caraNoM meM saba kucha samarpaNa kara detA hai| samarpaNa ke hote hI mahAzakti kA AvirbhAva bhakta hRdaya meM hone lagatA hai| mahAmanasvI AcArya mahAprajJajI likhate haiM jaba taka bheda rekhA/bheda praNidhAna rahatA hai taba taka zakti para prazna cihna banA rahatA hai| jaba abheda praNidhAna ho jAtA hai, taba zakti apane Apa jAga jAtI hai| . jaba hama logassa sAdhanA ko maMtrAkSara ke rUpa meM svAdhyAya va dhyAna kA viSaya banAte haiM to usako ekAgra hokara darzana-kendra meM pahu~cAnA hotA hai| kyoMki maMtra kI vAstavika pariNati kA mUrdhanya pariNAma taba AtA hai jaba kaNTha kI kriyA samApta ho jAtI hai| taba maMtra hamAre darzana-kendra meM pahu~ca jAtA hai| yaha mAnasika kriyA hai| jaba maMtra kI mAnasika kriyA hotI hai, mAnasika japa hotA hai taba na kaNTha kI kriyA hotI hai na jIbha hilatI hai, na hoMTha aura dAMta hI hilate haiN| svara yaMtra kA koI prakaMpana nahIM hotaa...| AcAryazrI mahAprajJajI ne apanI anubhava pUrita bhASA meM likhA hai-jo vyakti maMtra kA mAnasika abhyAsa karanA cAhe ve apanI A~khoM kI kIkI ko thor3A Upara uThAeM, bhRkuTi ko bhI Upara uThAeM, mana kI pUrI zakti ko darzana-kendra para kendrita kareM aura isI sthAna se maMtra kA japa cle| uccAraNa nahIM kevala maMtra kA darzana, maMtra kA sAkSAtkAra, maMtra kA prtykssiikrnn...| maMtra isa bhUmikA taka pahu~cakara hI kRtakRtya hotA hai / 20 maMtra sAkSAtkAra ke nimna lakSaNa haiN| 1. tejaH paramANuoM kA grahaNa athavA jyoti kA AbhAsa 2. maMtra ke akSara aura zabda manasa kI dhArA meM pravAhita hone lage 3. mana ke saMkalpa-vikalpoM kI upazAMti 4. mAnasika aura vAcika sthiratA 5. maMtra kI AtmA-bhAvoM kI dhArA meM pravAha niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki bhItarI zakti ko jagAne ke lie hara vyakti ko AlaMbana kI apekSA rahatI hai| zaraNa vyakti kI vicAradhArA ko svastha banAtI hai| vaha kaThina se kaThina samaya meM zAMti kA anubhava karAtI hai| yaha x logassa svarUpa mImAMsA / 123 /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvivAda hai ki dhyeya jitanA bar3A hogA usakA rAstA utanA hI lambA aura bIhar3a bhI hogA para majabUta AlaMbana vyakti ko pAra pahu~cA detA hai| vItarAga svarUpa kI prApti athavA siddhi prApti kA lakSya sacamuca bahuta virATa hai| yaha eka janma kI nahIM kaI janmoM kI sAdhanA kI niSpatti se hI saMbhava hai| ataH vItarAga AtmAoM kA nAma, arhata bhagavantoM kA nAma aura svarUpa hamAre mana, vANI aura kAyA meM, zvAsa-zvAsa meM anugUjita rahe, kaba taka? jaba taka lakSya siddhi ho taba taka, yahI arhat svarUpa mImAMsA arthAt logassa ke Abhyantara svarUpa mImAMsA kA rahasya hai| saMdarbha 1. zakti evaM zAMti kA srota NamokAra mahAmaMtra-pR./36 2. caubIsa tIrthaMkara-pR./8 3. vahI-pR./8 4. vahI-pR./8 5. Avazyaka bhASya-46, zrI bhikSu Agama viSaya koza, pR./302, kalpasUtra-sUtra 33 6. bhadrabAhu kRta Avazyaka niyukti khaNDa 1 pariziSTa 3 pR./346 7. caubIsa tIrthaMkara-pR./12 8. paryuSaNa sAdhanA-pR./60 6. Avazyaka niyukti-215 10. naMdI malayAgirI vRtti-pR./41 11. zakti evaM zAMti kA srota NamokkAra mahAmaMtra-pR./136 12. vahI-pR./135 13. bhaktAmara-zloka/10 caubIsI-8/3 15. uttarAdhyayana-6/2 uttarAdhyayana-16/2 17. prajJApanA-siddha prajJApanA pada, bhagavatI, ikkIsa dvAra-15vAM dvAra 18. paryuSaNa sAdhanA-pR./7 16. mahAprajJa kA racanA saMsAra-pR./257 20. vahI-pR./257 21. zakti evaM zAMti kA srota NamokkAra maMtra-pR./62 124 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. logassa eka dharmacakra-1 arhat sampUrNa loka ke rahasyoM ko kevalajJAna rUpI prakAza se prakaTa karate haiM jo hamArI bodhi, samAdhi aura siddhi meM sahAyaka banate haiN| maiM kauna hU~, kahA~ hU~ isakA bodha bhI arhat kI zaraNa svIkAra karane se hI hotA hai| arhat mokSa mArga rUpa ratnatrayI ke upadeSTA haiN| isa ratnatrayI para calane vAle bhavya jIvoM kI hI mukti saMbhava hai ataH logassa ujjoyagare arhatoM ke lie yaha vizeSaNa apanI sArthakatA rakhatA hai| vizva meM pramukhataH sAta cakra pratiSThita mAne jAte rahe haiM1. saMsAra cakra 2. azoka cakra 3. sudarzana cakra 4. kAla cakra 5. karma cakra 6. dharma cakra 7. siddha cakra sAtoM cakroM meM antima do cakra-dharma cakra evaM siddha cakra, mokSa prApti meM sahAyaka hone se sarvazreSTha mAne gaye haiN| kahA jAtA hai ki jaba deva tIrthaMkaroM ke samavasaraNa kI racanA karate haiM taba samavasaraNa ke cAroM mukhya dvAroM para adbhUta kAMti vAlA eka-eka 'dharma cakra' svarNa-kamala meM sthApita karate haiN|' yaha hai dharma cakra kA dravya rUpa-AkAra rUpa rcnaa| logassa devAdhideva adhiSThita bhAva dharma cakra hai| isa cakra ke dvArA karma-cakra ke vyUha kA bhedana hotA hai| cakra ke prathama padya meM cakra adhiSThita devAdhideva kI pAMca pramukha vizeSaNoM se stavanA eka vizeSa lakSya pUrvaka kI gaI pratIta hotI hai| kyoMki bahu arthAtmaka hone ke kAraNa eka zabda ke anekoM artha ho sakate haiN| bhagavAna mahAvIra ke samaya meM bhI pUraNakazyapa, ajita kezakaMbali, gozAlaka Adi logassa eka dharmacakra-1 / 125
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMca vyakti svayaM ko tIrthaMkara kahate the parantu ve anya nimnokta vizeSatAoM se abhimaMDita nahIM the / isalie 'logassa stava' meM caubIsa hI kevalajJAnI arhatoM kA kIrtana karUMgA - aisA kahakara unakI svarUpagata pramukha vizeSatAe~ jo anyatra nahIM haiM, ko ujAgara kiyA gayA hai jo logassa ke prathama padya meM nimna prakAra se vizleSita haiM 1. logassa ujjoyagare - loka ke udyotakara dharma tIrthaMkara dhamma titya logassa ujjoyagare, dhamma tityayare jiNe / arahaMte kittaissaM, cauvisaMpi kevalI // 2. 3. jiNe - jina - arihaMta - kevalajJAnI 4. arahaMte 5. kevalI uparokta krama bhI rahasyAtmaka hai / eka hI vyakti meM pAMcoM vizeSaNoM kA yugapat honA jarUrI hai| isameM prathama vizeSaNa loka ke udyotakara diyA gayA hai| loka ke udyotakara avadhi jJAnI, vibhaMga jJAnI, candra, sUrya Adi bhI hote haiM ataeva unakI nivRtti hetu dhamma titthayare pada kA mahattva hai| nadI tAlAba Adi jalAzayoM meM utarane ke nimitta dharmArtha tIrtha (ghATa) banAne vAle bhI dharma - tIrthaMkara kahalA sakate haiM / yahA~ unakA grahaNa na ho isalie logassa ujjoyagare vizeSaNa diyA gayA hai| loka ke udyotakara tathA dharma tIrthaMkara anya jJAnI bhI ho sakate haiM jaisA ki katipaya zAstroM meM kahA gayA hai- "dharma tIrtha ko karane vAle dharma tIrtha kI hAni dekhakara paramapada para ArUr3ha hokara punaH saMsAra meM lauTa Ate haiM, una sabake nivRtyArtha 'jiNe' vizeSaNa diyA gayA hai| kyoMki rAgAdi zatruoM ko jIte binA karma - bIja kA kSaya nahIM hotA aura karma - bIja kA kSaya hue binA bhava rUpI aMkura kA nAza nahIM hotaa| isalie 'jiNe' kahakara anya jina kahalAne vAle tathA zruta jina, avadhi jina, manaH paryava jJAnI jina aura chadmasta vItarAgoM kI nivRtti kI gaI hai| uparyukta saba vizeSaNoM se yukta AtmA arhat hI ho sakatI haiN| isase Age 'arahaMte' zabda jo deva (devAdhideva) vizeSya vAcaka hai / kevalajJAna hone ke pazcAta hI tIrthaMkara dharma tIrtha ke pravarttaka hote haiM, chadamastha avasthA meM nahIM / isa tathya ko darzita karane hetu 'kevalI' vizeSaNa kI mahattA svayaMsiddha hai / uparokta svayaMbhUta vizeSaNoM ko vistAra pUrvaka samajhe binA tIrthaMkaroM ke svarUpa kA avagAhana adhUrA hI raha jAtA hai ataeva pratyeka vizeSaNa kI cuMbaka rUpa meM vyAkhyA apekSita evaM mananIya hai / isa adhyAya meM kevala 'logassa ujjoyagare' isa eka caraNa ko hI vyAkhyAyita kiyA jA rahA hai / 126 / logassa - eka sAdhanA - 1 --
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. logassa ujjoyagare (loga udyotakara) yahA~ loka aura udyota-ye do zabda prayukta hue haiM jinheM sAdhanA kI dRSTi se bhI samajhanA upayukta hai| isa dRSTi se pahale 'udyota' zabda kI mImAMsA kara 'loka' zabda kI mImAMsA ko samajhanA ucita rhegaa| udyota sAmAnyataH udyota kA artha prakAza mAnA jAtA hai para udyota zabda do zabdoM kI abhivyaMjanA prastuta karatA hai1. sUryodaya 2. arUNodaya * dRzyamAna hokara jo nikalatA hai vaha prakAza hai, sUrya ke sAtha isakA prayoga isI artha meM huA hai| adRzya rahakara jo aMdherA haratA hai vaha udyota kahalAtA hai| jaise arUNodaya kA Agamana sUryodaya kI pUrva prastAvanA hai| ataH sUrya se isakA mahattva kama nahIM hai| aMdhakAra kA haTanA prakAza ke Agamana kI mahattvapUrNa ghaTanA hai| isa pUrva ghaTanA meM hI pUrva dizA kA rAja hai| supta vyakti ko aMdhere kI taraha jAgRtacetA ko udyota cAhie, jaise mRgAvatI ko kevalajJAna, caNDakauzika ko jAti smRtijJAna aadi| AcArya mAnatuMga ne bahuta yathArtha kahA hai ki sUryodaya se pUrva phailane vAlI prabhA (arUNodaya) se hI jaba kamala khila uThate haiM to sUrya kI prabhA se kamala khileMge usakA to kahanA hI kyA? isI prakAra he jinendra! AstAM tava stavanamastasamastadoSaM / tvasaMkathApi jagatAM dUritAnI haMti // 2 "samasta doSa rahita ApakA stavana to dUra ApakI uttama kathA (carcA nAma Adi) hI jagat ke prANiyoM ke pApoM kA nAza kara detI hai|" bhagavAna mahAvIra ne do prakAra ke prakAza batalAe1. pudgala pariNAmI prakAza 2. Atma pariNAmI prakAza 1. pudgala pariNAmI prakAza apanI sImA meM prakAza karate haiN| sahAre se prakAza dene vAle padArtha to saMsAra meM aneka haiN| prANI jagat meM juganU, machalI Adi kucha prANiyoM ke deha paryAya hI aise hote haiM ki jaba ve calate haiM to unake zarIra se prakAza razmiyAM phUTatI haiN| prastara jagat meM sUryakAMta, candrakAnta maNi Adi bhI logassa eka dharmacakra-1 / 127
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAza karate haiN| sRSTi jagat meM sUrya, candra, nakSatra Adi prakAzapiNDa haiN| 2. Atma pariNAmI prakAza sImAtIta hotA hai, sarvatra hotA hai| sUrya sImita kSetra ko prakAzita karatA hai| parantu tIrthaMkara bhagavanta apane kevalajJAna rUpa sUrya se sampUrNa kSetra ko prakAzita karate haiM kyoMki kevalajJAna kA viSaya hai-sarvadravya, sarvakSetra, sarvakAla aura srvbhaav| uparokta vivecana ke pazcAta tIrthaMkaroM ko 'logassa ujjoyagare' kahane kA kAraNa sugamatA se samajhA jA sakatA hai| tIrthaMkaroM ke paMca kalyANaka ke samaya svargIya deva mahotsava manAte haiN| ina kalyANakoM ke samaya sampUrNa loka meM dravya prakAza ke sAtha-sAtha sarvatra AnaMda kI lahara daur3atI hai| isalie kahA hai-"narakA'pi modante yasya kalyANa prvsu"| jJAtA sUtra ke anusAra cyavana kalyANaka ke samaya pakSI vijaya sUcaka zabda uccArate haiN| surabhiyukta zItala maMda pavana bhI pradakSiNAvartta hokara bahatA huA bhUmi kA sparza karatA hai| sampUrNa pRthvI zasya se AcchAdita evaM harI-bharI rahatI haiN| janapada pulakita hotA hai| jahA~ zAzvata aMdhakAra hai, sUrya Adi kA prakAza nahIM pahu~catA hai una naraka bhUmiyoM meM bhI do ghar3I (48 minaTa) ke lie prakAza ho jAtA hai| itane samaya ke lie nairayika bhI AnaMda kI anubhUti karate haiN| vahA~ ke paramAdhArmika deva bhI nArakIya jIvoM ko yAtanA nahIM dete| saba dizAeM jhaMjhAvata rajakaNa Adi se rahita hokara nirmala ho jAtI haiN| caudaha rajjU pramANa sampUrNa loka meM prakAza prathama naraka meM sUrya jaisA prakAza dUsarI naraka meM meghAcchAdita sUrya jaisA prakAza tIsarI naraka meM pUrNa cA~da jaisA prakAza cauthI naraka meM meghAcchAdita cA~da jaisA prakAza pAMcavIM naraka meM graha jaisA prakAza chaThI naraka meM nakSatra jaisA prakAza sAtavIM naraka meM tAraka jaisA prakAza tIrthaMkara adhyAtma jagat ke divya sUrya haiN| jaba ve adhyAtma sAdhanA ke utkarSa rUpa kevalajJAna va kevaladarzana ko prApta kara apanA alaukika prakAza yatra-tatra bikherate haiM taba bhavya jIvoM ke mithyAtva va ajJAna rUpa aMdhakAra kA nivAraNa hotA hai| isa prakAra tIrthaMkaroM ke bhAva prakAza se bhavya jIvoM ko jo prakAza kI kiraNeM milatI haiM usake pramukha rUpa meM pAMca prakAra haiM 128 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. bodhi lAbha 2. dRSTi lAbha 3. cAritra lAbha 4. samAdhi lAbha - - sulabha bodhitva Adi kI prApti samyaktva ( ratnatraya) kI prApti sAmAyika yAvat yathAkhyAta cAritra kI prApti samabhAva kI prApti mokSa kI prApti 5. siddhi lAbha vedoM kA prakANDa vidvAna, marmajJa indrabhUti brAhmaNa (gautama) jJAna se ahaM se bhArI banakara bhagavAna mahAvIra ko apanI zaraNa meM lene ke lie svayaM ko sarvajJa mAnatA huA bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa meM pahu~cA para ghaTita kucha ora hI huaa| vaha svayaM sarvajJa bhagavAna mahAvIra kI zaraNa meM calA gyaa| unakI sarvajJatA ke samakSa nata mastaka ho gyaa| bhagavAna mahAvIra ne use saMbodha diyA aura eka dina vaha svayaM bhI sarvajJa banane meM saphala ho gayA / isa prakAra tIrthaMkara loka meM dravya aura bhAva ( dharma kA udyota ) - donoM prakAra kA udyota karate haiN| isa prathama padya kI antaryAtrA loka se prAraMbha ho lokAnta taka pahu~cAne meM sakSama hai| isa dRSTi se loka ke svarUpa kI mImAMsA aura loka bhAvanA kA ciMtana viziSTa mahattva evaM vareNya sthAna rakhatA hai / loka mImAMsA unnata jIvana evaM vikAsa kA eka bahuta bar3A rahasya hai - jijJAsA / gaNadhara gautama ne bhagavAna mahAvIra se aneka jijJAsAeM kii| pariNAma svarUpa chattIsa hajAra praznoM kA samAdhAna ke rUpa meM bhagavatI sUtra prakAza staMbha sadRza hamArA AdhAra staMbha hai / vizva vyavasthA ke bhI sArvabhauma niyama hote haiM / jagat kI vastuoM kI khoja kara AiMsTIna jaise vyakti vizvavikhyAta bana gaye / nyUTana jaise anveSI jijJAsA bala se hI vizva vizruta bana pAye the / Dhakkana kA uchalanA-kUdanA eka sAmAnya rasoiye ke lie Azcarya kI bAta nahIM para eka anveSaka ne usake kUdane se vASpa ke niyama ko khojakara 'vaoNyalara paddhati' khoja lI aura relagAr3I claaii| vRkSa se phaloM kA giranA eka kRSaka ke lie sAmAnya bAta ho sakatI hai para eka jijJAsu ne isa prakriyA ko dekhakara gurutvAkarSaNa kA niyama khojakara na jAne kitanI sArI upalabdhiyAM prApta kI thIM / yaha nirvivAda siddha hai ki sampUrNa U~cI khojeM cAhe ve bhautika jagat kI hoM cAhe dhArmika jagat kI hoM athavA tAtvika jagat kI - ye saba khojeM jijJAsA se hI saMbhava ho sakI haiM / maiM kauna hU~? kahA~ se AyA hU~ ? kahA~ jAU~gA? ityAdi jijJAsAoM ke samAdhAna hetu sAdhaka antarjagat meM praveza karatA hai taba vaha bAhya jagat kI taraha antarjagat ke anekoM rahasyoM ko hastagata karane meM saphala hotA hai / 'ko'haM ' jijJAsA kA yoga-sAdhanA kI dRSTi se ciMtana karane para jJAta hotA hai ki jaba prANa logassa eka dharmacakra - 1 / 126
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravAha suSumnA meM pravAhita hotA hai taba dRSTi kI antarmukhatA pAradarzI banatI hai| sAdhaka kA ciMtana para se haTakara sva kI ora abhimukha hotA hai| suSumnA kA kAlamAna bahuta kama hotA hai| sAdhanA kI sahAyatA se jaba zvAsa suSumnA meM bahane lagatA hai taba zuddha tattva bhAva kA udaya hotA hai, prajJA jAgatI hai| aneka vyaktiyoM kA mAnanA hai ki paramAtmA kI kRpA se ko'haM kA bhAva jAgRta hotA hai| kucha tattva ciMtakoM kA mAnanA hai ki kAraNa zarIra se Age jo mahAkAraNa zarIra hai usake prabhAva se vyakti meM 'ko'haM' kA bhAva jAgatA hai| jaina tattva manISI mAnate haiM ki moha karma ke upazAMta, kSaya tathA kSayopazama kI avasthA meM jaba moha karma kA AvaraNa zithila hotA hai, taba jIvana meM isa naI dRSTi kA janma hotA hai| vyakti socane lagatA hai-maiM kauna hU~? kahA~ se AyA hU~? kahA~ jAU~gA? merA svarUpa kyA hai? aisA vicAra AtmA kI nirmala avasthA meM hI saMbhava hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA-AtmA, loka, karma, kriyAeM-ina cAroM ko jAnane vAlA prabuddha AtmA kahalAtA hai| kyoMki lokasvarUpa kA ciMtana vahI vyakti karatA hai jisameM cAroM gatiyoM meM bhava bhramaNa rUpa saMsAra, punarjanma, AtmA tathA loka para dRr3ha zraddhAna hotA hai| arthAt jo yaha jAnatA hai ki paraloka hai| isa loka meM maiM zubha va azubha jaisA bhI kArya karUMgA usakA phala mujhe avazya milegaa| jise apanI AtmA para zraddhA hai vaha loka para avazya zraddhA kregaa| jo apanI AtmA para vicAra karatA hai vaha loka ke svarUpa kA bhI avazya vicAra kregaa| hamAre AvAsa tathA Atma-vikAsa kI AdhArabhUmi yaha loka hai| ataH loka kA svarUpa, AkAra, prakAra kyA hai? isakI racanA ke mUla tattva kyA haiM? zAzvata va nitya kyA hai? azAzvata va anitya kyA hai? ityAdi jijJAsAeM vyakti ko antarloka kI yAtrA ke sopAna para ArohaNa karane kA mArga prazasta karatI haiN| DArvina kA vikAsavAda per3a-paudhoM se prAraMbha hokara mAnava taka Akara samApta ho jAtA hai jabaki jaina vikAsavAda sUkSma nigodiya jIvoM se prAraMbha hokara AtmA kI mukti taka kA vikAsa krama varNita karatA hai| jaina vikAsavAda kA kendra AtmA hai pudgala, Sadravya, no/sAta tattva, nau padArtha tathA karma Adi kA varNana to hai hI kiMtu usakA mUlya lakSya AtmA kI mukti hai| jaina tattva jJAna kI mAnyatAnusAra jIva sUkSma nigoda-avyavahAra rAzi se nikalakara vyavahAra rAzi meM AtA hai| phira ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya, saMjJI paMcendriya, pazu, pakSI tathA mAnava ke rUpa meM vikasita hokara ratnatraya, tapa, saMyama Adi kI sAdhanA karake mukta ho jAte haiN| jIva kramazaH unnati va vizuddhi prApta karatA hai| bhagavAna mahAvIra kI vANI "jIvA sohImaNuppattA"6 sampUrNa vikAsa kI prakriyA ko dhotita kara rahI hai| 130 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ loka kyA hai? ___ loka zabda ke aneka artha haiM-vizva, dekhanA, saMsAra, manuSya aadi| jaina vAGmaya meM SaT dravyAtmaka sampUrNa duniyA ko loka mAnA gayA hai| yahA~ loka zabda 'SaT dravyAtmako lokaH artha rUpa meM prayukta huA hai| bhagavAna mahAvIra ne vanaspati ko dIrghaloka aura agni ko dIrghaloka zastra kahA hai| isa AdhAra para AcArAMga kA dUsarA adhyayana loka vijaya (vicaya) hai| isa zabda kA artha hai saMsAra kI moha-mAyA para vijy| isa prakAra isa nAma se parAkrama aura puruSArtha kI preraNA milatI hai| yaha adhyayana AtmaciMtana evaM vairAgya mUlaka ciMtana yukta hone se isakA nAma bhI sArthaka hai| isa prakAra viSaya aura kaSAya rUpabhAva loka para vijaya prApta karane kI preraNA denA bhI isa adhyayana kA mukhya ghoSa hai| bAraha bhAvanAoM meM bhI eka loka svarUpa bhAvanA hai| puNya, pApa, baMdha, mokSa Adi kA jJAna evaM ciMtana loka svarUpa bhAvanA meM kiyA jAtA hai| isako isa prakAra bhI samajhA jA sakatA hai-loka kA artha hai-jIva samUha tathA usake rahane kA sthaan| jisameM hama bhI eka haiN| jaise eka ghara meM rahane vAlA sadasya apane ghara ke saMbaMdha meM vicAra karatA hai, usake AdhAra, utthAna kI ciMtA / karatA hai| vaise hI sabhI manuSya isa loka rUpI gRha ke sadasya haiN| ataeva anya sabhI jIva samUhoM ke sAtha usakA bhI yahA~ dAyitva hai| jo jIva dharma kA AcaraNa karate haiM ve isa loka meM sukhI banate haiM, ucca jAti va ucca kula meM janma lete haiN| jo adharma kA AcaraNa karate haiM ve naraka nigoda Adi durgatiyoM ko prApta kara asahya kaSTa pAte haiN| loka kA svarUpa yahA~ aMtarikSa vijJAna saMbaMdhI vaijJAnika dhAraNA kA ullekha bhI Avazyaka hai| eka bAra suprasiddha vaijJAnika alabarTa AinsTIna ne kahA thA-nakSatra, tAre dUra-dUra bhAgate dikhAI dete haiM ataH loka vistRta hotA jA rahA hai| kAphI samaya taka yaha dhAraNA calatI rahI lekina vartamAna yuga ke bhautika vijJAnI sTIphena hAkiMga ne san 1688 meM dRr3ha svara meM yaha nizcaya kiyA thA ki loka zAzvata aura sImita hai| usakA AkAra ghaTatA-bar3hatA nahIM hai| sadA eka-sA rahatA hai| na isakA kabhI prAraMbha huA aura na anta hogaa| yahI siddhAnta jaina AgamoM meM varNita hai| jaina darzanAnusAra sRSTi cakra anAdi kAla se cala rahA hai| vizva kI vyavasthA svayaM usI meM samAviSTa niyamoM ke anusAra hotI hai| ye niyama jIva aura ajIba se vividha jAti saMyoga se svataH niSpanna haiN| isameM Izvara kartRtva kA asvIkAra svataH sphuTa hai| sthAnAMga sUtra meM vizva vyavasthA ke saMcAlaka dasa niyamoM kA ullekha hai jaise jIva kA ajIva va ajIva kA jIva nahIM bananA, jIvoM kA bAra-bAra logassa eka dharmacakra-1 / 131
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma-maraNa, loka kA aloka meM praviSTa nahIM honA aura aloka kA loka meM praviSTa nahIM honA, ityaadi|12 - bhagavatI sUtra meM dravya, kSetra kAla aura bhAva-ina cAra prakAra ke loka kA kathana hai| loka ke AkAra kA saMbaMdha kSetra loka se hai| loka supratiSThita AkAra vAlA hai| tIna srAvoM meM se eka srAva oMdhA. dusarA sIdhA aura tIsarA usake Upara odhA rakhane se jo AkAra banatA hai, use supratiSThita saMsthAna yA trisarAvasaMpuTa saMsthAna kahA jAtA hai| isakI U~cAI nIce se Upara caudaha rajjU hai| nIce jahA~ sAtavIM naraka hai, vahAM yaha sAta rajjU caur3A hai| vahAM se kramazaH ghaTatA-ghaTatA sAta rajjU Upara Ane para donoM sikoroM kI saMdhi ke sthAna meM jahA~ madhya loka hai, vahA~ eka rajjU caur3A hai| phira kramazaH bar3hatA-bar3hatA sAr3he tIna rajjU Upara pahu~cane para dUsare-tIsare sikAroM kI saMdhi sthAna meM jahA~ pA~cavA svarga hai, vahA~ pAMca rajjU caur3A hai| usake bAda phira kramazaH ghaTatA-ghaTatA sAr3he tIna rajjU Upara jAne para vahA~ tIsare sikore kA antima bhAga arthAt siddhazilA hai, vahA~ para eka rajjU caur3A hai| isako nimna citra ke mAdhyama se samajhA jA sakatA hai loka kA svarUpa . - .. -. - . . - . . - .. - - . - . - . sAta rajju se kucha kama Urdhvaloka .............. Urdhvaloka madhya 30.mrorm0ja09 sa.... - tiryakaloka madhya lokamadhya adholoka ---------sAta rajju se kucha adhika adholoka........... 132 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSetra loka tIna bhAgoM meM vibhakta haiN|3- 1. urdhva loka 2. madhya loka 3. adholoka urdhva loka ke Upara siddhazilA hai| uttarAdhyayana aura aupapAtika meM siddhoM ke saMbaMdha meM cAra prazna pratipAdita haiN| ve bhI loka ke svarUpa ko pratiSThita karane vAle hI haiN|14 1. siddha kahA~ jAkara rUke haiM? 2. siddha kahA~ avasthita haiM? 3. siddha kahA~ zarIra kA tyAga karate haiM? 4. siddha kisa jagaha siddha hote haiM? uparokta praznoM kA samAdhAna nimna rUpa meM Agama varNita hai aloe paDihayA siddhA, loyagge ya pitttthiyaa| ihaM bodi caittANaM, tatttha gaMtUNa sijjhaI // 5 1. siddha aloka se pratihata hote haiM arthAt aloka se lagakara rUke haiN| 2. siddha loka ke agra bhAga meM avasthita hai| 3. siddha manuSya loka meM zarIra kA tyAga karate haiN| 4. siddha loka ke agrabhAga meM jAkara siddha hote haiN| ghara ke madhya bhAga meM jaise staMbha hotA hai usI prakAra loka ke madhya meM eka rajjU caur3I aura caudaha rajjU" lambI trasa nAr3I hai| trasa nAr3I meM trasa, sthAvara jIva rahate haiM zeSa samUcA loka sthAvara jIvoM se khacAkhaca bharA hai| urdhva loka sAta rajjU se kucha kama hai| isameM 12 devaloka, 3 kilviSI deva, 6 lokAntika deva, 6 graiveyaka deva aura 5 anuttara vimAna-ina sabake 84 lAkha, 67 hajAra, 23 vimAna haiM evaM usake Upara siddhazilA hai| madhyaloka jahA~ hama rahate haiM vaha ratnaprabhA pRthvI kI chata hai| usake madhya meM *1. eka rajjU kSetra asaMkhya kor3A kor3a yojana kA hotA hai| bhagavatI zattaka 11 uddezA 10 meM isakI eka dRSTAnta se samajhAyA hai| eka hajAra bhAra kA golA koI indra tathA deva urdhva loka se nIce jora se pheMke aura vaha chaha mahine, chaha dina, chaha prahara, chaha ghar3I, chaha pala meM jitanI dUra jAe utane kSetra ko eka rajjU kahA jAtA hai| yojana kI apekSA sampUrNa loka asaMkhya yojana kA hai| 2. vaijJAnika bhI isa loka ko lambA-caur3A mAnate haiN| prasiddha vaijJAnika AinsTIna kA kahanA hai ki prakAza kI kiraNeM eka saikaNDa meM eka lAkha chiyAMsI hajAra mIla calatI hai| yadi ve samUce loka kI parikramA kareM to unheM bAraha karoDa varSa laga jaayeNge| itanA vizAla hai yaha lok| logassa eka dharmacakra-1 / 133
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ meruparvata hai| meruparvata ke ThIka madhya gostana AkAra ke ATha rUcaka pradeza haiM / vahA~ se nava sau yojana Upara evaM nava sau yojana nIce aise aThAraha sau yojana kA moTA eka rajjU asaMkhya yojana kA lambA caur3A madhya loka hai / jisameM jambu Adi asaMkhya dvIpa aura lavaNa Adi asaMkhya samudra haiM / vyantara devoM ke AvAsa evaM jyotiSa deva bhI madhya loka meM haiM / ar3hAI dvIpa meM mAnava nivAsa haiM / isameM jaghanya 20 aura utkRSTa 170 tIrthaMkara, jaghanya do karor3a aura utkRSTa nava karor3a arhat (kevala jJAnI) tathA jaghanya do haz2Ara karor3a aura utkRSTa nava hajAra karor3a sAdhu virAjamAna rahate haiM / 1 loka sAta rajjU se kucha adhika haiN| prathama naraka ke Upara loka ke bIca meM sthita meru parvata jamIna meM eka hajAra yojana nIce hone ke kAraNa adholoka kA sparza karatA hai / mahAvideha kSetra kI do vijaya samabhUmi se eka hajAra yojana nIce jAne se manuSya va tiryaJca bhI adholoka meM haiN| sAta naraka bhUmiyAM adholoka meM haiM jinake 84 lAkha narakAvAsa haiM / 1 isa prakAra dravya loka eka ora sAnta ( anta sahita) hai, kSetra- loka asaMkhya koTAkoTi yojana kA hai- ataH yaha bhI sAnta hai / kAla- loka dhruva, niyata, zAzvata, akSata, avyaya, nitya aura anaMta hai| usakA kabhI anta hone vAlA nahIM hai| bhAva - loka anaMta anaMta jIva - ajIva dravyoM se bharA hai ataH yaha bhI anAdi anaMta hai / 16 merudaNDa aura meruparvata: loka ke saMdarbha meM loka ke do prakAra haiM - 1. 2. dravya loka bhAva loka jisa kSetra meM manuSya, pazu, pakSI, pRthvI, pAnI Adi chaha dravyoM kA nivAsa hai vaha dravya loka aura kaSAya ko bhAva loka kahate haiM / dravya loka kI kriyAoM meM meruparvata kA aura bhAva loka kI kriyAoM meM merudaNDa kA viziSTa mahattva hai| donoM kA tulanAtmaka adhyayana sAdhanA ke kSetra meM eka naI dRSTi detA hai / loka ke citra meM nAbhi - sthala meM meruparvata batAyA hai isalie isakA apara nAma loka nAbhi bhI hai / usake cAroM tarapha sUrya candramA pradakSiNA baddha rahA karate haiN| zAstrakAroM ne meru ko malla staMbha jaisA batAyA hai / merudaNDa bhI manuSya ke zarIra ke madhya meM staMbha sadRza hotA hai| usake Asa-pAsa sUrya candra nAr3iyAM calatI haiM / jambUdvIpa, ghAtakI khaNDa tathA arddhapuSkara dvIpa * 134 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya nakSatroM kI bhAMti anya aneka 72,000 nAr3iyAM calatI haiN| merudaNDa kA UparI bhAga hamAre mastiSka se jur3A hai| meru parvata bhI Upara-nIce loka ke UparI bhAga aura adhobhAga ko chUtA huA batAyA hai| Atma vikAsa kI dRSTi se merudaNDa kA atyadhika mahattva hai| ___manuSya kA merudaNDa sIdhA hone ke kAraNa vaha prANa pravAha ko nIce se Upara . loka kA svarUpa oleo paMDuka vana - -abhiSeka zilA 23600yojana somanasa vana- 62500 rojana nandana vana- 500 yojana bhadrazAla 40060 yojana prathama kAMDa 10000 yojana 41000 pahu~cAtA hai| jabaki anya vastueM gurutvAkarSaNa ke kAraNa nIce AtI haiN| pazuoM kA merudaNDa Ar3A, vanaspati kA nIcA, kandamUla kA asta-vyasta aura kaTA huA logassa eka dharmacakra-1 / 135
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai / parantu meru parvata kI taraha manuSya kA merudaNDa urdhvagamana kA pratIka hai| meru parvata ke ThIka madhya meM gostana ke AkAra ke ATha rUcaka pradeza haiM / vahA~ se nava sau yojana Upara aura nava sau yojana nIce aise 1800 yojana kA moTA evaM eka rajjU asaMkhya yojana kA caur3A madhya loka hai / ThIka isI prakAra hamArI AtmA ke asaMkhya pradeza karma paramANuoM se AcchAdita haiM / unameM bhI ATha rUcaka pradeza hote haiM jo sadaiva khAlI rahate haiM arthAt ina pradezoM ke Upara kabhI koI paramANu kA sparza nahIM huA hai| inhIM ATha rUcaka pradezoM ke kAraNa hameM svayaM kA bodha rahatA hai / siddhoM ke sampUrNa Atmapradeza karmANu rahita hote haiM / ye rUcaka pradeza hamAre svAdhiSThAna cakra meM haiM / " meruparvata para naMdanavana, somanasavana aura paMDakavana kI taraha hamAre merudaNDa meM svAdhiSThAna cakra, anAhacakra, AjJA cakra haiN| meruparvata para maMdira kI taraha hamAre merudaNDa para mastiSka rahA huA hai / jaina darzanAnusAra tIrthaMkaroM ke janma ke samaya zakendra pAMca rUpa banAkara unheM paMDakavana meM le jAtA hai / vahA~ abhiSeka zilA para unakA indra aura deva abhiSeka mahotsava manAte haiM / kahA jAtA hai ki saudharma deva 1008 kalazoM se kSIra sAgara ke jala ke dvArA tIrthaMkaroM kA abhiSeka karate haiM / tIrthaMkara ke zarIra meM 1008 zubha lakSaNa hote haiM / zrIvRkSa Adi eka sau ATha to lakSaNa hote haiM tathA tila, masa Adi nava sau vyaMjana hote haiM / ataeva indra 1008 netroM se unake darzana karatA hai aura 1008 zubha nAmoM se saMbodhita kara unakI stuti karatA hai / yahI kAraNa hai ki tIrthaMkaroM ke nAma se Age zrI zrI zrI 1008 lagAyA jAtA hai / paramAtmabhAva paMDanavana kI taraha hamArA AjJA cakra bhRkuTi hai / zilA bhRkuTi madhya hai / hamArI pAMca indriyAM rUpa pAMca indra yahA~ isa mahattvapUrNa sthAna para zubha bhAvoM se paramAtmA kA abhiSeka karatI haiM / jaba yahA~ kI cetanA jAgRta hotI hai, vikasita hotA hai arthAt janma-maraNa kI karma kaSAya zubha bhAvoM ke abhiSeka se dhula jAtI hai taba AtmA kA zuddha svarUpa paramAtma bhAva prakaTa hotA hai| aisA mAnA jAtA hai ki zarIra meM bhRkuTi ke madhya AtmA kA nivAsa hai / isalie yahA~ TIkA aura biMdI lagAne kI prathA hai| jaba isa sthAna para paramAtma bhAva prakaTa hotA hai to maiM (AtmA) aura merA ( merA zarIra to usake rahane kA sthAna hai) yaha bheda - vijJAna (samyak jJAna) hone se samyak dRSTi kA jAgaraNa hotA hai / 1 loka bhAvanA sampUrNa vizva, jo puruSAkRti hai kA ciMtana karanA loka bhAvanA hai| sAdhaka loka kI vividhatA kA darzana kara aura usake hetuoM kA vicAra kara apanI 136 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ antasthita cetanA kA dhyAna kareM aura svayaM ko taTastha banAye rakhane kA abhyAsa kreN| kahA bhI hai caudaha rajjU utaMga nabha, loka puruSa sNtthaann| tAM maiM jIva aNAdi tai, bharatamata hai bina jJAna // loka bhAvanA pA~ca anunara vimAna alokAkAza madhya loka laakssaa adholoka pada divyAtmaka loka loka kA SaT dravyAtmaka svarUpa samajhane kA sAra yahI hai ki hama usa svarUpa kA ciMtana kareM, jisa loka meM hama raha rahe haiN| jina pudgaloM ke sahAre hama sukha-duHkha Adi kA anubhava karate haiM-ye saba para haiM, pudgala haiM, jar3a haiN| loka meM cetanA sirpha jIva hai| jIva bhI apanI sat-asat pravRttiyoM ke kAraNa karmoM kA upArjana karatA hai aura phira vaha karmoM kA phala bhogatA hai| jaise bailoM ke mu~ha para bAraha ghaMTe chiMkI logassa eka dharmacakra-1 / 137
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhAne ke kAraNa bhagavAna RSabha ko bAraha mAha taka AhAra-pAnI nahIM milaa| 500 kisAna aura 1000 bailoM ko khAne meM vilamba karane ke kAraNa DhaMDhaNa muni ko apanI labdhi kI bhikSA nahIM milii| pUrva bhava meM muni para kalaMka lagAne se sItA ke zIla para kalaMka aayaa| pUrva bhava meM matsya kA paMkha kATane se dAmanaka kI aMgulI kttii| subhaTa ke do para kATane se kalAvatI rAnI ke do hAtha ktte| bAhubalI ne pUrva bhava meM 500 muniyoM kI aglAna bhAva se sevA kI pariNAma svarUpa isa bhava meM bharata cakravartI se bhI adhika zaktizAlI bne| rAjA kumArapAla ne saMghabhakti se gaNadhara jaise mahAna pada kA baMdha kiyaa| ve AgAmI caubIsI ke prathama tIrthaMkara padmanAbha ke gyArahaveM gaNadhara bnegeN| isa prakAra karma ke zubha-azubha svarUpa kA ciMtana karatA huA vyakti yaha ciMtana karatA hai-"loka meM yaha AtmA anaMta-anaMta bAra janma-maraNa kara cukA hai| kabhI naraka meM, kabhI nigoda meM to kabhI svarga kI uccatama bhUmikA taka calA gayA hai lekina jaba taka Atma-svarUpa kI pahacAna nahIM hogI taba taka yaha bhramaNa hI karatA rhegaa| isa anaMta loka yAtrA kA anta nahIM aayegaa| __ yaha loka zraddhA athavA loka svarUpa kA vizvAsa aura ciMtana AtmA ko vairAgya aura nirveda kI tarapha le jAtA hai| loka kI vicitra sthitiyoM kA avalokana evaM manana karane se hamArA mana dharma evaM jina vANI ke prati zraddhAzIla banatA hai tathA janma-maraNa ke cakra se chuTakArA pAne kI khoja karatA hai| loka bhAvanA anAdikAlIna loka yAtrA kA anta khojane kI kuMjI hai| loka kA svarUpa samajhakara bhava bhramaNa se mukta hone kA prayatna kareM yahI ise samajhane kA sAra hai| yaha dharma dhyAna kA hI eka prakAra hai| ziva rAjaRSi ne loka-svarUpa bhAvanA kA ciMtana karate-karate vairAgya prApta kiyA thaa| bhagavAna mahAvIra dhyAnastha ho tInoM loka kA ciMtana karate the| loka svarUpa bhAvanA kI anuprekSA karate the| loka svarUpa kA ciMtana karanA saMsthAna vicaya dharmadhyAna hai| loka bhAvanA kI phalazrutiyAM 1. tattva jJAna kI vishuddhi| 2. mana kA anya bAhya viSayoM se haTakara Atma-kendrita honaa| 3. mAnasika sthiratA dvArA anAyAsa hI AdhyAtmika sukhoM kI prApti honaa| 4. mohakarma kA upazama, kSayopazama athavA kSaya honaa| niSkarSa arhat sampUrNa loka ke rahasyoM ko kevalajJAna rUpI prakAza se prakaTa karate haiM jo hamArI bodhi, samAdhi aura siddhi meM sahAyaka banate haiN| maiM kauna hU~? kahA~ hU~-isakA bodha bhI arhat kI zaraNa svIkAra karane se hI hotA hai| arhat mokSa mArga 138 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa ratnatrayI ke upadeSTA haiN| isa ratnatrayI para calane vAle bhavya jIvoM kI hI mukti saMbhava hai| ataH 'logassa ujjoyagare' arhatoM ke lie yaha vizeSaNa apanI sArthakatA rakhatA hai| saMdarbha 1. tIrthaMkara caritra bhAga 1, pR./53 2. bhaktAmara-zloka 6 3. ThANaM-4, sUtra 436 4. paryuSaNa sAdhanA-pR./81 AcArAMga-1.3.2 6. uttarAdhyayana-3/7 . 7. bhagavatI-13/53, jaina siddhAnta dIpikA AcArAMga-1.3.4. sUtra 67 6. uttarAdhyayana-7 10. K.V. Mardia: The Scientific Foundations of Jainism. P.92-93-zakti zAMti kA srota NamokkAra mahAmaMtra, pR./110 se uddhRta 11. jaina siddhAnta dIpikA-1/6 12. ThANaM-10/1 13. aMgasuttANi 2 (bhagavaI) 11/61 14. uttarAdhyayana-36/34 15. vahI. . 16. bhagavatI zataka 2, uddezA 1 skandha prazna 17. logassa eka divya sAdhanA 18. aSTaNAhui-darzana pAhur3a, pR./35, 36 16. bhagavatI-11/9 20. AyAro-4/14 aura logasa eka dharmacakra-1 / 136
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. logassa eka dharmacakra - 2 jaba maMtrAkSaroM kA Avarttana, pratyAvarttana, smaraNa, raTana, kIrtana evaM vaMdana hotA hai, taba zarIrasya caitanya-kendroM meM eka vizeSa prakAra kI UrjA utpanna hotI hai| vaha UrjA hameM parama astitva kI sAkSI kA aura svarUpa kI samAnatA kA bodha karAtI hai| yaha UrjAmaya Avarttana hI zraddhA kA kendra bindu hai| mastiSka kI cetanA zraddhA se sakriya, vaMdanA se uttejita, bhakta se bhAvita, samarpaNa se srAvita, zabdoM se bhASita tathA kIrtana se gharSita hotI hai| loka meM dravya aura bhAva - isa udyota dvaya ko udbhASita karane ke kAraNa tIrthaMkaroM ko loka- udyotakara kI saMjJA se abhihita, abhimaMDita kiyA gayA hai| loka meM bhAva udyota arthAt dharma kA udyota phailAne ke lie tIrthaMkara dharmatIrtha kI sthApanA karate haiM / isa dRSTi se ve apane yuga ke Adi kartA kahalAte haiM / nissaMdeha ve satya draSTA aura satya ke pratipAdaka hote haiN| sabhI tIrthaMkara kevalajJAna kI prApti ke pazcAt hI dharmatIrtha kI sthApanA karate haiM / isa sthApanA ke tadanantara ve jaba bhI vihAra Adi gamana kriyA karate haiM, dharmacakra unake Age-Age calatA hai| tIrtha sthApanA kara 'dhamma titthayare' pada para suzobhita hote haiM atizayoM ke sAtha, taba kaI jijJAsAeM mAnasa paTa ko Andolita karatI haiM, jaise- tIrthaMkara sAdhanA ke prAraMbha meM akele rahate haiM kiMtu kevalajJAna kI prApti ke pazcAt ve saMgha meM rahate haiM, upadeza dete haiM, vihAra karate haiM aura jana saMparka karate haiM, aisA kyoM? jijJAsAoM kI gaharAI meM zAstrAbhyAsa athavA guru gamya jJAna se uparokta tathA isa prakAra kI anya jijJAsAoM kA niSkarSa nikalatA hai... saMkappeseNa... / unakA bhI karmabhoga zeSa raha jAtA hai| kucha karma baca jAte haiN| una zeSa bace hue aghAtya karmoM ko samApta karanA aura janatA ko jAgRta karanA, yahI uddezya hai tIrthaMkaroM ke dvArA saMgha pravarttana kA / logassa ke prathama padya meM samAgata svarUpagata pAMca vizeSaNoM meM se eka 140 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSatA ko vizleSita karane ke pazcAt isa adhyAya meM zeSa cAra vizeSaNoM ko cuMbaka rUpa meM samajhAne kA prayAsa kiyA gayA hai jo nimna haiM1. dhammatitthayare 2. jiNe 3. arahate 4. kevalI 1. dhammatitthayare-dharmatIrtha ke kartA/saMsthApaka jagat meM jo parivartana hotA hai, use hama kAla ke mAdhyama se jAnate haiN| pratyeka kAla ke prathama cakravartI va prathama tIrthaMkara tIsare Are meM aura zeSa teIsa tIrthaMkara tathA gyAraha cakravartI cauthe Are meM hote haiN| ise samajhane ke lie kAla-cakra ko samajhanA jarUrI hai| pratyeka kAla-cakra bIsa koTAkoTi sAgaropama kA hotA hai| kAla parivartana kA sUcaka hai| kAla ke binA koI parivartana nahIM hotaa| yaha parivartana kI sUcanA karane vAlA pratIka cakra hai| isa apekSA se kAla ko cakra ke rUpa meM citrita kiyA jAtA hai| jaina darzanAnusAra kAla eka svataMtra dravya hai| kAla ko samajhane hetu usake aneka vibhAga kiye gaye haiN| usakA sabase sUkSma vibhAga hai smy| samaya se adhika jo kAlamAna hai use hama pala, ghar3I, ghaMTA Adi vyAvahArika kAla ke rUpa meM jAnate haiN| kAla eka amUrta dravya hai| vastuoM ke pariNAma tathA kriyA ke dvArA vyavahAra kAla kA jJAna hotA hai| vyavahAra kAla kabhI unnati kI ora to kabhI avanati kI ora sadA pariNamanazIla rahatA hai| kAla kI patanonmukhI gati ko avasarpiNI kAla aura vikAsonmukhI gati ko utsarpiNI kAla kahA jAtA hai| avasarpiNI kAla meM sparza, rasa, gaMdha, varNa, saMhanana, saMsthAna, Ayu, zarIra tathA sukha Adi paryAyoM kI kramazaH avanati tathA utsarpiNI kAla meM inameM vikAsa dekhA jAtA hai| pratyeka vyavahAra kAla ke chaha vibhAga hote haiM1. suSama-suSamA 2. suSamA 3. suSama-duSamA 4. duSama-suSamA 5. duSamA 6. duSama-duSamA isa avasarpiNI kAla ke suSama-duSamA nAmaka tIsare kAla vibhAga meM dharma logassa eka dharmacakra-2 / 141
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrtha kI utpatti prathama tIrthaMkara RSabha dvArA huii| yadyapi dharma zAzvata hai| ise na to koI paidA karane vAlA hai aura na hI naSTa karane vaalaa| kyoMki dharma to vastu kA svabhAva hai, AtmA kA svabhAva hai, kiMtu vyavahAra meM dharma kA mArga kaise jAnA jA sakatA hai? usakI prApti meM kyA-kyA rUkAvaTeM haiM? usakA sahI rUpa kyA hai? usase samAja aura vyakti kA bhalA kaise ho sakatA hai? samAja kA nirmANa kaise ho sakatA hai? ityAdi mahattvapUrNa tathyoM kA AdhAra dharmatIrtha meM nihita hai aura yahI dharma taka pahu~cAne kA vyavahAra mArga hai| tIrthaMkara zabda kA artha bhI yahI hai-dharmatIrtha ko calAne vaalaa| calate-calate jaba kinhIM kAraNoM se nadI sUkha jAtI hai, taba use pravAhita karane ke lie jo prayatna kiyA jAtA hai, use pravartana kahate haiN| aise hI dharmarUpI nadI ke sUkha jAne para use cAlU karane kA mahAna kArya 'jina' banane para jina mahApuruSoM ne kiyA, use hama tIrthaMkara nAma se jAnate haiN| 'tIrthaMkara' zabda jaina sAhitya kA pAribhASika zabda hai| jaina dharma meM aise tIrthaMkaroM kI saMkhyA caubIsa mAnI gaI hai| caubIsa hI tIrthaMkara apane-apane samaya meM dharmatIrtha kI sthApanA karate haiN| ataH yaha spaSTa hai ki jaina dharma anAdi kAlIna dharma hai, DhAI yA pAMca hajAra varSa pahale yaha zurU nahIM huaa| arhat RSabha, arhat pArzva athavA arhat mahAvIra ne to kevalajJAna prApti ke bAda saMsAra ko pAra karane kA saccA mArga jAnakara vaha mArga pradarzita kiyaa| ve bhI aMtima bhava meM-tIrthaMkara banane ke pUrva manuSya bhava meM apane pUrvavartI anya tIrthaMkaroM dvArA pravartita mArga svarUpa jaina dharma kA AcaraNa karake hI isa bhava meM tIrthaMkara hue haiN| ina tIrthaMkara bhagavantoM ne nayA jaina dharma sthApita yA zurU nahIM kiyaa| vaha pahale se hI hai| jaba se saMsAra hai (aura mokSa hai) taba se use tarane kA mArga svarUpa jaina dharma bhI hai hii| kevalajJAna ke prabhAva se nae-nae tIrthaMkara isa bharatakSetra meM ise prakAzita karate haiM aura mahAvideha kSetra meM to hamezA tIrthaMkara bhagavAna hote hI haiM aura ve isa dharma kI dhArA pravAhita karate hI rahate haiN| adhyAtma karmabhUmi bhArata para isa avasarpiNI kAla meM prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabha aura caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra the| tIrtha zabda kI mImAMsA 'tIryate'neneti tIrtham'-jisake dvArA tarA jAye use tIrtha kahate haiN| vaha dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra kA haiN|' 1. dravya tIrtha-nadI Adi kA ghATa tathA vaha bhU bhAga jo sama ho, apAya se rahita ho athavA bhUtavAdiyoM kA pravacana dravya tIrtha hai| 142 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. bhAva tIrtha-jJAna-darzana-cAritra kA saMghAta hone se sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA saMgha bhAva tIrtha hai| bhAva tIrtha tIna prakAra kA hai1. pravacana 2. caturvidha saMgha 3. gaNadhara pravacana vItarAga vANI hai| saMgha jJAna aura cAritra kA saMghAta hai tathA gaNadhara zrutajJAna ke dhAraka haiM ataH tInoM hI bhAva tIrtha kI gaNanA meM Ate haiN| unake dvArA bhavya prANI apanA kalyANa karate haiN| isake AdhAra para tIrtha dharma ke tIna artha hote haiM1. gaNadhara kA dharma-zAstra paramparA ko avicchinna rkhnaa| 2. pravacana kA dharma-svAdhyAya krnaa| 3. caturvidha saMgha kA dharma-AdhyAtmika aaraadhnaa| skandaka purANa ke anusAra satya, kSamA, iMdriya nigraha, jIvadayA, saralatA, dAna, dayA, saMtoSa, brahmacarya, mIThI vANI, jJAna, dhRti aura tapa-ye saba tIrtha haiM kiMtu mana kI vizuddhi saba tIrthoM meM utkRSTa tIrtha mAnI gaI hai| padmapurANa meM kahA gayA hai jisake hAtha, paira evaM mana saMyamita haiM tathA jo vidyA (jJAna) tapa aura kIrtimAna ho usako tIrtha kA phala milatA hai| iMdriya damana karane vAlA jahA~ bhI nivAsa karatA hai usake vahIM para naimiSAraNya, kurukSetra evaM puSkara haiN| rAga-dveSa ko dhone vAle dhyAna se pavitra kiye hue jJAna jala vAle mAnasa tIrtha meM jo snAna karatA hai vaha paramagati ko prApta hotA hai| uttarAdhyayana sUtra meM harikeza muni se kucha jijJAsAeM tIrtha ke saMbaMdha meM kI gaIM* ApakA nada (jalAzaya) kauna-sA hai? ApakA zAMti tIrtha kauna-sA hai? Apa kahA~ nahAkara karmaraja dhote haiM?" inake samAdhAna meM kahA gayA* akaluSita evaM AtmA kA prasanna lezyA vAlA dharma merA nada (jalAzaya) hai| brahmacarya merA zAMti tIrtha hai| jahA~ nahAkara maiM vimala vizuddha aura suzItala hokara karma raja kA tyAga karatA huuN| isI tathya ko bhISma pitAmaha ne yudhiSThira se kahA-jisameM dhairya rUpa kuNDa aura satya rUpa jala bharA huA hai tathA jo agAdha, nirmala evaM atyanta zuddha hai usa logassa eka dharmacakra-2 / 143
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnasa tIrtha meM sadA paramAtmA kA Azraya lekara snAna karanA caahie| zarIra ko kevala pAnI meM bhIgoM lenA hI snAna nahIM khlaataa| saccA snAna to usI ne kiyA hai jisane mana, iMdriya ke saMyama rUpI jala meM gotA lagAyA hai vahI bAhara aura bhItara se pavitra mAnA gayA hai / " kahA jAtA hai ki gau hatyA ke pApa ko dhone ke lie zrI kRSNa kI anumati lekara pAMDava saparivAra tIrtha karane ke lie gye| zrI kRSNa ne unheM apanI tuMbI dete hue kahA - jisa tIrtha meM tuma eka bAra nahAoM usa tIrtha meM ise do bAra nahalA denA / astu ! kahakara pAMDava puSkara, kurukSetra Adi aneka tIrthoM meM ghUme evaM svayaM nahAkara tumbI ko bhI nhlaayaa| lauTate samaya use gaMgA jala se bhara laae| tumbI jyoMhi zrI kRSNa ke caraNoM meM upasthita kI gaI unhoMne usakA eka Tukar3A tor3akara mu~ha meM lete hue kahA - ere tuMbar3I kar3avI re bhAI, saba tIratha phira AI / gaMgAjI nahAI, gomatIjI nahAI, aju na gaI kaDavAI / jiyA mAMjatA kyoM na manA re, jAmeM antara maila ghanA re // bhAIyoM tumane isa tuMbI ko pure tIrtha nahIM karavAye, anyathA yaha avazya mIThI ho jaatii| caukakara pAMDavoM ne uttara diyA- bhagavAna ! kyA pAnI se dhone para kar3avI vastu kabhI mIThI ho sakatI hai ? zrI kRSNa muskarAkara bole- yadi nahIM hotI to phira tumhArI AtmA kaise zuddha huI? vismita yudhiSThira ne pUchA- to phira pApa zuddhi ke lie hameM kyA karanA cAhie ? pratyuttara meM zrI kRSNa ne kahA AtmA nadI saMyama puNya tIrthA, satyodakA zIlataTA dayormiH / tatrAbhiSekaM kuru pAMDuputra ! na vAriNA zuddhayati cAntarAnmA // iMdriyoM kA saMyama hI jisakA puNya tIrtha hai, satya jisakA jala hai, zIla jisakA kinArA hai aura dayA jisameM lahariyoM kI mAlA hai, he yudhiSThira ! aisI AtmA rUpI nadI meM snAna kro| kevala pAnI meM snAna karane para andara kI AtmA zuddha nahIM ho sakatI / zrImad rAjacandra ne bahuta yathArtha kahA hai ki kevala tApa sahane se hI mukti mila jAtI to pataMgA, titalI Adi dIpaka kI asahya jvAlA ko sahana karate hue usameM jala jAte haiM unako to mukti milanI hI cAhie na? jala meM snAna karane se hI mokSa mila jAtA hai to jalacara jIva to hamezA jala meM hI rahate haiM, unakA to mokSa sabase pahale honA cAhie? jaTA dhAraNa karane se hI mukti mila jAtI ho to 144 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha vaTavRkSa to kitanI vizAla jaTA dhAraNa karatA hai use to mokSa meM jAnA hI cAhie? muMDana karane se hI mokSa milatA hotA to bher3a, bakarI ko mokSa mila jAtA? zarIra para rAkha lagAne se hI mokSa milatA hotA to gadhA kaba kA hI mokSa pahu~ca gayA hotA? kaSTa sahana karane mAtra se hI mokSa prApta hotA to vRkSa to kitane kaSTa sahatA hai, usakI mukti to honI hI cAhie? kevala nAma raTane se hI mukti milatI hotI to tote kI mukti kyoM nahIM hotI? sirpha dhyAna se hI mokSa ho jAtA to bagulA kyoM pIche rahatA? lekina he sAdhaka! kevala kriyA se nahIM kriyA ke sAtha-sAtha bhAva vizuddhi hogI taba hI AtmA zanaiH zanaiH zukla dhyAna kI tarapha bar3hegI aura mokSa ko prApta kregii| karmoM ke baMdhana se mukta hogii| tIrtha zabda kI uparyukta vyAkhyAoM se yahI niSkarSa nikalatA hai ki bhAvatIrtha, mAnasa tIrtha hI Atmazuddhi kA sAdhana hai| tIrtha aura tIrthaMkara __gaNadhara gautama ne bhagavAna mahAvIra se pUchA-bhaMte! tIrtha ko tIrthaMkara kahA jAtA hai yA tIrthaMkara ko tIrtha kahA jAtA hai| bhagavAna ne kahA-gautama! arhat tIrtha nahIM hote, ve tIrthaMkara hote haiM, caturvidha saMgha tIrtha kahalAtA hai|10 ina cAroM tIrthoM meM prathama do tIrtha anagAra dharma svIkAra karane vAle va aMtima do tIrtha gRhastha dharma kA nirvAha karate hue sAtvika evaM saMyamita jIvana jIne vAle hote haiN| ye cAroM tIrtha jaina zAsana ke mahAstaMbha haiN| bhagavAna RSabha se lekara bhagavAna mahAvIra taka sabhI tIrthaMkaroM ke prathama pravacana meM hI tIrtha sthApanA ho cukI thI parantu bhagavAna mahAvIra ke dvitIya pravacana meM dharmatIrtha kI sthApanA huii| bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM ina tIrthoM kI saMkhyA kramazaH 14,000 (sAdhu), 36,000 (sAdhviyA), 1 lAkha 56 hajAra (zrAvaka) tathA 3 lAkha 18 hajAra (zrAvikAeM) thiiN| jaina dharma meM tIrthaMkara ko eka Adarza preraNAsrota ke rUpa meM mAnA gayA hai| unase AdhyAtmika preraNA prApta hotI hai| jaina paramparA meM tIrthaMkara ke janma kA prayojana bhI dharma kI sthApanA hI hotA hai| saMsAra ke prANiyoM kA duHkha aura pIr3A kama ho isa uddezya se tIrthaMkara tIrtha kI sthApanA karate haiN| tIrthaMkara caturvidha saMgha kI sthApanA karake bhavya jIvoM ke kalyANArtha mArga prazasta banAte haiN| unake amRtopama upadeza sAgara vat gahana evaM vistRta haiN| unheM gAgara meM bharane tulya gyAraha aMga aura bAraha upAMga Adi zAstra haiN| arhat jaise siddha ko namaskAra karate haiM vaise zruta ko bhI namaskAra karate haiN| logassa eka dharmacakra-2 / 145
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake samarthana meM vRttikAra ne 'namastIrthAya' isa vAkya ko udhRta kiyA hai| tIrtha kA arthazruta hai usakA AdhAra hone ke kAraNa saMgha bhI tIrtha kahalAtA hai / " arhat siddhoM ko namaskAra karate haiM isakA samarthana AcAra cUlA se hotA hai / " arhat tIrtha ko namaskAra karate haiM yaha Agama dvArA samarthita nahIM hai / Agama yuga ke bAda kI avadhAraNA hai| vRttikAra ne isake pramukha tIna prayojana prastuta kiye haiM tIrtha ke kAraNa hI tIrthaMkara kahalAte haiM / 1. 2. pUjita pUjA - arhat svayaM pUjanIya hote haiM / unake dvArA tIrtha kI pUjA hone tIrtha kI prabhAvanA vRddhiMgata hotI hai / 3. dharma kA mUla vinaya - isakI prasthApanA hotI hai / isa sAre vizleSaNa ke niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki nimnokta tIrthaMkara - mahimA ke mahanIya guNoM ke kAraNa "dhammatitthayare" saMbodhana kI sArthakatA svayaM siddha hai * janma saMbaMdhI atizaya vAk atizaya * pUjA atizaya mahAprAtihArya samavasaraNa meM dezanA kSatriya kulotpanna rAjA mahArAjAoM ko dIkSA amita balavIrya amita saundarya pravacana divyatA devoM dvArA arcita nAma aura gotra ekAnta zubha viziSTa ziSya saMpadA 2. jiNe tIrthaMkaroM kI paramparA anAdikAlIna hai / RSabhAdi tIrthaMkaroM kI zarIra saMpadA aura bhagavAna mahAvIra kI zarIra saMpadA meM atyanta vailakSaNya hone para bhI sabhI ke dhRti, zakti aura zarIra racanA kA vistAra kiyA jAye tathA unakI Antarika yogyatA - kevalajJAna kA vicAra kiyA jAye to una sabhI kI yogyatA meM koI bheda 146 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ na hone ke kAraNa unake upadeza meM koI antara nahIM ho sktaa| AcArAMga meM kahA gayA hai jo arihaMta ho gaye haiM, jo abhI vartamAna meM arhat haiM aura jo bhaviSya meM arhat hoMge una sabhI kA eka hI upadeza hai ki kisI prANa, bhUta, jIva, sattva kI hiMsA mata karo, una para apanI sattA mata jamAoM, unako gulAma mata banAoM aura unako mata staaoN| yahI dharma dhruva hai, nitya hai, zAzvata hai aura vivekI puruSoM ne batAyA hai| sabhI tIrthaMkaroM ko apanI viziSTa sAdhanA ke dvArA rAga-dveSa ke kSINa hone para Atma-jJAna ke Aloka meM jo satya upalabdha hotA hai, unheM ve jana-jana taka pahu~cAte haiN| usa samaya rAga-dveSa vijetA hone ke kAraNa ve 'jina' kahalAte haiN| jina nAma se hI jaina dharma pracalita huaa| jina zabda kisI vyakti vizeSa kA nAma na hokara yaha usa AdhyAtmika zakti kA saMbodha zabda hai jisase vyakti ne rAga-dveSa rUpa priyatA-apriyatA kI sthiti se apane Apako uparata kara liyA ho| isa prakAra 'jina', sarvajJa, antazcakSu aura jJAna ke tejasvI sUrya hote haiN| __ jaina anuyAyiyoM ke eka mAtra Adarza hote haiN-'jin'| vItarAgatA se paripUrNa kevalI 'jina' kahalAte haiM aura unake bhI indra 'jinendra' kahalAte haiN| isa 'jinendra' zabda se tIrthaMkara bhagavAna kA grahaNa hotA hai| jaya-jinendra' yaha abhivAdana zabda jainoM kI atirikta pahacAna karAtA hai| jaina sAdhakoM, ArAdhakoM va upAsakoM ke lie 'jina' hI sAdhya, ArAdhya aura upAsya hote haiN| unakI zvAsa-zvAsa meM yaha vizvAsa dhvanita hotA hai jina samaro jina ciMtavoM, jina dhyAvo citta shuddh| te dhyAna thI kSaNa eka mAM, laho parama pada zuddha // 3. arahate sampUrNa bhAratIya sAhitya meM 'arihaMta' zabda atizaya pUjya AtmA ke artha meM prayukta huA hai| isakA ati prAcIna itihAsa hai| jaina vAGmaya ke ati prAcIna graMthoM meM to isa zabda kA prayoga huA hI hai, kiMtu vaidika, bauddha evaM saMskRta vAGmaya meM bhI isa zabda kA prayoga upalabdha hotA hai| AcArya kundakunda ne bodha pAhur3a meM arihaMta ke guNoM kA varNana karate hue likhA hai jaravAhi jamma maraNaM caugaigamaNaM ca puNNaM pAvaM ca / haMtUNa doSa kamme huunANamayaM ca arahaMto // 5 arthAt jinhoMne jarA, vyAdhi, janma, maraNa, caturgati gamana, puNya, pApa-ina logassa eka dharmacakra-2 / 147
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSoM tathA karmoM kA nAza kara diyA hai aura jo jJAnamaya ho gaye haiM, ve arihaMta haiN| arahaMta kI ina vizeSatAoM ko paMcAdhyAyI meM isa prakAra kahA gayA hai divyaudArikadehasyA dhautapAticatuSTayaH / jJAna dRgvIrya saukhyAyaH sau'rhana dharmopadezakaH // bauddha vAGmaya meM bhI arahaMta zabda mahAtmA buddha ke lie prayukta prayoga hai| arahaMta ke jo guNa pAlI sAhitya meM kahe gaye haiM ve bahuta aMzoM meM jaina arahaMta ke guNoM se samAnatA rakhate haiN| pAlI bhASA meM bauddha Agama 'dhamma pada' (tripiTaka) meM 'arahaMta vaggo' nAmaka eka prakaraNa hai, isameM dasa gAthAoM meM arahaMta kA varNana kiyA gayA hai| dhammapada ke anusAra arahaMta vaha hotA hai jisane apanI jIvana yAtrA samApta kara lI hai, jo zoka rahita hai, jo saMsAra se mukta hai, jisane saba prakAra se parigraha ko chor3a diyA hai aura jo kaSTa se rahita hai| gataddhino visokassa vippamuttassa sbdhi| savvagathapahInassa parilAho na vijanti // 17 aisA arahaMta jahA~ kahIM bhI vihAra karatA hai vaha bhUmi ramaNIya (pavitra) hai yasyArahanto viharanti taM bhUmiM rmnnebhykH| Avazyaka sUtra meM arahaMta ke tIna artha kiye haiM1. pUjA kI arhatA hone ke kAraNa arhNt| 6 2. ari kA hanana karane ke kAraNa arihNt| 3. raja kama kA hanana karane ke kAraNa arihNt|200 jaina dharma meM pAMca avasthAoM se saMpanna AtmA sarvotkRSTa evaM pUjya mAnI gaI hai, unameM arihaMta sarvaprathama hai| arihaMta kisI vyakti vizeSa kA nAma nahIM, vaha to AdhyAtmika guNoM ke vikAsa se prApta hone vAlA mahAna maMgalamaya pada hai| isI kAraNa anAdi nidhAna maMtra meM unheM sarvaprathama namaskAra kiyA gayA hai-Namo arahaMtANa, Namo siddhaannN...| siddho ke svarUpa kA anubhava arihaMta hI karate haiM aura ve hI saMsAra ke bhavya prANiyoM ko siddhoM kI pahacAna karAte haiM isalie siddhoM se pUrva unheM namaskAra kiyA gayA hai| jaina darzanAnusAra arahaMta paramAtmA Atma-svarUpa ko upalabdha, rAga-dveSa se mukta kiMtu AMzika karma (bhavopagrAhI kama) yukta evaM dehadhArI hote haiN| cAra ghanaghAtI rUpa karma zatruoM kA kSaya karane ke kAraNa tIrthaMkara arihaMta kahalAte haiN| ve eka sAdhAraNa manuSya kI taraha janma lete haiM, sAdhAraNa manuSya kI taraha jIte haiN| yathAvara 148 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ kucha arihaMta gRhastha jIvana meM rahate hue vivAha karate haiM aura kucha rAjya vyavasthA kA saMcAlana bhI karate haiN| ve sAdhAraNa manuSya hokara bhI kucha bAtoM meM asAdhAraNa hote haiN| apanI asAdhAraNa utkRSTa vizeSatAoM ke kAraNa unakA jIvana vyavahAra parivAra ke bAlakoM se vilakSaNa hotA hai| ve dIkSA lekara kevalajJAna kI prApti taka sAdhanA karate haiN| isa prakAra arihaMta asAdhAraNa vIrya aura zakti ke prabhAva se vastu svarUpa ke jJAtA hote haiM, unakI vANI meM asAdhAraNa bala hotA hai| kevalajJAna kI prApti se pUrva ve dravya arhat aura kevalajJAna kI prApti ke bAda bhAva arhat kahalAte haiN| bhAva arihaMta hI namaskAra mahAmaMtra ke prathama arihaMta pada para pratiSThita aura abhimaMDita ho namaskaraNIya hote haiN| uparokta sAre saMdarbha kA jaba maiM logassa ke prathama padya meM anveSaNa karatI hUM to kucha jijJAsAeM zodha ke lie prerita karatI haiN| kyA arihaMta bhagavAna ko tIrthaMkara kaha sakate haiM, yadi nahIM to donoM meM kyA antara hai? arahaMtoM ke kitane prakAra hai? ityaadi| * kyA arihaMta bhagavAna ko tIrthaMkara kaha sakate haiM? nahIM, arihaMta bhagavAna ko tIrthaMkara nahIM kaha sakate lekina tIrthaMkara bhagavAna ko arihaMta bhagavAna kaha sakate haiM isalie arihaMtoM ko namaskAra karane se tIrthaMkaroM ko bhI namaskAra ho jAtA hai| sAmAnyataH zabdoM ke artha do prakAra ke hote haiM1. nirukta artha 2. vyutpatti artha zabda meM Ae hue akSaroM kA AdhAra lekara jo artha karate haiM vaha niruktArtha haiM jaise ki zrAvaka zabda kA artha-zra-zraddhA, va-viveka, k-kriyaa-krnaa| ye tIna guNa jisameM hoM vaha zrAvaka hai| isa taraha aMtaraMga zatruoM kA nAza karane vAlA (ari-duzmana, haMta-hanane vAlA) arihaMta zabda kA aisA jo artha hai, vaha niruktArtha hai aura saMskRta ke dhAtu tathA pratyaya se kAraka ke anusAra jo artha hotA hai vaha vyutpatti artha kahalAtA hai, jaise zRNotIti zrAvakaH-jo guru kA vacana sunatA hai vaha zrAvaka hai vaise hI arihaMta zabda meM mUla arha dhAtu hai, yogya, lAyaka aisA usakA artha hai| jagat meM sAmAnya manuSya meM jo ghaTita na ho aise 34 atizayoM ke yogya hai ve arhanta arthAt arihanta kahalAte haiN| yaha vyutpatti artha hai| __pahale nirukta artha ke anusAra tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva Adi aura tIrthaMkara hue binA kevala jJAna prApta kara mokSa meM jAne vAle sAmAnya kevala jJAnI-isa taraha donoM ko arihaMta kahA jAe, kyoMki donoM prakAra ke paramAtmA logassa eka dharmacakra-2 / 146
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA ke zatruoM kA hanana karane vAle haiM parantu bAda vAlI vyutpatti artha ke anusAra mAtra tIrthaMkara paramAtmA ko hI arihaMta kahA jAtA hai, sAmAnya kevalI bhagavAna isa pada meM nahIM aate| arihaMta banane vAle tIrthaMkara bhagavAna bhI sarva karmoM kA kSaya hone para yaha antima mAnava bhava pUrNa kara mokSa meM jAte haiM taba unheM bhI siddha kahate haiM aura tIrthaMkara pada pAe binA puNDarIka svAmI, jambu svAmI, gautama svAmI Adi jo sarva karma kSaya kara mokSa meM jAte haiM taba unheM bhI siddha kahate haiN| isa taraha donoM avasthAoM meM siddha banane vAloM ko namaskAra kiyA gayA hai| ye arihaMta aura siddha isa taraha donoM prakAra ke paramAtmA hote haiN| * arihaMta (sarvajJa) aura tIrthaMkara meM sAmAnya antara kyA hai? 1. arihaMta saMkhyA meM jaghanya 2 karor3a utkRSTa 6 karor3a hote haiM parantu tIrthaMkara , saMkhyA meM jaghanya 20 utkRSTa 170 hote haiN| 2. arihaMta eka sthAna para eka sAtha kaI ho sakate haiM para tIrthaMkara eka sthAna para eka samaya meM eka hI hoNge| 3. arihaMta bhagavAna ke zarIra para 1008 zubha lakSaNa kI anivAryatA nahIM para tIrthaMkara bhagavAna ke ye lakSaNa anivAryataH hote haiN| 4. arihaMta pUrva janma samyaktvI ho koI niyama nahIM para tIrthaMkara pUrvajanma meM do bhava se niyamataH samyak dRSTi hote haiN| 5. bharata, bAhubali, rAma, hanumAna, lava, kuza, indrajIta, kuMbhakaraNa Adi gRha tyAga saMnyasta ho arihaMta bane tathA AdinAtha (RSabha), ajita, yAvat, mahAvIra tIrthaMkara bne| 6. tIrthaMkara paMca kalyANaka se yukta hote haiM, arihaMta nhiiN| 7. cAra aghAtI karmoM meM tIrthaMkara ke eka vedanIya karma zubha va azubha zeSa tIna karma ekAnta zubha hote haiN| arihaMta ke cAra aghAtI karmoM meM eka AyuSya karma zubha, zeSa tIna karma zubha va azubha donoM hote haiN| isa prakAra aneka dRSTiyoM se arihaMta va tIrthaMkara meM antara* pAyA jAtA hai para donoM ke kevalajJAna meM koI antara nahIM hai| anaMta catuSTya se donoM yukta haiM, usameM koI antara nahIM hai| logassa meM jo vizeSaNa diye gaye haiM ve tIrthaMkara arihaMtoM ko lakSya karake hI diye gaye haiN| * vizeSa jAnakArI ke lie dekheM tIrthaMkara caritra pR./8, vItarAga vaMdanA, pR./166-168 150 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ arihaMta kitane prakAra ke haiM? digambara sAhitya meM arihaMta ke sAta bheda vivarNita haiM1. tIrthaMkara kevalI arihaMta 2. sAmAnya kevalI arihaMta 3. mUka kevalI arihaMta 4. antakRta kevalI arihaMta 4. upasarga kevalI arihaMta 6. anubaddha kevalI arihaMta 7. samudghAta kevalI arihaMta 1. tIrthaMkara kevalI arihaMta-kevalajJAna ke pazcAt tIrthaMkara hone vAle arihaMta, jaise 24 tiirthNkr| 2. sAmAnya kevalI arihaMta-kevalajJAnI arihaMta, jaise hanumAna aadi| 3. mUka kevalI arihaMta-jo arihaMta bhagavAna kevalajJAna prApti ke pazcAta bhI mauna rahate haiM, jaise bharata cakravartI ke 623 putr| 4. antakRta kevalI arihaMta-jo muni banakara antamuhUrta meM hI cAra ghAtI karmoM ko kSaya kara kevalajJAna prApta kara siddhatva ko prApta kara lete haiM ve antakRta kevalI arihaMta kahalAte haiM, jaise bharata ckrvrtii|2 5. upasarga kevalI arihaMta-jinheM upasarga ke bAda kevalajJAna prApta huA ve upasarga kevalI arihaMta kahalAte haiM jaise tIna pAMDava-yudhiSThira, bhIma, arjuna aadi|3 6. anubaddha kevalI arihaMta-jina muniyoM ko baMdhe hue krama se kevala jJAna kI prApti huI ho ve anubaddha kevalI arihaMta kahalAte haiM, jaise bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke dina hI indrabhUti gautama gaNadhara ko kevalajJAna huaa| gautama gaNadhara mokSa prApti ke dina Arya sudharmA ko kevalajJAna huA tathA Arya sudharmA ke nirvANa ke dina jambu svAmI ko kevalajJAna huaa| ataH ye tInoM anubaddha kevalI arihaMta kahalAte haiN| 7. samudghAta kevalI arihaMta-jo arihaMta bhagavAna samudghAta karake mokSa jAte haiN| ve samudghAta kevalI arihaMta kahalAte haiN| kevalI arihaMta ke uparokta bhedoM meM se logassa meM tIrthaMkara kevalI arihaMta kA kIrtana kiyA jAtA hai| ye arihaMta bhagavAna do prakAra ke hote haiM1. sayogI kevalI arihaMta 2. ayogI kevalI arihaMta logassa eka dharmacakra-2 / 151
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. sayogI kevalI-jo terahaveM guNasthAna meM hote haiM aura jaba taka vihAra evaM upadeza Adi kriyAeM karate haiM taba taka sayogI kevalI arihaMta kahalAte haiN| __ ayogI kevalI-jo caudahaveM guNasthAna meM hote haiM, Ayu ke aMtima kSaNoM meM upadeza vihAra Adi kriyAoM kA tyAga kara yoga nirodha karate haiM, ve ayogI kevalI arihaMta kahalAte haiN| niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai arihaMta carama zarIrI hote haiN| isI janma meM ve sampUrNa karmoM ko kSINa kara siddhatva ko prApta ho jAte haiN| jaina paramparA meM ye arihaMta bhagavAna hI devAdhideva evaM dharmadava ke rUpa meM ArAdhya evaM upAsya hote haiN| unakI Antarika kSamatAeM, arhatAeM pUrNataH jAgRta hotI haiM, isalie ve arihaMta yA arhata kahalAte haiN| ataH logassa meM prayukta arahaMte zabda apane Apa meM mahattvapUrNa hai| unakI apanI alaga pahacAna hai, alaga vizeSatAeM haiN| jaina dharma meM jo cAra zaraNa batalAeM gaye haiM, unameM arihaMta sabase pahale zaraNadAtA haiM cattAri saraNaM pavajjAmi, arahaMte saraNaM pavajAmi siddhe saraNaM pavajjAmi, sAhU saraNaM pavajAmi kevalI paNNataM dhamma saraNaM pavajjAmi // isa prakAra tIrthaMkara arihaMta anuttara, parAkramI tathA anaMtajJAnI hote haiN| ve tIrthaMkara siddha gati ko prApta tathA siddha pada ke upadezaka haiN| ve mahAna yazasvI, mahAmuni, acintya zakti ke dhanI, indroM tathA cakravartiyoM se pUjita hote haiN| logassa meM una arhat tIrthaMkara bhagavaMtoM kA kIrtana kiyA gayA hai| 4. kevalI kevalajJAna aura kevaladarzana hI jJAna-darzana kI paripUrNatA hai| isakA paricaya dete hue AgamoM meM batAyA gayA hai ki dravya se kevalajJAnI lokAloka ke samasta dravyoM ko jAnate-dekhate haiM, kSetra se samasta kSetra ko, kAla se bhUta, bhaviSya aura vartamAna ke tInoM kAla-samasta kAla aura bhAva se vizva ke samasta bhAvoM ko jAnate aura dekhate haiN| vaha kevalajJAna sampUrNa, pratipUrNa, avyAhata, AvaraNa rahita, anaMta aura pradhAna hotA hai| isase ve sarvajJa aura samasta bhAvoM ke pratyakSadarzI hote haiN| ve samasta loka ke paryAya jAnate-dekhate haiN| gati, Agati, sthiti, cyavana, upapAta, khAnA, pInA, karanA, karAnA, prakaTa, gupta Adi samasta bhAvoM ko jAnate dekhate haiN|25 kevalajJAnI kA jJAna AtmapratyakSa hotA hai| ve pUrva Adi sabhI dizAoM meM 152 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ sImita aura sImAtIta aisI sabhI vastuoM ko jAnate-dekhate haiM / unake jJAna-darzana para kisI prakAra kA AvaraNa nahIM hotA / 26 kevalajJAnI ke jAnane ke lie kisI dUsare hetu kI AvazyakatA nahIM hotI / svayaM binA kisI bAhya hetu ke hI jAnate dekhate haiM / 27 gAMgeya anagAra bhagavAna mahAvIra kI parIkSA hetu Ae the| jaba unheM vizvAsa ho gayA ki bhagavAna mahAvIra kevalajJAnI haiM to bhI unhoMne bhagavAna se pUchA - "ye saba bAteM Apa kaise jAnate haiM? Apane kahIM sunI haiM ? sunakara jAnate haiM yA binA sune hI jAnate haiM ? " | bhagavAna ne / kahA - " he gAMgeya ! maiM svayaM jAnatA huuN| maiM kisI dUsare kI sahAyatA se nahIM / jAnatA / maiM binA sune hI yaha saba jAnatA hU~ / " taba gAMgeya anagAra ne pUchA - " Apa saba binA sune kaise jAnate haiM?" gAMgeya ! kevalajJAnI arihaMta samasta loka kI parimita aura aparimita aisI sabhI jJeya bAteM jAnate-dekhate haiM / gAMgeya anagAra ko saMtoSa huA unhoMne ziSyatva svIkAra kara liyA / 28 kevalajJAnI adholoka meM sAto naraka bhUmiyoM ko urdhvaloka meM siddhazilA taka aura samasta loka tathA loka ke eka paramANu se lekara anaMta pradezI skandha taka ko arthAt samasta padArthoM ko jAnate dekhate haiM / aura isI prakAra sampUrNa aloka ko bhI jAnate-dekhate haiN| AcArya kundakunda ne nizcaya aura vyavahAra ke AdhAra para kevalajJAna kI paribhASA kI hai jANAdi passadi savvaM vavahAraNaeNaM kevalI bhagavaM / kevala pANI jAgAdi passadi NiyameNa appANaM // vRhatkalpa bhASya meM kevalajJAna ke pAMca lakSaNa batalAye haiM1. asahAya indriya mana nirapekSa / 2. eka 3. anivarita vyApAra 4. anaMta jJAna ke sabhI prakAroM se vilakSaNa / avirahita upayoga vAlA / anaMta jJeya kA sAkSAtkAra karane vAlA / vikalpa athavA vibhAga rahita / 5. avikalpitA AcArya jinabhaigaNI ne kevala zabda ke pAMca artha kiye haiM jinakI AcArya haribhadra evaM AcArya malladhArI ne isa prakAra vyAkhyA kI hai32 1. eka - kevalajJAna mati Adi kSAyopazamika jJAnoM se nirapekSa hai, ataH vaha eka hai| - - logassa eka dharmacakra - 2 / 153
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / 2. zuddha - kevalajJAna ko AcchAdita karane vAlI malinatA se sarvathA mukta hone ke kAraNa kevalajJAna sarvathA nirmala arthAt zuddha 3. sakala - AcArya haribhadra ke anusAra kevalajJAna prathama samaya meM hI sampUrNa utpanna ho jAtA hai ataH vaha sampUrNa arthAt sakala hai| AcArya malladhArI ke anusAra saMpUrNa jJeya padArthoM ko grahaNa karane ke kAraNa kevalajJAna ko sakala kahA gayA hai / 5. anaMta - kevalajJAna atIta, pratyutpanna evaM anAgata kAlIna anaMta jJeyoM ko prakAzita karane ke kAraNa anaMta hai| vaha apratipAtI hai ataH anta na hone se vaha anaMta hai / malladhArI hemacandra ne kAla kI pradhAnatA se tathA haribhadra sUri ne jJeya dravya kI apekSA se kevalajJAna kI anaMtatA kA pratipAdana kiyA hai / 4. asAdhAraNa - kevalajJAna ke samAna koI dUsarA jJAna nahIM hai, ataH vaha asAdhAraNa hai| kevalajJAna - kevaladarzana ke vicalita na hone ke kAraNa 1. yathArtha vastu darzana 2. mohanIya karma kI kSINatA 3. bhaya, vismaya aura lobha kA abhAva 4. ati gaMbhIratA niSkarSataH kahA jAtA hai jo sabhI dravyoM, dravyoM ke pariNAmoM aura bhAvoM kI vijJapti kA kAraNa hai, anaMta, zAzvata aura apratipAtI hai, eka hI prakAra kA hai, vaha kevalajJAna hai / 34 yaha vAstava meM AtmA kI hI vastu hai| pratyeka AtmA ko use prApta karane kA adhikAra hai| kisI amuka yA viziSTa vyakti kA hI isa para ekAdhikAra nahIM hai| jo AtmA samyak puruSArtha ke dvArA AvaraNoM ko haTAtA jAtA hai vaha aMta meM kevalajJAna - kevaladarzana prApta kara sarvajJa, sarvadarzI bana jAtA hai| yadyapi sarvajJatA AtmA kI hI vastu haiM tathApi alabhya hai / isa apanI hI vastu kI prApti sarvasulabha nahIM hai| isakI prApti manuSyettara prANiyoM ko ho hI nahIM sakatI aura manuSyoM meM bhI sabhI ko nahIM ho sakatI / kisI samaya kisI mahAna AtmA ko hI hotI hai| jisa prakAra himAlaya parvata para car3hanA sabake lie zakya nahIM hai| zrI tenasiMha aura misTara hilairI nyUjIlaiNDa nivAsI hI saphala hue| isI prakAra jJAna ke isa sarvocca zikhara para pahu~canA hara kisI ke lie AsAna nahIM hai| pratyeka tIrthaMkara ke zAsana meM kevalajJAnI sAdhu sAdhviyAM hote haiM / * tIrthaMkara 154 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ . kA kevalI honA anivArya niyama hai isalie 'logassa ujjoyagare' Adi vizeSaNoM ke sAtha 'kevalI' vizeSaNa diyA gayA hai| jo nirvivAda hai| kyoMki tIrthaMkara pUrvabhava se lagAkara saMsAra tyAga se pUrva taka cauthe guNasthAna meM hI rahate haiM taba taka asaMyati kahalAte haiM, logassa ke ye pAMcoM vizeSaNa unameM yugapat nahIM hote vartamAna tIrthaMkara ke bhava meM jaba dIkSA lete haiM taba ve saMyati bana jAte haiM aura chadmastha tIrthaMkara kahalAte haiM / usake pazcAt sAdhanAkAla pUrA hone para ve mahAna puruSArtha se kSapaka zreNI para ArUr3ha hokara mohanIya Adi ghAtI karmoM kA nAza kara sarvAMga paripUrNa kevala jJAna, kevala darzana ko prApta ho jAte haiM / taba hI ve sarvajJa arhatu kahalAte haiM tathA logassa ke isa prathama padya meM vivarNita pAMcoM guNoM se yukta hote haiN| logassa uparokta sabhI guNoM se yukta tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai, kIrtana kiyA gayA hai| kittaissaM sAmAnyataH 'kittaissaM' kA artha kIrtana hai / yahA~ 'kIrtana' zabda kA artha guNAnuvAda stuti ke rUpa meM prayukta hai| nizcaya naya ke anusAra sabhI arhatoM kA svarUpa eka samAna hone ke kAraNa isa stuti ke nimitta se anaMta arihaMta va siddha bhagavantoM kI stuti ho jAtI hai| guNa rUpa stuti se yaha jJAna hotA hai ki kauna se guNa vAle deva devAdhideva ho sakate haiN| cUMki isa stavanA kA mUla uddezya vItarAga kI dizA meM agrasara honA hI hai ataH yaha karmoM kI mahAna nirjarA kA hetu hai / yahI kAraNa hai ki mAlA japa kI taraha logassa kA bhI japa kiyA jAtA hai / "kAyavAG manaH praNidhAne" arthAt mana-vacana-kAya tInoM kA samanvaya, tInoM kA namana, tInoM kA praNidhAna hotA hai / mana se AtmA kA arhat siddha ke guNoM meM pariNamana, vacana se unake guNoM kA kIrtana evaM kAyA se samyak vidhiyuta unheM praNAma hI kIrtana, namana kA vAstavika artha hai / 'kIrtana' zabda isa bAta kA bhI pratIka hai ki Avarttana meM utpanna AsthA zabdoM kI yAtrA banakara avinAzI Atma prApti kA sAdhana bana jAtI hai / Avarttana ke do prakAra haiM 1 1. zabdamaya Avarttana 2. UrjAmaya Avarttana zabda kA udbhava sthAna nAbhi, prakaTa hone kA sthAna kaNTha aura usake pariNamana kA sthAna mastiSka hai| pariNamana se hI parivartana saMbhava hotA hai / jaba zabdoM (maMtrAkSaroM) kA Avarttana, pratyAvarttana, smaraNa, raTana, kIrtana evaM vaMdana hotA hai taba zarIrastha caitanya - kendroM meM eka vizeSa prakAra kI UrjA utpanna hotI hai| vaha dekheM pariziSTa 1/3 * logassa eka dharmacakra - 2 / 155
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ UrjA hameM parama astitva kI sAkSI kA aura svarUpa kI samAnatA kA bodha karAtI hai / yaha UrjAmaya Avarttana hI zraddhA kA kendrabiMdu hai / mastiSka kI cetanA zraddhA se sakriya, vaMdanA se uttejita, bhakti se bhAvita, samarpaNa se srAvita, zabdoM se bhASita tathA kIrtana se gharSita hotI hai| jinakI aneka phalazrutiyAM AgamoM meM tathA anya vivarNita haiN| tIrthaMkara baMdha ke bIsa kAraNoM meM se ATha kAraNa to guNAnuvAda-guNa-kIrtana se hI saMpRkta haiM / 33 arhat bhakti kI phalazrutiyAM 1. sulabha bodhi kI prApti kA uttama hetu / 2. puNyAnubaMdhI puNya ke upArjana kA uttama hetu / 3. supta zaktiyoM ke jAgRta evaM jAgRta zaktiyoM ko utthita samutthika karane kA uttama hetu / 4. sarva pApa praNAzaka 5. aniSTaM rodhaka 6. graha zAMti meM sahAyaka 7. laukika va lokottara siddhiyoM kI prApti 8. sAdhanA kA sazakta sAdhana 6. mukti prApti kA sarvocca sAdhana noTa- logassa kA yaha prathama padya logassa - kalpa ke anusAra pUrva dizA meM jinamudrA meM 14 dina usake bIja maMtroM ke sAtha 108 bAra japane kA vidhAna milatA hai / isa prakAra usake upasaMhAra rUpa chaThI gAthA baiThakara 108 bAra ginane se eka prakAra kI adbhuta zAMti kA anubhava hotA hai / prayoga aura pariNAma 5 maMtra OM hrIM zrIM hrIM aiM logassa ujjoyagare dhamma titthayare jiNe / arahaMte kittaissaM cauvisaMpi kevalI mama mano'bhISTaM kuru karu OM svAhA // maMtra saMkhyA pratidina eka mAlA prayoga vidhi pUrva dizA kI ora mukha karake khar3A rahakara 108 bAra kAyotsarga meM maMtra kA japa kareM, brahmacarya kA pAlana kreN| 156 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ lAbha rAjya meM sammAna prApta hotA hai| coroM kA bhaya nahIM rhtaa| sukha saMpadA kI vRddhi hotI hai| niSkarSa niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki bhavabhramaNa kA mUla guNa-hInatA hai| sadguNoM jaisI koI sampatti nahIM hai| yaha sampatti logassa rUpI dharma-cakra se prApta hotI hai| logassa samAdhi kA bIjamaMtra hai| jJAniyoM ne ise parama jyoti sUtra kahA hai| yaha rAga bhAva kA apanayana kara vairAgya bhAva ko jAgRta karane kA mahAmaMtra hai| isa stuti ke dvArA ahaMkAra va mamakAra kA vilaya hotA hai| apUrNatA (ajJAna, mUrchA, vighna) samApta hotI hai aura anaMta kI anubhUti hone lagatI hai| ataH karma-cakra ke vyUha kA bhedana karane hetu logassa eka dharmacakra hai| yahI kAraNa hai ki isake adhiSThAtA devAdhideva ko 'dhammavara cAuraMta cakkavaTTI' kahA gayA hai| yaha dharmacakra hI vizva meM saccI zAMti sthApita kara sakatA hai| cakravartI samrATa bhI dharma cakravartI (tIrthaMkara) kI padadhUlI va caraNoM meM mastaka namAkara apane Apako gauravAnvita samajhate haiN| saMdarbha 1. sthAnAMga 1 TIkA, vizeSAvazyaka bhASya, gAthA/1380 2. vRhad vRtti patra-584 3. vahI-584 4. skandaka purANa, kAzI khaNDa, adhyAya 6 5. padmapurANa pAtAla khaNDa 16/14 skandaka purANa, kAzI khaNDa-adhyAya 6 7. uttarAdhyayana-12/45 8. vahI-12/46 6. mahAbhArata, anuzAsana parva adhyAya-108 10. bhagavaI-20/74 11. bhagavatI vRtti patra-6, zrRta niSTa devataiva arhatAM namaskaraNIyatvAt, siddhavat iti, namaskurvanti va zrutamahanto 'namastIrthAya' ti bhnnnaat|' 12. AcAra cUlA-15/32 tao NaM samaNe bhagavaM mahAvIre dAhiNeNaM vAmeNaM vAmaM paMcamuTThiyaM loyaM karettA siddhANaM NamokkAraM kreh| udhRta-jaina bhAratI pharavarI 1668 pR./72 vAcanA pramukha AcArya tulasI, sampAdaka vivecaka-yuvAcArya mahAprajJa dvArA viracita "maMgala sUtra mImAMsA" lekha se| logassa eka dharmacakra-2 / 157
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. vRhatkalpa bhASya - 202, 203 14. AcArAMga, adhyayana 4 / 126, sUtrakRtAMga 2-1-15, 2-2-41 15. bodha pAhur3a - 30 paMcAdhyAyI - 2 / 607 16. 17. dhammapada - arahaMto vaggo 60 dhammapada - arahaMto vaggo 62 18. 16. 20. 51. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. ] udhRta tulasIprajJA janavarI-mArca ( ) pR. 43 vahI/pR.368 nadI - pR. 2/ 32, bhagavatI 8-2 Avazyaka niyukti gAthA - 621622 - bhagavatI bhASya se udhRta vahI - 621-622 - bhagavatI bhASya se udhRta NamokkAra bAla zikSA bhAga - 3 pR./ 123, digambara graMtha saddbodha mArtaNDa, pR. / 266 bhikSu graMtha ratnAkara khaNDa 2 / pR. 551 vahI - 5-7 vahI - 6-33 ] AcarAMga - 2/15, 38, jJAtA 8 bhagavatI - 5-4 tathA 8-10 . tulasI prajJA se udhRta pR. 44 janavarI-mArca ( ) 26. vahI - 14-10 30. niyamasAra - bhA. 156 - ArhatI dRSTi, pR. 311 se udhRta 31. ArhatI dRSTi pR/ 311 se udhRta, vRhatkalpa bhASya, pIThikA, gAthA/ 38 32. vahI - pR. 311 33. ThANaM / 616, sthAnAMgavRtti, patra 280 34. 35. 158 / logassa - eka sAdhanA - 1 bhadrabAhu kRta Avazyaka niryukti khaNDa 1, pR./170 jJAtA sUtra - adhyayana 8 pravacana sAroddhAra, dvAra 10 - gAthA 310 / 316 mahApurANa evaM tatvArtha sUtra meM tIrthaMkara hone meM solaha bhAvanAtmaka sthAna batalAe haiN| una solaha sthAnoM meM bIsa sthAnoM kA samAveza ho jAtA hai| donoM jagaha bhAva kriyA ko pradhAnatA dI gaI hai| 36. bhItara kA roga bhItara kA ilAja, khaNDa 2, manocetasika cikitsA - pR./124
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. nAma smaraNa kI mahattA caubIsa tIrthakaroM ke nAma vItarAgatA se yukta hone ke kAraNa maMtrAkSara rUpa haiN| maMtra japa se jIbha para amRta kA srAva hotA hai| zarIra tejasvI, zItala aura kAMtimaya banatA hai| mana nirvikAra avasthA ko prApta hotA haiN| dIrghakAla taka niyamita maMtra japa aura satata usake smaraNa se jAgarUka cetanA kA vikAsa hotA hai tathA AnaMda kI upalabdhi hotI hai| prabhu ke nAma, guNa, kIrtana se bhakta siddhi va saMsAra mukti ko prApta kara letA hai| puNya kI pratiSThA usakI madhura mahaka meM, sarovara kI pratiSThA usake nirmala jala meM aura caMdana kI pratiSThA usakI pAvana surabhi meM sannihita rahatI hai, usI prakAra manuSya kI pratiSThA usake zIla aura cAritrika guNoM meM sannihita rahatI hai| AtmA kI anaMta cAritrika zaktiyoM ko ujAgara karane kI bhI eka vaijJAnika prakriyA hai / vaijJAnika jise TrAMsamITara ke dvArA jAnate haiM eka yogI use TrAMsa ( AtmasAkSAtkAra) ke dvArA jAnatA hai / jisa prakAra vijJAna ke sUtra batAne vAle ko vaijJAnika kahate haiM usI prakAra dharma ke sUtra batAne vAle ko jaina paramparA meM tIrthaMkara nAma se pahacAnA jAtA hai| dharma kI sampUrNa paddhati ko ve alaga-alaga sUtroM meM vizva ke sAmane prakAzita karate haiN| AtmA ke bhItara kI khoja hone ke kAraNa unakI khoja vijJAna kI zakti aura maryAdA se pare hai| adhyAtma kI bhASA meM AtmA hI kAmadhenu aura AtmA hI naMdanavana hai| Atma sAkSAtkAra se hI paramAtmapada kI prApti saMbhava hai / isa carama aura sarvotkRSTa upalabdhi ke anekAneka mArgoM meM eka atyanta sarala aura sugama mArga hai- arhat stuti| stuti ke do rUpa sAmAnyataH arhat stuti ke do rUpa upalabdha haiM 1. bAhya vaibhava kI stuti 2. Antarika vaibhava kI stuti nAma smaraNa kI mahattA / 156
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. bAhya vaibhava kI stuti arhatoM kA bAhya vaibhava bhI do vibhAgoM meM vibhakta hai1. zArIrika vaibhava-sundaratA, aSTamahAprAtihArya Adi 2. zarIra vyatirikta vaibhava bAhya vaibhava kI stuti meM donoM prakAra ke vaibhava kA kIrtana kiyA jAtA hai| zArIrika vaibhava kI stuti kA varNana karate hue AcArya mAnatuMga ne kitanA sundara citraNa kiyA hai bhaktAmara stotra meM yaiH zAntarAga rucibhiH paramANubhistvaM nirmApitastribhuvanaika-lalAmabhUta tAvanta eva khalu te'pyaNavaH pRthviyAM yatte samAnamaparaM nahi rUpamasti // arthAt tIna jagata meM asAdhAraNa tilaka samAna vItarAga AbhAvAle paramANuoM se tumhArA nirmANa kiyA hai, ve paramANu isa pRthvI para itane hI haiM kyoMki isa dharatI para tumhAre samAna rUpa vAlA dUsarA koI nahIM hai| yahI stuti zrImajjayAcArya ke zabdoM meM nimna prakAra se abhivyakta huI hai| surendra narendra candra te, indrANI abhirAmI ho| nirakha nirakha dhApai nahIM, ehavo rUpa amAmI ho // suvidhi bhajiyai ziranAmI ho / isI prakAra zrImajjayAcArya ne aSTamahApratihArya rUpa zArIrika vaibhava kI stuti meM kahA hai tuma mukha kamala pAsai camarAvali, candra kAMtivata sauhe ho / haMsa-zreNi jANe paMkaja seve, dekhata jana-mana mohai ho // pArasa deva! tumhArA darzana bhAga bhalA soI pAvai ho / arthAt tumhAre mukha kamala ke pAsa DhulAye jA rahe cAmara candramA kI kAMti jaise suzobhita ho rahe haiN| aisA lagatA hai mAno paMktibaddha haMsa nIlakamala kI upAsanA kara rahe haiN| isa dRzya ko dekhakara jana-jana ke mana mugdha ho jAte haiN| . uparokta zArIrika vaibhava kI stuti meM donoM hI AcAryoM kI paMktiyAM manohara, anUThI aura yathArtha haiN| zarIra vyatirikta bAhya vaibhava kI stuti karate hue kalyANa maMdira stotra meM AcArya siddhasena ne bahuta hI mArmika zabdoM meM apanI bhAvAbhivyakti kI hai - 160 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmin sudUramavanamya samutpatanto, _ manye vadanti zucayaH surcaamraughaaH| ye'smai natiM vidadhate munipuMgavAya, te nUnamUrdhvagatayaH khalu zuddhabhAvAH // arthAt svAmina! maiM jAnatA hU~ ki devatAoM ke dvArA yaha tumhAre sanikaTa kSetra meM bIje jAte hue pavitra cAmara-samUha aisA saMketa de rahe haiM, ki isa mahAn munipuGgava ko namaskAra karane vAle puruSa nizcaya hI vizuddha bhAvoM ko prApta kara urdhvagati karane vAle haiM, arthAt mokSa prApta karane vAle haiN| 2. Antarika vaibhava kI stuti Antarika vaibhava kI stuti meM arhat bhagavAna ke atula parAkrama, kSAyika jJAna, darzana tathA avyAbAdha sukha Adi guNoM kA kIrtana kiyA jAtA hai| yathA, prabho! ApakI jaya ho, Apa pariSahoM evaM upasargoM meM, bhayaMkara tUphAna meM bhI sumerU kI bhAMti acala rahate haiN| manuSya to kyA deva bhI aura sArA vizva milakara bhI Apako calAyamAna nahIM kara sktaa| jayAcArya ne arhat ara kI stuti meM kahA vArU re jinezvara rUpa anupama, tU sugnn-sirtaaj| monai bAlhA lAgai chai jI, ara jinarAja // __ arthAt "prabho! tumhArA Antarika rUpa anupama hai, tuma guNi jana ke siratAja ho| yaha Antarika vaibhava kI stuti kA choTA-sA namUnA hai| .. ___ logassa kA antima padya-'caMdesu...disaMtu' yaha padya bhI Antarika vaibhava kI stuti kA hai| logassa ke prathama padya meM uparyukta donoM prakAra kI stutiyoM meM kIrtana ke mAdhyama se arhat bhagavantoM kA guNotkIrtana karane ke pazcAta dUsare se cauthe padya taka isa avasarpiNI kAla ke caubIsa tIrthaMkaroM kA nAma nirdeza karake unakA utkIrtana kiyA gayA hai, jo "usabha majiyaM se prAraMbha hokara pAsaM taha vaddhamANaM ca" taka parisaMpanna hotA hai| caubIsa tIrthaMkara isa avasarpiNI kAla ke antima kulakara nAbhi kI patnI marudevA se uttarASAr3hA nakSatra meM RSabha kA janma huaa| ve pUrva bhava meM vajranAbha nAma ke rAjA nAma smaraNa kI mahattA / 161
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ the| (tIrthaMkara nAma gotra kA baMdhakara pravrajyA grahaNa kara) ve marakara sarvArthasiddha vimAna meM utpanna hue aura vahA~ se cyuta hokara RSabha ke rUpa meM unakA janma huaa| ve isa avasarpiNI kAla ke prathama rAjA aura prathama tIrthaMkara hue| unakI rAjadhAnI ayodhyA thii| nRpa RSabha ke bharata bAhubalI Adi sau putra, brAhmI, sundarI-ye do putriyAM thiiN| RSabha deva ne brAhmI ko lipi arthAt akSara jJAna, vyAkaraNa, nyAya, chaMda, kAvya Adi 64 kalA dI aura sundarI ko gaNita kI zikSA dekara mAnava samAja meM zikSA kA prAraMbha kiyaa| kalA, udyoga, nIti aura vyavasthA kI zikSA kI Adi karane ke kAraNa hI unheM "AdinAtha" ke nAma se pukArA jAtA hai| ve anta meM bharata ko rAjya sauMpakara svayaM dIkSita ho gaye aura zramaNa paramparA kI nIMva ddaalii| eka hajAra varSa tapasyA, dhyAna Adi sAdhanA se sarvajJatA ko unhoMne prApta kiyaa| ve tIrthaMkara bana duniyAM ko upadeza dete hue kailAza parvata para (aSTApada) apane ninyAnveM putra va ATha pautroM sahita mokSa pdhaare| bhagavAna RSabha kA varNana viSNu purANa, agni purANa, bhAgavat purANa, Rgveda Adi vaidika graMthoM meM bhI vivarNita hai| bhagavAna RSabha ke pazcAta isa avasarpiNI kAla meM anya teIsa tIrthaMkara eka dUsare ke kucha antarAla se hue| isa avasarpiNI kAla ke caubIsa tIrthaMkaroM ke nAma- .. 1. bhagavAna RSabha nAthajI 2. bhagavAna ajitanAthajI 3. bhagavAna rAMbhavanAthajI 4. bhagavAna abhinaMdananAthajI 5. bhagavAna sumatinAthajI bhagavAna padmaprabhajI bhagavAna supArzvanAthajI 8. bhagavAna candraprabhajI 6. bhagavAna suvidhinAthajI bhagavAna zItalanAthajI bhagavAna zreyAMsanAthajI 12. bhagavAna vAsupUjyajI 13. bhagavAna vimalanAthajI 14. bhagavAna anaMtanAthajI 15. bhagavAna dharmanAthajI 162 / logassa-eka sAdhanA-1 ;
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. bhagavAna zAMtinAthajI 17. bhagavAna kuMthunAthajI 18. bhagavAna aranAthajI 18. bhagavAna mallinAthajI 20. bhagavAna munisuvratajI 21. bhagavAna naminAthajI 22. bhagavAna ariSTanemi 23. bhagavAna pArzvanAthajI 24. bhagavAna mahAvIra svAmI ( vardhamAna ) tIrthaMkara prApti ke 20 bola 1. arhat kA guNotkIrtana 2. siddha kI stavanA 3. pravacana para AsthA 4. guru-bhakti sthavira - sevA 5. 6. bahuzruta - pUjA 7. tapasvI kA anumodana 8. abhIkSaNa - anavarata jJAnopayoga 6. niraticAra samyaktva 10. jJAna Adi kA vinaya 11. Avazyaka Adi avazya karaNIya saMyamAnuSThAna 12. vratoM kA niraticAra pAlana 13. kSaNa - lava meM dhyAna tathA bhAvanA kA satata Asevana 14. tapa - yathAzakti tapasyA karanA 15. tyAga - sAdhu ko prAsuka eSaNIya dAna denA 16. dasa prakAra kA vaiyAvRtya 17. guru Adi ko samAdhi denA 18. apUrva jJAna-grahaNa 20. pravacana kI prabhAvanA noTa - caubIsa tIrthaMkaroM meM se prathama aura antima tIrthaMkara ne uparyukta sAre sthAnoM kA sparza kara tIrthaMkara gotra kA baMdha kiyA tathA madhyavartI tIrthaMkaroM ne nAma smaraNa kI mahattA / 163
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka-do-tIna athavA sabhI sthAnoM kA sparza kiyaa| (Avazyaka niyukti-271) niyamataH manuSya gati meM zubha lezyA vAle strI, puruSa athavA napuMsaka jinhoMne ina bIsa sthAnoM meM se kisI eka kA bhI aneka bAra sparza kiyA ho, usake tIrthaMkara gotra kA baMdha hotA hai| bhagavAna RSabha kA dharmatIrtha jisa dina bhagavAna RSabha ko kevalajJAna kI prApti huI, usI dina bharata kI AyudhazAlA meM 'cakra ratna' kI utpatti huii| bharata kI jJAnotpatti aura cakrotpatti-donoM ke viSaya meM nivedana kiyA gyaa| bharata ne socA pitA kI pUjA kara lene para cakra svayaM pUjita ho jAtA hai kyoMki pitA pUjArha hote haiN| cakra ehika hotA hai arthAt ihaloka ke sukha kA hetu hotA hai aura pitA (tIrthaMkara) paraloka ke lie sukhAvaha hai| (isalie cakra kI pUjA se pUrva pitA kI pUjA karanI cAhie) bharata marudevA ke sAtha bhagavAna RSabha ke dazanArtha gyaa| bhagavAna ne dharma kA upadeza diyaa| bharata kA putra RSabhasena pravrajita huaa| brAhmI aura marIci kI dIkSA huii| bharata ke pAMca sau putra tathA sAta sau pautra the| ve sabhI kumAra eka sAtha usa samavasaraNa meM pravrajita ho gye| usI samavasaraNa meM bhagavAna RSabha ne pravacana (dezanA) ke madhya kahA"marudevA siddhA" arthAt marudevA ATha karmoM ke baMdhanoM ko kSINa kara siddha, buddha va mukta ho gii| bhagavAna ne jaba kahA-'marudevA siddhA' taba usa samavasaraNa meM bharata kA putra RSabhasena jo vahIM upasthita thA, usake pahale se hI gaNadhara nAma gotra kA baMdha ho cukA thA, usako virakti huI aura vaha bhI pravrajita ho gyaa| brAhmI ne dIkSA lii| bharata zrAvaka bnaa| suMdarI bhI dIkSita honA cAhatI thI para bharata ne niSedha kara diyA aura kahA yaha merI "strIratna" hogii| taba usane zrAvikA dharma svIkAra kiyaa| isa prakAra caturvidha saMgha kI (tItha) sthApanA huii| noTa-bharatajI ko gRhastha veza (rAjA) meM hI ArisA bhavana meM kevalajJAna kI prApti huI, devoM ne muni veza arpaNa kiyaa| usI sthAna para unakI sAta pIr3hiyoM ko kevalajJAna hotA rhaa| nAma smaraNa kA mAhAtmya logassa ke nimnokta tIna padyoM meM nAma smaraNa/nAma maMtra kI mahattA ko ujAgara karate hue nAma pUrvaka caubIsa hI tIrthaMkaroM ko vaMdana kiyA jAtA hai 1. ina tIrthaMkaroM ke zAsana meM kucha nae vyaktiyoM ne bhI tIrthaMkara gotra bAMdhA jinake nAma dekheM pariziSTa 1/4 meM 164 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ usabhamajjiyaM ca vade, saMbhavamabhinaMdaNaM ca sumaI ca / paumappahaM supAsaM, jiNaM ca caMdappahaM vaMde // suvihiM ca pupphadaMtaM, sIala sijjaMsa vAsupUjjaM ca / vimalamaNaMtaM ca jiNaM, dhammaM saMtiM ca vaMdAmi // kuthuM araM ca malliM, vade muNisuvvayaM namijiNaM ca / vaMdAmi riTThanemiM pAsaM taha vaddhamANaM ca // * mahAvairAgya kI acapalatA, nimarmatA aura Atma-zakti kI praphullitA - ye saba vizeSatAeM ina mahAyogizvaroM ke jIvana meM garbhita thI / ataH niSThApUrvaka unake nAma smaraNa se unakA divya rUpa, anaMta jJAna-darzana Adi guNa, unakI prANImAtra ke prati kalyANa kI bhAvanA Adi vizeSatAeM hamAre sAmane pratiSThita rahatI haiM / yaha eka manovaijJAnika rahasya hai ki vikArI kA smaraNa vyakti ko vikArI aura tyAgI kA smaraNa vyakti ko tyAgI banAtA hai / agni ke samIpa baiThane vAloM ko uSNatA aura jala ke samIpa baiThane vAloM ko zItalatA kA anubhava hotA hai| hAtha meM talavAra lene se zaurya aura bhAMga lene se nazA utpanna hotA hai / vaise hI zuddha cidAnaMda svarUpa anaMta siddhoM kI bhakti se tathA sarvadUSaNa rahita, karmamalamukta, niroga, sakala bhayarahita, sarvajJa, sarvadarzI jinezvara arhat bhagavantoM ke nAma smaraNa se una pavitra guNoM kA smaraNa hone ke kAraNa AtmA svarUpAnaMda kI zreNI para ArUr3ha hone lagatI hai| AtmA meM prakAza, puruSArtha, virakti, zAMti, vairAgya aura nirjarA bhAva prabala banatA jAtA hai| jaise darpaNa hAtha meM lene para mukhAkRti kA bhAna hotA hai vaise hI siddha yA jinezvara svarUpa ke ciMtana rUpa darpaNa se Atma-svarUpa kA bhAna hotA hai| hanumAna jAmavaMta kI preraNA se durdhara parvata ko uThAne meM samartha hue| laMkA jAte vakta mahAsamudra ko pAra karane meM bhI ve saphala hue / jijJAsA hotI hai ki eka kSaNa pahale jo apane-Apa ko asahAya mAna rahA thA, baMdara mAna rahA thA, dUsare hI kSaNa usameM itanA zaurya, vIrya kahA~ se AyA? kyA jAmavaMta ne koI zaktipAta kiyA athavA cuMbaka evaM maMtra kA prayoga kiyA ? nahIM / jAmavaMta ne na zaktipAta kiyA aura na hI koI maMtra athavA cuMbaka kA prayoga kiyA parantu rAmabhakta hanumAna ko apanI zakti tathA zaurya se paricita avazya karavA diyaa| apanI zakti kA ahasAsa karavA diyaa| isI prakAra anaMta, akSaya zakti ke bhaMDAra tIrthaMkaroM ke nAma meM adbhuta zakti vidyamAna hone se unakA nAma parama pAvana va maMgala svarUpa hai / apane tIrthaMkara pada meM ve jina-jina nAmoM se pahacAne jAte the, ve guNa niSpanna evaM pavitra nAma hamArI jubAM para Ate hI eka adbhuta zakti kA saMcAra hotA hai / isI tathya ko ujAgara karane vAlI AcArya mAnatuMga kI nimnokta paMktiyAM smaraNIya haiM- nAma smaraNa kI mahattA / 165
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpAntakAla - pavanoddhata-vahinakalpaM dAvAnalaM jvalitamujjavalamutsphuliMgam / vizvaM jighastumiva sammukha mApatantaM tvannAmakInajalaM zamayatyazeSam // arthAt pralayakAla ke pracaNDa vAyuvega se utpanna bhISaNa agnikANDa vAlA, jvalita, ujjvala, phulliMge bikheratA huA, samasta vizva ko nigala jAne kI icchA karatA huA dAvAnala bhI yadi sAmane A par3e to tumhAre nAma rUpa kIrtana jala se sarvathA zAMta ho jAtA hai| isI tathya ko rUpAyita karane vAle kucha ghaTanA prasaMga jo apane Apa meM cAmatkArika aura preraNAprada haiM, nimna haiM / 1. mAlava pradeza meM jaMgalI jhAr3iyoM ke madhya eka kaMjor3A nAmaka grAma basA huA hai / isa gA~va meM eka zrAvaka pratidina rAtri cauvihAra karatA thaa| eka dina vaha ghor3e para baiThakara apane gA~va A rahA thA / mArga meM ghor3A sugaMdha se kucha dUrI para rUka gyaa| Age jAkara usane dekhA to siMha sAmane khar3A thA / usane 'navakAra maMtra' bolA aura siMha se kahA- mere rAtri cauvihAra hai, ghara samaya para nahIM pahu~cA to bhUkhA raha jAU~gA, ataeva he jaMgala ke rAjA siMharAja ! Apa rAstA chor3a deM, mujhe jAne deN| punaH navakAra maMtra bolaa| dekhate hI dekhate siMha rAstA chor3akara calA gayA aura vaha zrAvaka sAnaMda ghor3e para baiThakara ghara A gyaa| yaha eka satya ghaTanA hai / bhaktAmara, kalyANamaMdira, logassa, uvasaggahara stotra Adi se jur3I isa prakAra kI arhat stuti kI anekoM ghaTanAeM itihAsa vizruta haiM / aisI hI eka durghaTanA jo bhAI giradhArI ke jIvana meM ghaTita huI jo caubIsa tIrthaMkaroM ke nAma smareNa se cAmatkArika ghaTanA ke rUpa meM prakhyAta ho gaI / 2. vi.saM. 2018 kA ghaTanA prasaMga hai| rAmAmaMDI (paMjAba) kI bahana kalAvatI kA putra giradhArI vyApAra kI dRSTi se jIpa lekara porabaMdara se jAmanagara jA rahA thaa| jAte samaya mA~ ne use caubIsa tIrthaMkaroM ke nAma (logassa kA pATha ) bolane ko kahA / vaha kucha jaldI meM thaa| ghara se ravAnA hote samaya mA~ dvArA bAta vismRta ho gii| usa dina kalAvatI bahana ke pandraha dina kA tapa thaa| vaha rAtri ke samaya dhyAna kara rahI thii| dhyAna meM use aisA AbhAsa huA ki giradhArI kI jIpa jaMgala ke eka gaDDhe meM gira gaI hai, para coTa kisI ko nahIM AI / vaha vahIM para ( ghara meM hI) logassa kA japa karane lagI / idhara kAra gaDDhe meM girate hI acAnaka kalAvatI bahana kI kahI bAta DrAivara ko yAda aaii| usane 166 / logassa - eka sAdhanA-1
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ giradhArI se pUchA-"kyA tumane ghara se ravAnA hote vakta apanI mA~ ke dvArA batAye gaye maMtra kA smaraNa kiyA thaa| itane meM hI vaha cauMkA aura tatkSaNa logassa ke mAdhyama se caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti karane lgaa| smaraNa mAtra kI dera thii| jIpa sAmAnya prayatna mAtra se sar3aka para Akara khar3I ho gii| jaMgala bhayAvaha thA, vahA~ cora, luTeroM kA bhI bhaya thA para 'logassa' kA japa karate hue saba sakuzala apane gantavya sthala para pahu~ca gye| isa ghaTanA se sabake mana meM deva, guru va dharma ke prati pragAr3ha AsthA ho gii| 3. eka anya ghaTanAprasaMga vi.saM. 2032 kA hai| moTAgAMva (goguMdA) ke zrAvaka veNIrAmajI khokhAvata dRr3hadharmI, lokapriya, jimmedAra, zraddhAlu aura sAdhu-saMtoM ke bhakta the| eka dina rAtri ke samaya ve Upara ke kamare meM so rahe the| acAnaka DAkU Ae aura unheM mauta ke mukha sulA gye| agale dina jaba unakI antima yAtrA zurU huii| arthI ko kaMdhe para uThAte hI tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra kA jayanArA lagAyA gyaa| daravAje ke bAhara paira rakhA ki samasyA A gii| pulisa insapekTara aura thAnedAra kAryavAhI hetu pahu~ca gye| Adeza milA arthI ko nIce utaaro| pahale samucita kAryavAhI saMpanna hogii| insapekTara kA Adeza sunate hI saba ghabarA gaye kyoMki arthI ko kaMdhe para uThAne ke bAda vApasa nIce rakhanA apazakuna kA pratIka mAnA jAtA hai| patA nahIM bhagavAna ke nAma kA kyA cAmatkArika prabhAva huA? tatkAla inspekTara bolA-jaba bhagavAna mahAvIra kA nAma hI le liyA hai, to le jAo, zava kI kAryavAhI nahIM kreNge| pulisa kI gAr3I tatkAla vahAM se lauTa gii| punaH sArA vAtAvaraNa bhagavAna mahAvIra ke jayanAroM se gUMja utthaa| tIrthaMkaroM ke pavitra nAmoM kA smaraNa sUrya ke prakAza ke samAna hai jo mAyA ke aMdhakAra ko vilIna karatA hai| nAma mahimA kA saMgAna karate hue saMta kabIra ne kahA hai sumirana meM sukha hota hai, sumirana se duHkha jaay| kahe kabIra sumirana kiye, sAMI mAMhi samAya // tIrthaMkaroM kI eka-eka pramukha vizeSatA ko madhya najara rakhate hue unake pavitra nAma kA smaraNa karane se ve-ve vizeSatAeM hamAre bhItara udbhASita hone lagatI haiM jaise abhaya kI sAdhanA ke vikAsa ke lie bhagavAna RSabha kA nAma smaraNa kreN| vIratA ke vikAsa hetu bhagavAna mahAvIra kA nAma smaraNa kreN| sadbuddhi ke lie bhagavAna sumatinAtha kA nAma smaraNa kreN| nAma smaraNa kI mahattA / 167
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ vighvanivAraNArtha bhagavAna zAMtinAtha ke nAma kA smaraNa kreN| vijaya prApti hetu bhagavAna ajitanAtha kA nAma smaraNa kreN| cAra ghanaghAtI karmoM ko kSINa karane ke lakSya se bhagavAna mallinAtha kA smaraNa kreN| anubhaviyoM kA kahanA hai ki acAnaka jaMgala meM siMha Adi kA bhaya upasthita hone para "OM usabha" jo bhagavAna RSabha ke nAma kA logassa ke dUsare padya meM antarnihita maMtra hai| isakA tIna bAra zraddhApUrvaka smaraNa karane se tatkAla bhaya dUra ho jAtA hai| niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki pavitra lakSya-karma nirjarA ke uddezya se tIrthaMkaroM ke nAmoM kA smaraNa karane se lokottara lAbha ke sAtha-sAtha laukika lAbhoM kI sRSTi bhI nirmita hotI hai| yathAlaukika lAbha lokottara lAbha zulI kA siMhAsana, agnikuNDa kA pavitratA kA vikAsa kamalAsana evaM viSa kA amRta AtmazAMti ke AnaMda kI prApti bananA aadi| antarAtmA meM jJAna prakAza kA vistAra yuddha vijaya, vAsanAoM kI azAMti kA nivAraNa vaDvAgni se mukti, icchAoM kA alpIkaraNa zArIrika saundarya evaM samRddhi kI prApti, pApavinAzakatA saMkaTa va roga nivAraNa, bhava paramparA kA kSaya bhaya mukti vighna-vinAzakatA aadi| caubIsa tIthakaroM ke guNa niSpanna nAma ___ nAma vyakti kI pahacAna kA eka rUpa hai| pratyeka arhat bhagavaMtoM kA nAma, janma, samaya athavA garbha praveza kA samaya eka vizeSa ghaTanA prasaMga se jur3A huA hai aura Aja bhI ve guNa niSpanna nAma usI rUpa meM siddhidAyaka haiM, ataH nAmoM kI guNAtmakatA ko dhyAna meM rakhate hue unako vaMdana karanA svayaM ke vyaktitva ko eka preraNA aura bala denA hai| 1. jo lokAloka ke svarUpa ko jAnane vAle, paramapada ko prApta hone vAle, bhavyajanoM ke AdhArabhUta tathA unake manorathoM ko pUrA karane vAle, dharmarUpI bagIce ko pravacana rUpI jala se sIMcane vAle evaM vRSabha cihna se yukta haiN| athavA bhagavAna RSabha jaba garbha meM Ae, mAtA ne caudaha svapnoM meM prathama 168 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ svapna vRSabha (baila) kA dekhA, ataeva RSabha nAma rakhA / * jo AdikAla ke rAjA, prathama yati, prathama sAdhu, prathama jina, aizvarya ko bar3hAne vAle aura triSaSThI zlAkA puruSa meM prathama AtmavijayI, prathama prabhu RSabhadeva hue - aise zrI RSabhadeva bhagavAna ko maiM vaMdana karatA hU~/karatI hU~ / 2. jaba vijayamAtA ke garbha meM ajitanAtha bhagavAna Ae taba se deva dvArA pradatta pAzA ke khela meM bhI vijayAdevI apane pati jitazatru dvArA parAjita nahIM huI / ataeva bAlaka kA nAma ajita rakhA gayA / yahI ajita kumAra rAga-dveSa ko jItakara, saba pApoM para vijaya pAkara devatA aura vidvAnoM ke dvArA hRdaya se sammAnita hue aura mokSa ko prApta kiyA- una zrI ajitanAtha bhagavAna ko maiM vaMdana karatA hU~ / karatI hU~ / 3. jo anaMta sukha svarUpa hai aura jinase anaMta sukha kI prApti hotI hai athavA jinake garbha meM Ate hI rAjya meM dhAnyAdi ke adhika saMbhava (utpatti) hone se durbhikSa miTakara subhikSa ho gyaa| aise tRtIya bhagavAna saMbhavanAtha ko maiM vaMdana karatA hU~ / karatI hU~ / 4. jo bhavya jIvoM ko harSita karane vAle aura garbha meM Ane para indra ne jinakI bAra-bAra stuti kI, parama siddhi ko saMprApta - aise zrI abhinadaMna svAmI ko maiM vaMdana karatA hU~ / karatI hU~ / 5. mAtA sumaMgalA ne bhI apane garbha se sundara buddhi ko pAkara putra ke lie lar3atI huI do striyoM kA jhagar3A miTA diyA / isalie logoM ko subuddhi dene vAle sumatinAtha bhagavAna ko sadbuddhi ke lie merA vaMdana ho / 6. padmakamala ke samAna prabhA - kAMtivAle athavA padmoM-kamaloM meM prabhA-kiraNa hai jinake vaha huA padma arthAt sUrya, usake samAna kAMtivAle athavA jaba ve garbha meM Ae the taba unakI mAtA ko padmazayyA kA dohada huA, jisako devatA ne pUrA kiyaa| isa kAraNa padmaprabha nAma vAle bhagavAna ko merA vaMdana ho / 7. dekhane meM suDaula hai pArzva (pasavAr3e) jinake athavA jaba ve garbha meM the taba unakI mAtA garbha ke prabhAva se sundara pArzva vAlI huI tathA mAtA ke sparza se pitA kI pasaliyoM kA darda ThIka ho gayA ataeva guNAniSpanna nAma vAle zrI supArzvanAtha bhagavAna ko merA vaMdana ho / candramA ke samAna kAMti vAle athavA jaba ve garbha meM the taba unakI mAtA ko candraprabhA pAna kA dohada huA, isa kAraNa candraprabha nAma rakhA gayA / aise guNa niSpanna nAma vAle svaccha candramA kI taraha bahuta nirmala, rAga-dveSa se rahita candraprabhu ko merA vaMdana ho / * RSabha aura vRSabha- ina donoM zabdoM kA prAkRta meM 'usabha' rUpa banatA hai| 8. nAma smaraNa kI mahattA / 166
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. 6. acche anuSThAna vAle yA jinake darzana smaraNa se prANI pUrNa bhAgyavAna hote haiN| jaba ve garbha meM the taba unakI mAtA abhayadAna, supAtradAna Adi dharma kI sabhI vidhiyoM meM nipuNA huii| unhoMne garbha ke prabhAva se samyak nyAya kiyA, isa kAraNa suvidhinAtha aura puSpa ke kAraNa svaccha dAMtoM kI chaTA hone se apara nAma puSpadaMta bhI hai-mokSa gati ko prApta aise guNa niSpanna nAma vAle suvidhi/puSpadaMta bhagavAna ko merA vaMdana ho| Adhi, vyAdhi se hone vAle samasta saMtApoM ko miTAkara prANiyoM ko candramA, caMdana Adi se bhI adhika zItala zAMti ko yA kaSAya ke upazama, kSaya rUpa zItalatA ko dene vAle athavA jaba ve garbha meM the taba inakI mAtA ke kara-kamala kA sparza hote hI pitA kA asAdhya dAha jvara upazAMta ho gyaa| isa kAraNa zItalanAtha nAma vAle dasaveM bhagavAna siddhi sadana ko prApta haiM, unako merA vNdn| 11. tIna loka kA hita karane vAle athavA jinake pitA ke yahAM pitR paramparA se prApta eka zayyA devAdhiSThita thI, jisase usa para baiThane vAle ko upasarga hotA thA kintu bhagavAna jaba garbha meM the taba usa zayyA para unakI mAtA ke baiThate hI devakRta upasarga naSTa ho gyaa| isa prakAra zreya (kuzala) karane vAle, saMsAra se pAra karane vAle zrI zreyAMsanAtha ko merA vNdn| 12. jaba ve garbha meM the taba unakI mAtA indra ke dvArA bAra-bAra sammAnita huii| indroM ke dvArA vasu arthAt ratnoM kI vRSTi hone se vAsupUjya kahalAe, aise yathArtha nAma vAle vAsupUjya bhagavAna muniyoM ke pujya yA ratnatraya rUpa vasu-sampatti ke prakAzaka haiM, unheM merA vaMdana ho| 13. jinakA karmamala sarvathA naSTa ho cukA hai yA jo durgati meM girate prANiyoM ko dhAraNa karane vAle, nirmala svarUpa vAle athavA unake garbha meM Ane para jinakI mAtA kI buddhi nirmala ho gaI, aise yathA nAma tathA guNavAle vimalanAtha bhagavAna ko merA vNdn| 14. avinAzI pada ko prApta karane vAle, anaMta-jJAna, darzana Adi Atmika guNoM ke dAtA athavA jinake garbha meM Ane para mA~ ne anaMta AkAzavAlI ratnamAlA ko svapna meM dekhA thaa| ataeva anaMta nAma vAle mahAprabhu ko merA vNdn| 15. durgati meM par3ate jIvoM ke uddhAraka, zruta-cAritra rUpa dharma ke upadezaka athavA garbha meM Ane para jinakI mAtA vizeSa rUpa se dharmaparAyaNa huii| aise guNa niSpanna dharmanAtha ko merA vNdn| 16. zAMtinAtha bhagavAna kI mAtA jisa deza meM thI, vahA~ eka bAra sarvatra bImArI 170 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ phaila gii| usa samaya jaba bhagavAna mAtA ke garbha meM the taba mAtA ne eka dina snAna karane ke bAda ucchiSTa pAnI ke jala ko chata para jAkara cAroM dizAoM meM chir3akA pariNAma svarUpa sabake roga dUra ho gye| sarvatra zAMti ho gii| ataeva anvartha nAma vAle zrI zAMtinAtha jo karma rUpI saMtApa se saMtapta prANiyoM ko zAMti pradAna karane vAle haiM tathA jinake nAma smaraNa se Adhi, vyAdhi aura upAdhi miTa jAtI hai aise zAMtinAtha bhagavAna ko merA vNdn| 17. jinake garbha meM Ane ke bAda mAtA ne vizAla evaM unnata ratnamaya stUpa svapna meM dekhA aura usa stUpa para mukha vastrikAdhArI muni ko dharmopadeza dete hue dekhA, ataeva bAlaka kA nAma kuMthu rakhA gyaa| aise una saguNa nAma vAle dharmacakrI zrI kuMthunAtha ko merA vNdn| 18. mokSa prApta karAne vAle zrI aranAtha jaba mAtA ke garbha meM Ae the taba unakI mAtA ne svapna meM ratnamaya pahiye ke Are dekhe| una guNa yukta nAma vAle ara bhagavAna ko merA vaMdana, jinhoMne solahaveM va satarahaveM tIrthaMkara kI taraha cakravartI aura jina pada ko prApta kiyA aura saMsAra kI janma-maraNa kI paramparA kA anta kiyaa| 16. saMsAra meM nara-nAriyoM ke andara samAna bhAva prakaTa karane ke lie ye mallinAtha bhagavAna jo svayaM strI ke rUpa meM jnmeN| isa taraha sundara ceSTA se yukta aura ghar3oM ke cihna se yukta zarIra vAlI kuMbha rAjA kI saMtAna mallinAtha kI mAM ko unake garbhastha hone para mallI-mAlatI kI zayyA para sone kA dohada huA jisako devoM ne pUrA kiyaa| ataeva mallinAma dhArI guNa niSpanna nAma vAle unnIsaveM jina bhagavAna ko merA vaMdana jinhoMne dIkSA lene ke pazcAta hI kevala jJAna prApta kara liyA thaa| 20. zreSTha cAritra ko pAlane vAle tathA jinake zAsanakAla meM niraticAra cAritra pAlane vAle bahuta muni hue| athavA jaba ve garbha meM the taba unakI mAtA muni ke samAna suvratA huii| ataH munisuvrata nAma vAle 20veM bhagavAna ko merA vNdn| vijayasena rAjA ke vaMza ko camakAne vAle sUrya svarUpa tathA deva, dAnava, mAnavoM meM mAna pAne vAle neminAtha bhagavAna ke lie hamezA jJAnAnaMda prApti ke lie merI namratA yA merA namra bhAva rhe| athavA jaba ve garbha meM the taba unake pitA ke anya sabhI vimukha rAjAgaNa namra ho gaye (jhuka gaye) ataeva bAlaka kA nAma nemi rkhaa| isa prakAra yathA nAma tathA guNa vAle neminAtha bhagavAna ko merA vNdn| nAma smaraNa kI mahattA / 171
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. jaba ve garbha meM the to mAtA ne svapna meM pahiye kI ariSTa ratnamaya nemi (paTha) ko dekhA isa kAraNa jinakA nAma ariSTanemi rakhA gyaa| Age jAkara ye ariSTanemi jaina dharma ke bAvIsaveM tIrthaMkara bne| jinakA nAma upadravoM ko dUra karane vAlA aura sAre saMsAra kA ariSTa-kalyANa karane vAlA hai aise guNa saMpanna nAma vAle zrIkRSNa ke cacere bhAI zrI ariSTanemi bhagavAna ko merA vNdn| 23. lokAloka ke yathArtha svarUpa ko jAnane vAle zrIpArzva jaba mA~ kI garbha meM the taba kisI rAta meM dIpaka ke bujha jAne para unakI mAtA ne rAjA ke pArzva-pasavADe ke pAsa Ate hue sarpa ko garbha ke tejas se dekhakara rAjA ko sAvadhAna kiyA isa prakAra 'pArzva' pada ke saMbaMdha meM zrI pArzvanAtha nAma vAle bhagavAna ko merA vNdn| ye prakaTa prabhAvI apane nAma ke anurUpa pArasa sama hai| jinake prabhAva se nAga-nAgina ne indra pada pAyA-dharaNendra, padmAvatI ke nAma se vizruta hue-aise zrI pArzvanAtha kI nirmala evaM maMgala upAsanA karane se loha svarUpa AtmA bhI svarNasvarUpa maya ho nikhara uThatI hai| arthAt jIvana kI kalmaSatA aura jar3atA naSTa ho jAtI hai| 24. jJAnAdi guNoM ke varddhamAna (bar3hAne vAle) yA anaMtakAla se saMsAra samudra meM gote khAte hue prANiyoM ke jJAnAdi Atmika guNoM ko bar3hAne vAle zrI mahAvIra bhagavAna jaba mAtA kI garbha meM the taba jJAtakula dhana, dhAnya, suvarNAdi se paripUrNa huaa| ataeva guNaniSpanna nAma vAle vardhamAna svAmI jinako devoM ne mahAvIra saMbodhana diyA, jo isa avasarpiNI kAla ke antima tIrthaMkara hone se hamAre lie parama upakArI haiM, unako hamArA punaH punaH vaMdana ho| isa prakAra guNa-zreNI ko dhyAna meM rakhate hue nAma kIrtana karane (una pavitra nAmoM kA sumirana karane se) se citta kI zuddhi hotI hai| cittazuddhi ciMtAmaNi ratnavat icchita phala prApti kA sAdhana banatI hai| arhat nAmoM kI maMtrAtmakatA jaina sAhitya meM maMtra-japa, zruta-japa, iSTa-japa-tInoM kI suvyavasthita paddhati rahI hai| jainamaMtra "maMtrodadhikalpa" meM maMtragata, roganAzaka, manaH prasAdana, kaSAya zAmaka, deva-darzana Adi cAmatkArika zaktiyoM kA kAraNa zabdoccAraNa saMbaMdhI viziSTa yaugika kriyA ko mAnA hai, kisI ekAnta ajJAta zakti vizeSa ko nhiiN| jayAcArya ne caubIsI ke aneka sthaloM para arhat bhakti ke mahattva ko darzAyA hai, yathA-vighnamiTai smaraNa kiyA", miTai karama bharama moha jAla ho, meTaNa bhava 172 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhava khAmI ho, tapta miTai tuma dhyAna ho nissanehI", tU maTaNa jama trAsa, zivadAyaka tU jaganAtha, bhAva japyA ziva hoya", samaraNa karatA Aparo manavAMchita hoya - isa prakAra tIrthaMkara kleza vidAraka saMsAra saMtAraka, bhavasiMdhu pota, tRSNA tAraka Adi saMbodhanoM se saMbodhita hote haiM / nissaMdeha tIrthaMkaroM ke nAma maMtrAkSara haiN| ina nAmoM ke stavana meM sampUrNa karmoM ko kSINa karane kI kSamatA hai| prAcIna AcAryoM pratyeka tIrthaMkara ke nAma kI maMtrAtmakatA ke sAtha eka viziSTa mahattva ko darzAyA haiM jo nimna haiM maMtra japa 1. OM hrIM zrIM arhaM RSabhadevAya namaH 2. OM hrIM zrIM arhaM ajinAthAya namaH 3. OM hrIM zrIM arhaM saMbhavanAthAya namaH 4. OM hrIM zrIM arhaM abhinaMdanAthAya namaH 5. OM hrIM zrIM arhaM sumatinAthAya namaH 6. OM hrIM zrIM arhaM padmaprabhave namaH 7. OM hrIM zrIM arhaM supArzvanAthAya namaH 8. OM hrIM zrIM arhaM candraprabhave namaH 6. OM hrIM zrIM arhaM suvidhinAthAya namaH 10. OM hrIM zrIM arhaM zItalanAthAya namaH 11. OM hrIM zrIM arhaM zreyAMsanAthAya namaH 12. OM hrIM zrIM arhaM vAsupUjya prabhave namaH 13. OM hrIM zrIM arhaM vimalAnAthAya namaH 14. OM hrIM zrIM arhaM anaMtanAthAya namaH 15. OM hrIM zrIM arhaM dharmanAthAya namaH 16. OM hrIM zrIM arhaM zAMtinAthAya namaH 17. OM hrIM zrIM arhaM kuMthunAthAya namaH 18. OM hrIM zrIM arhaM aranAthAya namaH lAbha isa japa se hara prakAra kA bhaya hotA hai| dUra vijaya prApti kArya kI saphalatA AnaMda-prApti sadbuddhi prApti tIna mAlA se bhAgya khulatA hai (pratidina) nIMda meM icchita savAloM kA javAba milatA hai / (pratidina cAra mAlA) prabhAvazAlI vyaktitva kA nirmANa prajJA kA jAgaraNa garmI kA pariSaha dUra hotA hai (pratidina tIna mAlA) saba AjJA mAne maMgala graha zAMta buddha kI nirmalatA vidyA prApti (pratidina tIna mAlA) jAnavaroM kA upadrava zAMta grAma grAma upadrava zAMta (pratidina ATha mAlA) zatru vijaya sarvatra vijaya nAma smaraNa kI mahattA / 173
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. OM hrIM zrIM aha~ mallinAthAya namaH corabhaya dUra 20. OM hrIM zrIM aha~ munisuvratanAthAya namaH zani graha zAMti 21. OM hrIM zrIM aha~ naminAthAya namaH saba acchA (sarvatra saphalatA) 22. OM hrIM zrIM aha~ neminAthAya namaH icchita kArya kI siddhi 23. OM hrIM zrIM arha pArzvanAthAya namaH icchita kArya kI siddhi 24. OM hrIM zrIM arha mahAvIrAya namaH sukha-saMpatti kI prApti bIsa virahamAna logassa ke prathama padya meM 'cauvisaMpi kevalI' zabda AyA hai, usameM 'api' zabda aura cauthe padya meM vaddhamANaM ke pazcAta jo 'ca' zabda hai, ye donoM 'api' aura 'ca' mahAvideha kSetra ke tIrthaMkara, jo bIsa viharamAna kahalAte haiM tathA vartamAna meM tIrthaMkara haiM, unake lie prayukta huA hai| hamAre bharata kSetra ke IzANa koNa meM karor3o kilomITara kI dUrI para jambudvIpa ke mahAvideha kSetra kI zurUAta hotI hai| usameM 32 vijaya haiN| ina vijayoM meM AThavIM vijaya kA nAma puSkalAvatI hai| usakI rAjadhAnI puMDarikInI nagarI hai| gata caubIsI ke satarahaveM tIrthaMkara zrI kuMthunAthajI ke zAsanakAla aura aThArahaveM tIrthaMkara zrI aranAtha ke janma se pUrva zrI sImaMdharajI svAmI kA mati, zruta va avadhi-ina tIna jJAna sahita janma huaa| usI samaya usI dina anya 16 viharamAna kA bhI apane-apane kSetra tathA vijaya meM janmAbhiSeka mahotsava manAyA gyaa| bharata kSetra, 20veM tIrthaMkara muni suvrata aura 21veM tIrthaMkara naminAthajI ke prAkaTya kAla ke madhyavartI samaya ayodhyA meM rAjA dazaratha ke zAsanakAla daramiyAna aura rAmacandrajI ke janma se pUrva zrI sImaMdharajI Adi bIsa viharamAnoM ne mahA abhiniSkramaNa kiyaa| (udayayoga meM phAlguna zuklA tRtIyA ke dina dIkSA aMgIkAra kI) dIkSA lete hI unheM cauthA manaHparyaMva jJAna prApta ho gyaa| sabhI viharamAnoM kA chadamastha kAla 11000 varSoM kA-caitra zuklA trayodazI ke dina sabhI ko eka sAtha kevalajJAna va kevala darzana kI prApti huii| pratyeka viharamAna ke 84-84 gaNadhara, dasa-dasa lAkha kevala jJAnI, sau-sau karor3a sAdhu-sAdhviyAM tathA nau-nau sau karor3a zrAvaka-zrAvikAeM haiN| Ane vAlI caubIsI ke AThaveM tIrthaMkara zrI udayasvAmI ke nirvANa ke pazcAta aura nauveM tIrthaMkara zrI veNala svAmI ke janma se pUrva sabhI viharamAna zrAvaNa zuklA tRtIyA ke alaukika dina ko caurAsI lAkha pUrva kI Ayu pUrNa kara nirvANa pada ko prApta kreNge| sImaMdhara svAmI kI Ayu abhI Der3ha lAkha varSa pUrI huI hai, savA 174 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ lAkha varSa abhI bAkI haiN| mahAvideha kSetra ke bIsa viharamAnoM ke nAma isa prakAra 1. zrI sImandhara svAmI 2. zrI yugamandhara svAmI 3. zrI bAhu svAmI 4. zrI subAhu svAmI 5. zrI sujAti svAmI 6. zrI svayaMprabha svAmI 7. zrI RSabhAnana svAmI zrI anaMtavIrya svAmI 6. zrI sUraprabha svAmI . zrI vizAladhara svAmI 11. zrI vajradhara svAmI 12. zrI candrAnana svAmI 13. zrI candrabAhu svAmI 14. zrI bhujaMga svAmI 15. zrI Izvara svAmI 16. zrI nemiprabha svAmI 17. zrI vIrasena svAmI 18. zrI mahAbhadra svAmI 16. zrI devayaza svAmI 20. zrI ajitavIrya svAmI saubhAgya vardhaka yaMtra kArya kuru kuru svAhA hrIM zrIM klIM blU aiM arha mama sarva nAma smaraNa kI mahattA / 175
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIsa viharamAna japa ke sAtha isa yaMtra ko likhane tathA pAsa meM rakhane se sarva manokAmanAeM pUrNa hotI haiN| (hRdaya vANI-pR./20) niSkarSa niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki vartamAna meM tIrthaMkara bhagavAna kI bhakti ke do rUpa adhika prasiddha haiM1. nitya bhakti 2. anuSThAna bhakti 1. nitya bhakti-pratidina kI jAne vAlI bhakti ko nitya bhakti kahate haiM, yaha do prakAra se hotI haiM1. sAmAnya bhakti 2. vizeSa bhakti .. 1. sAmAnya nitya bhakti-prAtaHkAla uThane ke bAda pAMca navakAra bolakara caubIsa tIrthaMkaroM ke nAmoM kA smaraNa karanA, logassa kA pATha bolnaa| 2. vizeSa nitya bhakti-pratidina eka-eka tIrthaMkara ke nAma kI mAlA pheranA, varddhamAna bhaktAmara stotra kA pATha karanA, sAyaM kalyANamaMdira kA pATha karanA, kisI bhI tIrthaMkara bhagavAna kI stuti, caubIsI kA svAdhyAya aadi| 2. anuSThAna tIrthaMkara bhakti-tapa ArAdhanA ke sAtha kisI-kisI samaya meM tIrthaMkaroM ke nAma kA japa, dhyAna, vaMdana Adi anuSThAna pUrvaka krnaa| isake kaI rUpa pracalita haiM jaise kalyANa tapa-tIrthaMkara bhagavAna ke garbha Agamana (cyavana), janma, dIkSA, kevala jJAna, nirvANa dina Ayambila athavA upavAsa pUrvaka kalyANaka ke anusAra nAma japa vaMdanA aura kAyotsarga krnaa| nissaMdeha kahA jA sakatA hai ki caubIsa tIrthaMkaroM ke nAma vItarAgatA se yukta hone ke kAraNa maMtrAkSara rUpa hai| unake vividha prayoga upalabdha hai| maMtravid AcAryoM kA kahanA hai-maMtra japa se jIbha para amRta kA srAva hotA hai| zarIra tejasvI, zItala aura kAMtimaya banatA hai| mana nirvikAra avasthA ko prApta hotA hai| dIrghakAla taka niyamita maMtra, japa aura satat unake smaraNa se jAgarUka cetanA kA vikAsa hotA hai tathA AnaMda kI upalabdhi hotI hai| prabhu ke nAma, guNa, kathana, kIrtana se bhakta siddhi evaM saMsAra mukti ko prApta kara letA hai| * dekheM logassa : eka sAdhanA-bhAga-2(kalyANa tapa-sogassa aura tapa ke pATha meM) 176 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha 1. bhaktAmara zloka - 12 2. caubIsI - 6/4 vahI - 23 / 2 kalyANamaMdira - zloka 22 caubIsI - 18/4 3. 4. 5. 6. 7. 8. 6. 10. 11. 12 . bhadrabAhukRta Avazyaka niyukti 136 / 6-11 Avazyaka cUrNi 208 bhaktAmara 40 jaina divAkara jyotipuJja - pR./145 tapasvI bahana kalAbatI jIvana vRtta pR./ 27, 28 caubIsI - 6 / 6 vahI - 8 / 1 13. vahI - 6/2 14. vahI - 10/1 15. vahI - 13/5 vahI-13/6 vahI - 13 / 4 vahI - 6/4 16. 17. 18. nAma smaraNa kI mahattA / 177
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. titthayarA meM pasIyaMtu tIrthaMkaroM kI kucha bhAvanAtmaka vilakSaNatAeM bhI hotI haiN| unake pavitra AbhAmaMDala kA / saMsparza pAkara mAnava ke saMzaya vicchinna ho jAte haiN| viSa amRta meM badala jAtA hai| cetanA ke rUpAntaraNa kI dRSTi se bhI vaha samaya bahuta anukUla hotA hai| janma se hI ve vaiziSTya aura mahimA bodhaka cihnoM se sampanna hote haiN| jisakA kAraNa tIrthaMkara nAma karma kA udaya mAnA gayA hai| yaha trikAla bAdhika satya hai ki tIrthaMkara abhaya ke maMtradAtA hote haiN| unakI upasthiti meM prANI jagat abhaya ke abhayAraNya meM mukta vihAra karatA hai| unake atizaya ke prabhAva ke kAraNa unakI upasthiti meM prAkRtika vAtAvaraNa bahuta hI pavitra aura nirmala rahatA hai| vaijJAnika anusaMdhAna ke anusAra unakI nirmala deha se parama ahiMsA aura zAMtiprada alphA taraMgeM nissRta hotI rahatI haiM, jinakA aisA cAmatkArika prabhAva hotA hai ki pUrvabaddha janma-maraNa ke jAtigata (svabhAva se hI) zatru bhI paraspara sannikaTa baiThakara prazAMta citta se arhat vANI/divya dhvani arthAt dharmadezanA ko sunate haiN| sarpa-nakUla, mUSaka-bilAva, siMha-mRga. Adi sabhI pazu aura paraspara kaTTara mAnava, deva-dAnava, sura-asura mitravat vyavahAra karate haiN| yahAM taka ki arihaMta ke sAnnidhya meM baiThane vAloM ke roga, AtaMka Adi bhI upazamita ho jAte haiN| jaisA ki samavAyAMga meM kahA gayA hai-pubbabaddha verAtti...arahao pAyamUle pasaMtacitta maNasA dhamma nisaamNti| tIrthaMkaroM kI kucha bhAvanAtmaka vilakSaNatAeM bhI hotI haiN| unake pavitra AbhAmaMDala kA saMsparza pAkara mAnava ke saMzaya vicchinna ho jAte haiN| viSa amRta meM badala jAtA hai| cetanA ke rUpAntara kI dRSTi se bhI vaha samaya bahuta anukUla hotA hai| janma se hI ve vaiziSTya aura mahimA-bodhaka cihna se saMpanna hote haiM jisakA kAraNa tIrthaMkara nAma karma kA udaya mAnA gayA hai| unake nAma aura gotra * dekheM pariziSTa 1/4 178 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 1 karma ekAnta zubha hI hote haiM / ve pichale do janmoM se kSAyika samyaktva ke dhanI hote haiM / ve pichale manuSya bhava meM saMyama kI viziSTa ArAdhanA se tIrthaMkara nAma karma kA upArjana karate haiM / ataeva ve tIsare bhava meM tIrthaMkara banakara mukta ho jAte haiN| tIrthaMkara nAma karma kA baMdha hone ke pazcAta AyuSya karma bAMdhane vAle jIva vaimAnika deva banakara adbhuta Rddhi ko prApta hote haiM aura vahAM se cyavakara pratiSThita rAjakula meM janma lete haiN| tIrthaMkara nAma karma ke upArjana se pUrva AyuSya kA baMdha karane vAle jIva tIsarI naraka bhUmi taka jA sakate haiM kiMtu samyaktva se cyuta nahIM hote| vahAM se Ayu pUrNa kara uttama rAjakula meM janma lete haiM aura tIrthaMkaratva kI . dizA meM prasthAna karate haiM / bhAva tIrthaMkara terahaveM, caudahaveM guNasthAna ke hI dhAraka hote haiN| vahA~ taka pahu~cane hetu ve kSapaka zreNI hI lete haiM ataH usa bhava meM gyArahaveM guNasthAna kA sparza nahIM krte| AMzika vrata svIkAra nahIM karane ke kAraNa ve pAMcaveM guNasthAna kA bhI sparza nahIM karate / kSAyika samyaktvI hone ke kAraNa prathama tIna guNasthAnoM kA sparza bhI nahIM karate haiN| saMsAra mukti se kucha samaya pUrva ve 14veM guNasthAna meM zaileSI avasthA ko prApta karate haiM aura 'a i u R lR' - ina pAMca hrasvAkSaroM ke uccAraNa jitane se samaya meM siddha, buddha va mukta ho jAte haiM / - tIrthaMkaroM kI vaibhava saMpadA yahAM vaibhava saMpadA kA tAtparya pratyeka tIrthaMkara ke zAsanakAla meM kevalajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI, labdhidhArI, zrAvaka, zrAvikA, sAdhu, sAdhvI samudAya kI niSpatti kA honA / itihAsa kA siMhAvalokana karane se vartamAna avasarpiNI kAla ke caubIsa arhatoM kA saMgha parivAra nimna rUpa meM upalabdha hotA haiM 1,452 1,76,100 1,33,400 1,45,561 33,668 2,45,208 1,26,200 gaNadhara kevalajJAnI avadhijJAnI manaH paryavajJAnI caudaha pUrvI vaikriya bdhadhara vAda ArAdhaka muna sAdhvI zrAvaka zrAvikA -- - - 1685051-2848000 44,36,406 55,48,000 1,05,40,800 tityayarA meM pasIyaMtu / 176
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ - isa prakAra bAhyAbhyantara guNa nidhAna arhat anaMta guNoM ke gaurava se yukta arthAt mahimA-maMDita haiN| unakI stuti karate hue sAdhaka logassa ke mAdhyama se usa nirmala svarUpa vItarAgatA ko AtmasAt karane kI utkRSTa abhilASA abhivyakta karatA huA nivedana karatA hai evaM mae abhiyuA, vihuyarayamalA phiinnjrmrnnaa| cauvisaMpi jiNavarA, titthayarA me pasIyaMtu // arthAt mere dvArA saMstuta raja-mala se rahita, jarA aura maraNa se mukta caubIsa hI jinavara, tIrthaMkara mujha para prasanna hoM, arthAt maiM bhI Apake AlaMbana se usa zuddha arhat vItarAga svarUpa ko prApta karane hetu satata apramata puruSArtha kruuN| vihuyarayamalA AtmA anaMta jJAna ke Aloka se prakAzita hai, Alokita hai| paraMtu usa para pApa rUpI raja-mala lagA huA hai| jisake kAraNa isakI taha meM vidyamAna jJAna jyoti hameM dikhAI nahIM detii| arhat bhagavanta isa pApa mala se rahita haiN| ataeva ve svarUpa meM vidyamAna haiM isa dRSTi se unakA eka mahattvapUrNa vizeSaNa logassa meM 'vihuyarayamalA' ullekhita kiyA gayA hai| AcArya mAnatuMga ne tIrthaMkaroM kI isa svarUpagata vizeSatA ko bhaktAmara meM rahasyAtmaka rUpa meM pradarzita kiyA hai jisakA sIdhA saMbaMdha karmoM ke jur3A hai| bhaktAmara kI ve rahasyAtmaka paMktiyA~ nirdhUmavartirapavarjita tailapUraH kRtsanaM jagattrayamidaM prkttiikrossi| gamyo na jAtu marutAM calitA calAnAM dIpo'parastvamasi nAtha jagat prakAzaH // prabho! Apa dIpaka to ho para dIpaka se saMbaMdhita kAraNoM se rahita ho| ina kAraNoM meM bhI bahuta bar3A rahasya haiM - 1. nidhUma-dIpaka kA dhuAM kAlimA, dhuMdhalApana, vyAkulatA aura garmI kA pratIka hai| parantu prabhoM! Apa to nidhUma dIpaka ho arthAt aise apUrva dIpaka ho jisameM cAra ghanaghAtI karmarUpa dhuAM nahIM hai| (1) jJAnAvaraNIya karma dhueM kI kAlimA kA pratIka hai| svayaM jyotirmAna jJAna svarUpa AtmA isa karma ke prabhAva se aMdhakAramaya hai| prabho! Apa jJAnAvaraNIya karma se rahita ho ataH jyotirmaya ho| (2) darzanAvaraNIya karma dhueM ke dhuMdhalepana kA pratIka hai kyoMki jIva kI yathAsthiti rUpa vAstavika bodha meM yaha karma bAdhaka kAraNa hai| prabho! Apa darzanAvaraNIya karma se rahita ho ataH antardarzI ho| 180 / logassa-eka sAdhanA
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) mohanIya karma dhueM kI vyAkulatA kA pratIka hai| isa karma kA mukhya kAma jIva ko Akula vyAkula karanA hI hai| anaMta avyAbAdha AnaMda svarUpa AtmA isI karma se baicena hokara prabala bhrAMti meM anAdikAla vyatIta karatA hai| prabho! Apa vItarAgI hai| icchA-rAga, kAma-rAga, dRSTi-rAga tathA icchA-dveSa, kAma-dveSa, dRSTi-dveSa ke vijetA ho arthAt moha raMjita rAga-dveSa se sarvathA rahita ho, ataH anaMta cAritra evaM kSAyika samyaktva se saMpanna ho| (4) antarAya karma dhueM kI garmI kA pratIka hai| isa karma ke kAraNa AtmA ullAsa rahita hokara nissatva bana jAtA hai| prabho! Apa antarAya karma rahita ho ataH anaMta zakti saMpanna ho| 2. vartika-sAmAnya dIpaka ko prakAzita karane hetu bAtI kI apekSA rahatI hai prabho! Apa to apUrva dIpaka ho kyoMki Apa mithyAtva aura moha rUpa bAtI se rahita ho| 3. apavarjita tailapUraH-dIpaka ko prakAzita karane hetu tela kI apekSA hotI hai prabho! Apa to apUrva dIpaka hone ke kAraNa labAlaba tela se rahita haiN| tela cikanApana kA pratIka hai| yadyapi geMda aura tela donoM cikane padArtha gine jAte haiN| para goMda kA cikanApana pAnI se sApha ho jAtA hai aura tela kA nhiiN| yahI kAraNa hai ki sneha/rAga-bhAva ko tela kI upamA dI gaI hai| arhat bhagavanta ko rAga rUpa tela se sarvathA rahita hone ke kAraNa apavarjita telapUraH dIpaka kahA gayA hai| calitAcalAnAM marutAM jAtu na gamyaH-sAmAnya dIpaka pavana se bujha jAtA hai aura prakAza aMdhakAra meM parivartita ho jAtA hai| prabho! apUrva dIpaka hone ke kAraNa jagat kI koI bhI vikRti rUpa pavana Apako vicalita nahIM kara sakatA ataH Apa anavarata anabujha haiM, sadA jAjvalyamAna haiM, sadA prakAzita haiN| 5. idaM kRtsanaM jagatatrayaM prakaTIkaroSi-dIpaka maryAdita kSetra ko prakAzita karatA hai prabho! Apa jJAna rUpa apUrva dIpaka ke prakAza se tInoM lokoM ko eka sAtha prakaTa karate haiM arthAt prakAzita karate haiN| prabho! Apa aparadIpaka haiN| maiM bhI eka caitanya dIpaka hU~ jo sAmAnya maNidIpa se mUlyavAna hU~ parantu maiMne ina mUlyoM aura mahattvoM ko badala die hai ataH maiM dIpaka hone para bhI cAra ghAtI karma rUpa kAlimA, dhuMdhalApana, vyAkulatA aura garamAhaTa se yukta huuN| Aja Apake dhyAna kI agni dvArA ina karmoM ko kSINa karanA cAhatA huuN| jisa prakAra sau bAra agni meM parikSita hokara zuddha huA svarNa sauTaMcI titthayarA meM pasIyaMtu / 181
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahalAtA hai vaise hI adhyAtma pakSa meM AtmA svarNa hai usa para karma rUpa mala car3hA hai| bhagavana! ApakA dhyAna pracaNDa agni hai| tIvra dhyAnAgni kA sparza pAkara karma mala naSTa ho jAte haiN| AtmA pUrNa rUpa se zuddha hokara sadA sarvadA ke lie paramAtmA bana jAtI hai| arthAt maiM caitanya dIpaka meM zraddhA kA taila bharakara isakI cinmayatA ko prakAzita karatA hU~, Apake caraNoM meM samarpita hotA huuN| yahI tathya AcArya siddhasena ke bhakta hRdaya se udbhASita huA hai hRdavanitI tvayi viyo! zithilI bhavanti, jantoH kSaNena nivir3A api karma baMdhAH // jyohi bhakta bhagavAna kA dhyAna karatA hai bhagavAna ko apane mana maMdira meM virAjamAna karatA hai tyoMhi karma sahasA zithila ho usI prakAra bhAgane lagate haiM jisa para mora ke Agamana para caMdana se saaNp| AcArya mAnatuMga aura AcArya siddhasena kI uparokta rahasyAtmaka paMktiyA~ logassa ke pATha meM vivarNita vihuyarayamalA ke gUr3ha rahasya ko prakaTa kara rahI haiN| tIrthaMkara raja (baMdhate hue kama) aura mala (baMdhe hue kama) donoM prakAra ke maloM se mukta haiM ataH unake svarUpa kA dhyAna karane vAlA 'titthayarA me pasIyaMtu' ko sArthaka karatA hai| isa sArthakatA meM sirpha pAMca lakAra lagAne kI apekSA hai1. lakSya 2. lagana 3. laya 4. lIna 5. lAbha kyoMki zakti, zrama, samaya, soca ke sAtha jo kArya saMpAdita hotA hai vahI jIvana ko nae artha, nae saMdarbha de sakatA hai anyathA aise loga jinake pAsa zakti hai para svayaM para kucha hone kA vizvAsa nahIM, saMkalpa nahIM, puruSArtha nahIM ve aMdherA dUra karane ke lie uThakara kabhI dehalI para nanhA sA dIpa nahIM jalA sakate, aise loga sArthaka jIvana nahIM jI skte| jJAna svarUpa arhat kA dhyAna ____ arhata bhAva kA svarUpAtmaka ciMtana karane se jJAnAtmaka nirmalatA bar3hatI hai| kintu zAstrakAroM ne eka prazna ubhArA hai ki dhyeya aura dhyAtA kI itanI dUrI hone para arhat aura siddha bhAva hamAre meM kaise prakaTa hotA hai? 182 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhAna kI bhASA meM batalAyA gayA ki dhyAnAtmaka sthiratA ke paripuSTa hone para dhyeya Alekhita jaisA prakaTa hotA hai, svarUpatA ko prApta karatA hai| arhat kA jJAnAtmaka bhAva tIna prakAra se varNita haiM 1. arhat ke guNoM kA bhinna-bhinna rUpa meM ciMtana karate hue apane meM prakaTa hone kI kAmanA karanA / 2. samasta arhat guNoM kA paMjIbhUta caitanya piMDa, jisakA samagratA se ciMtana karanA / bhAva arhat meM tadAkAra honA / 3. paramAtma bhAva - pUrNa pAriNAmika bhAva, svarUpa caitanya meM sthita honA / yadyapi rAga-dveSa mukta hone ke kAraNa tIrthaMkaroM kA sabake prati samabhAva hai phira bhI bhakta 'titthayarA me pasIyaMtu' kahakara apanI kRtajJatA aura Atmazakti jAgRta karatA hai kyoMki bhagavAna madhyastha haiM, bhaktoM ke hRdaya meM bhI rahate haiM aura vItarAga bhI haiM / kitanA yathArtha kahA gayA bhakti bhAvi citta se anAhUta sahAyastvaM tvamakAraNavatsalaH / anabhyarthita sAdhustvaM, tvamasaMbaMdhabAMdhavaH // arthAt prabho! tuma anAmaMtrika sahAyaka ho, akAraNa vatsala ho, abhyarthanA na karane para bhI hitakara ho, saMbaMdha na hone para bhI baMdhu ho / tava cetasi vartehaM iti vArtApi durlabhA / maccite vartase cetvamalamanyena kenacid // prabho! maiM tumhAre citta meM rahU~ yaha bAta durlabha hai, tuma mere citta meM raho yaha ho jAye to phira mujhe aura kucha nahIM cAhie / jijJAsA kI gaI ki yogI loga bhagavAna kA dhyAna hRdaya kamala meM kyoM karate haiM? sva meM udbhUta isa jijJAsA kA samAdhAna AcArya siddhasena divAkara svayaM khoja lete haiM ki bhagavAna bhI to akSa (AtmA) hI haiM ataH yogI loga samajhate haiM ki ve bhI to kahIM na kahIM kamala meM mileMge, to calo hRdaya kamala meM hI khojeM, Akhira akSa milegA kamala meM hii| yahAM para akSa ke do artha abhivyakta haiM- AtmA aura kamalagaTTA / uparyukta vivecana ke niSkarSa meM kahA jA sakatA hai ki arhat bhagavAna kA dhyAna atIva cAmatkArika hotA hai / ihaloka aura paraloka kA vaibhava to kyA cIja hai, bhagavAna kA bhakta to janma-maraNa ke pratIka isa kSaNabhaMgura zarIra kA sadA ke lie parityAga kara paramAtmA bana jAtA hai / titthayarA meM pasIyaMtu / 183
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaise vidyArthI kA parIkSA meM saphala honA mukhya hai parantu usase pahale par3hanA anivArya hai| bhojana mukhya hai para bhojana se pahale ATA, cUlhA Adi anivArya hai usI prakAra sAdhaka ke lie mokSa mukhya hai para mokSa prApti se pUrva karmakSaya aura karmakSaya se pUrva sAdhanA Avazyaka hai| ataH adhyAtma kI bheda - vijJAnI rAha para bar3hate rahanA tattva zodha aura tattva bodha ke lie anivArya hai / bhakti meM DhAI akSara haiM parantu ina DhAI akSaroM meM akSaya pada ko khIMcakara nikaTa lAne kI bAta kahI huI hai / mada ke ATha sAdhanoM kI prApti karma ke udaya se hotI hai jabaki parameSThI ke prati / tIrthaMkaroM ke prati bhakti, bahumAna mohanIya karma ke AMzika kSaya se utpanna hotI hai| karma ke udaya se prApta sAmagriyA~ kSaNika aura nAzavAna hotI haiM jabaki karma ke kSaya se prApta sAmagriyA~ zAzvata aura AtmA ko AnaMda dene vAlI hotI haiM / nizcaya naya ke anusAra hamArA zarIra AtmA se paidA nahIM huA hai, karma se paidA huA hai| ataeva jyoMhi bhagavAna kA dhyAna karate haiM tyoMhi AtmA kA karma-mala jalakara dUra ho jAtA hai| zuddha Atma tattva nikhara AtA hai| AtmA sadA ke lie ajara-amara paramAtmA ho jAtA hai / yaha jaina saMskRti kA hI Adarza hai ki bhakta bhI bhagavAna kA dhyAna karate-karate anta meM bhagavAna bana jAtA hai| jina pada aura nija pada meM kevala vyaMjanoM kA hI parivartana hai svara ve hI haiM / isI prakAra jo AtmA nija hai vahI jina hai / kevala karma paryAya ko badalakara zuddha paryAya meM AnA Avazyaka hai| ataH spaSTa hai ki arhatoM ke 'vihuyarayamalA svarUpa' kA dhyAna bhakta sAdhaka ko bhI 'vihayarayamalA' banAne meM samartha hai aura yahI 'titthayarA meM pasIyaMtu' kA isake sAtha rahasya hai / pahaNajaramaraNA eka bAra eka bahana ne sAdhviyoM se logassa kA pATha yAda karanA prAraMbha kiyaa| prAcIna samaya meM pustakIya jJAna nahIM thA mukhastha jJAna kI paripATI pracalita thii| usa bahana ne eka dina kramazaH calate-calate 'pahINajaramaraNA' kA bola liyA aura ghara Akara yAda karane baiThI / vaha pahINajaramaraNA to bhUla gaI aura 'pIhara meM jAkara maranA' isa pATha ko raTane lagI / yAda karate-karate usane socA Aja sAdhvI zrI jI ne yaha kyA pATha pddh'aayaa| mauta kisI ko puchakara thor3e hI AtI hai| isI UhApoha meM vaha apanI jeThAnI ke samIpa pahu~cI aura pUchane lagI- bhAbhIjI ! pIhara meM jAkara maranA acchA yA sasurAla jaakr| bhAbhIjI ne kahA- Aja yaha prazna kaise uThA ? taba vaha bolI mahArAja ne logassa ke pATha meM Aja mujhe yaha bola diyA hai 184 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki pIhara jAkara mrnaa| agale dina donoM sAdhviyoM ke pAsa pahuMcI aura jijJAsA ke svara meM pUchA-mahArAja! pIhara meM jAkara maranA acchA yA sasurAla jaakr| taba sAdhviyoM ne smitavadana kahA-mauta ko kauna roka sakatA hai? vaha to kahIM para bhI A sakatI hai| taba vaha bahana bolI mahArAja! kala Apane hI 'logassa' meM mujhe yaha par3hAyA thA pIhara meM jAkara mrnaa| sAdhviyoM ne muskAna bikherate hue kahA-hamane to yaha pATha par3hAyA "pahINajaramaraNA" arthAt bhagavAn ! Apa jarA aura mRtyu se rahita haiN| sahI jAnakArI pA donoM apanI ajJAnatA para haMsane lgiiN| unheM eka bodha pATha milA uccAraNa zuddhi kA, anyathA artha kA anartha ho jAtA hai| logassa ke isa pAMcaveM padya meM tIrthaMkara bhagavantoM kI pahalI vizeSatA raja, mala se rahita aura dUsarI vizeSatA jarA aura mRtyu se rahita avasthA batAI gaI hai| vizva meM sabase bar3e do prakAra ke bhaya haiM. 1. jarA 2. mRtyu bhaya unhIM ko rahatA hai jinake karma zeSa rahate haiN| jaisA ki pIche batAyA jA cukA hai ki arhat avasthA meM bhagavAna cAra ghAtI karmoM se mukta hote haiM aura siddha avasthA meM ve AThoM karmoM se mukta ho jAte haiM ataH svataH hI isa jarA aura mRtyu ke bhaya se mukta haiN| na to kabhI vRddha hote haiM, na jarA grasta aura na hI aba unheM kabhI maranA hai| mukta hone se pUrva unakA jInA bhI sArthaka aura maranA bhI saarthk| kyoMki jIvita rahakara ve bhavI jIvoM ko tArate haiM aura maraNa prApta kara siddha svarUpa ko prApta karate haiM aura sadA, sarvadA ke lie ajarAmara ho jAte haiN| sAdhaka logassa stava ke daurAna svarUpa gata vizeSatA jarA-janma-maraNa se mukta arhatoM ko 'titthayarA meM pasIyaMtu' kahakara apanI prasannatA aura advaita samarpaNa prakaTa karatA hai| kyoMki nizcaya naya ke anusAra to yathArtha yahI hai ki dharma hI eka mAtra prANI ke lie trANa aura zaraNa hai| usakI ArAdhanA karake hI janma, jarA, roga, zoka, mRtyu Adi kI paramparA ko antima rUpa se samApta karane meM sakSama hotA hai| dharma kI zaraNa kA tAtparya arhat zaraNa arthAt zuddha AtmA kI zaraNa se hI hai| isalie kahA gayA-kevali-paNNattaM dhamma saraNaM pvjjaami| dharma eka lokottara tattva hai, pAramArthika tattva hai| Atmazuddhi kA yaha eka mAtra sAdhana hai| yadyapi yaha jarA, roga, mRtyu jaisI sthitiyoM se sIdhA prANI ko nahIM bacAtA para pariNAma rUpa meM parokSataH yahI eka mAtra aisA tattva hai jo prANI ko inase bacA sakatA hai| anaMta-anaMta prANI isa dharma kI zaraNa svIkAra kara, ArAdhanA kara inakI asahanIya trAsa se sadA-sarvadA ke lie mukta hue haiN| vastutaH titthayarA meM pasIyaMtu / 185
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat dharma, kevalI bhASita dharma kI zaraNa antima niSpatti ke rUpa meM eka aisI sthiti nirmita karatI hai ki usako upalabdha ho jAne ke pazcAt prANI kI bhava bhramaNa yAtrA antima rUpa meM parisampanna ho jAtI hai, yahI 'titthayarA meM pasIyaMtu' kA rahasya hai / kiMvadanti hai ki amRta ko pIne vAlA prANI amara ho jAtA hai, na use kabhI bur3hApA AtA hai aura na hI vaha kabhI maratA hai / amRta ke lie to yaha kevala kalpanA hI hai parantu bhagavAna kI vANI kA pAna karane vAlA bhakta to vAstava meM ajara-amara ho jAtA hai, karma mukta ho jAtA hai| mokSa pAne ke bAda na jarA hai aura na maraNa hai| mukta AtmA sadA eka rasa rahatI hai / vRddhatva aura jarA arhatoM kI vANI rahasyamayI hotI hai / 'pahINajaramaraNA' meM 'jarA' zabda kA prayoga huA hai, vRddhatva kA nahIM, donoM meM antara hai / jarA aura vRddhatva ke antara kA nirAkaraNa DaoNkTara dayAnaMda bhArgava ne atyanta sundara aura yathArtha rUpa meM citrita kiyA hai nirjarA zabda ke mAdhyama se / 1 nirjarA zabda meM 'jarA' zabda para dhyAna deM / jarA kA artha hai bur3hApA / bur3hApe kA artha hai vikAsa kA avaruddha ho jAnA / jahA~ prANa kA pravAha avaruddha ho jAtA hai vahA~ vikAsa rUka jAtA hai / mAno bur3hApA A jAtA hai| bur3hApe kA saMbaMdha varSoM se nahIM hai / ATha varSa ke bacce kA bhI yadi vikAsa rUka gayA ho to vaha bUr3hA ho gyaa| assI varSa kA vyakti bhI yadi vikAsazIla hai to vaha jarAgrasta nahIM hai / kAlidAsa ne vRddhatva aura jarA ke bIca bheda kiyA hai - anubhava samRddhatA vRddhatva hai aura vikAsazIlatA kA samApta ho jAnA jarA hai / jarA prANa ke pravAha ke bheda ho jAne kA pariNAma hai / svecchA se duHkha ke pratikUla paristhitiyoM ko AmaMtrita karake sAdhaka prANa ke pravAha ko gati detA hai / vikAsa kA avarodha samApta ho jAtA hai / 'jarA' kA calA jAnA hI nirjarA hai| nirjarA ke lie eka zabda hai - vidhUnanam - prakaMpita kara denA / jaise pakSI paMkhoM ko hilAkara sAre raja- kaNoM ko dhUna DAlatA hai vaise hI jo nirjarA karane vAlA hai vaha apanI sat pravRtti ke dvArA karma-rajoM ko dhUna DAlatA hai, prakampita kara, jhAr3akara sApha kara DAlatA hai / nirjarA prakaMpana kI prakriyA hai / isameM vyakti avAMchanIya prakampanoM ke prati vAMchanIya prakaMpana / zaktizAlI prakaMpana paidA kara usako samApta kara detA hai, purAne saMgraha ko sAmapta kara detA hai / logassa meM uttama varNoM kA saMyojana hI isa prakAra kA hai jo bolate athavA 186 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNa karate hI UrjA pravAha ko adhika gatizIla banA detA hai| UrjA pravAha kI gatizIlatA prANoM meM adbhuta zakti kA saMcAra karatI hai| arhat namaskAra tatkAla baMdha kI apekSA asaMkhyAt guNI nirjarA kA kAraNa hai isalie sonA, khAnA, jAnA, vApasa AnA aura zAstra prAraMbha Adi kriyAoM meM arhat namaskAra avazya karanA caahie| kiMtu vyavahAra naya kI dRSTi se guNadhara bhaTTAraka kA abhiprAya hai ki paramparA ke atirikta anya saba kriyAoM meM arhat namaskAra niyama se karanA cAhie kyoMki arhat namaskAra kiye binA prAraMbha kI huI kriyA meM maMgala kA phala nahIM pAyA jaataa| isI tathya kI puSTi hetu kaSAya pAhuDa kI nimnokta paMktiyAM vimarzanIya haiM arahaMta NamokkAraM bhAveNa ya jo karedi py'mdi| jo saba dukkha mokkhaM pAvai acireNa kAleNa // jo vivekI jIva bhakti pUrvaka arhat ko namaskAra karatA hai vaha atizIghra samasta duHkhoM se mukta ho jAtA hai| AcAryazrI mahAprajJajI ne likhA hai jaba smRti zakti, nirNaya zakti aura Atma-niyaMtraNa kI zakti kSINa ho jAtI hai taba AdamI bUr3hA ho jAtA hai, cAhe vaha pacAsa varSa kA hI kyoM na ho| aura eka vyakti pacAsa varSa kA hai para usakI smRti zakti teja hai| usakI nirNaya zakti bhI acchI hai aura vaha Atma niyaMtraNa karane meM bhI sakSama hai to vaha bUr3hA hote hue bhI yuvA hai, vaha vRddha yuvA hai| naI zaktiyoM kI prApti aura prApta zaktiyoM kA saMrakSaNa tathA upayoga kiyA jA sakatA hai| aisI sthiti meM jIvana meM AnaMda utpanna ho jAtA hai| isa prakAra bur3hApA zakti saMrakSaNa kA sAdhana bana jAtA hai| vRddhAvasthA se mukti : kucha prayoga sAmAnyataH cAlIsa varSa ke pazcAt hamAre phephar3e kI zakti kSINa ho jAtI hai| jitanI prANavAyu lenI cAhie utanI prANavAyu ko lene kI zakti unameM nahIM rhtii| usa samaya dIrghazvAsa lenA bahuta jarUrI hai| cAlIsa varSa ke bAda AdamI jitanA lambA zvAsa letA hai utanA hI svastha aura yuvA raha sakatA hai|12 lambA zvAsa aura lambe zvAsa para citta ko kendrita karane kA abhyAsa-ye donoM bAteM mila jAtI haiM taba yaha prakriyA bahuta zaktizAlI aura mahattvapUrNa ho jAtI hai| yogAsana aura prANAyAma ke dvArA picyuTarI aura antaHsrAvI graMthiyoM kI kSamatA bahuguNI hotI hai, usakA prabhAva pUre zarIra para par3atA hai, suSupta zaktiyA~ jAgRta hotI haiN| ekAgratA kA vikAsa uttarottara hotA jAtA hai| zArIrika, mAnasika, titthayarA meM pasIyaMtu / 187
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanAtmaka tanAvoM se mukti milatI hai| yogAsana se jaba ina sthAnoM para kriyA niyamana kA abhyAsa kiyA jAtA hai to antaHsrAvI graMthiyoM ke satata hone vAle srAva aura unakA zarIra manovRtta prabhAva bhI niyamita hotA hai| isI niyamana ke pariNAmasvarUpa yogI kA zarIra kAMtimAna, vizeSa prabhAmaMDala yukta, svastha, suDaula, utsAhI, niroga tathA vizeSa smRti, buddhi aura iMdriyA~ parAkrama yukta ho jAtI haiN| antaHsrAvI graMthiyoM ke prabhAva se hone vAlI jarA aura tajjanya prabhAva bhI maMda ho jAte haiN| ataH zarIra aura mana ajara jaisI avasthA prApta karatA hai| nimnAMkita kucha prayoga jo AcAryazrI mahAprajJajI ke sAhitya meM nirdiSTa haiM nimna prakAra se haiM jinameM se eka do prayoga ke niyamita abhyAsa se bhI yuvAvasthA ko kAyama rakhA jA sakatA hai1. zazAMkAsana 2. sarvendriya saMyama mudrA 3. arddhamatsyendrAsana 4. jIbha ko dAMta ke mUla meM lagAkara eka minaTa aha~ dhvani kA layabaddha japa (AvAja sAilenTa rahegI) 5. ekyuprezara ke anusAra dAhine hAtha kI kohinI aura poMhace ke madhya sthAna para dabAva denaa| 6. lalATa ke Upara pUrNa caMdramA ke samAna jyoti kA dhyAna karane se kuSTAdi roga zAMta evaM sarvadA pIta varNa va ujjvala jyoti kA dhyAna karane se sarva rogopazamana evaM vRddhAvasthA ke sarva lakSaNoM se rahita ho jAte haiN| tIrthaMkara candra se bhI adhika nirmala haiN| ataH lalATa para "caMdesa nimmalayarAsiddhA siddhiM mama disaMtu" kA zveta raMga meM dhyAna Atmodaya ke sarvocca zikhara aruja-aja-ajara-amara pada taka pahu~cAne kA sopAna to siddha hogA hI parantu vartamAna jIvana ke lie bhI varadAna siddha hogaa| kavi kI nimnokta paMktiyAM pUrNa samarpaNa bhAva ko pradarzita kara rahI hai eko'haM nAsti me kazcina kasyacit / tvahizaraNasyasya mama denyaM na kiMcana // arthAt maiM akelA hU~, merA koI nahIM hai, maiM bhI kisI kA nahIM hU~ phira bhI tumhAre caraNoM kI zaraNa meM sthita hU~ isalie mere mana meM kiJcita dInatA nahIM hai| arahantoM kI zaraNa kyoM? * zakti jAgaraNa ke lie * bhakti aura mukti ke lie 188 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ * duSpravRttiyoM se bacane ke lie * guNAtmaka vikAsa ke lie * bhAvanAtmaka AlaMbana ke lie * mAnasika zAMti aura saMtoSa ke lie * ciMtA aura bhaya se mukta hone ke lie * samyak dRSTi aura samyak dizA bodha ke lie * lakSya prApti ke lie * laukika aura pAralaukika utkarSa ke lie * Arogya, bodhi aura samAdhi ke lie * Atma-darzana, Atma-siddhi ke lie niSkarSa ravindranAtha Taigora kI nimnokta paMktiyA~ mAnava kI viziSTatA ko darzA rahI haiM- "samudra meM machalI mauna rahatI hai, dharatI para pazu zora karate haiM aura havA meM pakSI gAtA hai para manuSya meM sAgara kA mauna, dharatI kA zora, havA kA saMgIta- tInoM vidyamAna haiN| isase manuSya kI viziSTatA siddha hotI hai / manuSya ko jJAna pravINatA, saMtulana aura antardRSTi prApta hai|" sacamuca hamAre pAsa saba kucha hai, ciMtana zakti, jJAna zakti, zraddhA zakti, karma zakti aura UrjA zakti kA akSaya koSa hamAre bhItara vidyamAna hai| jIne kA matalaba hI hai pratikSaNa vikAsa kA urdhvArohaNa, anaMta zaktiyoM kA prakaTIkaraNa, asmitA aura astitva kI talAza meM saphala puruSArthI prayatna / nissaMdeha nirmANa kA hara pala utsava bana aneka upalabdhiyAM detA hai / ataeva apane caitanya vIrya kA anukSaNa upayoga karate rahanA cAhie, jaba taka mokSa mahotsava kI saphalatAe~ usakA mastakAbhiSeka na kareM / "apane hAtha jagannAtha" kI kahAvata isI ora saMketa karatI hai ki "ayaM me hasto bhagavAn ayaM meM bhagavattaraH" arthAt ye mere hAtha hI bhagavAna hai, itanA hI nahIM ye bhagavAna se bar3hakara hai| apane dvArA apanA nirmANa yaha zAzvata satya hai / isa satya kA sAkSAtkAra hI "titthayarA me pasIyaMtu " hai / kyoMki samyak dizA meM lagA saMkalpa hI manuSya ko "kAryaM vA sAdhayeyaM dehaM vA pAtayeyaM" jaisA nizcaya pradAna karatA hai / svastha jIvana ke saMdarbha meM manonuzAsanam kI nimnokta paMktiyA~ nIti vAk kI taraha lAgU hotI haiM "jyotirmayo'haM AnaMdamayo'haM sasaddhaM nirvikArohaM vIryavAnahaM" /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt maiM jyotirmaya hU~, AnaMdamaya hU~, svastha hU~, nirvikAra hU~, vIryavAna huuN|14 uparokta pavitra saMkalpoM ko rAtri zayana aura prAtaH jAgaraNa ke samaya sthira aura pavitra mana se anuprekSA pUrvaka karanA caahie| sAdhanA kI saphalatA ke lie dRr3ha AsthA kA honA anivArya hai| usake hone para bhI yadi dIrghakAla taka na cale to bhI saphalatA saMbhava nahIM hai, dIrghakAlika abhyAsa hone para bhI yadi vaha nirantara na cale usa sthiti meM bhI sAdhaka saphala nahIM ho sakatA hai| ina sabake hone para bhI baMdhana-vilaya se prApta yogyatA apekSita rahatI hai| ina sabakA samucita yoga hone para jo asaMbhava pratIta hotA hai, vaha saMbhava bana jAtA hai| . niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki divyatA cetanA kA navanIta arthAt sArabhUta tattva hai| manuSya mUlataH divya hai tathA cetanA ke vikAsa dvArA divyatva kA prasphuTana karanA mAnava kA na kevala kartavya hai balki usake jIvana kI kRtArthatA bhI hai, aura yahI kRtArthatA hai "titthayarA me psiiyNtu"| saMdarbha 1. samavAyAMga-25vAM atizaya samatAvANI 3. bhaktAmara-zloka 16 4. bhaktAmara eka divya dRSTi pR./80 kalyANa maMdira-8 6. jaina bhAratI, pharavarI 1660, pR./182 7. jaina bhAratI, navambara 1668 pR./38 8. mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya-pR./186 6. jayadhavalAsadihe kasAya pAhuDe prathama arthAdhikAra, pR./16 10. mana kA kAyAkalpa-pR./127, 128 11. mana kA kAyAkalpa-pR./132 12. vahI-pR./126 13. svAgata kare ujAloM kA, pR./114 14. manonuzAsanam chaThA prakaraNa-26, 27, pR./153 160 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. logassa : rogopazamana kI eka prakriyA sahI dRSTikoNa aura AtmasaMyama, AtmA ke ye do aise durlabha guNa haiM, jinakI prApti se apane mUla svarUpa ko prApta kiyA jA sakatA hai| nizcayanayAnusAra AtmA zuddha, buddha aura AnaMdamaya tattva hai| krodha Adi usake vibhAga haiM, jo AtmA ko vikRta banAte haiN| AtmA ko vibhAva se svabhAva kI dizA meM uThorita rakhane hetu logassa kI stuti meM kahA gayA hai-kirtita, vaMdita mere dvArA loka meM jo ye uttama siddha haiM ve mujhe Arogya, bodhi lAbha aura zreSTha uttama samAdhi deN| mAnava zarIra evaM mastiSka meM vidyamAna zaktiyoM ko dhyAna sAdhanA dvArA vikasita kiyA jA sakatA hai| isa sAdhanA ke dvArA hI samyak jJAna, samyak, darzana, samyak cAritra evaM AnaMda ke dvAra udghATita hote haiN| bAharI jagat kI saMpadAe~ hameM suvidhA saMpanna banA sakatI haiM para zAMti saMpanna nhiiN| svAsthya, saundarya, suyaza, zakti aura saMpatti-ina pAMca sakAroM kI prApti hetu mAnava daur3atA hai paraMtu kyA mana kI zAMti ke binA ye vastue~ sukha de sakatI haiM? ina bhautika vastuoM se prApta hone vAlA sukha avAstavika hai isalie bAhya jagat kI apekSA antarjagat kI saMpannatA hI vAstavika zAMti de sakatI hai| vaha saMpannatA hai vyakti ke caitanya kI prabhusattA kA vikaas| AdhyAtmika vikAsa kA rahasya vyavahArika jagat meM dekhA jA rahA hai ki kucha vyakti dhurandhara vidvAna evaM bhautika saMpadA se saMpanna hone ke bAvajUda bhI azAMta najara Ate haiM unake pAsa apanI samasyAoM kA sahI samAdhAna nahIM hai| kaI bAra aisA sunane meM yA par3hane meM AtA hai ki eka vaijJAnika yA bauddhika vyakti ne AtmahatyA kara apane prakhara bauddhika jIvana kI lIlA ko samApta kara diyaa| hara eka samajhadAra vyakti ke mana meM prazna uThatA hai, aisA kyoM? samAdhAna ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki unameM logassa : rogopazamana kI eka prakriyA / 161
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhika cetanA kA pUrNa rUpeNa vikAsa to hotA hai para AdhyAtmika cetanA unameM prasupta evaM aprakaTa hai| jaba taka mAnasa meM suSupta AdhyAtmika cetanA kA jAgaraNa nahIM ho jAtA hai taba taka samasyAoM ke cakravyUha ko tor3A nahIM jA sakatA / jaina darzanAnusAra bauddhika kSamatAoM ke vikAsa kA saMbaMdha usake jJAnAvaraNIya karma ke kSaya, kSayopazama se tathA AdhyAtmika cetanA kA saMbaMdha mohakarma ke upazama, * kSaya athavA kSayopazama se hai / yadi vyakti meM mohakarma kA AvaraNa prabala hai to usameM AdhyAtmika cetanA kA vikAsa saMbhava nahIM hai phira cAhe vaha vyakti kitanA hI bar3A vidvAna, vaijJAnika yA vakIla ho / mohakarma ke astitva ke kAraNa hI rAga-dveSa aura rAga-dveSa ke kAraNa krodha, mAna, mAyA, lobha jaise Avega tathA hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA (ghRNA), kAma-vAsanA jaise upa Avega utpanna hote haiN| ina AvegoM, upa AvegoM kI vidyamAnatA meM vyakti kA vikAsa avarUddha ho jAtA hai, inakA upazama, kSayopazama athavA kSaya karake hI vaha AdhyAtmika cetanA kA vikAsa kara sakatA hai| ataH sukhamaya jIvana jIne ke lie bauddhika vikAsa ke sAtha AdhyAtmika vikAsa bhI Avazyaka hai / logassa stava ke nimitta se sAdhaka vItarAga stuti aura AtmaguNa vikAsa ke saMkalpa ko puSTa karatA huA jaise-jaise asat pravRttiyoM se dUra haTatA hai aura sat pravRttiyoM se citta ko bhAvita rakhatA hai vaise-vaise Atma-unmukhatA aura para parAGmukhatA AtI jAtI hai / kIrtana aura AdhyAtmikatA sahI dRSTikoNa aura Atma saMyama, AtmA ke ye do aise durlabha guNa haiM jinakI prApti se apane mUla svarUpa ko prApta kiyA jA sakatA hai| nizcaya nayAnusAra AtmA zuddha, buddha aura AnaMdamaya tattva hai| krodha Adi usake vibhAva haiM jo AtmA ko vikRta banAte haiN| AtmA ko vibhAva se svabhAva kI dizA meM utprerita rakhane hetu logassa kI stuti meM kahA gayA hai kittiya vaMdiya maye je e logassa uttamA siddhA / Arogga bohi lAbhaM samAhivaramuttamaM diMtu // arthAt kirtita (mana se nAma va guNoM kA smaraNa), vaMdita (vacana se nAma va guNoM kA smaraNa) mere dvArA loka meM jo ye uttama siddha haiM, ve mujhe Arogya, bodhi lAbha aura zreSTha uttama samAdhi deN| logassa meM yaha eka aisI gAthA hai jo kIrtana se prAraMbha hokara uttama samAdhi para virAma letI hai / pramukhataH kIrtana ke do prakAra haiM 162 / logassa - eka sAdhanA--1
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. bhAvanAmaya-hRdaya se kiyA jAne vAlA niHzabda stvn| kIrtana kI yaha vyAkhyA sarvocca aura aMtima hai| 2. svaramaya-isameM layabaddha raTana hotA hai| zabdoM kA sAmaMjasya, svara kA mAdhurya aura sAhacarya hotA hai| bhakti kA aizvarya, zabdoM kA saundarya aura svAbhAvika mAdhurya ke sAmaMjasya kA nAma hI hai kiirtn| sampUrNa logassa pATha meM kIrtana zabda do bAra prayukta huA hai-prathama bAra "kittaissa"-bhakta kI pahacAna ke rUpa meM dUsarI bAra "kittiya"bhagavat sattA kI pahacAna ke rUpa meN| __bhojana kI taraha kIrtana ke samaya bhI mu~ha se bhinna-bhinna rasa utpanna hote haiN| vijJAna ke anusAra muMha sthita bhinna-bhinna svAda graMthiyoM se savita rasa Upara sUkSma antarikSa zaktidhArA se utaratI huI parama pAvana zakti kA aura dharatI se Upara kI ora AtI pavitra UrjA zakti kA AkarSaNa karatA hai| kIrtana meM bhakti kI pramukhatA hotI hai| bhakti meM ekAgratA aura sthiratA ke pazcAta dhyAnAvasthA AtI hai, ataeva bhakti kI samApti hI dhyAna hai| logassa sAr3he tIna Avartta kA spekTrama hai| sAta gAthAoM ke sAta raMgoM meM kIrtana aura bhAvanA ke do raMga sammilita hokara nava raMgoM ke mAdhyama se spekTrama banakara yaha hamAre anaMta janmoM ke karmoM ko samApta kara detA hai| zarta sirpha itanI hI hai ki ye kIrtana mastiSka ke dUsare vibhAga avacetana taka pahu~cane caahie| sAmAnyataH mastiSka ke dasa vibhAga haiM, prathama cetana mana kA zeSa nau acetana mana ke| prathama vibhAga sthita cetana mana jaise bhAva paidA karatA hai vaisA hI zeSa nau bhAga kAma karate haiN| barpha pAnI meM tairatA hai, nau bhAga andara rahate haiM hameM kevala dasavAM bhAga hI dikhAI detA hai| yahI hamAre mastiSka kI sthiti hai| hamAre raTana, smaraNa, kIrtana, vaMdana, namana, stavana Adi saba bhAvAtmaka pravAha pahale prathama vibhAga meM hI jamA hote haiN| jaba ve Avartana rUpa meM saghana ho jAte haiM taba ve sakriya banakara avacetana mana meM cale jAte haiN| isa prakAra kIrtana se samAdhi taka kadama-kadama calatA huA eka dina sAdhaka sAdhya ko siddha karane meM saphala ho jAtA hai| dhyAna athavA arhat-siddha stuti ke nirantara abhyAsa ke binA adhyAtma vikAsa ke sUkSma rahasyoM ko hastagata karanA asaMbhava pratIta hotA hai| sUkSma rahasyoM ko samajhe binA AdhyAtmika cetanA ke aMtaraMga patha ko pakar3a pAnA bhI asaMbhava hai| yaha sAdhanA hI AtmA ko karmoM se mukta karane kA sahI mArga hai| ataH apekSA hai karma siddhAnta rUpI sAhitya kA talasparzI adhyayana kara tattva jJAna kI gaharAI meM jAkara adhyAtma ke rahasyoM ko pakar3ane kA abhyAsa kiyA jaae| jaise-baMdha kyA hai? jIva karma baMdha logassa : rogopazamana kI eka prakriyA / 183
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaise karatA hai? baMdha ke kitane prakAra haiM? karma kauna bAMdhatA hai? karmoM kA udaya kisa prakAra hotA hai / kyA karma pUrNatayA niraMkuza hai? kyA manuSya apane puruSArtha dvArA apane karma baMdhanoM ko tor3akara athavA unakA saMkramaNa kara apanA bhAgya badala sakatA hai ? kyA hamAre jIvana meM jo kucha ghaTita hotA hai vaha saba kucha pUrva karmoM kAhI phala hai yA usa para vartamAna ke vyavahAra evaM AcaraNa kA bhI prabhAva par3atA hai - ityAdi / kaise ho kArmaNa zarIra prakaMpita ? kArmaNa zarIra ke prakaMpana kI prakriyA se pUrva kArmaNa aura taijasa- ina do zarIroM ko samajhanA Avazyaka hai / kyoMki dravya aura bhAva- ina donoM prakAra ke Arogya kA saMbaMdha ina donoM zarIroM se hI saMpRkta hai / taijas zarIra - jo zarIra AhAra Adi ko pacAne meM samartha hai aura tejomaya hai, vaha taijas zarIra hai| yaha zarIra vidyuta paramANuoM se va karma zarIra, vAsanA, saMskAra aura saMvedana ke sUkSmatama paramANuoM se nirmita hotA hai / taijasa zarIra, karma zarIra aura sthUla zarIra ke bIca eka setu kA kArya karatA hai / 1 kArmaNa zarIra-karma jagat kA saMbaMdha bhautika-sthUla zarIra se na hokara usa sUkSma zarIra se hai jo dRzya zarIra ke bhItara hai / karmamaya zarIra jo atIva sUkSma hai jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM ke pudgala samUha se jo zarIra banatA hai, vaha kArmaNa zarIra hai / zarIra vijJAna ke anusAra hamAre bhautika zarIra meM eka varga iMca meM sthita gyAraha lAkha se adhika kozikAe~ hotI haiM kiMtu yadi sUkSma zarIra meM sthita karma-jagat kI kozikAoM kA lekhA-jokhA kiyA jAe to mAlUma hogA ki eka varga iMca jagaha meM araboM-kharaboM kozikAoM kA astitva hai / ye karma pudgala cAra sparza vAle evaM anaMta sparzI hote haiN| ve kevala atIndriya zaktiyoM ke dvArA hI dekhe jA sakate haiN| bAhya upakaraNoM se ve nahIM dekhe jA skte| hamArA zarIra bhI asaMkhya kozikAoM se banA hai / pratyeka kozikA ke bIca nAbhika hotA hai / ina nAbhikoM meM janma janmAntara ke saMcita jJAna va saMskAra ke guNa sUtra graMthiyoM ke rUpa meM sthita haiN| hara nAbhika meM sthita saMskAra sUtra kI laMbAI vaijJAnikoM ne pAMca phuTa AMkI hai| isa prakAra zarIra ke lagabhaga 600 kharaba kozikAoM meM sthita saMskAra sUtra kI kula laMbAI tIna hajAra araba phITa ho sakatI hai| yaha laMbAI sAre vizva ko apane meM sameTane meM samartha hai| jisake kAraNa isake vizvavyApI hone kA anumAna lagAyA jA sakatA hai| isI meM jIva sthita hai / pratyeka paramANu eka saura maMDala ke sadRza hai 164 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura usakA sUrya nAbhika hai| yahI sUrya paramANu ko UrjA pradAna kara sakriya banAtA hai| zarIra kA yaha prakAza tattva jIvana kI sArI gatividhiyoM kA saMcAlaka hai jisake naSTa hote hI AdamI mRtyu ko prApta hotA hai| - thiyosophiTsa ne ina zarIroM ko bhinna-bhinna saMjJAe~ dI haiM unhoMne sthUla zarIra ko Physical body, sUkSma zarIra ko Etheric body aura atisUkSma zarIra ko Astral body kahA hai| .. paramahaMsa svAmI yogAnaMda likhate haiM ki bhagavAna ne mAnava AtmA ko kramazaH tIna dehoM meM aveSTita kiyA hai1. manomaya-koSa -kAraNa zarIra 2. sUkSma prANamaya-koSa - yaha manuSya ke mAnasika evaM bhAvanAtmaka pravRtti kI lIlA bhUmi hai| 3. sthUla annamaya-koSa - bhautika zarIra prANamaya puruSa anubhUti cetanA dvArA kAma karatA hai aura usakA zarIra prANa tattvoM se nirmita hotA hai| kAraNa zarIra puruSa vicAroM ke AnaMdamaya pradeza meM rahatA taijasa aura kArmaNa zarIra atyanta sUkSma zarIra hai ataHsAre loka kI koI vastu unake pradeza ko roka nahIM sktii| sUkSma vastu binA rUkAvaTa ke sarvatra praveza kara sakatI hai jaise ati kaThora loha piNDa meM agni| jaise saura cUlhe kI pleTa UrjA grahaNa karatI hai aura bhojana taiyAra ho jAtA hai vaise hI audArika zarIra ke mAdhyama se UrjA taijas zarIra para saMgrahita hotI hai to usase karma zarIra prabhAvita hotA hai pariNAma svarUpa pUrva baddha karma nirjarita hone lagate haiN| nissaMdeha karma zarIra sarvAdhika zaktizAlI zarIra hai| yaha anya sabhI zarIroM kA mUlabhUta hetu hai| isake hone para anya zarIra hote haiM aura na hone para koI zarIra nahIM hotaa| sthUla zarIra kA sIdhA saMparka taijasa zarIra se aura taijasa zarIra kA sIdhA saMparka karma-zarIra se hai| karma zarIra se sIdhA saMparka cetanA kA hai aura yaha karma zarIra hI caitanya para AvaraNa DAlatA hai| karma zarIra sthUla zarIra ke dvArA AkarSita bAhya jagat ke prabhAvoM ko grahaNa karatA hai aura caitanya ke prabhAvoM ko bAhya jagat taka pahuMcAtA hai| sukha-duHkha kA anubhava karma zarIra se hotA hai| ghaTanA sthUla zarIra meM ghaTita hotI hai aura usakA saMvedana karma zarIra meM hotA hai| roga bhI pahale karma zarIra meM utpanna hokara phira sthUla zarIra meM vyakta hotA hai| vAsanA bhI pahale karma zarIra meM utpanna hokara phira sthUla zarIra meM vyakta hotI hai| karma zarIra logassa : rogopazamana kI eka prakriyA / 165
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura sthUla zarIra - donoM kA saMbaMdha hamArI vibhinna mAnavIya avasthAoM kA nirmANa karate haiN| yaha hamArI bhUla hai ki hama samasyA aura samAdhAna ko sthUla zarIra meM khojate haiM, jabaki donoM kA mUla karma zarIra meM hotA hai| karma zarIra hamAre ciMtana, bhAvanA, saMkalpa aura pravRtti se prakaMpita hotA hai / prakaMpana kAla meM vaha nae paramANuoM ko grahaNa (vaMdha) karatA hai aura pUrva grahita paramANuoM kA parityAga (nirjarA) karatA hai / isI krama meM logassa athavA isake eka-do padyoM kA dhyAna, japa, kAyotsarga, svAdhyAya, stuti, caitanya - kendra - prekSA Adi aneka dizAoM meM abhyAsa kara karmoM dvArA nirmita kArmaNa zarIra ko prakaMpita va prabhAvita kiyA jA sakatA hai| kArmaNa zarIra ko prakaMpita karane ke aneka mArga haiM unameM se eka mArga hai 'arhat' kA japa yA dhyAna / AcAryazrI mahAprajJajI ne " saMbhava hai samAdhAna" meM likhA hai - kisI vyakti ne arhat para tIvratA se dhyAna kiyA, vaha svayaM arhatamaya bana gyaa| isa avasthA meM kabhI-kabhI itanI tIvra anubhUti hotI hai ki graMthi kA bheda ho jAtA hai arthAt samyaktva kI upalabdhi ho jAtI hai / " siddhAntataH isa kArmaNa zarIra kI racanA taba taka hI hotI hai jaba taka AtmA karmoM se baMdhI hai| karma baMdha AtmA se hI karma pudgala saMbaMdha jor3ate haiM aura AtmA se cipake hue karma pudgala acche yA bure cAhe isa janma ke hoM cAhe pichale janmoM ke hoM jIva ke sAtha calate haiM aura paripakva hone para udaya meM Ate haiM / sAdhanA karate-karate jaba AtmA karmoM se mukta ho jAtI hai to phira koI bhI pudgala usa zuddha caitanyamaya AtmA se na to saMbaMdha jor3a sakate haiM aura na hI AvaraNa DAla sakate haiN| Arogga bohi lAbhaM samAhivaramuttamaM diMtu - eka rahasya logassa ke eka-eka padya, eka-eka paMkti kI gaharAI meM avagAhana karane para naye-naye rahasya hastagata hote rahate haiM / "Arogga bohi lAbhaM samAhivara muttamaM diMtu " isa eka paMkti ke rahasyoM kA sUkSmatA se anveSaNa karane para jJAta huA ki isa paMkti kA saMbaMdha aSTa- karmoM se saMpRkta hai / uparokta paMkti ko aSTa-karmoM para vivarNita karane se pUrva AtmA ke guNa, AtmA ko AvRtta karane vAle karma, unake prakAra aura prabhAva ko nimna rekhAcitra ke mAdhyama se samajhane kI apekSA hai kyoMki inako samajhane ke pazcAt hI usa rahasya ko sugamatApUrvaka jAnA jA sakatA hai aura kArmaNa zarIra ko prakaMpita bhI kiyA jA sakatA hai| 166 : logassa- eka sA
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma va usake guNa doSa apayaza ineaprime RAAT / . . . ki . SHAST logassa : rogopazamana kI eka prakriyA / 167
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttama diMtu aba "Arogga bohilAbha' samAhivaramuttamaM ditu" isa paMkti meM uparokta ATha karmoM ko nimna prakAra se samajhA jA sakatA haiA - AyuSya-karma rogga (rugNa) - vedanIya-karma bohi-jAganA va jagAnA - darzanAvaraNIya va jJAnAvaraNIya-karma lAbhaM - antarAya-karma samAhi - mohanIya-karma varaM - nAma-karma - gautra-karma - ye AThoM karma kSaya hoMve-aisI zakti samAdhi ___ mujhe pradAna kreN| isa prakAra karmoM ko kSINa karane kI zakti ko sAdhaka sAdhanA dvArA karmoM kI nirjarA karatA huA prApta karatA hai aura Atma-vikAsa (guNasthAnoM) kI bhUmikA meM ArohaNa karatA huA jIvana ke carama lakSya ko prApta hotA hai| ___ jaina darzanAnusAra mokSa kA artha hai-samasta karmoM se mukti| isameM acche aura bure donoM prakAra ke karmoM kA samAveza hai| kyoMki hathakar3iyA~ cAhe sone kI hoM yA lohe kI vyakti ko baMdhana yukta rakhatI haiN| usI prakAra jIva ko zubha aura azubha donoM hI prakAra ke karma baMdhana meM rakhate haiN| siddhAntataH jIva eka dravya hai| dravya loka ke agrabhAga meM svataH pahu~ca jAtA hai| dIpaka kI lau kA svabhAva Upara jAnA hai vaise hI AtmA kA svabhAva bhI Upara jAnA hai| karma ke kAraNa usameM bhArIpana AtA hai paraMtu karma mukta hote hI svAbhAvika rUpa se AtmA kI urdhvagati hotI hai| jaba taka karma pUrNarUpa se kSaya ko prApta nahIM hote haiM taba taka AtmA kA zuddha svabhAva usI prakAra chipA rahatA hai jisa prakAra bAdaloM meM sUrya / bAdaloM ke haTate hI jaise sUrya punaH apane prakAza ke sAtha camakane lagatA hai vaise AtmA se karmoM kA AvaraNa haTate hI AtmA apane zubha svabhAva meM camakane lagatI hai| sUrya para to kadAcit punaH bAdala A sakatA hai para AtmA eka bAra karma mukta hone para punaH karmoM se AvRtta nahIM hotaa| maMtrajapa, dhyAna, stavana Adi kA lAbha mAnasika ojasvitA, bauddhika prakharatA, Atmika varcasva ke rUpa meM to milatA hI hai parantu Arogya prApti, Ayu vRddhi, vipatti nivAraNa jaisI agaNita bhautika upalabdhiyAM bhI isakI dena haiN| jaina sAdhakoM ke sammukha nimnokta labdhiyoM-yogaja vibhUtiyoM kA bahuta mUlya rahA hai - 168 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. jina 2. parA 3. anaMtA 4. anaMtAnaMtA sarvAvadhi 5. 6. bIjabuddhi 7. padAnugAbuddhi 8. sabhinna zrotopalabdhi 6. kSIra labdhi 10. madhvAmnava labdhi 11. amRtAsrava labdha 12. akSINauSadhi 13. jallauSadhi 14. kheloSadhi 15. A 16. agnimauSadhi 17. vaikriya labdhi 24. vidyA siddha 25. nabhogama 26. dIptalezyA 27. zIta lezyA 28. tejolezyA 28. dRSTi viSa 30. AzI viSa 31. vAg viSa 32. cAraNa 33. mahAsvAna 34. taijas 35. vAdya 36. aSTAMga nimitta 37. 38. 36. 40. 41. manaH paryavajJAnI 42. avadhi jJAnI pratimA pratipannaka jinakalpa aNimAdi aSTa siddhi kevalI 18. narva labdhi 16. Rjumati 20. vipulamati 21. jaMghAcAraNa 22. vidyAcAraNa 23. prajJA muni uparokta labdhiyoM meM se eka-eka labdhi ke sAtha 20 - 20 vidyAeM jur3I huI haiM, isa prakAra hajAra vidyAeM phalita hotI haiM / inakA prayoga baMdhana mukti, roga-nAza Adi aneka prayojanoM ke lie kiyA jAtA rahA hai| 1 43. 44. 45. 46. ugra tapasvI dIpta tapasvI caturdaza pUrvI ekAdazAMka vitta isa saMdarbha meM namaskAra mahAmaMtra cikitsA evaM logassa cikitsA Adi AdhyAtmika cikitsAoM kI na koI pratikriyA ( riekzana) hai, na koI saMkramaNa (inphaikzana) hai, na koI atirikta prabhAva ( sAiDa iphaikTa ) hai aura na koI pazcAt vartI prabhAva (AphTara iphaikTa ) hai, yaha pUrNatayA surakSita cikitsA paddhati hai / inase mAnavIya mastiSka tathA hRdaya asAdhAraNa rUpa se prabhAvita hote haiM / vaijJAnika anusaMdhAnoM dvArA jAnA gayA hai ki maMtroccAraNa se dhyAna kI gaharAI meM mana ko logassa : rogopazamana kI eka prakriyA / 166
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ praveza karane kA avasara milatA hai jisako pratipala 'alphAsTeTa' ke rUpa meM I.I. jI. mazIna para pratyakSa dekhA jA sakatA hai| stuti Adi se jIvanI-zakti meM asAdhAraNa rUpa se abhivRddhi hotI hai| cikitsA vijJAna kI bhASA meM japa Adi se roga pratirodhaka kSamatA vRddhiMgata hotI hai| bhagavAna mahAvIra jitane andara se sundara the utane hI bAhara se sundara the| unakA Antarika saundarya janma labdha thA aura unhoMne sAdhanA se use ucca zikhara para pahuMcA diyaa| unakA zArIrika saundarya prakRti janya thA aura svAsthya ne use zata guNita aura ciraMjIvI banA diyaa| bhagavAna mahAvIra apane jIvanakAla meM bahuta svastha rhe| unhoMne apane jIvana meM eka bAra cikitsA kI vaha bhI kisI roga ke kAraNa nahIM, gozAlaka kI taijas zakti se unakA zarIra jhulasa gayA thA taba unhoMne auSadhi kA prayoga kiyaa| unake svAsthya ke mUla AdhAra the1. AhAra saMyama 2. zarIra aura AtmA ke bhedajJAna kI siddhi 3. rAga-dveSa kI graMthi kA vimocana rasa lolupatA para vijaya sAdhanA aura svAsthya donoM dRSTiyoM se apane Apa meM bahuta bar3I upalabdhi kahI jA sakatI hai| bhojana kI adhika mAtrA, zArIrika aura mAnasika tanAva-ye saba zarIra ko asvastha banAte haiN| bhagavAna mahAvIra ina sabase mukta the isalie sadA svastha rhe| logassa aura Arogya Arogya, bodhi lAbha aura uttama samAdhi jIvana evaM sAdhanA kI mahattvapUrNa upalabdhiyA~ hai| inakI prApti hetu sAdhaka arhat stuti ke dvArA apanI puruSArtha cetanA ko sakriya karatA hai kyoMki yaha koI eka janma kI niSpatti nahIM hai| janma janmAntaroM kI sAdhanA kI niSpatti pariNAma lAtI hai| paraMtu yaha satya tathya hai ki sAdhanA evaM pavitra saMkalpa ke dvArA sAdhaka arhat svarUpa ke dhyAna meM tanmaya banakara Arogya, bodhi-lAbha tathA uttama zreSTha samAdhi kA varaNa karatA hai| yahA~ jisa Arogya, bodhi lAbha aura samAdhi kI kAmanA athavA saMkalpa kiyA gayA hai usakA eka vizeSa artha hai| ataeva ina tInoM ko alaga-alaga adhyAyoM meM samajhAne kA prayAsa kiyA gayA hai| isa adhyAya meM kevala logassa ke saMdarbha meM Arogya kA hI pramukha rUpa se vizleSaNa kiyA gayA hai| __ Arogya kA artha hai Atma-svAsthya athavA AtmazAMti jo bhAva Arogya ke 200 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma se pahacAnA jAtA hai / bhAva Arogya kA dUsarA artha hai - mokSa ke lie * bodhi- samyak darzanAdi kA lAbha / yahI kAraNa hai logassa meM Arogya, bodhi aura samAdhi kI yugapat mAMga kI gaI hai| sAmAnyataH roga ke do prakAra haiM 1. dravya roga - jvara Adi zArIrika roga 2. bhAva roga - karma (aSTa karma) jo bhava paramparA ko bar3hAne vAle haiM / bhava roga / bhAva roga, jisase sArA saMsAra saMtrasta hai bhakta isa stuti ke mAdhyama se arhat bhagavAna se " Arogga...diMtu " uccarita kara karma roga se mukti pAne kI abhilASA vyakta karatA hai kiMtu prAsaMgika phala ke rUpa meM dravya roga jo karma roga ke kAraNa utpanna hote haiM, karmaroga ke samApta hone para svataH hI samApta ho jAte haiN| bharUca ke eka parivAra meM mAtA, pitA, putra aura putravadhu cAra vyakti the / cAroM dhArmika the| sAsa-bahu meM mAM-putrI kA sA prema aura vAtsalya vyavahAra thaa| eka dina aSTamI ko sAsa-bahu ne upavAsa tathA pitA-putra ne ekAsana tapa kiyaa| bahu rasoI banA rahI thI / dAla kI tapelI meM chipakalI ke mu~ha meM se kucha lAra kI bUMda Tapaka gaI / bahu ko yaha mAlUma nahIM thA / pitA-putra donoM bhojana karake Upara kI maMjila meM 'upAsanA - kakSa' meM sAmAyika lekara baiTha gaye aura dharma carcA karane lage / nIce kI maMjila meM sAsa-bahu namaskAra mahAmaMtra kI anupUrvI gina rahI thI / do-tIna ghaMTe bAda pitA-putra donoM ke zarIra meM jahara phaila gyaa| donoM behoza ho gye| Upara se AvAz2a AnI baMda ho gaI to bahu ne sAsa se kahA- mAtAjI ! bApa-beTe donoM meM se kisI kI AvAz2a nahIM AtI hai| sAsa bolI- donoM mAlA pherate hoNge| kucha dera bAda donoM ne kAna lagAkara dhyAna se sunA to bhI donoM kI AvAja nahIM sunAI dii| donoM ke mana meM zaMkA huI / sAmAyika pUrI kara donoM Upara kI maMjila ke upAsanA kakSa meM pahu~cI / dekhA to bApa-beTe donoM behoza par3e haiN| donoM ke zarIra meM jahara phaila jAne se unakA zarIra harA ho gyaa| sAsa ne bahu se kahA- beTI! DaoNkTara ko jaldI bulAo / bahu ko navakAra maMtra evaM bhaktAmara stuti para pUrNa zraddhA thii| usane dRr3hatA se kahA-mAM ! DaoNkTara ko bulAne kI jarUrata nahIM hai | mAnatuMga AcArya meM prabhu ke prati dRr3ha zraddhA se apUrva zakti A gaI thI, kyA hamameM itanI zakti nahIM A pAyegI ? jo arhat paramAtmA ke prati zraddhA bhakti karate hue unameM tanmaya ho jAtA hai, use kauna-sI zakti hai, jo prApta nahIM hotI ? Apa mere sasurajI kA mastaka apanI goda meM le lIjie aura maiM Apake putra kA mastaka apanI goda meM letI huuN| phira A~kheM baMda kara donoM ne sampUrNa bhaktAmara stotra kA pATha kiyA tatpazcAta nimna zloka bolane lagIM logassa : rogopazamana kI eka prakriyA / 201
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ raktekSaNaM samadakokilakaNThanIlaM, phaNimutkaNamApatantam / AkrAmati kramayugena nirastazaMkas tvannAma - nAgadamanI hRdI yasya puMsaH // isa zloka ko zuddha bhAva se 21 bAra bola gii| zuddha bhAva se prabhu kA guNagAna karane se tIrthaMkara gotra bAMdhA jA sakatA hai; to kyA jahara nahIM utara sakatA? basa camatkAra huaa| putra kA jahara utarane lgaa| use vamana huA, usakA sArA jahara nikala gayA aura vaha aMgar3AI lekara uTha baiThA / parantu pitA kA jahara nahIM utarA / sAsa ne kahA-beTI ! aisA kyoM? bahu ne kahA-mAM ! sArI bAteM bAda meM batAUMgI, pahale mere sasurajI kA mastaka merI goda meM rakha diijie| sasurajI kA mastaka apanI goda meM lekara bahu ne jyoMhi 21 bAra bhaktAmara stotra kA uparokta zloka bolA, tyoMhi sasura kA jahara bhI utara gyaa| sAsa ne bahu se pUchA- beTI! tUne kyA camatkAra kara dikhAyA jisase tere bolate hI jahara utara gyaa| bahu ne namratA pUrvaka kahA - " mAM ! maiMne koI camatkAra yA jAdu nahIM kiyA, yaha to prabhu ke prati ananya bhakti evaM akhaNDa zraddhA kA camatkAra hai / gurudeva se maiMne isa stotra kA artha aura paramArtha bhalibhAMti samajha rakhA hai| jaba maiM yaha stotra bolatI hU~, taba maiM apane mana, vacana aura kAyA ko usameM ota-prota kara detI hU~ / mere citta kI itanI ekAgratA ho jAtI hai ki mujhe usa samaya bAhara kA jarA bhI bhAna nahIM rhtaa| mujhe usameM apUrva AnaMda AtA hai, yahI isa camatkAra kA kAraNa hai| sAsa samajha gaI ki mere meM itanI ekAgratA, ananya niSThA aura zraddhA nahIM thii| usane bahu se kahA- dhanya hai beTI ! tujhe ! tUne vItarAga deva ke prati zraddhA bhakti se apanA janma sArthaka kara liyaa| nissaMdeha vItarAga paramAtmA ke prati ananya zraddhA bhakti se AtmA meM sabhI prakAra kI zakti A jAtI hai| isa prakAra deva, guru va dharma ke prati aTala zraddhA jinake roma-roma meM hotI hai, unake hAthoM meM mukti rUpI lakSmI krIr3A karatI hai, unake manovAMchita pUrNa hote haiM / jIvana kA saccA AnaMda unheM prApta hotA hai / 1 isI prakAra kI eka ghaTanA AcArya zrI tulasI ke dillI cAturmAsa kI hai / eka bAra kisI ne jahara yukta per3e baharA diye| jina-jina sAdhu-satiyoM ne per3e khAye, unake zarIra meM jahara ne apanA prabhAva dikhaayaa| usa samaya rAmAmaMDI kI bahana kalAvatI guru upAsanA meM AI huI thI / usa bahana ne logassa ke pATha se sabake jahara ko utAra diyaa| isa prakAra deva- guru va dharma ke prati ananya zraddhA 202 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakti pUrvaka logassa ke pATha se athavA arhat stuti se karma nirjarA ke sAtha-sAtha asAdhya roga bhI naSTa hote dekhe gaye haiM aura prANa ke prakaMpana caitanya jAgaraNa meM bhI sahAyaka banate haiN| prANa zakti kI surakSA aura saMvardhana hI acche svAsthya kA AdhAra hai| yaha anubhUta saccAI hai ki vyakti pratidina yadi AdhA ghaMTA bhI svayaM ko sadvicAroM se bhAvita karatA hai to eka mAha meM hI usake vyaktitva kA kAyAkalpa ho sakatA hai / logassa aura caitanya - kendra vizuddhi-kendra, jyoti - kendra, darzana-kendra, zAMti - kendra aura jJAna - kendra - ina pAMca caitanya- kendroM ko sakriya karane se vyavahAra aura AcaraNa pavitra banate haiM aura asat AcaraNa tathA asat vyavahAra para niyaMtraNa sthApita hotA hai| jisa caitanya - kendra prANa aura citta jAte haiM, usa caitanya-kendra ke nirmalIkaraNa kI prakriyA cAlU ho jAtI hai / cittasamAdhi kA bahuta bar3A rahasya hai caitanya - kendroM kA nirmalIkaraNa / hrIM Adi saMyukta bIjAkSaroM ke uccAraNa bhI aneka rogoM ke lie auSadha kA kAma karate haiM / inakA uccAraNa jitanI bAra kiyA jAtA hai hRdayagata rakta kA utanI hI tIvratA ke sAtha saMcAlana hotA hai| isase rakta zuddha hotA hai, hRdaya kI dhamaniyoM ko ArAma milatA hai| maMtra - zAstra meM aise-aise maMtroM kA ullekha hai jo hamAre zarIra taMtra ke amuka-amuka bhAga ko prabhAvita kara tatsaMbaMdhI rogoM kA nivAraNa karate haiM / rAjasthAnI bhASA ke eka prAcIna graMtha meM kucha aise mahattvapUrNa tathya likhe haiM jo patA nahIM lekhaka ke nijI anubhavoM para AdhArita haiM athavA dUsare graMthoM ke AdhAra para lekina bahuta hI Azcarya janaka aura mahattvapUrNa haiM / usameM likhA hai - " nAbhi kamala kI aneka paMkhur3iyA~ haiM / jaba Atma pariNAma amuka paMkhur3I para jAtA hai, taba krodha kI vRtti jAgatI hai, jaba amuka paMkhur3I para jAtA hai taba mAna kI vRtti jAgatI hai, jaba amuka paMkhur3I para jAtA hai taba vAsanA uttejita hotI hai aura jaba amuka paMkhur3I para jAtA hai taba lobha kI vRtti ubharatI hai / jaba Atma pariNAma nAbhi kamala se Upara uThakara hRdaya kamala kI paMkhur3iyoM para jAtA hai taba samatA kI vRtti jAgatI hai, jJAna kA vikAsa hotA hai, acchI vRttiyA~ ubharatI haiM / jaba Atma-pariNAma darzana kendra para pahu~catA hai taba caudaha pUrvoM ke jJAna ko grahaNa karane kI kSamatA jAgRta hotI hai / yaha sArA pratipAdana kisa AdhAra para kiyA gayA hai yaha nizcaya pUrvaka nahIM logassa : rogopazamana kI eka prakriyA / 203
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahA jA sakatA kiMtu isa pratipAdana meM eka bahuta bar3I saccAI kA udghATana hotA hai ki mAnava zarIra meM aneka saMvAdI kendra haiM / ina kendroM para mana ko ekAgra kara mana se usakI prekSA kara hama aise dvAroM kA udghATana kara sakate haiM, aisI khir3akiyA~ khola sakate haiM jinake dvArA cetanA kI razmiyA~ bAhara nikala sakeM aura aghaTita ko ghaTita kara sake / nizcaya hI yaha bahuta kaThina sAdhanA hai aura nirantara laMbe samaya taka isakA abhyAsa karake hI kucha upalabdha kiyA jA sakatA hai / abhyAsa kiye binA kevala pustakIya abhyAsa korA jJAna hotA hai / Agama vANI ke anusAra - 'A'haM suvijjA caraNaM pamokkhaM' duHkha mukti ke lie vidyA aura AcAra kA anuzIlana kareM arthAt pahale jAno aura phira AcaraNa kro| " 'logassa' kI ina caitanya kendroM para japa athavA dhyAna karane kI anekoM anekoM abhyAsa paddhatiyA~ upalabdha haiM jisameM "Arogga bohi lAbhaM samAhi vara muttamaM diMtu " - isa paMkti ke japa aura dhyAna kI vidhi upayukta aura karma - roga ko naSTa karane meM nimnAnusAra sakSama haiM prathama vidhi maMtra Arogga bohilA samAhivaramuttamaM caitanya- kendra vizuddhi-kendra darzana-kendra raMga nIlA aruNa zAMti-kendra zveta diMtu jJAna-kendra zveta vizuddhi-kendra para dhyAna jaba nIle raMga meM kiyA jAtA hai aura "Arogga" maMtra meM mana ko sthira kiyA jAtA hai taba zarIra sthita rogANuoM kI uttejanA va sakriyatA maMda, maMdattara aura maMdatama hotI huI zAMta ho jAtI hai| jaise nidrAdhIna vyakti para zastra prahAra karake saralatA se usakA hanana kiyA jA sakatA hai vaise hI rakta ke zvetakaNa prasupta rogANuoM ko saralatA se naSTa kara dete haiM, taba roga bhI upazamita ho jAtA hai| isake sAtha-sAtha isa kendra para dhyAna karane se athavA isa kendra ke jAgRta hone para vyakti kavi, mahAjJAnI, zAMta citta, niroga, zokahIna aura dIrghajIvI ho jAtA hai| thAIrAir3a, graMthi ke roga bhI isa cakra ke jAgRta hone para nahIM hote / vizuddhi kendra para nIle raMga kA dhyAna Arogya kA bahuta bar3A nimitta kAraNa banatA hai| darzana-kendra para aruNa raMga kA dhyAna, zAMti aura jJAna- kendra para zveta raMga kA 204 / logassa - eka sAdhanA - 1
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 dhyAna karate hue arhatva siddha bhagavanta ke dhyAna ke sAtha Arogya, bodhilAbha aura uttama samAdhi kI abhilASA upayukta hai kyoMki arhat va siddhoM kA eka vizeSaNa 'aruja' (zArIrika, mAnasika roga rahita ) hai / roga hote haiM vikAra ke kAraNa, jahA~ vikAra nahIM hai vahA~ roga bhI nahIM hai| isake atirikta roga yA to zarIra meM hotA hai yA mana meM hotA hai para mukta AtmA isase rahita hai ataH vahA~ rogoM ke lie koI guMjAiza nahIM hai / bhava roga krodha, mAna, mAyA Adi doSa bhI vahAM maujUda nahIM haiM isalie vItarAga AtmAoM kA dhyAna hamArI AtmA meM bhI ina dravya aura bhava rogoM ko jItane kA Atmabala detA hai aura hamArI Arogya, bodhi aura samAdhi prApti kI bhAvanA saphala hotI hai / uparyukta prakriyA athavA prayoga ko bIsa minaTa pratidina sUkSmatA pUrvaka karate hue hama apanI sArI vRttiyoM para niyaMtraNa pA sakate haiM, azubha lezyAoM se mukta ho zubhalezyAoM meM praveza kara sakate haiN| zubha lezyAoM kA Arogya ke sAtha gaharA saMbaMdha hai| kyoMki sUkSma zarIra ke dvArA jo vipAka hotA hai usakA rasa srAva zarIra kI graMthiyoM ke dvArA hotA hai aura vaha hamArI sArI pravRttiyoM ko saMcAlita va prabhAvita karatA 1 isa tathya ko ucita rUpa se jAnane vAlA sthUla zarIra taka hI nahIM rUkegA aura Age bddh'egaa| sAdhanA kA prayojana bhI yahI hai ki Age se Age bar3hate jAe~ / hama prayoga kI bhUmikA para sthUla evaM sUkSma zarIra se bhI Age una rasAyanoM taka pahu~ceM jo karmoM ke dvArA nirmita ho rahe haiM / vahA~ pahu~ca kara bhI rUke nahIM, Age bar3heM aura AtmA ke una pariNAmoM taka pahu~ceM jo una srAvoM ko nirmita kara rahe haiM / sthUla yA sUkSma zarIra to upakaraNa haiM mUla haiM AtmA ke pariNAma / mana va AtmA ke pariNAma nirantara calate rahate haiN| Atma pariNAma yadi vizuddha caitanya - kendroM kI ora pravAhita hote haiM to pariNAma vizuddha hoMge aura ve hI Atma pariNAma vAsanA ko uttejanA dene vAle caitanya kendroM kI ora pravAhita hote haiM to pariNAma kaluSita hoNge| isa prakAra 'logassa stava' ke dvArA citta ko caitanya - kendroM para kendrita kara dravya aura bhava donoM hI prakAra ke rogoM se mukti prApta karane meM saphalatA hastagata ho sakatI hai kyoMki vItarAga kI sAdhanA vItarAga banAtI hai, kahA bhI hai bar3hatA hI bar3hatA gayA, tana kA mana kA roga | rAga dveSa jyUM hI chUTyA, hugyo sahaja niroga // logassa : rogopazamana kI eka prakriyA / 285
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarI vidhi "Arogya bohi lAbhaM samAhivara muttamaM ditu" isa pUrI paMkti ko kevala vizuddhi-kendra para bhI nIle raMga meM kiyA jA sakatA hai| 1. prayoga vidhi zarIra ko sthira, zithila aura tanAva mukta kareM, merudaNDa aura gardana ko sIdhA rakheM, A~kheM komalatA se bNd| anubhava kareM-mere cAroM ora mayUra kI gardana kI bhAMti camakate hue nIle raMga kA prakAza phaila rahA hai| do mintt| citta ko vizuddhi kendra para kendrita kreN| 'Arogga...diMtu' dasa minaTa taka layabaddha zvAsa ke sAtha camakate hue nIle akSaroM meM isa maMtra japa ko jpeN| (pAMca minaTa vAcika japa ke rUpa meM aura pAMca minaTa mAnasika japa ke rUpa meM) usake bAda anubhava kareM vizuddhi kendra se nIle raMga ke paramANu nikalakara zarIra ke cAroM tarapha phaila rahe haiN| pUrA AbhAmaMDala nIle raMga ke paramANuoM se bhara rahA hai| mujhe Arogya, bodhi aura samAdhi kI prApti ho rahI hai| merI vAsanAeM anuzAsita ho rahI haiM, merA citta zAMta ho rahA hai, AnaMda jAga rahA hai, AnaMda jAga rahA hai, AnaMda jAga rahA hai| do tIna dIrgha zvAsa ke sAtha prayoga ko saMpanna kreN| noTa-1. isa prayoga ko kama se kama bIsa minaTa avazya kreN| 2. kapha prakRti vAle vyakti nIle raMga kA dhyAna jyAdA na kreN| yaha prayoga hamArI roga pratirodhaka kSamatA ko bar3hAtA hai| jisa prakAra sauramaMDala se vikiraNa hone vAlI aura ghAtaka gaisoM ke khataroM se samatala maMDala meM sthita ojona gaisa kI gaharI nIlI parata chalanI kA kAma karatI hai| yaha pRthvI kI ora Ane vAle saura vikiraNa meM se parAbaiMganI kiraNoM tathA viSailI gaisoM ko avazoSita kara letI hai usI prakAra zarIra ko saMbhAvita yA utpanna bImArI se bacAkara samasthiti banAye rakhane ke lie pratirodhaka zakti pratyeka prANI ke zarIra meM vidyamAna hotI hai| pUrNa vikasita nAr3I taMtra zarIra kI bAhya aura Antarika sthiti ke prati vaphAdAra caukIdAra kI taraha sajaga rahatA hai| zarIra ke niyamita aura vyavasthita saMcAlana ke lie zarIra rUpI rasAyana zAlA meM pratikSaNa rAsAyanika pratikriyAe~ calatI rahatI haiN| zarIra ke pratyeka bhAga meM rakta ke mAdhyama se aise srAva saMcAlita karatI hai jinase rAsAyanika parivartana ghaTita hotA hai aura paristhitiyoM meM kAyama (saMtulita) rahane kI kSamatA paidA hotI hai| niSkarSa kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki zarIra kI svasthatA, sakriyatA aura cirajIvitA meM bAdhaka tattvoM se lohA lene ke lie antaHsrAvI graMthiyA~ pratipala 206 / logassa-eka sAdhanA-11
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAgarUka rahatI haiM ataH unake prati hamArI jAgarUkatA pratirodhaka kSamatA ko vRddhiMgata karane meM ananya sahAyaka banatI hai / tIsarI vidhi yaha vidhi rAtri zayana athavA prAtaH jAgaraNa ke samaya karane se zaktizAlI AbhAmaMDala ke nirmANa ke sAtha-sAtha Arogya, bodhi aura samAdhi kI bhI prApti hotI hai| vidhi nimna prakAra se hai donoM hatheliyoM ko khulA milAkara apane netroM ke sammukha rakheM / sarvaprathama aMguliyoM ke caubIsa parvoM para caubIsa tIrthaMkaroM kA nAma smaraNa kreN| tatpazcAta usI mudrA meM hAthoM ko sAmane rakhate hue nau bAra 'Arogga bohilAbhaM samAhivara muttamaM diMtu', 'siddhA siddhiM mama disaMtu' boleN| rAtri zayana ke samaya yaha maMtra bolakara donoM hAthoM ko mu~ha para tathA sira para pherakara yoganidrA meM praviSTa hone se avacetana mana meM ve saMskAra puSTa hote rahate haiM tathA subaha uThate samaya bhI yaha prayoga atyanta lAbhakArI hotA hai / prAtaHkAla yaha prayoga karane ke pazcAta jo svara cala rahA ho usI paira ko pahale bistara se bAhara rakhanA cAhie, aisA zrutAnuzruta hai / kisI bhI prayoga ko saMkalpavUka niyamita karate rahane se vaha saMcetana arthAt zaktizAlI banakara hamArI lakSyasiddhi meM sahayogI banatA hai / rogopazamana ke lie isakI do prakAra kI vidhiyAM adhyAtma cikitsA ke rUpa meM prayukta haiM - 1. roga athavA roga ke sthAna para dhyAna kendrita kara logassa kA pUrA pATha athavA isake kisI eka pada yA eka akSara kA avirala punarAvarttana, japa ke rUpa meM kreN| isa vidhi se vedanA kAraka asAta vedanIya karma kA upazama hotA hai| roga kI bhI upazAMti ho jAtI hai / " 2. roga kI vedanA se dhyAna haTAkara duHkhada anubhUti kI avagaNanA- upekSA karake logassa stava meM layalIna ho jAnA / ise manovijJAna aura yoga kI bhASA meM dhyAna [ mAnasika pravRttiyoM kA anyatra kendrIkaraNa athavA dhyAna kA parivartana Diversion of attention] bhI kahA jAtA hai / yadyapi isa vidhi meM bhI roga kI zAMti asAtAvedanIya karma ke kSayopazama athavA upazama se hotI hai kiMtu prakriyA meM bheda hai| donoM prakriyAe~ vibhinna mArgoM ke samAna alaga-alaga haiM kiMtu maMjila, lakSyabiMdu eka hI hai, vaha hai vedanA yA roga kI upazAMti / 12 san 1665 kA ghaTanA prasaMga hai| sAdhvI kuzalaprajJAjI ko jaharIlI maleriyA ho gii| kAphI IlAja ke bAda bhI svastha nahIM huI / anta meM eka bAra hAI pAvara shah prayoga se bukhAra to utara gayA, para bahuta jyAdA kamajorI A gaI, baicenI logassa : rogopazamana kI eka prakriyA / 207
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI kAphI rhtii| usa samaya AcAryazrI mahAprajJa ne unheM eka maMtra japane ko khaa| vaha maMtra thA ___ "cadesu nimmalayarA Aiccesu ahiyaM payAsayarA Arogga bohi lAbhaM" kI pratidina tIna mAlA phero| isa prayoga se svAsthya meM sudhAra huaa| (prekSAdhyAna prayoga dharma mahAprajJa smRti vizeSAMka, pR./65) isa prakAra ArAdhya meM tallInatA ke samaya utpanna zAMta taraMgoM kI UrjA se zarIra kI dhamaniyA~ sakriya hotI haiN| pariNAma svarUpa rakta kI saphAI hone se rakta saMcAra taMtra svastha banatA hai tathA nAbhi se lekara mastiSka taka ke caitanya-kendra sakriya hote haiN| zrI gulAbacanda bhAI ke namaskAra mahAmaMtra ke akSaroM kI vidyuta cuMbakIya dhvani taraMgoM ke prabhAva ke kAraNa hI vamana dvArA kaiMsara ke kITANu aura dUSita rakta bAhara nikala gayA thaa| ve svastha ho gye| aisI anekoM ghaTanAeM sunate-par3hate haiM ki maMgalapATha, logassa, bhaktAmara va namaskAra mahAmaMtra ke prabhAva se anekoM upadrava, roga, aniSTa Adi kA nivAraNa hotA hai|* madhya rAtri ThIka bAraha baje eka bAra logassa kA tanmayatA pUrvaka stavana niyamita rUpa se karane para kaiMsara jaisI asAdhya vyAdhi kA bhI AdhyAtmika upacAra saMbhava hai-aisA kisI anubhavI sAdhaka dvArA zruta hai| 3. samasyA zArIrika pIr3A maMtra AroggabohilAbhaM samAhivaramuttamaM diMtu maMtra saMkhyA pratidina eka mAlA prayoga vidhi layabaddha dIrghazvAsa kA prayoga (maMtra kA prayoga bhI dIrghazvAsa ke sAtha kiyA jA sakatA hai|) lAbha zArIrika bAdhA kA nivAraNa hotA hai|3 4. zArIrika daurbalya Asana __ * vizeSa jAnakArI ke lie dekheM namaskAra mahAmaMtra eka anuzIlana bhAga eka kA pariziSTa 208 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttAnapAdAsana, makarAsana, vajrAsana, tAr3Asana prANAyAma layabaddha dIrghazvAsa (dasa minaTa) prekSA prANa saMcAra kA prayoga, sarvAMga zarIra prekSA kA dhyaan| (dasa minaTa) anuprekSA. zakti kI anuprekSA (15 minaTa) japa Arogya bohi lAbhaM samAhivara muttamaM ditu (dasa minaTa) tapa gariSTa aura talI huI vastuoM kA varjana ho| mudrA pRthvI mudrA, prANa mudrA 5. samAdhi mRtyu maMtra OM OM ambarI kittiya vaMdiya mae je e logassa uttamA siddhaa| Arogga bohi lAbhaM samAhivaramuttamaM ditu svAhA // maMtra saMkhyA 14000 pariNAma samAdhipUrNa mRtyu prApta hotI hai|15 Arogya maMtra saMtI kuMthu araho ariTThanemi jiNaMda pAso ya / samaraMtANaM NiccaM sabaM rogaM paNAsei // maMtra saMkhyA pratidina 21 bAra prayoga vidhi maMtra japa kara mu~ha para hAtha phereM pariNAma sarva rogoM kA nAza6 logassa : rogopazamana kI eka prakriyA / 206
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. udbhUta bhISaNajalodara-bhArabhugnAH zocyAM dshaamupgtaashcutjiivitaashaaH| tvapAda-paMkajarajo'mRtadigdhadehA mA bhavanti mkrdhvjtulyruupaaH|| bhaktAmara stotra ke uparokta padya kI pratidina eka mAlA japane se sarva rogoM kA nAza hotA hai, upasarga bhI dUra hote haiN|17 niSkarSa __ jaina darzana ne rogotpatti kA mUla kAraNa-tIvra kaSAya (krodha, mAna, mAyA, lobha-AdhyAtmika doSa) pAMcoM iMdriyoM ke viSaya meM Asakti, hiMsA Adi ghora pApa tathA duzcintana Adi ko batAyA hai sAtha meM yaha bhI kahA hai ki pUrva janmoM meM upArjita/saMcita pApa karma bhI rogotpatti ke kAraNa hote haiN| isI AdhAra para jaina darzana kA nizcita siddhAnta hai ki rogoM kI utpatti kArmaNa zarIra meM hotI hai, taijas zarIra se ve uttejanA prApta karate haiM aura audArika zarIra meM abhivyakta hote haiN| udAharaNArtha veda kA mUla kAraNa kArmaNa zarIra meM sthita mohanIya karma kI naukaSAya kI veda nAma kI prakRti hai| karma vipAka se taijas zarIra uttejita hotA hai aura indriya vikArAdi sthUla audArika zarIra meM dikhAI dete haiN| ataH isa dRSTi se sAdhanA ke kSetra meM kArmaNa zarIra ko prakaMpita karanA anivArya hotA hai| Adhunika vijJAna ne aneka suvidhAoM ke sAtha rogoM kI bhI dena dI hai jisase mAnava saMtrasta hai, unameM se pramukha haiM-darda, becainI, anidrA, tanAva, mastiSka pIr3A, alsara, netra aura gale saMbaMdhI roga, raktadAba, madhumeha aadi-aadi| ye roga zarIra saMbaMdhI bhI haiM, mastiSka saMbaMdhI bhI haiM aura zarIra tathA mana se saMbaMdhita bhI haiN| adhyAtma cikitsA ke dvArA ina saba rogoM kA ilAja saMbhava hai| sAdhvI zubhrayazAjI ne "bhItara kA roga bhItara kA ilAja" pustaka meM anekoM AdhyAtmika cikitsAoM kA samAdhAna vaijJAnika saMdarbha meM prastuta kiyA hai jo paThanIya, mananIya aura AcaraNIya hai| vartamAna samaya meM bhI himAlaya ke kinnora Adi kSetroM meM tathA kAkezasa parvata para rahane vAle strI, puruSa jIvanabhara nirogI rahate haiM aura dIrghajIvI hote haiN| 150-175 varSa kI Ayu taka ke strI-puruSa aba bhI milate haiM, ve jAnate hI nahIM ki roga kyA hote haiM? kAraNa eka hI hai, Adhunika sabhyatA ke caraNa vahA~ taka nahIM pahu~ca sakate haiN| ve prAkRtika jIvana jIte haiM, zAMta prakRti ke haiM, svastha aura sukhI rahate haiN| niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki roga aneka haiM aura auSadhiyA~ bhI aneka 210 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| inakI sUcI bahuta lambI hai, lekina itanA nizcita hai ki namaskAra mahAmaMtra, logassa stava Adi AdhyAtmika anuSThAnoM se sabhI prakAra ke zArIrika, mAnasika evaM bhAvanAtmaka rogoM kA saphala upacAra kiyA jA sakatA hai| kyoMki yaha sAdhanA mana ke dharAtala para AraMbha hotI hai| mana kI zAMti, svAsthya, dIrgha jIvana, tanAva mukti tathA burI AdatoM se chuTakArA pAne ke lie jIvana ko prAyogika dharAtala para niSNAta banAnA parama Avazyaka hai| logassa meM arhatoM kA dhyAna zveta raMga meM kiyA jAtA hai| zveta raMga zuddhi kAraka hai| zArIrika dRSTi se yaha zarIra ke sabhI rasAyanoM, dhAtuoM ko zuddha karatA hai| hama cAheM to ise vaijJAnika D.N.A. kA parivartana bhI kaha sakate haiN| zveta raMga kI eka vizeSatA yaha bhI hai ki vaha rakta ke zveta kaNoM ko sazakta banAtA hai| ye zveta paramANu hI roga ke kITANuoM se saMgharSa karake unheM vinaSTa karate haiM pariNAma svarUpa roga samApta ho jAte haiN| __dUsarI dRSTi se roga aura rogANu zarIra ke ari (zatru) haiN| unakA unmUlana 'Namo arahaMtANaM' pada se ho jAtA hai yaha arhat stuti kA bahuta bar3A aura gahana rahasya hai| siddhoM ke svarUpa ke sAtha aruNa raMga kA dhyAna rakta ke lAla kaNoM ko sazakta banAtA hai| unhIM se zarIra aura prANoM meM utsAha, bala Adi kA saMcAra hotA cikitsA zAstrI, vaidya, DaoNkTara jise raktAlpatA kahate haiM, ve inhIM rakta ke lAla kaNoM kI nyUnAdhikatA ko raktAlpatA zabda se dyotita karate haiN| phira siddhANaM pada to sabhI prakAra kI saphalatA evaM siddhiyA~ pradAyaka hai hii| AcAryazrI tulasI kI bhaktimaya do paMktiyoM ke sAtha isa niSkarSa ko virAma de rahI hU~ bhAva bhInI vaMdanA bhagavAna caraNoM meM cddh'aaeN| zuddha jyotirmaya nirAmaya rUpa apane Apa pAeM // 18 arthAt arhata bhagavAn zArIrika, mAnasika aura bhAvanAtmaka saba rogoM se mukta hokara nirAmaya svarUpa ho gaye haiN| ve saMsAra kI sarva malinatAoM ko dhokara pUrNa rUpa se zuddha bana gye| unake bhItara kI jyoti prakaTa ho gii| yaha svarUpa hameM bhI upalabdha ho isa preraNA se hama arhat bhagavAna ke caraNoM meM bhAvapUrNa vaMdanA karate haiN| saMdarbha 1. karma baMdhana aura mukti kI prakriyA-pR./103 logassa : rogopazamana kI eka prakriyA / 211
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. vahI-pR./104 3. vahI-pR./105 4. saMbhava hai samAdhAna-pR./101 5. jaina tattva prakAza-pR. se udhRta 6. tattvAnuzAsana-zloka-135 7. olakhANa-pR./86, dIvaha aMka, sitambara 65 6. khole mana kA dvAra-pR./106, 112 6. karma baMdhana aura mukti kI prakriyA-pR./106 10. vahI zakti va zAMti kA srota namaskAra mahAmaMtra-pR./117 12. vahI-pR./116 13. bhItara kA roga bhItara kA ilAja-khaNDa 1 zArIrika cikitsA-pR./63 14. tuma svastha raha sakate ho-pR./46 15. maMtra eka samAdhAna-pR./145 16. vahI-pR./301 17. vahI-pR./300 18. arhat vaMdanA-pR./64 212 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa pariziSTa 1 1. zrI paiMsaThiyA yaMtra aura chaMda 2. caubIsa tIrthaMkara AnupUrvI 3. tIrthaMkaroM ke zAsana meM kevalajJAnI sAdhu-sAdhviyoM kI saMkhyA 4. tIrthaMkara ke zAsana meM tIrthaMkara gotra kA baMdha karane vAle puNyAtmA . 5. tIrthaMkaroM kI prathama dezanA kA viSaya . pariziSTa 2 uddhRta, ullikhita evaM avalokita graMthoM kI tAlikA logassa-eka sAdhanA-1 / 213
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 1. zrI paiMsaThiyA yaMtra aura chaMda vartamAna vizva kleza, azAMti, asurakSA tathA rAhu ke doSa se saMprasta hai| isa trAsa se mukti evaM sabhI graha doSoM kI upazAMti ke lie isa yaMtra kA pratidina kama se kama 7, 6, 11 athavA 15 hajAra japa karanA caahie| isa yaMtra meM 1 se lekara 25 taka aMka haiM jinameM tIrthaMkara ke caubIsa aMka haiM aura 25vAM aMka eka iSTa kI sthApanA ke rUpa meM sthApita kiyA gayA hai| isakI saMkhyA Upara-nIce, dAMyeM-bAMyeM kahIM se gaNanA kareM to sabakA yogaphala 65 aayegaa| isalie ise paiMsaThiyA yaMtra kahate haiN| yaha prAcIna anubhavI AcAryoM kI saghana dhyAna sAdhanA aura gahana zAstrIya-adhyayana ke dvArA prApta mAnava jAti ko amUlya bheMTa hai| isakI ArAdhanA se hita, ziva aura maMgala to hotA hI hai tathA vighna bAdhAoM kI upazAMti bhI hotI hai| paiMsaThiyA chaMda zrI nemIzvara saMbhava svAma, suvidhi dharma zAMti abhirAma, anaMta suvrata naminAtha sujANa, zrI jinavara mujha karo kalyANa // 1 // ajitanAtha caMdA prabhu dhIra, AdIzvara supArzva gaMbhIra, vimalanAtha vimala jaga bhANa, zrI jinavara mujha karo kalyANa // 2 // pariziSTa-1 / 215
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ mallinAtha jina maMgala rUpa, paMcabIsa dhanuSa sundara svarUpa, zrI aranAtha namUM vardhamAna, zrI jinavara mujha karo kalyANa // 3 // sumati padma prabhu avataMsa, vAsupUjya zItala zreyAMsa, kuMthu pArzva abhinaMdaNa bhANa, zrI jinavara mujha karo kalyANa // 4 // ima pare zrI jinavara saMbhArie, duHkha dAridraya vighna nivArie, paccIse paiMsaTha paramANa, zrI jinavara mujha karo kalyANa // 5 // iNa bhaNatAM duHkha nAve kadA, jo nija pAse rAkhe sadA, dharie paMcataNuM mana dhyAna, zrI jinavara mujha karo kalyANa // 6 // zrI jinavara nAme vAMchita mile mana vAMchita saha AzA phale dharmasiMha muni nAma nidhAna zrI jinavara mujha karo kalyANa // 7 // zrI paiMsaThiyA yaMtra | 22 3 20 15 16 | 1420 21 218 | 17 18 19 25 | 18 245612 | 10 11 17 234 216 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ japa vidhi jisa koSThaka meM jo aMka hai vaha una una tIrthaMkaroM kA vAcaka hai utanI hI saMkhyA ke unakA jApa karanA cAhie jaise : 22 OM hrIM zrIM arham neminAthAya namaH - 22 bAra / eka bAra chaMda ko purA boleM phira prathama khAne meM sthita 22 kI saMkhyA ke anusAra OM hrIM zrIM arham neminAthAya namaH 22 bAra boleM, phira chaMda ko boleM aura dUsare khAne meM sthita tIna kI saMkhyA ke anusAra OM hrIM zrIM arhaM saMbhavanAthAya namaH tIna bAra bole- isa krama se chaMda ke sAtha yaMtra kI svAdhyAya athavA maMtra japa atyanta prabhAvazAlI hotA hai / kevala 21 bAra chaMda bolanA bhI prabhAvazAlI hai / japa isa prakAra karanA cAhie / 22 OM hrIM zrIM arhaM neminAthAya namaH 03 OM hrIM zrIM arha saMbhavanAthAya namaH 06 OM hrIM zrIM arhaM suvidhinAthAya namaH 15 OM hrIM zrIM arhaM dharmanAthAya namaH 16 OM hrIM zrIM arhaM zAMtiiAthAya namaH 14 OM hrIM zrIM arhaM anaMtanAthAya namaH 20 OM hrIM zrIM arhaM munisuvrata svAmine namaH 21 OM hrIM zrIM arhaM naminAthAya namaH 02 OM hrIM zrIM arha ajitanAthAya namaH 08 OM hrIM zrIM arhaM candraprabhave namaH 01 OM hrIM zrIM arhaM RSabhanAthAya namaH 07 OM hrIM zrIM arhaM supArzvanAthAya namaH 13 OM hrIM zrIM arhaM vimalanAthAya namaH 16 OM hrIM zrIM arhaM mallinAthAya namaH 25 OM hrIM zrIM arhaM zrI gautama svAmine namaH (zrI puSpadaMta svAmine namaH ) 18 OM hrIM zrIM arhaM aranAthAya namaH 24 OM hrIM zrIM arhaM mahAvIra svAmine namaH 05 OM hrIM zrIM arhaM sumatinAthAya namaH 06 OM hrIM zrIM arhaM padmaprabhave namaH 12 OM hrIM zrIM arha vAsupUjyanAthAya namaH 10 OM hrIM zrIM arhaM zItalanAthAya namaH pariziSTa-1 / 217
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 OM hrIM zrIM arha zreyAMsanAthAya namaH 17 OM hrIM zrIM aha~ kuMthunAthAya namaH 23 OM hrIM zrIM aha~ pArzvanAthAya namaH 04 OM hrIM zrIM arha abhinaMdananAthAya namaH 2. caubIsa tIrthaMkara AnupUrvI tIrthaMkara kA bhAvapUrvaka smaraNa karate hue unake guNAnuvAda meM utkRSTa rasa Ane para jIva tIrthaMkara nAma karma kA baMdha kara sakatA hai| tIrthaMkara deva mokSa mArga ke pradAtA haiN| isa AnupUrvI ke mAdhyama se hama vItarAga bhAva ke sopAna car3ha sakate haiN| isa AnupUrvI ke aMkoM ko sIdhA, khar3A yA tirachA jor3ane para isakA yoga paiMsaTha hI AtA hai| isalie ise paiMsaThiyA yaMtra ke rUpa meM bhI par3hA jA sakatA hai| isa tIrthaMkara smaraNAnupUrvI meM tIrthaMkaroM kA nAma liyA jaayegaa| jahAM jo sakhyA kA kramAMka ho vahA~ unhIM tIrthaMkara kA nAma leM tathA paccIsavIM saMkhyA meM bhagavAna mahAvIra svAmI ke prathama gaNadhara zrI gautama svAmI kA nAma liyA jaayegaa| nAmoM kI krama saMkhyA1. bhagavAna RSabhadeva 2. bhagavAna ajitanAtha 3. bhagavAna saMbhavanAtha 4. bhagavAna abhinaMdana 5. bhagavAna sumatinAtha 6. bhagavAna padmaprabhu bhagavAna supArzvanAtha bhagavAna candraprabhu 6. bhagavAna suvidhinAtha 10. bhagavAna zItalanAtha 11. bhagavAna zreyAMsanAtha 12. bhagavAna vAsapUjya 13. bhagavAna vimalanAtha 14. bhagavAna anaMtanAtha 15. bhagavAna dharmanAtha 16. bhagavAna zAMtinAtha 17. bhagavAna kuMthunAtha 18. bhagavAna aranAtha 218 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. bhagavAna mallinAtha 20. bhagavAna munisuvrata 21. bhagavAna naminAtha 22. bhagavAna ariSTanemi 23. bhagavAna pArzvanAtha 24. bhagavAna mahAvIra 25. zrI gautama svAmI nimnokta 25 baoNksoM ko kramAnusAra par3heM 3 ra. 16 161 22103 1.09 02To8J141.20121 | 19125011071 13 106112118724305 123104 101 11T17 111171 23/04110 ToJ 151.16122 2012102108 114 1131 10 126101 | 241051061 12018 3 121181 24105 1061 1191 25/01 - 07 041101 111.17123 [05-06 121.181241 18122103109 1 151 | 171230041101 111 108114120121102 | 091 151 16722103 125101107 131191 12110218| 14120 -un - m m. -.-. 11420 1 21102 108 nA77 131,19125 181240051061 12 | 101111 171231 1221030091 15 116 | 1201 2110208114 1071191 191.25101 / 1241050061121 18 [11117123104 101 [031091 151 16122 | 1101221 03/0915 108T14320121102 25101107118119 [12118124T05Joe 104110 111 17123 | 123741101111 091157 16122103 21218114120 [13191261017 1051061 12118124 10 19125101107 1.131 1061121 181.24106 237041101111 17 151161221109 1021061 14 201211 18.124106100112 101119 171.23104 2210301161 16 141201 21T02Jo8 011077 131 19725 | - - pariziSTa-1 / 216
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 01 7 12 18. 24 04 10 16 22 08 14 22 03 14 20 01 07 18 24 10 11 11 01 07 18 24. 10 11 22 03 14 20 13 05 11. 17 03 09 20 21 13 09 21 13 05 17 15 15 02 19 06 23 24 05 06 12 11 17. 23 04 03 09 15 16 20 21 02 08 07 13 19 25 19 03 09 15 18 20 21 02 8 07 13 19 25 24 06 06 12 11 1.7 23 04 19 06 23 16 02 16 08 25 12 04 18 10 17 13 19 26 05 06 12 17 23 04 09 15 16 21 02 08 220 / logassa - eka sAdhanA - 1 22 14 01 22 14 01 18 10 21 10 11 17 23 04 16 08 22 03. 09 15 14 20 21 02 01 07 13 19 18 24 05 06 12 25 23 07 13 19 25 01 24 05 06 12 18 11 17 23 04 10 03 20 21 09 15 16 22 02 08 04 25 09 15 16 22 03 21 02 08 14 20 13 19 25 01 07 05 06 12 18 24 23 04 10 17 11 21. 13 05 17 09 13 15 02 19 06 05 17 09 21 13 02 19 06 23 15 04 16 08 25 12 12 02 08 14 20 19 25 01 07 06 121 18 24 23 04 10 11 15 16 22 03 04 16 8 25 12 06 23 15 02 19 08 25 12 04 16 10 22 14 01 18 06 23 15 16 14 10 11 22 14 01 18 24 02 08 19 25 17 03 09 20 21 07 13 05 08 14 25 01 12 18 04 10 16 22 16 12 18 04 10 M 61 22 08 14 25 01 24 Lemer 11 03 20 07 18 14 20 21 01 07 13 18, 24 05 10 11. 17 22 03 09 20 11 17 23 03 09 15 20 21 07 13 24 05 22 12 18 24 06 02 19 06 04 10 11 17 22. 03 09 14 20 21 01 07 13 24 20 21 02 19 07 13 24 04 11 17 03 09 06 23 15
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. tIrthaMkaroM ke zAsana meM kevalajJAnI sAdhu-sAdhviyoM kI saMkhyA kevalI sAdhviyAM cAlIsa hajAra cAlIsa hajAra tIsa hajAra tIrthaMkara 1. RSabhadeva 2. ajitanAtha 3. saMbhavanAtha 4. abhinaMdana 5. sumatinAtha 6. padmaprabha 7. supArzvanAtha 8. candraprabha 6. suvidhinAtha 10. zItalanAtha 11. zreyAMsanAtha 12. vAsupUjya 13. vimalanAtha 14. anaMtanAtha 15. dharmanAtha 16. zAMtinAtha 17. kuMthunAtha 18. aranAtha 16. mallinAtha 20. munisuvrata 21. naminAtha 22. ariSTanemi 23. pArzvanAtha 24. mahAvIra * * # * kevalI sAdhu bIsa hajAra bAIsa hajAra * pandraha hajAra caudaha haz2Ara teraha hajAra bAraha hajAra gyAraha hajAra dasa hajAra sAr3he sAta hajAra sAta hajAra sAr3he chaH hajAra chaH hajAra sAr3he pAMca hajAra pAMca hajAra sAr3he cAra hajAra cAra hajAra tIna sau tIna hajAra do sau do hajAra ATha sau tIna hajAra do sau eka hajAra ATha sau eka hajAra chaH sau eka hajAra pAMca sau eka hajAra sAta sau 4. tIrthaMkaroM ke zAsana meM tIrthaMkara gautra kA baMdha karane vAle puNyAtmA - marIci - hariSeNa, vizvabhUti - aTThAIsa hajAra chabbIsa hajAra caubIsa hajAra bAIsa hajAra bIsa hajAra bhagavAna RSabha ke tIrtha meM bhagavAna supArzva ke tIrtha meM bhagavAna zItala ke tIrtha meM pandraha hajAra caudaha hajAra teraha ajAra bAraha hajAra dasa hajAra dasa hajAra nau hajAra ATha hajAra chaH sau chaH hajAre cAra sau pAMca hajAra chaH sau chaH hajAra cAra sau tIna hajAra chaH sau tIna hajAra do sau tIna hajAra do hajAra eka hajAra cAra sau (saMdarbha - jaina kathAkoSa - pR . / 367) - zrIketu, tripRSTha, dhana, marubhUmi, amita, teja / bhagavAna vAsupUjya ke tIrtha meM - naMda-naMdana, zaMkha, siddhArtha bhagavAna munisuvrata ke tIrtha meM- zrIvarmA, rAvaNa, nArada pariziSTa-1 / 221
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhagavAna nemi ke tIrtha meM - zrIkRSNa * bhagavAna pArzva ke tIrtha meM -ambar3a, satyakI, AnaMda * bhagavAna mahAvIra ke tIrtha meM - zreNika, supArzva (bhagavAna ke cAcA) poTila, udAyI, drar3hAyu, zaMkha, zattaka, sulasA zrAvikA, revatI shraavikaa| (saMdarbha-adhyAtma kA samAdhAna pR./16) 5. tIrthaMkaroM kI prathama dezanA kA viSaya tIrthaMkara prathama dezanA kA viSaya 1. RSabhadeva yati dharma aura zrAvaka dharma 2. ajita dharma dhyAna ke cAra prakAra 3. saMbhava anitya bhAvanA 4. abhinaMdana azaraNa bhAvanA 5. sumati ekatva bhAvanA 6. padmaprabha saMsAra bhAvanA 7. supArzva anyatva bhAvanA 8. candraprabha azuci bhAvanA 6. suvidhi Azrava bhAvanA 10. zItala saMsAra bhAvanA 11. zreyAMsa nirjarA bhAvanA 12. vAsupUjya dharma bhAvanA 13. vimala bodhi durlabha bhAvanA 14. anaMta loka bhAvanA evaM nau tattvoM kA svarUpa 15. dharma mokSa kA upAya evaM kaSAya kA svarUpa 16. zAMti iMdriya vijaya manazuddhi ara rAga-dveSa aura moha para vijaya malli sAmAyika 20. munisuvrata yati dharma aura zrAvaka dharma 21. nami zrAvaka kriyA 22. ariSTanemi cAra mahAvigaya, rAtri bhojana tathA abhakSya 23. pArzva bAraha vratoM kA nirupaNa 24. mahAvIra yati dharma aura zrAvaka dharma (saMdarbha-tIrthaMkara caritra-pR./243) kuMthu 222 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 uddhRta, ullikhita evaM avalokita graMthoM kI tAlikA 1. bhagavatI bhASya 2. ThANaM 3. samavAyAMga 4. 5. AcArAMga 6. dasavaikAlika zrI bhikSu Agama viSaya koSa (bhAga 1 ) 7. uttarAdhyayana 8. anuyogadvAra vAcanA pramukha gaNAdhipati tulasI saMpAdaka : bhASyakAra AcArya mahAprajJa vAcanA pramukha AcArya tulasI saMpAdaka : vivecaka muni nathamala vAcanA pramukha AcArya tulasI sampAdaka : vivecaka muni nathamala vAcanA pramukha AcArya tulasI pradhAna sampAdaka- AcArya mahAprajJa nirdezana - muni dulaharAja, DaoN. satraMjana banarjI / saMgraha / anuvAda/saMpAdakasAdhvI vimalaprajJA, sAdhvI siddhaprajJA vAcanA pramukha AcArya tulasI sampAdaka - vivecaka muni nathamala vAcanA pramukha AcArya tulasI sampAdaka : vivecaka muni nathamala vAcanA pramukha AcArya tulasI sampAdaka : vivecaka AcArya mahAprajJa vAcanA pramukha AcArya tulasI sampAdaka : vivecaka AcArya mahAprajJa pariziSTa - 2 / 223
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. ArAdhanA 10. bhagavAna mahAvIra 11. arhat vaMdanA 12. jyoti jale mukti mile 13. apanA darpaNa apanA bimba 14. apane ghara meM 15. mana kA kAyAkalpa 16. sAnuvAda vyavahAra bhASya pravAcaka yugapradhAna AcArya tulasI pradhAna sampAdaka-yuvAcArya mahAprajJa, sampAdana/anuvAda-sAdhvIpramukhA kanakaprabhA AcArya tulasI AcArya tulasI AcArya tulasI AcArya mahAprajJa yuvAcArya mahAprajJa yuvAcArya mahAprajJa vAcanA pramukha AcArya tulasI pradhAna sampAdaka AcArya mahAprajJa saMpAdaka anuvAdaka muni dulaharAja zrI saMghadAna gaNi muni nathamala AcArya mahAprajJa AcArya mahAprajJa (saMskaraNa tIsarA) 17. vyavahAra bhASya sAnuvAda 18. satya kI khoja anekAnta ke Aloka meM 16. jaina dharma ke sAdhanA sUtra 20. appANaM saraNaM gacchAmi 21. videha kI sAdhikA bAlUjI 22. bhaktAmara antastala meM 23. maMtra-eka samAdhAna 24. bhItara kI ora 25. sAdhanA aura siddhi 26. zakti kI sAdhanA 27. tuma svastha raha sakate ho 28. mahAprajJa ne kahA (bhAga 21 vAM) - AcArya mahAprajJa AcArya mahAprajJa AcArya mahAprajJa AcArya mahAprajJa AcArya mahAprajJa / AcArya mahAprajJa saMpAdaka mukhya niyojikA sAdhvI vizruta vibhA, sAdhvI vimala prajJA AcArya mahAprajJa AcArya mahAprajJa / AcArya mahAprajJa / yuvAcArya mahAzramaNa yuvAcArya mahAzramaNa 26. suprabhAtam 30. eso paMca NamokkAro 31. gAthA parama vijaya kI 32. mahAtmA mahAprajJa 33. saMvAda bhagavAna se 224 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34. mahAvIra kyA the 35. vizeSAvazyaka bhASya 36. Avazyaka niyukti (khaNDa 1) - 37. sAdhanA ke zlAkA puruSa - gurudevazrI tulasI 38. zrI Avazyaka sUtram muni nathamala jina bhadragaNi kSamAzramaNa sampAdikA DA. samaNI kusuma prajJA DaoN. samaNI kusumaprajJA jainAcArya jaina dharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja sA viracitAcAramaNi maMjUSA''khyAna vyAkhyA samalaMkRta hiMdI gurjara bhASA sahitaM sAdhvI zubhrayazA - 36. bhItara kA roga bhItara kA samAdhAna 40. zrImadbhAgavata kI stutiyoM kA samIkSAtmaka adhyayana 41. sAdhanA patha - DaoN. harizaMkara pAMDeya ema.e. saMskRta evaM praakRt| labdha svarNapadaka, je.Ara.epha. (neTa) pI-eca.DI. sahAyaka AcArya prAkRta bhASA evaM sAhitya sampAdaka DaoN. mumukSu zAMtA jaina 42. vItarAga vaMdanA 43. jinavANI pratikramaNa vizeSAMka 44. kyoM? 45. caubIsa tIrthaMkara 46. tIrthaMkara caritra . 47. ArhatI dRSTi 48. mana aura usakA nigraha 46. cakroM kA vivecana- - Asana, prANAyAma, mUlabaMdha 50. karma baMdhana aura mukti - kI prakriyA 51. nAthU se mahAprajJa-eka manISI - kI jIvana yAtrA amarajIta yAdava DaoN. gokulacandra jaina muni sumeramala, lADanU samaNI maMgala prajJA svAmI budhAnaMda svAmI satyAnaMda caMdanarAja mehatA caMdanarAja mehatA pariziSTa-2 / 225
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52. aSTa pAhur3a 53. svAgata kareM ujAloM kA - - sAdhvI kanakazrI 54. zrImad bhagavata gItA - zrImad e.sI.bhaktivedAnta svAmI prabhupAda 55. vinaya ArAdhanA 66. samatA vANI 67. jaina sAdhanA paddhati meM tapoyoga - muni zrIcaMda 68. jJAna mImAMsA (naMdI sUtra ke saMdarbha meM) - DaoN. sAdhvI zrutayazA 66. maMtra vidyA karaNIdAna seThiyA 60. mahAmaMtra navakAra upAdhyAya kevala muni 61. mile mana bhItara bhagavAna kalApUrNa sUri 62. zakti evaM zAMti kA srota rASTrasaMta zrI gaNeza muni zAstrI _ namokkAra mahAmaMtra 63. Agama yuga kA jaina darzana paNDita dalasukha mAlavaNiyA 64. tulasI-prajJA varSa 34 aMka 134 janavarI, mArca 2007 hiMdI saMpAdaka-DaoN. mumukSu zAMtA jaina / aMgrejI saMpAdaka-DaoN. jagatarAma bhaTTAcArya 65. jaina bhAratI, pharavarI 1665 . - mAnadaka sampAdaka-zubhU paTavA 66. logassa sUtra-eka divya sAdhanA- DA. sAdhvI divyA 67. paryuSaNa sAdhanA sAdhvI rAjImatI 68. bhikSu graMtha ratnAkara bhAga-2 sampAdaka-AcAryazrI tulasI saMgrahakartA-munizrI cauthamalajI prabaMdha sampAdaka-zrIcaMda rAmapuriyA 66. jaina kathAkoSa muni chatramala 70. sAkhI graMtha mahArAja rAghavadAsa kRta TIkA 71. bhItara kA roga bhItara kA ilAja- sAdhvI zubhrayazAjI 72. prekSAdhyAna-prayoga dharmA mahAprajJa vizeSAMka "OM arham" 000 226 / logassa-eka sAdhanA-1
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma janma dIkSA pitA mAtA adhyayana yAtrA prakAzita kRti : : sAdhvI puNyayazA 22 sitambara 1663 bIdAsara (rAjasthAna) : 15 pharavarI, 1684 bIdAsara ( rAjasthAna) AcAryazrI tulasI ke kara kamaloM dvArA : zrI jIvanamalajI DAgA : zrImatI ratanIdevI DAgA : hiMdI, saMskRta, prAkRta rAjasthAnI, aMgrejI Adi bhASA kA jJAna : gujarAta, madhyapradeza, Andhrapradeza, mahArASTra rAjasthAna, mAravAr3a, mevAr3a Adi 1. tapa kI amiTa lau: sAdhvI bhattUjI (sana 2004 meM) 2. saMthAre kA AzIrvAda : sAdhvIzrI sukhadevAMjI (cUrU) (sana 2005 meM), 3. 4. namaskAra mahAmaMtra : eka anuzIlana bhAga-1 va 2 saha prakAzita (sana 2006 maM)
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ lISBN B1 1950 - 3 - 5 hnb8817ila E02 lyyp