Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ si ghI jaina grantha mA lA *******************[ anyAMka 4.]******* mahopAdhyAya - khuzaphaham -siddhicandragaNi viracita kA vya prakAzakhaNDa na Aamm a ...... ...... ........ Trur RATALA SRI DALCHANDISINGHI FUTTTTTTT TE FFina 4 zrI dAnadharajA siMghI wwwwwwwwwwwwwine. SINGHIJAIN SERIES ********************[ NUMBER 40] ******************* KAVYAPRAKASA - KHANDANA (A Critique of some of tho Topics of Mammata's Kavyaprakas'al By MAHOPADHYAYA-KHUSHFAHAM SIDDHI CHANDRA GANI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiJcit prAstAvika PREFACE viSayAnukrama ABBREVIATIONS INTRODUCTION kAvyaprakAzakhaNDana- mUla prantha vizeSanAmasUci sUtra - zloka - padyasUci - 2-4 5 } 5 6-20 1-101 102 103-108
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiJcit prAstAvika mahopAdhyAya siddhi candra ga Ni viracita, kAvya prakAza kha NDa na nAmaka prastuta grantha siMghI jaina granthamAlA ke 10 veM puSpake rUpameM prakAzita ho rahA hai| saMskRta sAhityake abhyAsiyoM meM kAmI ra deza nivAsI mahAkavi mamma Ta kA banAyA huA kA vya prakAza nAmaka, kAvyazAstrakI mImAMsAkA prauDha grantha, suprasiddha hai / saMskRta sAhityake pratyeka prauDha vidyArthIkA yaha eka pradhAna pAThya granya hai / vikramakI 12 vIM zatAbdImeM, sarakhatIke dhAma svarUpa kAzmIra dezameM, isakI racanA huI aura thoDe hI varSoM meM yaha grantha, bhAratake sabhI prasiddha vidhAkendroMmeM, bar3A AdarapAtra ho gayA aura sarvatra isakA paThana-pAThana zurU ho gyaa| isa pranyakI aisI hRdayaMgamatAkA anubhava kara, isa para bhinna bhinna dezoMke bhinna bhinna vidvAnoMne, TIkA-TippaNAdike rUpameM choTI-baDI vyAkhyAeM banAnI zurU kara dI, jinakA pravAha barAbara Aja taka cala rahA hai / na jAneM, Aja taka kitane vidvAnoMne isa para kitanI vyAkhyAeM likhI hoMgI, aura na jAne inameMse kitanI hI lupta bhI ho gaI hoNgii| mahArASTrIya vidvAn ma. ma. yAmana jhaLakIkarane, aisI aneka prAcIna vyAkhyAoMkA samAloDana kara, jo eka vizada nUtana vyAkhyA banAI hai usakI prastAvanAmeM isa grantha para likhI gaI bahutasI prasiddha prasiddha vyAkhyAoMkI sUci dI hai| usake dekhanese isa andhakI vyAkhyAtmika racanAoMkI saMkhyA Adike viSayameM kucha kalpanA ho sakatI hai / mahAkavi mammaTa kAzmIradezIya zaiva saMpradAyakA anuyAyI thA / para usakI yaha kRti bhAratake sabhI saMpradAyoMmeM samAna rUpase samAhata huI hai aura isase isa racanAkI viziSTatA evaM vivApriyatAkA bhI mahatva samajhA jA sakatA hai / nitAnta nivRttimArgIya jaina yatijana, jo isa prakArake laukika vAGmayakA prAyaH kama adhyayana - manana karate haiM aura jo ghoDe bahuta sArvajanIna sAhilopAsakake nAte kucha adhyayanAdi karate bhI haiM to ve vizeSatayA apane hI pUrvIcAryoM kI racI huI kRtiyoMkA karate haiN| jainetara vidvAnoMkI kRtiyoMkA vaisA vizeSa paricaya prApta karanemeM unakA AkarSaNa kama rahatA hai| para mAlUma detA hai kI mammaTAcAryakA kA vya prakAza jaina yatijanoMmeM bhI bahuta samAdarakA pAtra banA hai aura isameM bhI vizeSa ullekha yogya ghaTanA yaha hai ki isa pranya para uktarUpase jina anekAneka vidvAnoMne, Aja taka jo anekAneka vyAkhyAeM banAI haiM, una sabameM pahalI evaM prathama paMktikI pANDityapUrNa vyAkhyA banAnekA sammAna eka jaina yatijana ko prApta ho rahA hai; jinane vi. saM. 1246 meM kAvya prakAza saMketa nAmase isakI vyAkhyA kI hai / kAvyaprakAzakI sabase prAcIna hastalikhita pothI bhI jo abhItaka jJAta huI hai vaha rAjasthAna ke jesalamera sthita jaina jJAnabhaNDa rameM surakSita hai ! yaha pustikA tADapatra para, vi. saM. 1215, meM gujarAtakI purAtana rAjadhAnI aNahilapurameM, caukya cakravartI rAjA kumArapAlake rAjyakAla meM likhI gaI thii| [dekho siMdhI jaina prantha mAlAmeM prakAzita aura hamArA saMpAdita 'jana pustaka prazasti saMgraha'; pR0 1.0] kAvya prakAzakI isase prAcIna koI anya pAthI kahIM zAta nahIM hai|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiJcit prAstAvika inakA nAma maNikyacandra sUri thA aura gujarAtakI rAjadhAnI aNahilapurameM rahate hue inane yaha vyAkhyA banAI thii| mAIsora saMskRta granthAvali, evaM AnandAzrama saMskRta granthAvali Adi pratiSThita prakAzana saMsthAoM dvArA isakA prakAzana bhI ho cukA hai| vikramakI 18 vIM zatAbdIke prathama pAdameM vidyamAna mahAna jaina tArkika vidvAn mahopAdhyAya yazovijaya gaNI dvArA mI isa anya para eka bahuta hI prauDha evaM pANDityapUrNa vizada vyAkhyA banAI jAnekA ullekha milatA hai / 'kAvyaprakAzakhaNDana'ke nAmase prastuta racanArUpa AlocanAtmaka vivRti bhI, eka aise hI suprasiddha jaina yatike, isa grantha para kiye gaye gaMbhIra adhyayana mananake pariNAmakA phalasvarUpa hai| isa AlocanAtmaka vivRtike kartA mahopAdhyAya sidvicane, jaisA ki isa kRtimeM (pR. 3 para) vaya sUcita kiyA hai, prastuta racanAke pUrva hI isa grantha para, eka bRhatTIkA bhI banAI hai jo adyApi upalabdha nahIM huI hai| ina saba bAtoMse jJAta hotA hai ki kAvyaprakAza grantha jaina vidvAnoMmeM bhI khUba paThanIya aura mananIya banA hai| mahopAdhyAya siddhicandra gaNIne prastuta racanA, eka AlocanAtmaka dRSTise kI hai| kAvyaprakAzameM pratipAdita jina vicAroMke viSayameM, granthakArakA kucha matabheda rahA hai, usa matabhedako prakaTa karaneke liye, isakI racanA kI gaI hai; na ki usa sarvamAnya granthagata samI padAryokA khaNDana isameM abhipreta hai| mahAkaSi mammaTane kAvyaracanA viSayaka jo vistUla vivecana apane vizada pranthameM kiyA hai usameMse kisI lakSaNa, kisI udAharaNa, kisI pratipAdana / evaM kisI nirasana saMbandhI ullekhako, siddhicandrane ThIka nahIM mAnA hai aura isaliye unane apane mantavyako vyakta karaneke liye prastuta racanAkA nirmANa kiyA hai| isI taraha, kAvyaprakAzake kaI jUne-naye vyAkhyAkAroMke mI jina kinhI vicAroMke sAtha inakA matameda huA hai, una vicAroM kA bhI inane isameM nirasana kiyA hai| aisA karane meM grandhakArakA hetu kevala padArthatattvamImAMsA pradarzita karanekA rahA hai na ki kisI prakArakA svamatAgraha yA paradoSAnveSaNakA bhAva rahA hai / kevala 'kautukAd' arthAt kautukamAtrakI dRSTise yaha prayAsa kiyA gayA hai aisA unakA kathana hai / ataH eva yaha racanA isa dRSTise vidvajjanoMke liye avazya avalokanIya pratIta hogii| granthagata vastukA sArabhUta paricaya pro. parikhane apanI prastAvanAmeM acchI taraha Alekhita kiyA hai| granthakartAke jIvana ke viSayameM, to unhIMkA banayA huA bhAnucandra ca risa nAmaka. viziSTa grantha, jo isa siMghI jaina granthamAlAke 18 ve puSpake rUpameM chapA hai usameM yatheSTa likhA gayA hai| ataH jijJAsu janoMko usakA avalokana karanA yogya hogaa| ___ prastuta granthakA saMpAdana mere jina vidvAn mitrane kiyA hai ve pro. zrIyuta rasikalAla cho. parikha saMskRta kAvyazAstrake eka bahuta hI prauDha vidvAn , marmajJa vivecaka, aura Adarza adhyApaka haiN| gujarAtake inegine ucca koTike vidvAnoMmeM inakA eka agrima sthAna hai| gujarAta vidhAsamA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 kAvyaprakAza khaNDana dvArA saMcAlita 'ucca adhyayana evaM saMzodhanAtmaka pratiSThAna' (insTITyUTa oNpha hAyara sTaDIja eNDa rIsarca) ke ye adhyakSa aura nirmAtA haiN| aneka varSoM pUrva hI inane, kalikAla sarvajJa hemacandrA-cArya banAye hue, kAvya prakAza sadRza hI kAvyazAstra viSayaka supramANabhUta, kAvyAnuzAsana nAmaka vizAla granthakA sutaMpAdana kiyA hai jo vidvAnoMmeM eka AdarapAtra adhyayanakI vastu banA huA | ye kAvyazAstra ke viziSTa abhyAsI haiM evaM gujarAtIke eka acche kavi aura lekhaka haiM / / / mere to ye eka atIva AtmIyabhUta bandhujana haiM; ataH inake viSayameM vizeSa kucha kahane meM mujhe saMkoca honA svAbhAvika hai| siMghI jaina granyamAlA ke kAryake sAtha inakA prAraMbhase hI ghaniSTha saMbandha rahA hai / mere sAhitya viSayaka atyadhika kAryabhArako kucha halakA karane kI dRSTise, ye sadaiva prakaTa - aprakaTa rUpameM, mujhe apanA snehapUrNa sahayoga dete rahate haiN| sAthameM apane pratiSThAna ke anyAnya samakakSa vidvAna sahayogiyoM dvArA bhI, mere kArya meM, yathAprasaMga, sahAyabhUta ho kara pazu banAte rahate haiM / mere sAhityika jIvanakI vAlyAva svAse hI ye bAlamitra - se bane hue haiM, aura aba jIvanakI isa zAnta sandhyA ke samaya bhI, apanA vaisA hI akRtrima snehabhAva batAte hue, eka suvinIta ziSyakI taraha, merA hAtha pakar3a kara, mujhe apane gantavya sthAna para pahuMcane meM sahAyaka ho rahe haiN| maiM inake prati apanA kyA kRtajJa bhAva prakaTa karU ? 'sahavIrya karavA baheM - isa mahAvAkyavAlI prArthanA kA smaraNa karate hue maiM: virAma lenA cAhatA hUM | zaratpUrNimA, vi. saM. 2010 22 akTUbara, 1953 } muni jinavijaya
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ siMghI jaina granthamAlA] [kAvyaprakAzakhaNDana - nikacatpazyAmaznuparampa nazati kavegirIyadyada vAdiSapurAtanai garikApravAdatA danuvAtitatasparavaM.. mayAnukSmanAtasyasman varSApratApanajaba rivAhitA nAmAnaharu IzAvatAradhA satAvatAkilavAvAlAnu vaizavyapanavappa 2 jAnupratApa navaprAmAdanAdaminI nApratApa tanoSitaghanappadhIzasampAdamUnyAmadhiko minUna 3 kacadhanopAUmASapratApayazaprajAnirvatalAnunI vanAvazAnubArAnAmapiyavAndaritramainAmadAsasvaramA 'pAradhAmavikAyalidhividhAnatA vikSipadapratiSTA tagar3a nAnAvidhAyakavAkayevaMtrapadayaralA5 pramhA yi tAviSapAtazAminAsAmapitrIvAdanAvatavinava saMvatAmaka yatAyugAMtanamAyAtimAratenazailAna zAmavivakSitAnavanAkizailA 66ziSyattatAmA ni tipAdazAdAakabarasyasamranAmAdhama ekatrIrAjayatAkirAmAvanA chAnakAlatavikAyaka mAdApAdhyamAnyAjavaMzaviziSmAzezatAvadhA nasAdhanapratipAdakAdAyakabaradasatraphadamAya rAnidhAna mAhApAmayAmizvizANiviravizana kAvya prakAzavaMDAnavAmauvAstabhAdhA ra saMva1752 varSaazvanadipurolidita . bI zrama // 118219, ... - --- - --- -- kAvyaprakAzakhaNDanakI prAcIna podhIkA antima paSTha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREFACE While searching for the Mss, of Siddhicaudra's commentary on the Vasuvadatta of Subandhu in the Jana Bhandara of Pannyasa Saubhagya Vimalji at Ahmedabad, I saw, by chance, a Ms, bearing the title Kavyaprakasakhandana. Looking through it cursorily, I found that it contained a sort of commentary written with the object of criticizing Kavyaprakasa rather than explaining it. Dr. De, in his Sanskrit Poetics' Vol. I. p. 189 says, "A work called Kavyamrtaturangini or Kavyaprakasaklandana-apparently an adverse critique on Mammata is entered in Mitra 2674." I thought that this was the Ms. of that work though it is nowhere called Kavyamrtatarangini. When I informed Muni Sri Jinavijayaji, the general editor of the Singh Jaina Granthmala, of this work, he expressed a desire to publish the same in his Sories, if I prepared a critical edition of the work. I searched for more Mas. of the work and got two more from the same Bhandara. I have prepared the present edition of K. P. K, with the help of these Mss. and the printed editions of K. P.-particularly that of Jhulkikar (B. O. R. I. 1921). I express my thanks to the trustees of the Saubhagya Vimal Bhandara for lending me the Mas, and to Acarya Jinavijayaji for accepting it for publication in the S. J. S. and also for various kinds of help in editing this work. R. C. PARIKH kA. pra. khaM. nA. da. bhA. caM. ra. gaM. sA. da. B. C. J. O. R. 5 + ABBREVIATIONS (The reference is to pages. Reference to Karikas und Slokas are preceded by, and .) . Gaekwar Oriental Series, Baroda, bhAnucaMdra carita, Singhi Jain Granthamala. i. Nirmaya Sagar Press, Bombay. Third revised edition, 1916. ada, edited by u.M. Kane, 1923 and 1951. Bhanucandracarita (S. J. S.) Journal of Oriental Research, Madras. "
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Description of the Mss. INTRODUCTION A. Paper Ms:-folios 61, length of each folio about 10", breadth about 4" with margins of about 1" on the left and the right and shout " on the upper and the lower sides. Lines per page about 13, but the number of letters per line varies from 42 to 49 on account of the space in the middle, practice, it may be noted in passing, in imitation of palmleaf Mss. The middle space is about 1" x 1". Writing is clear. The Ms. contains marginal notes. This Ms. bears a seal in the Nasta' liq variety of Arabic script. Its colour is black. It reads: Bhan-chand murid-e-Khush Falm 1008. It means: Klush Fahn (a man of pleasant intellect) the disciple of Bhanchand. (Tijri Sun) 1008 -(- (=A. D. 1599) The Ms. begins:- // 50 // ai namaH // mahopAdhyAyabhAnucaMdragaNibhyo namaH / zreyaH zriyaM tanumatAM tanutAM sa zaMbhuH zrI azvasenadharaNIramaNAMgajanmA | etc. A Ma. ends:- navInAstu etAn doSAn uktadoSeSvaMtarbhAvayatIti yuktamutpazyAma ityuparamyata iti / kavegirAM yayadavAdi dUSaNaM ote........... calitA na tu nAkizailAH || 6 || iyaM ziSyakRtA prazastiH / iti pAdazAha zrI - akabbarasUryasahasranAmAdhyApaka zrI zatruMjayatIrthaMkara mocanAdyane kasukRta vidhAyaka mahopAdhyAya zrI bhAnucandragaNi ziSyATottarazatAvadhAna sAdhana pramuditapAdazAha zrI akabvara pradatta puSpamAparAbhidhAna mahopAdhyAya zrI siddhicandragaNi viracite kAvyaprakAzakhaNDane dazama ullAsaH samAptaH // cha // saMvat 1703 varSe azvanazudi gurau likhitaM // cha // zrIH // Folio and line numbers given in the text are those of the B. Paper Ms.:-- folios 62, length 10", breadth 44" with margins of about 1" on the left and the right sides, and " on the upper and lower sides. Lincs per page about 13; the number of letters per line varies from 47 to 50 on account of the space in the middle which is about 1"x1". Writing is beautiful. The last two folios are in a bigger hand. 1 It may be remarked here that a similar seal is found in the middle space of the last page of a Ms. of Taglu Siddhauts-Kamudi-another work of Siddhicandra. This Ms. Also belongs to the Bhandara of Pannyasa Saubhagya Vimalji at Ahmedabad. I am indebted to Prof. Saiyad Abu Zafar Nadvi and Dr. C. R. Nayak of of the B, J. Institute of Learning and Research for reading and interpreting both the seals for me.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODOTION Begins: as in A. Ends : 99 in A, excopting thut the folio 02u repants #: Taifa upto sift: and that at the end T 947? ai fare il #t: 11 This ms, also contains murginal notes. Paper: Ms.: folios 61, longth 10", breadth 43" with margins of ubout" on the left and the right sides and I" on the appor and the lower gides. Linex per puge about 13, tlie muuber of lettors per line varies from 17 to 53 on account of the sp.lco in the middle which is about 11" x 1". Writ. ing is beautiful. Begins: as in A. Ends; us in A. excepting #aa. 9487 97 fara i The Present Edition. If we compare the dates given in the colophons of these three Mss. we find thut A was finished on Thursday the fifth of bright half Assina Samvat 1703 which comes to Sep. 23,1647 A, D, while B. and O. were finished nineteen years later (S. 1722 ) that is in 1666 A. D. A careful comparison of the Mss. shows that B. and C. are alnost --Kuct copies of the A which her the seal. Thus eren though I had three Men, for preparing the prosent edition they all belong to one urchetype. This has been a handicap. It inay, linwefer, Lc pointed out that on the whole these Msg, give correct and reliable readings. As said in the preface, printed clitions of K. P., particulely that of Jhalkikar, wero consulted ou doubtful points. The pariations of our toxt from the Jh's edition have been pointed out in the foot notes. The tippanas or marginal notes of the M8. A and B also have been incorporated in the foot-notes. Two Sucis or indexes have been given at the end of the textono of proper nnines and the other of sutras, slokns, etc. referred to in the text. . Kavyaprakasa khandana. In the colophone at the end of all the Ullisas the work is relorred to us Kavyaprakasukhandana. In the introductory verse no. 3 howovor, the work is called Karyaprakisuvivrti, but in no. i the author says '0957616 #. Thus the author's intention is to write a critical exposition and he, therefore, calls his Vinti (expositivu: ) K. P. Khandana, to distinguish it from nore expositions. In fact Siddhicandra wrote a big commontary in the name of his Guru 1 eagetaisasta: 1({. e); Tret-1 HOO F: (.7x).
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ KAVYAPRAKASAKHANDANA This Brhattika is not yet discovered and so we cannot say anything about the relation of K. P. K. tv it-w etler K. P. K. is a work culled from it or a separate work. It will be seen from the numbers yivon to the Mulikarikas that S. 19.3 left out nesernl of them and that readings of soino diffor considerably from those of tho published texts of K. P. Tlcsc Feriations have been 10ted in the footnotes (eg pr. 7, 8 etc ). The verse giving the definitivu of Dosi (1),33) seems to be from a different work, He laus, ut some places, changed the order of Karikas also, e.g. p.11. The Vitti vu the Karikas is deult with only in parts. At a fow places the text seems to be in a disordered condition, vido, for example, pp. 78-79. As ul the Mas, however, present the the text in thia forin I have not thought it proper to eniend it. Criticism of K, P. S. describes his method of refutation in the very beginning of his work in the words amaz F1345#175AHRC (.9. I. 1). He firat explains and then rosutcs. For example, he deals with the first Karika Plegantifeai etc. thus: pari a face ETTLACH: ata evoktam Cudar a atufa: 1 yathA'smai royate vizva tathaiva parivartate // iti ( kA. pra. khaM. 3) This is unuruda ar exposition. Then follows virticism thus: H eta sAdhuH / kAvye'pi niyamasya sattvAt / zadve chandaHprabhRtiSu tathA ca tattadrasavizeSe tattadrItivizeSe tattatpravandhe Anato a P ta (#1. . .S). This method, however, of first exposition and then criticism is not strictly adhered to. foc cxample-grantie ! Eu Peroni patat Haqua 475 gaz *** ATT (FT. 1. 2). S. ussures us that he is not criticizing without proper tersons. He even defends Mammut against improper interpretation or unfair criticism. For example whilo explaining the verse 2: RE: uma at: he says Be T9 7171994AHA SA LITEIT TE for at:' na ger aTT 1; and thieu lays down the dictum ferunt ghanasya ca prAmANikAnAmasammatatvAta / (2 kA. pra. khaM.. Counting mujor points and minor details I find that there are more than sixty iteins that S. has tried to rolute. I will touch here only a few major probleus. Criticizing the first Karika, 8. rojects the views that the creation of tho puct is not regulated by laws, that it is all joy, that it is iuilependent of any other thing, and that Rasus are nine.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION With the following two Karikas also, he finds fault in some points. Definition of Poetry. Let us now consider his criticism of the definition of Kavya. It is as follows: 9 atra kecit adoSatvaM yat kiJcidadopAbhAvo vA yAtradoSAbhAvo vA / nAyaH, avyAvartakatvAt / nAtyaH, tathAsati kAvyalakSaNaM nirviSayaM viralaviSayaM vA syAt / yAvadoSANAM durnivAratvAt / tasmAd 'vAkyaM rasAtmakaM kAyam' iti lakSaNam / tathA ca duSTe'pi rasAnvaye kAvyatvamasyaiva parantvapakarSamAtram / tadukam - kITA dividdharatnAdisAdhAraNyena kAyyatA / duSTeSvapi mattA yatra rasAyanugamaH sphuTaH // iti / evaM cAlaGkArAdisattve utkarSamAtra lam' iti vadanti / pare tu 'yadeze doSastadeze'kAvyatvam, yadeze doSAbhAvastadaMze kAvyatvam / yathA ekameva jJAnaM pramA pramA ceti / doSasAmAnyAbhAva eva vivakSaNIya ityAhuH / tana / ekameva padyaM aMze kAvyaM aMze'kAvyamiti vyavahArAbhAvAt / anye tu 'doSasAmAnyAbhAva eva lakSaNe pravezyaH / virala viSayatvaM kAvyalakSaNa speSTameva / 'duSTaM kAvyaM' iti prayogasya 'duSTo hetu:' itivat samarthanIyatvAd' iti prAhuH / pare tu 'kAvyamAkhA jIvAtuH padasaMdarbha:' iti vadanti / tana / AkhAjIvAtutAvacchadekarUpAparicaye tasya jJAtumazakyatvAt tatparicaye tasyaiva lakSaNatvasaMbhavAt / navInAstu 'kAvyatvamakhaNDopAdhiH, camatkArajanakatAvacchedakasya kAvyapadapravRttinimittasya cAnyasya vaktumazakyatvAt tadeva lakSaNamastu / kimanenAnanugatena lakSaNena' iti vadanti / 'saguNI' iti guNayako ityarthaH / guNAnAM raraukadharmatvAt zadvArthayoH saguNatvAbhAvAt / 'analaGkRtI' iti 'sAlaGkArau' ityarthaH / yadapi 'kAvyatvaM zadvArthobhayavRtti' tadapi na / kA karoti, kAvyaM paThati zRNoti ceti vyavahArAcchadra evaM kAvyatvaM kalpanIyam / natu 'AsvAdavyaJjakatvameva kAvyatvaprayojakam, taba zaddhe'rthecAviziSTam / tathA ca kathaM kAvyaM karotIti vyavahArasya zamAtra paratyam' iti vet, na / AkhAdavyaJjakAnAmanyeSAM sattvAt teSvapi kAvyatvaM svIkuru / ubhayavRttikalpane gauravAta kAvyaM karotIti kAvyapadasya mAtrapara bIjatvAt / ( 3. kA. pra. khaM. ) In the above passage we can see that S. adopts Visvanatha's criticism of Manumata's definition. He himself, however seems to be one of the Navinas, whose leader Tust have been Pandits Jagannatha. kAvyasvamakhaNDapAdhiH nay be compared with upAdhirUrdhaM vA'khaNDam (ra. gaM. pR. 8, } and his criticism of zadArthoM with zadvArthayugalaM na kaavyshdvvaacym| etc. ra. gaM. 5 ) Similarly zadvArthayoH saguNatvAbhAvAt may be compared with zadvArthayoH saguNatva vizeSaNamanupapannam etc. of Visvanatha'. kAvyamAkhAda- jIvAtuH padasaMdarbhaH is according to Mm. Kane, the view of Candidusa expressed in his commentary Kavyaprakasadipika". 1. See pR. 2.3, sA.. Kane's Edition 1923. 2. P. 339. Introduction to the third edition, 8, D, 1951.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ' KAVYAPRAKASAKHANDANA Varieties of Poetry S's criticism of ' citrakavya' may be compared with Visvanatha's] keciccitrAkhyaM tRtIyaM kAvyabhedamicchanti tana / ( 56. sA. da. Kane's edition 1923) Ifia reference to Mahimnabhatta in anuprAsAnAmasamIcInatvena tathAvidhagaGgAviSayakrabhAvotkarSavarNanAvirahAccAnuttamatvAt / ata eva mahimabhaTTAnAmasmin pakSa eva pakSapAtaH / ( 6. kA. pra. saM. ) is not quite clear. Probably he refers to the passage anumeyArtha saMsparzamAnaM cAnvayavyatirekAbhyAM kAvyasya cArurava heturnizvitam / atastadeva vaktavyaM bhavati na tvasya prAdhAnyA prAdhAnyakRto vizeSaH / na hi tayoH sAmAnya vizeSayostriSvapi vastumAtrAdiSvanumeyeSu cetanacamatkArakArI kazvidvizeSo'vagamyate / ( 32. vya. vi. 1909) He means to say that poems cannot bo classified on the basis of predominance and subordination of very principle of poetry. Rasa ..... L We may now take up the topic of Rast as another illustration of S.'s criticism of K. F. After capshining to KarikaNAmyatha kAryANi etc. (15-16 kA pra. khe ) he explains the experience of Paramananda or super-joy of Rasa in the light of what he calls 'Vedantinaya'. Here he seems to follow Jagamutha. Compare Rasagangadhara, p. 22. But the view of the Navinas ho states as follows "tadapekSayA kAminIkucakalazasparzacandanAnulepanAdineva nATyadarzanakAvyazravaNAbhyAM sukhavizeSo jAyate / rA evaM tu rasa iti navInAH / ( 16. kA. pra. ) This view puts the aesthetic pleasure on a par with ordinary sensual pleasures. In the discussion of Rasananda or aesthetic pleasure this is really a moot point-viz., whether the aesthetic pleasure is like any other pleasure of life or its character is different! If the experience of the artistic representation of pleasure and pain is the same as the experience of these in life, what is painful in life would not give pleasure in poetry and therefore. such sentiments as thoss of sorrow, anger, aversion ete. cannot become Rasus in poetry. Consistently with this view the Navinas, therefore, hold that, there aro only four Rasas, viz., Srngara, Vira, Hasya and Adbhuta. S. suys navInAstu zataravIraddAsyAdbhutasaMjJAzcatvAra evaM rasAH / (13. kA. pra. khaM.) He further on relates the claim of Karuna, Randra etc. to Rasas in the words atha karuNAdInAM kathaM na rasazvamiti cet, ucyate dRSTanAzAdibhicetovaivyaM zoke ucyate / tathA raudrazaktyA tu janitaM vainyaM manaso bhayam / doSekSaNAdibhirgahI jugupteti nigadyate // tathA - tatvajJAnAd yadIyanenirvedaH svAvamAnanam / ityAdiniyuktazokA dipravRttikAnAM karuNAdInAM rasatvaniSedhAt / na ca teSAM tathAbhUtatve'pi abhivyakAnandacidAtmanA saddAbhivyaktanA' ra'satvamiti vAcyam / evamapi sthAsyaMze rasatvavirodhAt / athAlaukikavibhAvAdyabhivyaktAnAM teSAM rasatvamucitaM surate dantAdyAghAtasyAsvAdyavaditi cet, na evaM kSudhA pipAsAdinAnAvidhaduHkhahetujanitacetovaiklavyasyApi rakhAntaratvApateH / surate dantAghAtasya balavatkAmasaMbhava duHkhanAzakatvena bhArApagamAnantaraM sukhinaH
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION 11 saMyattAssma itivad upAdeyatvam / yata nu zokAdayo'pi ratyAdivat khaprakAzajJAnamukhAtmakA iti tadunmAnapralapitam / kiJca sAmAjikeSu mRtakalatramutrAdInA vibhAvAdInAM zokAdisthAyibhAvasya carSaNIyena ajamahIpAlAdi. nA saha sAdhAraNyam , anupAtAdidarzanAt / varNanIyatanmayIbhavana cApekSitamiti cet , kathaM brahmAnandasahodararasodrodhaH, kaya vA nAmAGgalyam / ata eva krecidavilApAdikaM na paThanti / bIbhatse tu mAMsapUyAdhupasthityA vAntanichIvanAdikaM yakSa bhavet tadevAzcaryam / kutastAdRzaparamAnandarUparasodbodha iti / evaM bhaye 'pi / tathA zAntasya tyattasarvavAsaneSu bhavatu nAma kazcida rasatvaM, viSayiSu punaH sarvaviSayoparamasthityA kadhaM rasaravam / taduktam na yatra duHkha na sukhaM na cintA na dveSarAgau na ca kAcidicchA / rasaH prazAntaH kathito munIndraH sarveSu bhAveSu zamapradhAnaH // evaM vIraraudrayorne bhedaH / vibhavAdisAmpAt / na ca sthAyibheda eca bhedakaH / tasyApi niyAmakamukhaprekSitvAta / yat tu raktAsyanetratA rauMde yuddhavIrAt tu bhedinI / ityAhuH / tanna / krozrasaJcAriNi bIre tasyAH sulabhatvena bhedakatvAnupapatteH / na ca raudre aviveka-vasya vIrAd bhedakasya saMbhavAtU bheda iti vAcyam / krodhasaJcAriNi vIre'nyavivekatvasya saMbhavAt / dAnavIrAdInAM prabhAvAtizayavarNana eva kavInA tAtparyamiti na teSAM rasatvam / evaM vAtsalpanAmA'pi na rasaH 1 bhAvanetra gatArthatvAt / nanu kathamavilAgadika kavibhirbalata iti cena ucyate-tepAmajamahIpatiprabhUttInAM svamvaniyAnurAgaprakarSapratipattyartham / ata eva cAjamahIpateH svapriyAmindumatI prati dehatyAgaH kAlidAsena varNitaH / evaM zAntasyApi varNanaM mumukSaNAM vairaagyaatishyprtipttye| evaM bhayAtizayavarNanaM tatsatyatInA mArdavapratipAdanAya / vastutastu kavibhiH khazaktipradarzanArthameva padmabandhAvandhAdinirmANakA tatra tatra pravartyata iti / (21-22 kA. pra. saM.) In the above quotations there are two controversial poiuts-the first about the pleasant nature of ill the Risas and second abisut tho number of Rasas, The first controversy is very old. Bhurata says yathA hi nAnAvya janasaMskRtamabhaM gujAnA rasAnAkhAdayanti sumanasaH purupA haSAdIMzcAdhigacchanti tathA nAnAbhAvAbhinayanyajitAn vAgasattvopetAn sthAyibhAvAnAsvAdayanti sumanasaH prekSakAzca 'harSAdIzvAdhigacchanti tasmAnAmyarasA ityabhitryAkhyAtAH / (93 nA. zA. ni. sA. vi. saM.). Thus in this view it is held that the Rosas, presunably all, are pleasint. Thosc, lowever, who think that I the Rasas are not pleasant interpret the passage differently. As Abhinavsugruptte says anye tvAdizabdena zokAdInAmatra saMgrahaH / (29. nA. zA, Vol. I.C.O.S.). Abhinusagupta's own view is, however, that all Rusas aro plensunt. He rejects the other opinion by saying # cama yuktaH / sAmAjikAnAM harSekaphala nATyam, na zokAdiphalam / (ibid : He emphatically says asmanmate tu saMvedanamevAnandadhanamAsvAdyate / tatra kA duHssAzaGkA / kevala tasyaiva citratAkaraNe ratizokAdivAsanAvyApArastadubodhane cAbhinayAdivyApAraH / (293 ilid ). It would be interesting to know who were the critics that held the view that all the Ruses are not pleasant. Dr. Raghavan notes the Suklia-Duhkiratunakata view of Ragd of ove Rudrabhataa given in 1. There are Boene Iu39. of N. 8. which do not give this reading. The Ohuukhamba edition hug not acocpted it, the G, 0, S. edition, however, bus it, 2. Ditferent from Rudruta.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 KAVYAPRAKASAKHANDANA hin Rasakaliki. He also rofery to Haripala's view regarding the painful nature of Vipralambha. It is, however, Ramincandra and Gungcandra, authors of N. 1), who havo elaborately discussed the point in support of the view-sukhaduHkhAtmako rasaH / (sA. 505. nA. 6. G.O.S.). Their arguments being yorth quoting as those of other Jain writers on the subject are given, the foot-notes. It may be noted here incidentally that grout Jaimut Acasya Lleinacandra, their guru, follows Abhinavagupta and accepts the general view. The question is however, who were tho Navinns that lield this view, and roluced, on that view,the number of Rasas to four. A controversy had beon raging Lund the question whether Santa should be regarded as a Rasa or not and whether, therefore, the nuinber of Rasas is eight or nine, Bharata seems to have taken cognizance of only eight Rosas for dramatic purposes. He, however, at one place says thut the original Risas are four -- viz. Srigam, Raudra, Vira and Bibliates and that Hasya, Karuna, Adbhuta and Bhayanaku are respectively derived from these (40. nA. zA. ni. sA.). But the theory of S. is different. He docs not reduce the number Rugus on the basis of the original and the derived; he does it on the very principle of Rural. On this principle his Rasiy ure, as we have seen, Srngarl, Vira, Hasya and Adbhuta. - . -- ---- 1, J.O. R. Madras, Vol. x. pp. 113-14, 107. 2. svIkRtasAkSAtkArilyAnubhUyamAnArastho badhAsambhavaM sukhaduHkhasvabhAvo rakhate AsvAcata iti rsH| taveSTavibhASA dipracitasvarUpasampattayaH zuzArarAsyavIrAsa zAntA paJca sukhAlAno'pare punaraniSTavibhAvAgupanItAtmana: karAraudrabIbhatsabhayAnakAzcatvAro dukhAsmAnaH / yatpunaH sarvarasAnI mukhAramakatvamucyate, tat prtiitinaadhitm| AstAM nAma nusyavimAyopacittaH kAlyAbhiyopanItavibhAvopacito'pi bhayAnako bIbhatsaH karuNo rodro vA rasAsvAdavatAnanAkhyeyAM kAnapilezadazAmupanayati / ata eva bhavAnakAdibhirujane samAnaH / na nAma mugvAkhA dAdugo ghadane / yata punarebhirapi camatkAro dRzyate sa rasAsvAda virAme sati yathAvasthitavastupradarzakena kavinaTazaktikozelena / visAyante hi zirazchedakAriNA'pi prahArakuzalena vairiNA jhauNDIramAninaH / anenaiva ca sarvAphAlhAdakena kavinayazaktijanmanA camatkArega vipralambhAH paramAnandarUpatA dutvAtmakemvapi karuNAdiSu samedhasaH pratijAnate / tadAsvAdalaulyena prekSakA Apa eteSa pravartante / kavapastu mukhaduHkhAtmakasaMsArAnurUpayeNa rAmAdicaritaM nivanantaH sukhaduHkhAtmakarasAnuvidyameva akSanti pAnakamAdhurthamiva va tIkSNAsvAdena duravAsvAdena sutarI sukhAni svadagve iti / api ca sautAyA haraNa, dIpacAH kacAmbarAkarSaNa, harizcandrasya cANDAladAsya, rohitAzvasabharaNaM, lakSmaNasva zakkimedana, mAlatyA vyApAdanArammANamityAdhabhinIyamAnaM pazyatAM sahRdayAnA ko nAna sukhaasvaadH| tathAnukAryagatAzca karuNAdavaH paridevitAnukAryatvAt tAbada duHkhAtmakA eva / yadivAnukaraNe sakhAtmAnaH syuna samyaganukaraNaM svAta, viparItatvena bhAsanAditi / yo'poSTAdivinAzadAkhavatAM karuNe vaNyemAne'minIyamAne vA sukhAsvAdaH so'pi paramArthatodu:khAsvAda eva / dakhI hi dukhitavArnayA svamabhimanyate / pramodayAtayA tu tAmyatIti karuNAdayo daHkhAtmAna eveti / vipralambhazalArastu dAdAdi kAryatvAd duHkharUpo'pi sambhogasaMbhAvanAgarbhatvAt sukhAtmakaH / rasava mukhyalokagataH prekSakagataH kAnyasya protranusandhAyakadayagato ti / (159. nA.da. .0.8.) 3. Bee for an elaborute and excellent treatment of this topic Dr. Raghavan's articles on "The Nomber of Rajas" in J. O, R, Madras. Volg. X. XI. -
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUOT10N 13 Thus it would seem that S. accepts the view that Sukha is the principle of Rasa un that on that principle there could be unly four Ranas. He makes use of the arguments of those who regard Rasi as SukliaDuhkbatuska in showing that Kuruna ctoare Duhkhatuaka and then following the principlo that Rasi by definition is Suktatnaka rejects Karung ctc. us Rasas. Wliv were the other Navinas who held this viev I huve not been able to find. Jagannatha, & contemporary of S. at the court of Juliangir does not hold this view. lle is a Kevalabladsvidin kevalAlAvavAdinA tu pravRttirapratyU haiva / (26. ra. ga.) who accepts all the nine .RA.Sas on the authority of Bhukata: sa ca navadhA / munitracanaM cAtra mAnam / (29. ra. gaM.), Minor Topics. Tho two topics discussed above urt mujor problems of Sanskrit poetics, S., however, in each Ullana lins criticized many minor points iulso. For cxample after explaining Samlalisyetkrama Vyangya lic says ironically atredamavadhAtavyam-vastvalaMkRtidhvanyoH zramaH saMlakSyate, rasabhAvAdiSu kamo na lakSyate ityalaMkArazAstra yogina evaM praSTavyA iti / (25 kA. pra. khaM.). ___ 'This may be compared with Jagrummatha's vicw saMlakSyakramo'pyeSa[ rasaH ] bhavati / (ra. gaM. 107). So also after explaining tho Ka. mukhyAhatirdoSo etc. he says navInAstuetanmataniSkarSastu rasApakarSakajJAnajanakajJAnaviSayalya doSatvam , apakarSastu rasaniSTo'khaNDopAdhiriti / tathA ca ratvAdyavacchila lanyasya AnandAze lezena sthiti khyArthahatiH / sA ca dopajJAnAd bhavati / tanna yuktam / utibiseso kando bhAsA jA hoi sA hou / iti kAvyarasajJAnAM vAcoyuktintravaNAta / cyutasaMskRtyAvInAM mukhyArthahatitvAbhAvAta , ityAhuH / (33-34 kA. pra. ). In this Ullasa of Dosus, S. criticizes many points pertaining to interpretation und propriety. On the topic of Arthadostis, he anys ityete prAcInararthadoSAH kathitAste ukkeSu zabdadoSeSvantarbhavantIti na pRthak pratipAditAH / ( 45 kA, pra, khaM) and then shows how these various Arthu-Dosas cau be included in different Sabda-Doyas. While discussing Rasik Dosns, S. takes objection to regurding Sabda.vacyall us a Dose with reference Vyabhixurins. Mammyata. lhiinself in the Ka. na doSaH va padenokAvapi saMcAriNaH kvacit / (kA, 63 ju, 7), concedes the point that sometimes it may not be a defect. S., lowever, says that to name the Saracetirins is a positive Guna, tatra navInAH pratyavatichante / vyabhicAryAvInAM svazabdavAcyatA na doSAya kintu guNAyaiva, tattadarthAnAM zIghropasthitikatvAt / ata evaM mahAkavInAM tathaivopanibandhAt / (53 kA. pra. saM.) In the discussion on the definition of Gunu, S. gives the riow of the Navimas thus navInAstu' rasotkarSahetutve sati rasazramale ityAhuH / (63 kA. pra. vaM.). While criticizing the verste nijanayana etc., he says ityAmvAdahenUnAM guNAnAmapalApa: kartumayogyaH prakAzakRtAmiti navInAH / (58 kA. pra. khaM).
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ KAVYAPRAKASAKHANDANA In the Ullasa of Arthalorikarus, S. concerns himself mainly with showing how several Alamkiras can be included in others. For example as would telle Vigue and Vaghata in Virodha (-20 kA. pra, khaM.), After explaining the definition of Vibhavana, he says, vastutastu kAraNapratiSetrepi kAryavacanaM vibhAvanetyanye / ( 85 kA. pra. khaM ). 14 The few points discussd above will suffice to give an idea of the character of Kavyaprakasakhanduna. Siddhicandra. Siddhicandru, the author of this work, is one of those notable Jain writers who have enriched not only the literature of their own faith but have also contributed to Sanskrit literature in general. He belongs to, what we might call, the last glorious period of Sanskrit literature or the period of Sanskrit renaissance in the times of the Mogul emperors Akbar, Jahangir and Shahjahan. In fact he is a luminary of the age of Panditarija Jagannatha, who was his contemporary at the Mogul court. As to the life and works of Siddhicandra, there is ample material which has been woll exploited by the late Jain scholar Sri Mohanlal D. Desai in the introduction to his edition of BHANUCANDRA CARITA by our author, published in the S. J. S. In fact B. C. which is a sort of a biographical poem of his Guru Bhanucandra becomes in the fourth Prakasa after the verse sixty seven, what Acarya Jinavijaya Muni calls, the autobiography' of our author. Sri Desai, in the fourth section, viz., 'Summary of the Present Work', has given the substance of this portion at length and Acarya Jinavijaya has noted salient points of I shall, the same in his preface as the General Editor of the Scries. here, therefore, touch only a few noteworthy incidents. S. in the narration of probably the most important event of his life gives us a clue to the year of his birth. This event we shall discuss later on. Jahangir is represented us asking S. his age in the following verse 'paramatAnAM vyatItAni kriyanti vaH / prArabhya janmato'bdAni ' procuste ' paJcaviMzatiH' | ( 236 pra. 4, bhA. ca, ca. ) The events of banishment and recall that happened as a result of the discussion that followed are placed by Sri M. D. Desai before the autumn of 1.613 A. D. This would give us the year of S.'s birth as 1588 or 1587 A. D., if the banishment lasted for a year. 1. See hia Introduction to B. C. p. 59 and footnote 90.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION S. wrote his Jinasataka-fika, as he himself says, in V. S. 1714 (1658 A. D.) and a Ms. of the prosent work, K. P. K., was copied So he must have in the V. S. 1722 (1666 A. D.) in his own life-time. lived for at least 77 years. The exact year of his death is however unknown. 15 From his autobiographic account we learn that Siddhicandru was initiated in the Jain order when he was quite young, sisu, as he calls bimself and his elder brother. He describes his first introduction to Akbar in no modest terms. He does not blush to compare himself with Kamadeva in beauty. ( ananyalamyasaundaryabhyatkRta zrItanUdbhavaH zloka 71. ibid ), In fact he refers to his physical strength and beauty at several places in the B. C.' He is very conscious of his unusual intellectual powers particularly his capacity of Avadhanas which earned for him the title of Khusfaham' from Akbar. S. tells us that Akbar asked him to come daily and live with him in the company of his sons: tvayA matsUnubhiH sArdhaM stheyamatraiva nityazaH / The importance however of this part of the narration lies in the information it gives about B. ducaliou at the court of Akbar. He describes it in the following verses: 1 kadAcit zAhinAhUtaH kadAcana punaH svataH / asAvantaH samaM gacchanayanaca tiSThati // 87 mahAbhASyAdikAnyeva nAnAvyAkaraNAni ca / naiSadhAdIni kAvyAni tazcintAmaNImukhAn // 88 kAvyaprakAzA pramukhAnalakkArAnanakezaH / chandaH zAstraNyanekAni nATakAnyapi lIlayA // 89 aSTa sarvazAstrANi to kaireva dinaistataH / zAhinA prerito'tyantaM satvaraM pArasImapi // 90 (pra. 4. bhA. ca. ) The interesting thing to note from this is that Akbar asked him to study Parasi' or Persian. Thero is a further reference to his study of Persian literature in the description of A.'s tour to Kashmir in which he and his Guru accompanied the Emperor. Ho says that he 1 See p. 65, Introduction to B. C. 22 cf also puraH sAramivAdrAkSId bhavabhIyA dhRtavRtam | (lo. 75 ) The puran may be noted. 3 antaH sabhAmadhAya samakSaM sarvabhUbhujAm / avadhAnavidhAnAdiparIkSAM kRtavAn prabhuH // 84 atula tarakalA nainAM darza dazaiM namaskRtaH / trikhyAtaM 'suspAkSame 'ti tasya nAma pattavAn // 85.4 4 The following verses are quoted as they briefly describe Akbar's tour to Kashmir. According to S., Akbar andertook this tour with a desire to see Baffron flowers. See 30. on Lhe word bhava. itaH kazmIra kialkapuSpabhadidRkSayA / pratasthe pRthivinAthaH punaH zrInaraM prati // 102 amandAnandasaMpUrNaH zAhiH satkRtya vAcakAn 1 sAbhAkArayAmAsa siddhicandrasamanvitAn // 103 paThataH pArasIgranthastattanU bAjaiH samag / bhAtaH pUrvadinAbhyastaM puraH zrAvayataH prabhoH // 104 kurvatazva varIvasthAM zAdeH khehArdracetasaH / prasiddhiH siddhicandrasya sarvatra vavRdhetarAm // 105 parvatAn khapaMjAla-pIra paMjAla kAdikAn / himairanaM lihiM stuGgazRGgAnulasthya durgamAn // 106 mAtha kazmIraM vRSThA kAzmIrabhUrUdrAn / prakula kusuma (noilolarolamba cumbitAn // 107 sthitvA ca katicinmAsAMstatrAzcaryadidRkSayA / pratyAnRtya punarlAbhapura zAhira bhUSayat // 108 (tribhirvizeSakam / pra. 4, bhA.ca.)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 KATIAPRARISAKHANDANA used to study Persian books in the company of tlie Euperor's grandsons and rocite them every morning in the presence of thio. Sahi . We know that adugatunit]ta. also had studied Persian.' Thore is one very important event in S.'s life referred to in the beginning, to which attention should now be drawn. After Akbar S. became a favourite of Jabangir also. That jovial and ploueure-loving Emperor did not like the idea that this young man with good physique should pass u uscotic life of austerity, and so asked him to be in the coinpany of tine young women and enjoy life. This episode las been narrated with great embellishment by S. Jabugir is r'oported to have asked hiin "saukhyaM viSayikaM tyaktvA kimAtmA tapase'rpitaH / (o. 239) to which S. replies nane vayasi yA dIkSA naiva hAsyAna sA satAm / nadi pIyUSapAne'pi prastAvaH prekSyate budhaiH // (zle, 240) and so forth. Jahangir is not so easily convinced and further urgues with him. S. at this paint destribes hin kis druik: kRtakAdambarIpAnavighUrNitavilocanaH (zlo. 248)- realistic touch. S. puts more cogent arguments for his conviction and the emperor listens to him with interest. Witli the emperor there is Nurjehan' who is very sceptical about the I See 13. Jagaunit.ha Pandits by v. A. Ramaswami Sastri. Anusmalinagar. 1543. 2 8. describes the beauty of Nurjahhp whotn hereferatoas Navamahalla - wbicb may be quoted here as a rar description of that grest Westy ty a Sanksrit writer. mArI rUpavRkSasya puSpeSorida kAminI / prabhA saubhAgyarattasya lakSmIlAvaNyavAridheH / / 252 tadanagaridhara nUramahAdvArale'tivallabhA / jitaM mAseva karendo sIdyasyA smitaM yahiH // 260 anulipallavolAsi nakhAMzukusumAnitam / asevi bhUpatagma yasyA bAhulanAyugam / / 261 yugmam / kAzIpaTTo nitambe'sti madanaHze'pi no napi / itIva duHkhatastasyA madhyadezaH kRzo'bhavat / / 262 amitaH zomate yakhA: zyAmalA kuntalAvaliH / vidhubhameNa vaktrasya rajanIvAnuvAriNI // 263 vIjyamAnasya vizvega locanAJcalabAmaraH / yatkaNyo mukharAjasya vevAsanamivekSyate // 264 prAje'numIyamAnA yA vipaMcI madhurasvaraiH / muktAvalIva bhAratyA yanmukhe dazanAvalI // 265 abja pana kramau yasyA na haMso yadasevA / gatinirjayala jaiva jAnImastatra kAraNam / / 266 ityasyAH savale nAtre mahAn doSo'yameva hi / api varSazastRptiH pazyataH kasyacihi // 257 satyapyantaHpuresA reme gApatimAnasam / lakSye nakSatrala'pi cAvandratanI vrajet / / 268 S, refers to Nurjahon 49 Nurmahalla. Does this mesn that before this was written ghe W9 Thol nimed Norjaban A man bo familiar with Jobangir sad his court can be expecled to know the latest news. If this is so we eati say that the B.C. or at lenst this particular part must have been composed before 1616 A.D. as Nurmahal wag named Nurjahan in that year. Sep Pp. 217-18 Tuzuk-I-Jahangire, translated into English by Rogers and Beveridge B.A.S. London, 1300. fam indebted to my friend Sri, Ratasmauirao B. Jhote and Dr. C. R. Narak for findiny cat lhje reference for me from TIJ,
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION professions of this young man. tadA vizvabharAbhartuH sA'pravIt prANavalabhA / area * #a: :14 : (** *68) S. retorts by quoting the example of tho king of Balakshas? balakSAdhipatiH kiM na taarunnye'bhuujitendriyH| (lo. 250) and defends his thesis before the Queen in the Tarkika style. Nurjahun haughtily ( AGI) answers the arguments. After the Queen finishes J. again joins issue and tries to show the absurdity of S.'s position and says "God created all thus for our enjoyment, and by obeying his command we shall be happy hereafter while you are uuhuppy here and will be so beroafter". It is to be noted that S. bus to concede- 'AdiSTaM satyamevaitata priyaM ca prabhubhiH / ' but retorts by saying Thai Elfar fatetai 7 Dec 11 ( 2.738). As the last argument J. uses the theory of Syudvada ugainst this Syudradin and tells hin thut to be insistent on any one thing is Mitliyatra', the sin of heresy to be avoided by a Jain. $. replies that Syadada ix not to be used for defending sioful acts; in fact there should be bo Ekanta eren in Syidvuda. The king gets angry and finally uses the argumentum ad baculum and terrifies the monk with mad elephant but ultima toly banishes hitn from his court und orders him und his likes tu live only in jungles-i fit place for them. This episode in the poem describes a real event in Si's life as it is corroboratod by other sources aldo, Some of the arguments adyan. ced by Nurjahan and Jabangir have a touch of reality, in as much as, they have a non-Hindu ring about them, If the incident deceribed here took place somewhere about 1613 A. D), we can say that B. C. was written when the wbole thing a bave been fresh in S's mind, 1 Tbia referenoe to the king Balakahit might be the result of his study of Persian literature. The legend however geems to have been lodispised. Because 8, says 41 416 solara saharasa mahelio turI baThAraha lakkha / sAMikerada karaNaI choDyA sahara vilakkha / Here the mention of sixteen thousand women probably reflects the Kroga folklore. Here the reference roay be to the famona Saint lygme Ebrahim Ibu Adham, 4 native of Balkh, B. 0. 1. n. 87. p. 54]. 2 jagaskI kasaM sarvamasmAkaM bhuktiherAve / tannidezaM prakurvANA agre'pi mukhino kyam / / 296 ihApi dukhino sUrya paracAri du:khinaH / bhavitAsthezvaraprotamAgAtikramatatparAH / / 297 3 Vijuys Tilaka Sarj-Rasa, Adhikare ee Sri Desai's Introduction p. 37 f. n, 88,
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 KA VYAINAKASAKHANDANA This incident may bu cumpared with the Yuvuni affair in Jugaunathu's life, Later on, S, ayuin becaine a favourite of Jahangir and got such titles from him as 'Nadira-Jawan' (the unique of the age) and Jahao. gir-pasand (Fuvourite of Jabangir ). Works of Siddhicandra. Sri Desai mentions the following nineteen works of S. (1) Kudambari-Uttarardhatika. (2) Sobhuna-Stuti-tika. (3) Vyddha-prastavokti-ratuakala. (4) Bhunucandra.caritum (5) Bhuktamurastotrafrtti. (6) Tarkabhasa-tika. (7) Sapta-padirthi-tika (8) Jinasataka-tik. 19) Vakuvadattavetli or vyklyatika (10) Kavyaprakasakhun lana. (11) Anekartliopasarga-yrtti (12) Dhatumunija (13) Akliyutet-vada-tika (14) Prikrta-subhasitu sangraha (15) Sukti-ratnakara (16) Mangula-vadu (17) Sapta-smaruuvitti (18) Lekha-likhana-paddhati. (19) Samsksiptu-Kadambari-Kathanaka To this list of Sri Desai two more works toted previously sbould be added, viz., (1) A Bihattika of Kavyaprakasu which S. composed in the name of his Guru. This work in uttributed to Bhanucandra by Sri Desai probably because he had not seen K. P. K. (2) Laghusiddhanta-kuunuudi. A paper ms of this work lies in the Bhangaru of Dayavimalil, Ahuedabad, Sri Desai has givon the boginnings and ends of othor works. I give in the foot-noto a description of this Ms.' 1 ? 3 Some scholars do not regard this affair as historical, See pp. 19-21, JagsoDatha Punilita. In the liylit of this incident in a life, baciwever, the whole question requires to be examined properly. See Introduction to B. C. p. 65. Introduction to B. C. pp. 71-76. The Ms, consists of 12 foliog. It begiug: OMnamaH zrIgaNezAya || mahopAdhyAya zrIbhAnucaMdragaNibhyo namaH /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 INTRODUCTION Sanskrit Renaissance in the Moghal Period. I referred earlier to the Sanskrit Renaissance in the Moghal Period-particularly in the reigus of Akbar, Jahangir and Shahjahan. We know that Jagannatha who was given the title of Papditaraja by Prof. V. A. Shahjahan at the instance of Asafkhan lived in this age.1 Ramaswami Sastri in his work Jagannatha Pandita' refers to about sixteen comtemporaries of whom Kavindracarya Sarasvati was a protege of Shahjahan. Sri Desai in his introduction to B. C. gives an account of thirteen Jaina priscis at the art of Akbar and thirteen The Jain at the court of Jahangir-some of whom are common, writers of the age were, however, many more than these. A review of the works of Brahmanical and Jain writers of the sixteenth and the soventeenth centuries would show that it was an age of vigorous literary and philosophical activity in India. as a whole and as the instances of Padmasundara-author of Akabarasahi - Srmgaradarpana, Hiravijayasuri, Jagannatha, Bhanucandrs, Siddhicandra and Kavindracarya Sarasvati would prove, Sanskrit learning received encouragement and patronage in the courts of Akbar, Jahangir and Shabjahan. A note on Siddhicandra and Jagannatha The parallel references given above from Rasagangadhara and a more detailed comparison of K. P. K. and R. G. would go to show that there are many ideas which S. and Jagannatha hold in common and that in several cases even phrasing is identical; though they differ vAgdevImabhivaM vaMdyacaNaM vRndArakANAM gaNaiH sarveSAM tudhiyAmanugraha dhiyAM gaMbhIra bhAvAdbhutam dhyAkaraNaM vidravAti vAkapatiH zrIsiddhiredrAbhiSaH zAdhizrImadakandara kSitipateH prAtiSThadrayaH // 1 pAThayo) It ends: zAstrAntare'praviSTAnAM bAlAnAM copakArikA / nirmitA siddhicaMdreza laghusiddhAntakaumudI // 1 iti pAdasAha zrI akabara eto. zrIsiddhicaMdragaNiviracitA laghusiddhAMtakaumudI samAptA // cha // zubhaM bhavatu / bAi pustake dRSTaM ato. saMvat 1703 varSe phAlguna zuddhi 2 tiyo bhRgudine likhitaM // cha // zrIH / The last page 42-k contains a seal. 1 p. 13. Jagannatha Pandita. 2 7 Ibid. (1) Khandadevamisra, (2) Jagadisatarkulamkara (3) Gadadharabbatta. carya, (4) Bhattoji Diksita, (5) Naraynabhatta (of Malabar) (6) Nilakaptha Diksita, (7) Rajacalamani Diksita, (8) Venkatadhvarin. (9) Cokhanathamakbin, (10) Dharmarajadhvarindra, (11) Ramalliadramba, (13) Madhuravant (13) Kavindracaryasarasvati (14) M.M. Visvauatha l'ancanana (15: Ramathadra Diksita, (16) Madhusudana Sarasvati. 3 pp. 1-22, Introduction to B. C. 4 See Sri M. D. Desai's Gujarati work-"Jaina Sahitys on Itihasa" pp. 535-651. 5 Publisher in the Ganga Oriental Series. Bikaner 1943,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 KAVYAPRAKASAKHANDANA in their theories of Rasa. This naturally raises the questiou wicther S. was familiar with R. G. or not. That both, he and Jagannitha were contemporaries at the court of Jahangir, if not those of Akbar and Shahjahan-becomes probablo from a comparison of their dates. S. lived from circa 1587 to circa 1666 A. 1), and must huyc frequented the courts of Akbar and Jahangir between 159 and 1627 (Juhangir died 7, Nov. 1627), Jagannatha la placed between circa 1590 to 1665 A. D. und enjoyed the patronage of Jaliangir, SLubjulian and Darii Slukoh between 1620 and 1050 A. D.'. It is likely that they might have been in some contuct. But it is not possible to say whether S. was familiar with R, G. The earliest Ms. of K. P, K. that is known was finished in 1647 A, D. while about R. G. we can only say that it might have been written bofore 1652 A, D,' From the frequent references to Navivas in both the works it seems that a new school of poetic criticism hud come to be recognized as in Nyaya and so both S, and J. must have drawn upon the cominon ideas of Nuvinas, 1 Jagoonatha Panlita. p. 25. 3 Ibid., pp. 25-26. on matka Faolita. p. 25.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahopAdhyAya-zrIsiddhicandragaNiviracitaM kAvyaprakAzakhaNDanam / // aiM namaH / mahopAdhyAya-zrImAnucandragadhigurubhyo namaH // zreyaHzriyaM tanumatAM tanutAM sa zambhuH zrIazvasenadharaNIramaNAjanmA / utkaNThitA tripathagAnimatastrimUrttiAlokate trijagatImiva yasya kiirtiH||1 jIyAcchImadudAravAcakasabhAlaGkArahAropamo loke saMprati hemamarisadRzaH zrIbhAnucandrazciram / zrIzatruJjayatIrthazulkanivahmatyAjanodyadhazAH zAhizrImadakabarApita 'ma ho pA dhyA ya' dRpyatpadaH // 2 zAheraphambaradharAdhipamaulimaulezcaitaHsaroruha vilAsaSaDaMditulyaH / vidvaccamatkRtikRte budhasiddhicandraH kAvyaprakAzavikRtiM kurute'sya ziSyaH // 3 . mApAH kApi giro guroriha para dUSyaM pareSAM vaco. vRndaM mandadhiyAM vRthA vilapitaM nAmAbhirudhitam / atra khIyavibhAvanaikaviditaM yat kalpitaM kautukAd vAdibyUhanimohana kRtadhiyAM tatpItaye kalpatAm // 4 pararacitakAnyakaNTakazatakhaNDa khaNDa]natANDavaM kurmaH / kavayo'ca duIdAH khairaM khelantu kAvyagahaneSu // 5 tatrAdAvanuvAdapUrvakaM kA vya pra kA za kha NDa na mArabhyate / niyatikRtaniyamarahitAM lAdekamayImananyaparatanAm / navarasarucirA nirmitimAdadhatI bhAratI kaverjayati // (ma0 kA. 1) niyatiradRSTaM taskRto niyamastadahitAmiyarthaH / ata evokam - pAre kAvyasaMsAre kavirekaH prjaaptiH|| yathA'smai zeSate vizva tathaiva parivartate // iti / ayamartho na sAdhuH / kAvye'pi niyamasya satyAt / zabde chandaHprabhRtiSu tathA ca vasavizeSe tattadrItivizeSe vacatmabandhe bhASAvizeSe ca niyamasya sasyAt / arthe'pi
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- kAvyaprakAzakhaNDana mukhAdikaM candratyAdinaiva varNyate nAnyeneti niyama[sya] sattvAt / 'atha zabdArthoM kAnya'misyucyate / atheM tu nityAnityasAdhAraNe nAdRSTajanyatvamastIti cenna / atheM kAvyatvasya nirAkariSyamANatvAt / 'hAdaikamayI'miti / idamapi viruddham / anyeSAM bhAvAnAmiva kAvyasyApi sukha-duHkha-mohAtmakatvasya saMbhavAt / 'ananyaparatantrA miti / idamapi na cAru / tathA hi manAnyapadasya bhAratyanyatvasya vaktavyatve bhAratyanyakavitatpratibhAdeH kAvye kAraNatvasaMbhavAt / 'navarasarucirA'[50 1.2 miti / navarasA cAsau rucirA ceti karmadhArayaH / vRttau 'porasA hRdyA na tairiti vyaktidvayadarzanAt / athavA'stu tRtIyAtatpuruSaH / na ca navarasIti prayogApattiH / tribhuvanamityAdiprayogavadasyApi siddheH / idamapyasAghIyaH / bIbhatsAdInAM rasatvasya nirAkariSyamANatvAt / rase navatvAsaMbhavAt / atha kAvyasya phalam - kAvyaM yazase'rthakRte vyavahAravide zivatarakSataye / sadyAparinirvRtaye kAntAsammitatayopadezayuje // (mU0 kA0 2) idamapyupalakSaNam / kAvyasya paramezvarastavAdirUpatayA caturvargasyaiva sAdhanatvAditi / athAsya kAraNam - .. ,zaktinipuNatA lokakAvyazAstrAdyavekSaNAt / kAvyajJazikSayA'bhyAsa iti hetustadudbhave // (mR* kA0 3) anna tasya kAvyasya udve nirmANe samullAse trayaH zakti-nipuNatA'bhyAsA heturityuktam / tadapi tuccham / DimbhAdAvapi kAvyodbhavadarzanAt , zaktereka hetutvAt / athAsya lakSaNam tadadoSau zabdArthoM saguNAyanalatI punaH kApi / ( mU0 kA0 4, pU.) tathA ca adoSatve sati saguNatve ca sati sphuTAlaGkArarasAnyataravattvaM kAvyatvamiti phalitArthaH / 'kacit tu sphuTAlaGkAravirahejapi na kAvyatvahAniH / ' no'lpArthatvAt / aspatvasya cAtrAsphuTa eva vizrAnteH / sphuTAlakAravirahodAharaNaM yathA yaH kaumAraharaH sa eva hi varastA eva caitrakSapA ste conmIlitamAlatIsurabhayaH prauDhAH kadambAnilAH / sA caivAsi tathApi tatra suratavyApAralIlAvidhI - revArodhasi vetasItarutale cetaH samutkaNThate / anena vAkyena tatropakAntasamAgamo'pi dhvanyata iti kecit / tanna / sa eva hi vara' ityanena puruSAntaraniSedhAt / niSkAraNakadoSodbhAvanasya ca prAmANikAnAmasammatatvAt / vayaM para' iti mudritpaatthH| 2 choke zAstrakAvyAavekSaNA' iti mu. pA.. . . . .
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama ullAsa tu zobhAvizeSa evotkaNThAkAraNamiti bUmaH / yadyapi katipayAkSarANAmatra dvirAvRtirastI. tyanuprAsaH saMbhAvyate / tathApi -- 'khacchandocchaladacchakacchakuha[ 50 2.1 racchAtetarAmbucchaTA bhUchanmohamaharSiharSe tyAdivacatuSpazcAdyAvRttyA [a]mAvAnnAtra sphuTatA'nuprAsakheti gamyam / vizeSavicArastvasmatkRtabRhaTTIkAto'vaseyaH / atra kecit - 'adoSatvaM yatkizcidoSAmAvo vA yAvadoSAbhAyo vA ? / nAdyaH, avyAvartakatvAt / nAntyaH, tathAsati kAvyalakSaNaM nirviSayaM viralaviSayaM vA syAt / yAvadoSANAM dunivAratvAt / tasmAd 'vAkyaM rasAtmakaM kAvyamiti lakSaNam / tathA ca duSTe'pi rasAnvaye kAvyatvamastyeva parantvapakarSamAtram / taduktam kITAdivindraranAdisAdhAraNyena kaavytr| duSTeSvapi matA yatra rasAdhanugamaH sphuTaH // iti / evaM cAlakArAdisattve utkarSamAtratvam' iti vadanti / pare tu 'yadaMze doSastadaMze'kAvyatvam , yadaMbo ToSAbhAvastadaze kA yatnama, grathA ekameva jJAnaM pramA'pramA ceti. doSasAmAnyAbhAva evaM vivakSaNIya' ityAhuH | tanna / ekameva pacaM aMze kAvyaM aMze'kAvyamiti vyavahArAbhAvAt / anye tu doSasAmAnyAbhAva evaM lakSaNe pravezyaH, virala viSayatvaM kAvyalakSaNaseSTameva. duSTaM kAvyamiti prayogasya duSTo heturitivat samarthanIyatvAd' iti pAhuH / pare tu 'kAvyamAkhAdujIvAtuH padasaMdarbha' iti vadanti / tanna / AsvAdujIvAtutAvacchedakarUpA'paricaye tasya jJAtumazakyatvAt / tatparicaye tasyaiva lakSaNatvasaMbhavAt / navInAstu 'kAvyatvamakhaNDopAdhiH, camatkArajanakatAvacchedakasya kAvyapadapravRttinimittasya cAnyasya vamazakyatvAt , tadeva lakSaNamastu, kimanenAnanugatena lakSaNena' iti vadanti / 'saguNAviti guNanyanakAvityarthaH / guNAnAM rasaikadharmasvAt zabdArthayoH saguNatvAbhAvAt / 'analakRtI' iti sAlaGkArAvityarthaH / yadapi 'kAvyatvaM zabdArthomayavRtti tadapi na / kAvyaM karoti, kAvyaM paThati, zRNoti veti vyavahArAcchabda eva kAvyatvaM kalpanIyam / nanu AsvAdanyaJjakatvameva kAvyatvaprayojakam , taca zabde'rthe cAvi[pa0 2.2 ] ziSTam , tathA ca kathaM kAvyaM karotIti vyavahArasya zabdamAtraparatvam ? iti cet na / AsvAdanyaJjakAnAmanyeSAmapi sattvAt teSvapi kAvyatvaM svIkuru / ubhayavRttitvakalpane gauravAt kAvyaM karotIti kAvyapadasya zabdamAnaparatve bIjatvAt / - atha' kAvyabhedAnAha -- idamuttamamatizayini vyaGye vAcyAt dhvanirbudhaiH kthitH|| (mU0 kA0 4, u.) vyaGgaye vAcyAt bhatizayini adhikacamatkArakAriNi sati uttama kAvyam / budhaivaiyA: 1 'nijAtIyamukhAbhivyaktijanakattAva chedakaspeyarthaH / iti mUlAdarsa TippaNI / .
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana karaNairyamA sphoTavyazabdasya dhvaniriti vyavahAraH kRtaH, tathA'nyairapi AlaGkAribhirvAcyavyaJjanakSamasya zabdArthayugalasya | atredaM bodhyam / sphuTayatyarthamiti sphoTaH / nanu zabdAt kathaM padArthavAkyArthadhIH 1. AzuvinAzinAM kramikANAM melakAbhAvAda, AnupUrvyAH jJAtumazakyatvAcca / tena ca pUrvapUrvavarNAnubhavajanitasaMskAra sahakRtena vyantimavarNAnubhavena sphoTo vyajyate / sa ca dhvanyAtmakaH / zabdo nityo brahmakharUpaH sakalapratyAyana kSamo'zrIkriyate / tayakaca varNAtmakaH zabdaH / vRtistu vyaJjanaiva / tadvyaJjakaH zabdo dhvanitvena byavaddiyata iti vaiyAkaraNamatam / tadasat / evamantimavarNAnubhavasyaiva padArthapratItikSamatve AnupUrvajJAnasyopAyasaMbhavena kimantargaDanA sphoTena / nAyakAnayanAya preSitAM taM saMbhujya samAgatAM dUtIM prati kAcit svAnakArya pradarzanamukhena saMbhogaM prakAzayati - niHzeSacyutacandanaM svanataTaM nirmRSTarAgo'gharo netre dUramanane pulakitA tanvI taveyaM tanuH / mithyAvAdini dati / bAndhavajanasyAjJAtapIDAgamA (me 1) vA snAtumito gatA'si na punastasyAthamasyAntikam // idamuttamaM kAvyam / asyArthaH - dUtasya midhyAbhASaNaM svabhAvaH iti dUti (tI). na tu sakhI. sattve matpratAraNaM matpriyasaMbhogazca na syAt / uddezyakAryA nirvAhakatayA bAndhavajanasya pIDA bhavati tatra jonAsa / tasya nIcAbhilASitvena prasiddhasya ataH adhamasya / nIca [10 3.1] kAryakartuH prAdhAnyena / adhamazabdasya padAntarApekSayA jhaTiti prakRtArthavyaJjakatvena prAdhAnyam / atra stanataTaM niHzeSa ( cyu) tacandanaM na stanasandhyAdi tatra tathAvidhanAyakakarasparzAyogAt / evamadharaH parauSThaH, tatra rAgo nirmRSTaH, na tu pUrvoSThe, tatra cumbana niSedhAt / evaM netramadhye cummananiSedhAt dUrataeva niraJjane / etat sarvaM rata eva saMbhavati na tu khAne / svAnaM vet savicchedenaiva candanacyavanAdi syAt / tathA ca tathAvidhacandanacyavanAdInAM rataikasAdhyAnAM jAnakAryatvabodhena khAtuM gatA'sItyatra niSedho na gatA'sItyatra vidhizva lakSyate / na ca niSeghe kathaM lakSaNeti vAcyam / anyathA'saMgatyA patteH / rantumiti prayojanaM cetyAhuH / tanna / tathAvidhAnAmapi candanacyavanAdInAM khAnakAryatvaM saMbhavatyeva / tathA hi- vApIM snAtuM gatA'si na tu gRham / etaca viziSya cApapadopAdAnAt lakSyate / tathA stanataTa eva nizzeSacyutirma stnsndhyaadissu| vApItIrasya janasaGkIrNatayA tathAvidhamArjanAbhAvAd, gRha eva tatsaMbhavAt / tathA, pUrvoSThasya nyubjatayA bahalajalasambandhAbhAvAt, na tatra nizzeSarAmacyutiH / kintu adhara eSa, uttAnatvena bahalajalasambandhAt / tathA, snAnakAle mudraNAt netramadhye nAva narAhityam, kintu dUrata eva / ityAdirUpeNa snAnakAryatvasya saMbhavAt bAdhakAbhAvAt kathaM lakSaNA ! navInA (nastu vaktRboddhavyavaiziSTyAt vyajJanaiva tadAha / tadantikameva rantuM gatA'sIti vyajyata iti / mizrAstu 'na gatA'sIti naJi kAkuH, na gatA'si ? api tu gatA'syevetyarthaH /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama ullAsa 'tadantikameva' ityevakAro gatA'sItyanantaraM yojya' ityAhuH / atra tvayyakRtajJAyAM mAndhavabuddhyA yad vizvasimi, yatra tatra durvidagdhe dRDhamanuraktAsi, tat yuktameva / mayyevaMvidhavaJcanapAtratvamitIheitukavipralambhabhedasaMcArinivedadhvaniH, tadanuguNazca dUtIsaMbhogaH, candanacyavanAdInAM ca vAcyAnAM [50 3.2 ] parirambhacumbanAdInAM saMbhogotkarSadvAreNeAyA uttejakAnAM nivedoskarSakatvamavaseyam / atAzi guNIbhUtavyaGgyaM vyAye tu madhyamam / (bhU. kA0 5, pU0) vyaGgye vAcyAt anatizAyini adhikacamatkArAkAriNi guNIbhUtavyajayaM tanmadhyama kAvyam / citrAnyatve'pIti vizeSaNam / tena citre nAvyAptiH / udAharaNam - grAmataruNaM taruNyA navavaJjulamaJjarIsanAthakaram / pazyantyA bhavati muhurnitarAM malinA mukhacchAyA // atra va lalitAgRhe dacasaGketA nAgateti vyaGgyaM guNIbhUtam , tadapekSayA vAcyasyaiva camatkAritvAt / atra vyAyena saGketabhanena vipralammAmAsasya vAcyavadanakAntimA linyamukhenaiva paripoSaNamiti tanmukhaprekSitvAt tasya guNIbhUtatvamiti / AntarAlikanyakkyApekSayA guNImUtavyaGgyatvam , rasApekSayA rasadhvanitvamityavadheyam / zabdacitraM vAcyacitramavyayaM tvayaraM smRtam // (mU0 kA0 5, u0) / avyayaM citramiti sAmAnyalakSaNam | zabdacitraM vAcyacitramiti vibhAgaH / citramiti guNAlaGkArayuktam / yatra tayoreva prAdhAnyena camatkArakAritvamityarthaH / anya sphuTapratIyamAnavyAnarahitam / avara adhamam / tatra zabdacitramAha - khacchandocchaladacchakacchakuharacchAtetarAmbucchaTA mUrchanmohamaharSiharSavihitasnAnAhikA'hAya vaH / bhinyAdudyadudAradarduradarI dIrghA'daridradruma drohodrekamahormimeduramadA mandAkinI mandatAm // mandAkinI vaH yuSmAkaM ahrAya jhaTiti mandatAM bhinyAdityanyayaH / khacchandaM svAdhInaM na tu vAtAdiparatatram / ucchaladityamghuvizeSaNam / kacche jalasamIpe tarakaiH khananAt yattuharaM bilaM chAtamalpaM taditarat chaTA paramparA tayA mUrchan prAdurbhavan moho vaicityaM vismayo vA yeSAm / darduraH parvatavizeSaH tasya daryA guhAyAM dairdhya yasyAstAM mitvA jhaTiti jalanirgamanena dairya na tu tatra tayA jalasthaganaM tena vegAtizayaH / kecit tu 'mandAkinI [pa0 4.1 ] gA, darduro bheko na tu parvatavizeSaH, tasya dakSiNadigiritvena gaGgAsambandhAbhAvAt' ityAhuH / adaridrAH pariNAhocchAyAdivantaH, drohaH pAtanaM udreka AdhikyaM tanmayAstadyuktA ye taraGgAH ta eva nibiDaH snigdho vA bhado'hamAro yasyAH /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakazikhaNDana arthacitramAha- vinirgataM mAnadamAtmamandirAd bhavatyupazrutya yadRcchayA'pi yam / sasaMbhramendradvatapAtitArgalA nimIlitAkSIva miyA'marAvatI // mAnadamiti zatrUNAM mAnasya khaNDakaM mAnasya dAtAraM hayagrIvadaityaM khagehAt prasthita zrutvA'pi bhiyA amarAvatI nimIlitanetreca bhavati / kIdRzI ! sasaMbhrameNa sabhayenendreNa hRtaM zIghraM pAtitA dattA argalA dvAradaNDo yasyAH sA tAdRk / "saMbhramaH sAdhvase'pi syAt saMvegAdarayorapi' - iti vizvaH / atra tUtprekSAlaGkAraH / parantu rasAdI kathaM tAtparyaviro'sphuTataratvaM vA tanna jJAyate / hayagrIvasya varNanIyata prabhAvasya sphuTapratIteH / atra kecit - 'citraM na kAvyabhedaH / vyaGgyasya prAdhAnyena pratIto dhvanitvaM tadanyathAguNIbhUtatvamiti prakArAntarAbhAvAditi / tanna / vAcya vAcakavaicitryapratItivyavahitapratI[ti]karasavattvasyAsphuTavyaGgyatvasya tRtIyaprakArasya saMbhavAt / nanu rasadhvanitvAdinA ayaM tRtIyavibhAgaH kRtaH / sa ca nopapadyate / tathA hi- eteSu triSu sarvatra rasAdikaM pratIyate ne vA / nAntyaH, tadA yatra rasAdikaM na pratIyate tatra kAvyatvavirahApatteH / nAdyaH, tadA kathaM dhvanitvAdivibhAgaH ? / na ca madhyame vyayasyAprAdhAnyAd vibhAga iti vAcyam / antarAlikavyayasyAprAdhAnye'pi tasyAkizcitkaratvena camatkArApekSayA sarveSAM dhvanilasaMbhavAt / atha citre guNAlaGkArA hitacamatkAreNa rasastirodhIyata iti citratvam, iti cet, naM, anavakoghAt / tirodhIyata ityasya korthaH / rasAdeH pratItipratibandho vilambena pratItivI / nAthaH, tathA sati kAvyatya virahApatteH / nAntyaH, guNAlaGkArA hi rasodbodhakAH / [ 10 4.2 ] tathA ca tajjJAnatadAhitacamatkArAntaraM rasodvogho yujyata eveti kathaM na dhvanitvam ? ata eva rasadhvanAvapi guNAlaGkAraracanA sAdhIyasI mahAkavInAM dRzyate / yathA --- gacchati puraH zarIraM dhAvati pazcAdasaMsthitaM cetaH / cInAMzukramiSa keoH prativArta nIyamAnasya // ityatra / nanu tarhi 'svacchande' tyAdAvapi pUrvoktapadyavad dhvanitve uttamatvaM syAt iti cenna / anuprAsAnAmasamIcInatvena tathAvidhagaGgAviSayaka bhAvotkarSavarNanAvirahAccAnuttamatvAt / ata eva mahimabhaGgAnAmasmin pakSa eva pakSapAtaH / // iti pAdasAha zrI akavyarasUryasahasranAmAdhyApaka zrIzatru ayatIrthaMkara mocanAcane kasukRta vidyApakamahopAdhyAya - zrI bhAnucandramaNiziSyASTottarazatAva ghAnasAdhana pramudita pAdasAha zrI akabrajalAladInapradatta-Su (khu) sphaTTa mAparAmi dhAga mahopAdhyAya - zrI siddhicandramaNiviracite kAvyaprakAza (la) NDane prathama ullAsaH // - OM '
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 dvitIya ullAsa dvitIya ullAsaH / idAnIM zabdArthayoH kharUpamabhidhAtuM tayorvibhAgamAha syAdU vAcako lokSaNikaH zabdo'ya vyaJjakastridhA / mU0 kA 0 6, pU0 ) ara kAvye, eSAmarthA vAcya lakSya vyasyAstrayaH / athaiSAM svarUpam - zamivAcakarvaM zakti madara IzvarecchA vizeSo'tha padArthAntarameva sA // ! - caitra yasya zaktistatra tasya vAcakatvam / yadyapyarthakriyAkAritayA vyaktAveva zaktiryuktA / arthaH prayojanaM kiyA nirvAhaH tathApi jAtAveva zaktiH tattadUviziSTAyAM vyaktau gauravAdAnantyAd vyabhicArAca / yatra tvAnantya vyabhicArau na staH tatrAkAzAdipade vyaktAveva zaktiH / jAti viziSTabodhastu jAtizaktaM padaM jAtiviziSTaM bodhayatIti kAryakAraNabhAvakalpanayA lakSaNayA vA AkSepeNa vyaJjanayA veti dhyeyam / IzvarecchAvizeSa iti / asmAcchabdAdayamartho boddhavya ityAkArikA IzvarecchA | nanu asya zaktitva etAdRzyA lakSaNAsthale'pi sattvAt [ pa 5. 1] lakSaNocchedaH syAt ? iti cet, na / gaGgApadAt pravAharUpo'rtho boddhavya iti vizeSarUpAyA IzvarecchAyAH zaktitvAbhyupagamAt tatraivAnuzAsanAdipramANasattvAcca / mImAMsakametadvAha ( 1 ) padArthAntaramiti / lAkSaNikaM svarUpamAha - mukhyArthAnvayA syAt anyArthapratipattikRt / lakSaNA zakyasambandho rUDhito'tha prayojanAt // 7 atra tAtparyaviSayAnvaye mukhyArthatAvacchedakarUpeNa mukhyArthapratiyogitA viraha iti civakSaNIyam / anyathA "kAkebhyo dadhi rakSyatA' mityajahatsvArthAyAmavyAptiH dadhyupapAtakatvena kAkasyApyanvayAt / vivakSite tu kAkatvena anvayabAdhAnnAvyAptiH / vibhajate- rUDhirityAdi / rUDhitaH prasiddheH prayoga pravAhAditi yAvat / atra 'karmaNi kuzala' ityAdI darbhagrahaNarUpamukhyArthabAdhAt 'gaGgAyAM ghoSa' ityAdau ca ghoSAdyadhikaraNatA'saMbhavAt prasiddhe[:] | va(bRkSatavyadipratItistu zakyasambandhagrahapUrviketi zakyasambandho lakSaNetyucyate / prayojanavatI vibhajate yaMta svArthena parAkSepaH svArtha hitvA'nyakalpanam / 'upAdAnaM lakSaNaM cetyuktA zuddhaiva sA dvidhA // ' ( mU0 kA 0 10, u0 ) 2 yatra yasya zaktiH sa 1 'zaktilakSaNAvyaJjanAtmakavRtInAM triSmAcchande trisvamupacaryata ityarthaH / tasya vAcaka iti niSkarSaH / 3 AkAzAdipadeSu jAtyabhAvAdekavyaktikeSu vyaktAveva zaktiriti niSkarSaH / 4 jAtAveva zaktivyatAvAkSepa iti bhATTAH / taddhI nAntarIkatayA vyakterbhAnamiti prAbhAkarAH / jAtyAkRtivyaktiSu zaktiriti gautama-vaizeSikau / jAti vyaktyoH zaktiriti pANinIyAH / ' iti mUlAdarze TippaNyaH / mudritastakeSu tu zloko'yaM prAyo'nyathArUpeNa darIzyate / yathA "mukhyArthabAdhe tadyoge rUDhito'tha prayojanAt / anyo'rtho lakSyate yatsAM lakSaNAropitA kriyA // " lokA9
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana etAvevA(ete caivA)jahatvArtha-jahatvAthai prakIrtite // tathA ca 'kAkebhyo dadhi rakSyatA mityatra 'gAyoM ghoSa' ityatra ca ubhayarUpA ceyaM zuddhA, na gauNI / upacAreNAmizritatvAt / upacArazca sAdRzyena sambandhena pravRttiH (ti H) bhinnatvena pratIyamAnayorekyAropaNamiti vA / bhedAntaramAha - sAropA'nyA tu yatrokto anu(na)pachuta bhedakau / ' syAtAM tulyAdhikaraNAvAropyAropagocarau / / ' pUrva zuddhatyuktam / iha tvanyA'zuddhA gauNItyarthaH / yatra viSayI viSayazca anu(na)pahutavaiSamyau sAmAnAdhikaraNyena nirdezyete sA sAropA / bhedAntaramAha - viSayyanta kRte'nyasmin sA syAt sAdhyavasAnikA // (mU. kA- 11, 20) ' . viSayiNA AropyamANena anyamin AropaviSaye antaHkRte viSayaniSThAsAdhAraNapa0 5.2] 'dharmagrahaM vinA tAdAtmyena pratyAyite sA lakSaNA sAdhyavasAnikA / yatra viSayo'sAdhAraNa varmeNa nocyate / viSayyevocyate / parasparaM ca tAdAtmyAdhyAsaH / '. . bhedAvimau ca sAhayAt sambandhAntaratastathA / __ gauNau zuddhI va vijJeyo lakSaNA tena SaDvidhA // (mU0 kA0 12) gaurvAhIko gaurevAyam / Ayurghata' Ayurevedam / sAdRzyaM sajAtIyaguNavattvam , sa eva sambandhaH / tattvaM ca visamavetasamavAyitvam / yathA gaurcAhIka: gaurevAyamiti / atra gauNabhedayostAdrUpyapratItiH / sarvathaivAbhedAvagamazca prayojanam / atra gosAdRzyaM lakSyatAvacchedakaM tenaiva prakAreNa gozabdena vAhIko bodhyata' iti kecit / apare tu 'gotvenaiva gozabdena vAhIko bodhyate / yathA mukhaM candra ityAdAvapi candratvAdinaiva mukhapratItiH' ityAhuH / na cAyogyatAjJAnAt kathaM etAdRzI ghIriti vAcyam / 'atyantAsatyapi-parthe jJAnaM zabdaH karoti hi' iti nyAyAt / AhAryAropAd vA tatsaMbhavAt / sAzyAsAdRzyAdanyat kArya-kAraNabhAvAdisambandhAntaram / yathA Ayurghatam, Ayurevedam / atrAnyavailakSaNyena cAvyabhicAreNa ca tatkAryakAritvaM phalam / evamanyatrApi boyam / tayA lakSaNayA pravarcata iti lAkSaNikaH zabdaH / __ atha vyaJjako nirUpyate- 'zabdoSavyaJjaka' iti / idamanupapannam / vyaJjanAyAM pramANAmAvAt / tathA hi - yatra lakSaNA mUladhvanirabhyupagamyate tatra tAtparyAnupapattyA zaityapAvanatyAdivimuniyapustakeSu tu punareSaH rekAI IkpAlAmako labhyate "sAropA'nyA tu yatrokto viSayI vissystthaa|" lokAra.. 'tatra prayojanavatI padvidhA / ekA upAdAnarUpA / bhanyA lakSaNarUpA zuddhA / ete majahastAI baharamArthA ca / tathA sAropaNa / sAdhyavasAmA zuddhA gauNI ca / 2 goDazo vAhIka ityarthaH / sarAzyasambandhena lakSaNA gauNI / harSa amedena lakSaNA mukhyA / 4 yatra lakSyAthaikhAbhiSyAkayA sA vakSaNAbhUlamvaniH / iti mUlAdarza etAH TippamyaH / AdazaiM 'svasamavetasamavetasamavAmisamAditvaM' etAdRSI pNsirlbhyte|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya ullAsa ziSTatIre lakSaNayA viziSTArthapatItirbhaviSyati / tadartha kiM vyaJjanAkalpanena ! / na ca zakyasya viziSTena saha ekasambandhAbhAvAt kathaM viziSTa lakSaNeti vAcyam / yaskizcidekasambandhasya jJAnaviSayatvAdevatuM zakyatvAt / asmin pase rUDhiriva prayojanaM vinA lakSaNetyavagheyam / mabhiSAmUladhvanau tu nAnArthi sthale - bhadrAtmano duradhirohatanovizAlavaMzocate kRtazilImukhasaMgrahasya / yaskhA.pa. 6.1]nupAThavagateH paravAraNasya dAnAmbusekasubhagaH satataM karo'bhUt / / yasya karaH zayaH zuNDA vA, satataM dAnaM vitaraNaM mado vA, tasyAmbunaH sekena sundaro'bhUt / kIdRzasya bhadraH zreSThaH AtmA yasya, bhadrajAtIyaspetti vA / . "mado kade nape rAmavare merukadambake / hasijAtyantare bhadro vAcyavaccheSThasAdhunaH // " - iti vizvaH / duradhirohatanoH durlabhadarzanasya durArohasya vA, vizAle vaMze anvavAye pRSThoparimAge vA, umatiryasya sa tasya / "vaMzo veNau kule varga pRSThasyAvayave'pi ca / " - iti vizvaH / tamA, kRtaH zilImukhAnAM bANAnAM mRzANAM vA saTaho yena sa tasya / ___"zilImukho'li-bANayoH / " - iti vizvaH / anupaplavagateH nirupadvavaceSTitasya sthiragamanasya vA / ___ "upaplavaH saihikeye vizlavotpAtayorapi / " - iti vizvaH / paravAraNasya pareSA niyantuH, utkRSTahastino vA ityakSarArthaH / ityAdau sthale rAja-gajomayArtha evaM phalabalAt tAtparyagrahAdumayapratItirbhaviSyati kiM vyaJjanayA / nAnAdinyatra tu mukhyArthabAdhe tattadartheSu rasAdiSu tAtparyAnupapattyA pUrvavat lakSaNaiva / yat tu tasad varNAnAM tatsad rasanyaJjakatayA vyaJjanA'vazyamAzrayaNIyeti tadatIvatuccham , anabhyupagamaparAhatatvAt / vastutastu nATyAdidarzanajanyasukhavizeSasyaiva rasatvasya vakSyamANatvena tasya vyavasvAbhAvAt , api tu sAkSAtkAraviSayatvAt / / atha 'ruciM kurvi'tyAdAvasabhyArthopasthApakatvena vyaJjanA svIkartavyA iti cenna / aMpazAntaravat tasyApi tadarthopasthApakatvAt / atha dvayaM gataM saMprati zocanIyatAM samAgamagrArthanayA kapAlinaH / ityatra pinAkyAdipadavalakSaNyena kapAlyAdipadAnAM vyaJjanAM vinA zivanindAbodhakatvAbhAvAt kathaM kAvyAnuguNatvam / iti cet, maivam ; tatra yogabalAt kapAlipadasya kapAlitvarUpaziva. pratyAyakatvena kAvyAnuguNasvAt / vastutastu anumAnena vyaJjanA'nyathAsiddhA / tathA hi - / yayA nagarIpadasya pase zaminAsi tathApi zaktibhrameNa varapadAt tadupasthiti yate / tathaivAtrApi zakkimamAt dupasthitirbhaviSyatItyAzayaH / kA0pra02
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 kAvyaprakAzakhaNDena bhama dhamma vIsattho so sunao aja mArio dena / goDA 1 6.2 ] ikaccha kuDaMgavAsiNA dariasiMhena // 2 ityatra gRhe bhayahetuzca nivRttijanyabhramaNa vidhAnena godAvarItIrasya siMhavatvena mIzramaNAyogyatvaM vyayam / tat tu godAvarItIraM mIrubhramaNAyogyaM siMhavatvAt / yataivaM tannaivam, yathA gRham ityanumAnena setsyAMte, kiM vyaJjanayA / na ca bhIrurapi guro: prabhoH nirdezena priyAnurAgeNa vA bhramatIti vyabhicAra iti vAcyam / prabhunirdezAdyanupAdhikatvena bhramaNasya vizeSaNIyatvena vyabhicArAbhAvAt / nai ca pratArikAvAkyatvena vAkyAt siMhavasvaM na nizcitamiti vAcyam / pratArikAcAkyAdapi tattvajJAnadezAyAM tannizcayotpatteH / atha vyajyata iti pratItyA vyaJjanAsiddhi:, iti cet, na tasyAH pratIteranumIyata iti pratItyA sArthatvAt / anye tu so'yamiSoriva dIrghadIrghataro vyApAra iti yatparaH zabdaH se zabdArtha iti nyAyAd 'bhama dhammia' ityAdau bhramaNAyogyatvaM vAcyameva, na vyaGgyam / na ca yatparaH zabda ityAderyavaMzo vidheyaH tatraiva tAtparyamityarthaH / yathA dadhnA juhotItyatra havanasyAnyataH siddherdadhyAdeH karaNatve, na tu zabdazravaNAnantaraM pratIyamAna eva tAtparyamityarthaH / tathA sati pUrvI dhAvatItyatra aparAdyarthe'pi zabdasya prAmANyaM syAditi vAcyam / evaM vivakSite'pi vidheyatayA bhramaNA yogyatve'pi tAtparyasya vaktuM zakyatvAt / caivaM lakSaNoccheda iti vAcyam; lakSye'rthe paramatAtparyAbhAvAt / anyatrAnyazabdaprayogastu taddharmaprAtyartha iti nyAyAt pratIyamANa(na) eva arthe paramatAtparyAdityAhu: / yadapi ca nayanabhayAdervyaJjakateti tadapi na / tatra ceSTA vizeSasyaiva anumAna vidhayA tattadarthapratyAyakatvAt / nanu na gayA SaTpadArthI minA vyaJjanA nAma kAcid vRttiraGgIkriyate yena dharmyantarakalpanAgauravaM syAt / kintu yena sambandhena pAvanatyAdikaM upasthApyate tasya vyaJjanaye (1 ne ) ti nAmocyate bAdhita pa0 7.1 ]bodhakatvena abhighAtastasyA vailakSaNyAt / na cAbhidhAdereva bAdhitabodhakatvamiti vAcyam ; tasyAH kApyevamakalpanAt tannaH abhidhAdereva bAdhitabodhakavaM kalpyam / dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasIti nyAyAt / nAmAntarakaraNasya vasvantarAsAdhakatvAt / nanu anenedaM noktam, kintu vyaJjitamiti pratItyorvailakSaNyAt, abhiSAto vyaJjanA pRthaka, yathA anuminomi na sAkSAt karomi ityanubhavabalAt pratyakSAdanumAnaM pRthak iti cenna / tatra 1] hetureva nizcito nAstIti kathamanumAnaM kariSyatItyAzaGkate / 2 anayA satyamevopapate iti jJAnadazAyAm / 3 yAvAnartho yasmAdAt prApyate tAvAnarthastena vAcyaH / 4 mananyalamyaH 1 5 prakaraNAdeH /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya ullAsa pratIteranyathopapAdayitumazakyatvAt / atra tu anumAnena lakSaNayA vA upapAdayituM zakayatvAt na vyaJjanA pRthak / nanu evaM anumAnena vyaJjanAnyathAsiddhI zabdaprAmANyamapi bhajyeta / ghaTamAnayetyatra karmasvaM ghaTavat / ghaTanirUpitAkAMkSAyogyatA dimatpadasmAritatvAt / ityanumAnena zAbdabodhasamazIla jJAnajanana saMbhavAt iti cet na / yogyatAyAH liGgavizeSaNatvAsaMbhavAt tasyAH saMzayasAdhAraNajJAnasya kAraNatvAt hetunizcayakAraNatvasya sarvasammatatvAt, zabdasthale vyAlyAdipratisandhAnaM vinA'pi atyantAsatyapyarthe bAghAvatAre'pi anvayabodhadarzanAt / nAnumAnena zabdamAmANyasyAnyathAsiddhiH / yathA - sarveSAM prAyazo'rthAnAM vyaJjakatvamapISyate / (mU0 chA0 7, pU0 ) iti prAcAM matAnusAreNa vAcya lakSya vyayAnAM vyaJjakatAmAha / tatra vAcyasya " lakSyasya yathA 1 J mAe gharovaaraNaM aja hu Natthi tti sAhiaM tumae / tA bhaNa kiM karaNijaM emea Na vAsaro ThAi // [ matagRhopakaraNaM atha khalu nAstIti sAdhitaM khayA tadbhaNa kiM karaNIyaM evameva na vAsara [ : ] sthAsyati // ] " mAtarityAjJAkaraNopayogitvam, gRhopakaraNamityanenAvazyakartavyatvam, adyetyAdinA atiprasaGganivAraNam tvayA kathitaM na tu mayetyanena anyathAzaGkAnivRttiH, tat zabdena hetvarthena avazyavaktavyam / evametra vyAsa vinA, vAsaro na tiSThati / atIte [pa0 7.2] vAsare tavAjJayA'pi na kizcit kariSyAmIti vyajyata iti vyaJjakatA padArthAnAm / vAkyArthavyaJjakatAmAha / atra vastUvaiziSTayAt khairavihAriNIti vyajyate / 11 sAhatI sahi suhaaMkhaNe khaNe miAsi majjha kae / sambhAvaNehakara jisa risaaM dAva viraiaM tumae [sAyIsakhi ! subhagaM kSaNe kSaNe dUnAsi maskRte / sadbhAvakaraNIya tAvad viracitaM tvayA // ] tvayeti jJAtApakAriNIM prati evaMvidhoktirasambhAviteti / bAdhAnantaraM sadbhAvetyAdinA tadabhAvavyApyatvena virodhI lakSyate / tadAha - matpriyaM ramayantyA svayA zatrutvamAcaritamiti lakSyam / tena kAmukaviSayasAparAdhatvaprakAzanaM vyaGgyam / kecit tu sadbhAva khehAbhyAM tadabhAvo lakSyate / tena ca tadatizayaH zatrutvaM vyajyate / lakSyamityasya lakSaNAmUlavyaGgyatvamarthaH / pAryantikavyayaM tu kAmukaviSayakasAparAdhatvaprakAzanamityarthaH / atra vAkyArthavyaJjakasve'pi lakSyasya vyaJjakatvam / bhaTTamate tasyApi lakSyatvAt / yadvA anvayasya vyaJjakatve'pi anvayino vyaJjakatvam /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana dhyApasya vathA uya NicalaNippandA viziNIpattammi rehaI blaaaa| nimmalamaragajamAaNaparihiA zaMkhasuci // [pazya vizvalaniSpampA bizinIpatre rAjate vkaalaa| nirmakamaskatamAjamaparizthitA zaktiriya // ] nizcalaH parvataH tadvadaniSpandetyarthaH / athavA he nizcala! nirudhama ! iti sambodhanam / patra niSpandatvenAzvastatvam / tena janarahitatvam / ataH saketasthAnametaditi kayAcit kaci(zita pratyucyate / sambhogAd vipralambhasyAdhikamadhuratvena / pakSAntaramAha - athavA mithyA vadasi, na tvaM tatra gato bhUriti vyajyate / // ivi pAdasAha-zrIakabarasUryasahasanAmAdhyApaka-zrIzatruJjayatIrthakaramocanAunekasuvidhAyakamahopAdhyAya-zrIbhAnucandragaNiziSyASTottarazatAvadhAnasAdhanapramuditApa0 8.1 pAdasAhazrIakabarapradatta-pu(khusphihamAparAbhidhAnamahopAdhyAya-zrIsiddhicandragaNiviracite kAvyaprakAzapa(kha)NDana dvitIya ullAsaH / / tRtIya ullaasH| atha-artho'pi vyaJjakastatra sahakAritayA mataH / (mU0 kA0 20, u.) arthavyaJjanopAyamAha - vaktaboddhavyakAkUnAM vAcyavAkyAnyasaMnidheH / (mU0 kA0 21, 20) prastAvadezakAlAdeziSTyAt pratibhAjuSAm / yo'rthasthAnyArthadhIheturvyApAro vyaktireva sA // (mU0 kA. 22) boddhavyaH pratipAdyaH / kAkuva'nervikAravizeSaH / vAkyavAcyasahito'nyasanidhirityarthaH / anyo vaktaboddhavyabhico janA, prastAvaH prakaraNam , dezo vijanAdiH, kAro vasantAdiH, vaiziSTyAda vailakSaNyAt / paJcamyA hetutvamuktam / tadabhAve nyaJjanAnudayAt / pratimA vAsanAvizeSaH / tena zrotriyAdiSu na prasaGgaH / vyaktireva sA / evakAreNa vyApArAntara-pramANAntarasuvAsaH / sahetAdyabhAvena nAbhiSAdiH / AdigrahaNAt ceSTAdeH parigrahaH / arthasa vAcyalakSyamAmAtmanaH, eSAM ca sakare yasyodbhaTatA unmUlo vyavahAraH / aipiGalaM jalakuMbha ghettUNa samAgadammi sahi turi / samaseasalilaNIsAsaNIsahA vIsamAmi khaNaM / / [matipayula jalakumbha gRhItvA sabhAgatA'si sakhi! paritam / zramastredasali [ka] niHzvAsaniHsahA vinamAmi kSaNam // ]
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ tutIya ullAsa akasmAdasyAH kuta evaM zramaH iti tarkayantI sakhI pratIyamuktiH / atra pRthulajarUkumbhavahanapUrvakatvaritagamanajanyo'yaM zramaH, nAnyathA zatiSThAH- iti ratagopanaM vayAH , puMzcalItvaM vaiziSTayam / kulvdhuuktaacekmprtiiteH| boddhanyavaiziSTyAt yathA. upakRtaM bahu tatra krimucyatAM sujanatA bhavatA pratipAditA / viddhadIdRzameva sadA sakhe ! sukhitamAstha tataH zaradAM zatam // etadapakAriNaM prati virodhalakSaNayA kazcana vakti / atrApakArAtizayo vyayaH / gAlothA tathAbhUtAM dRSTvA nRpasadasi pAJcAlatanayAM, __cane vyAdhaiH sArddha suciramuSitaM valkaladharaiH / virATasyAvAse sthitamA pa0 8,2 nucitArambhanibhRtaM guruH khine khedaM mayi bhajati nAdyApi kuruSu // kupitasya mImayoktiriyam / dRSTveti prati karmaNi sambadhyate / tathAbhUtAM strIdhammiNI duHzAsanAkRSTakezAM ca / valkaladherarityatrAsmAbhiriti vizeSyapadaM adhyAhAryam / Arambho veSaH karma vA / khiyate'neneti khedo mAtsaryam , khinne glAne isthamityadhyAhAryam / prakArAntareNa khinne khedabhajanaucityAnupapatteH khinne khedaM bhajatItyatyantAnaucityam / tadAha mayi na yogyaH khedaH, kuruSu yogya iti kAkA prakAzyate / nanvevaM kAkAkSiptatvena guNIbhUtavyaGgayametat syAt , na tu pradhAnabhUtadhvanyudAharaNamiti vAcyam / sahadeva ! tvAM pRcchAmi yadevaM guruH [ khedaM ] karoti tat kathamityevaMrUpeNa praznamAtreNaiva kAkorvizrAnteH / anyathA tAzaprabhaM vinA khinne khedabhajanasya vAkyArthasya anupapadyamAnasya kuto vyaJjakatvamiti, mayi na yogyaH kheda ityaMze dhvanitvameva / vAkyasannidheryathA lAvaNyaM tadasau kAntistadrUpaM sa bacAkramaH / tadA sudhAspadamabhUd adhunA tu jvaro mahAn / / atra tadetyadhuneti bAkyavizeSavaiziSTayena pramodAtizaya-vairAgyAtizayau vyajyate / vAcyavaiziSTayaM tu 'aipihule' tyanenodAhRtam / anyasanidhivaiziSTayasya yathA-- saGketakAlamanasaM viTaM jJAtvA vidagdhayA / ISanetrArpitA''kUtaM lIlApanaM nimIlitam / / ceSTAvizeSasthApIdamudAharaNam / atra jijJAsitaH saGketakAlaH kayAcit nizAsamayazaMsinA kamalanimIlanena prakAzitaH prastAvAd / yathA - gato'stamarka ityanena tattatprakaraNa
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana vazAt sapanaM pratyavaskandanAvasaraH ityAdyarthAH prakAzyante / kAlo varSAdiH / dezo dUrAdiH / yathA-- upari ghanAghanapaTalI dUre dayitA kimetadApatitam / himavati divyoSadhayaH kopAviSTaH phaNI zirasi / / atra kAla-dezavaiziSTayena anAtizayo'bhivyajyate / / iti pAda sapA nI : 02 : jA. 13na sUpasaharu lAmA-Apaka-[ 50 9.1 zrIzatruJjayatIrthakaramaucanAdyanakasukutavidhApakamahopAdhyAya-zrIbhAnucandragaNiziSyATettarazatAvadhAnasAdhanapramuditapAdasAhazrIakabbarajallAladInapradatta-pusphahamAparAbhimAnamahopAdhyAya zrIsiddhi candragaNiviracite kAvyaprakArAkhaNDane tRtIya ullAsaH / / caturtha ullAsaH / atha dhvanimaidAnAha / tatrA'dau lakSaNAmUlamAha - __ avivakSitabAcyo yastatra vAcyaM bhaved dhvanau / arthAntare saGkamitamatyantaM vA tiraskRtam // (mu0 kA0 24) lakSaNAmUlagUDhanyanyaprAdhAnye sati avivakSitaM vAcyaM yatra sa dhvanAvityanuvAdAd dhvaniriti jJeyaH / atrAvivakSitaM vAcyatAvacchedakapakAreNeti bodhyam / anyathA 'kAkebhyo dadhi rakSyatAm' ityatra vAcyasyApi vivakSaNAt tadasaMgrahaH syAt / arthAntara iti / khArthamaparityajya arthAntaraparazabdakamityarthaH / atyantamiti / zakyasya sarvathAnanvayitvAt, anvayApratiyogitvaM tiraskAra iti / tadana lakSaNAmUle arthAntarasamitavAcyAtyantatiraskRtavAcau dvau bhedau jJeyau / tatrAdyo yathA svAmasi vacmi viduSAM samavAyo'tra tiSThati / AtmIyAM matimAdAya sthitimA vidhehi tat // atra yAcyastrAnupayujyamAnatvAt lkssnnaivaashrynniiyaa| tathA hi-tvAM upadezyam , ahamupadeSTA, vacmi upadizAmItyaryA lAkSaNikAH / tathA cAvazyabAcyahitAhitatvAlaGghanIyAjJatvAdaramAhAtvAni vyajyante / evaM viduSAM ananyasAdhAraNajJAnavatAM samavAyaH parasparasApekSatA AzuvipakSadUSakatvaM sarvagrAhmaikapakSavaM vyaklAm / AtmIyAM parApratAryAm , aduSTapakSodbhAvanaM phalam , sthiti sAvadhAnAm , vipakSacchidraprekSakatvaM phalamityarthAntarasaGkramitavAcyatvaM svArtha aparityajya parArthAvabodhakatvaM prathamo bhedaH / dvitIyo yathA- 'upakRtaM bahu tatre tyAdinA / etadapakAriNaM prati viparItalakSaNayA kazcana vakti / atra apakArAtizayo vyaGgyaH / atra vAcyasya sarvathAnvaye[pa0 9.2 ]'pravezAvatyantatiraskRtavAcyatA / anvayApraveza eva tirskaarH|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha ullAsa abhighAmUlamAha - vivakSitaM cAnyaparaM vAcyaM yatrAparastu sH| (mU. kA .., . anyaparaM vyayaniSTham / tadAkSepakatvena tatra vizrAntamiti yAvat / etasya vivakSitAnyaparavAcyasya dvau bhedau- eko'saMlakSyakramavyaGgayo dvitIyaH saMlakSyakamanyanyaH / atra saMlakSyeti na khalu vibhAvAnubhAvasaMcAriNa evaM rasaH, api tu rasastaiH pratyAyyata iti vimAvAdervyaJjakasya rasasya vyaGgyasyAsti paurvAparyakramaH sa na lakSyata ityarthaH / AkhAdena zaTiti cittAkarSaNAt kAlasaukSmyAca / tatra ca rsbhaav-tdaabhaasbhaavshaantyaadirkrmH| bhinno rasAcalaGkArAdalaGkAryatayA sthitaH // (mU0 kA0 26) akramaH asaMlakSyakramavyayaH, AdimadaNAd bhAvodayabhAvasandhibhAvazavalatvAni gRhyante / guNIbhUtavyatheti vyAptivAraNAya minneti hetumAha - alakAryatayA sthita iti pradhAnatayA yatra sthito rasAdistatrAlaGkAryaH / anyatra tu pradhAne vAkyArthe yatrAGgabhUto rasAdisvanna guNIbhUtavyadya rasavat preyaUrjakhitsamAhitAdayo'laGkArAH / sthiraH sthiratAmApannaH tena azA bAdhyatA vA prAdhe rasAda na tathAtvamiti / rasavaditIvArthe vatiH / aGgabhUtasya rasakha pari. puSTyabhAvAd rasatulyatvAt / preya iti bhAvasyAGgatve samAhitamiti mantavyam / tatra rasakharUpamAha - kAraNAnyatha kAryANi sahacArINi yAni tu / ratyAdeH sthAyino loke tAni cennAvya-kAvyayoH / / (mU. kA. 27) vibhAvAnubhAvAstat kathyante vybhicaarinnH| vyaktaH sa tairvibhAvAdyaiH sthAyI bhAvo rasaH smRtaH // (mU0 kA0 28) 'kAraNAni' rAma-sItAdIni, parasparAnurAge parasparakAraNAni, tasyoddIpanakAraNAni udyAnAdIni. athazcArthe. kaTAkSAdIni kAryANi, lajjA-hAsyAdIni sahacArINi ratyAderupabAyakAni. sAmagrIsaMpAtena ratyAdibhiH sahacaraNAt / 'sahakArINI'ti tu [50 10.1] pAThe ratyAderekarUpasya tatcadvicitrasitaruditAdikAryajananayoge sAmagrIvaicitryApAdakAni / vibhAvA' iti / se tu dvidhA-AlambanavibhAvA nAyikAdayaH, uddIpanavibhAvA udyAnAdayaH iti / nanu kAraNAdizabdasattve kathaM vibhAvAdisaMjJeti cet, ucyate-sAmAjikaniSTharatyAdInAM ArAdhyatvena jJAtA[:] sItAdayo, na te kAraNAdayo yena tathA syuH / teSAM ca vibhAvAnumAvasaJcArANAM trayavyApAravattvAcca, tathAvidhasaMjJAH, teSAM ca vyApArANA ratyAderISaprakAzaH sphuTataraprakAzaH sphuTatamaprakAzaH phalam / vigalitavedyAntaratvena sthitiH, purasphura
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 kAvyaprakAza khaNDana NAdicamatkAritvaM ca / bhAva iti bhAvayati vAsayatIti bhAvo vAsanA tena nirvAsaneSu zrotriyAdiSu na prasaGgaH / nanu kathaM ratyAdeH anugagAdirUpasya antaHkaraNavRttivizeSasya abhivyaktAveva paramAnandarUparasodbodha iti cet, ucyate / ataH - - yatyAt kAvyadarzanazravaNamahimnA uktayA abhivyaktyA cidAtmanaH ajJAnAMze AvaraNabhaGgaH kriyate | AvaraNaM tvajJAnameva / tathA ca na ratyAdyavacchinnaM caitanyaM AnandAMze bhagnAyaraNam | AnandarUpatayA prakAzamAnaM rasa iti nirgalitArthaH / jJAnAntare tvajJAnabhaGgAbhAvAna rasoodhaH / tasyAM cAbhivyaktau liGgopahitalaiGgikamAnabad vibhAvAdisaM medo'pyAvazyakaH / ata evoktam -- pAnakarasanyAyeneti / nanu rasastAvat sAmAjikaniSTharatyudbodhaH / sa kathaM rAmAdisambandhitvena avagatebhyaH sItAdibhyo bhavati ? asaMbhavAd iti cet, na / vibhAvAdInAM sAdhAraNyamAtreNa jJAnamapekSitam, sAdhAraNyaM ca yat kiJcit sambandhi vizeSa sambandhitvena ajJAyamAnatve sati jJAyamAnatvam / na ca sItAtvAdijJAne kathametAdRzaM sAdhAraNyam, tadA vibhAvAdivyApAra mahimnA sItAtyAdi [ 10 10.2 ] parihAreNa strItvAdinaiva jJAnAt / ata evoktam-tA evApahRtavizeSA rasahetava iti / evaM ratyAdeH sAdhAraNyamapi rasodvoghe hetuH / anyathA sItAdyAlambana karatyAdeH svaniSTatvajJAne vrIDAtaGkAdiH syAt / paranidyatvajJAne sabhyAnAM rasasAkSAtkAro na syAt / vastutaH sarvasmin jJAne AtmabhAnanaiyatyam / kAvyazravaNAnantaraM vibhAvAdibhiH tasya AnandAMze AvaraNabhaGgaH / tathA sItAtyAdi ( dI ! ) na sItAtyAdiparihAreNa sAdhAraNyam, ratyAdibhAvasya ca sAdhAraNyam - ityAdi svIkartavyam / iti prAcAM niSkarSaH / tadapekSayA kAminI kucakalazasparza candanAnulepanAdineva nAvyadarzanakAvyazravaNAbhyAM sukhavizeSo jAyate / sa eva tu rasa iti navInAH / atha prAcAM rasavizeSAnAha - zRGgAra- hAsya-karuNA raudra-vIra-bhayAnakAH / bIbhatsAdbhutasaMjJau cetyaSTau nATye rasAH smRtAH // (0 kA0 29 ) zravyakavye zAnto'pi rasaH / athaiSAM sthAyibhAvAH - itihAsa zoka krodhotsAho bhayaM tathA / jugupsA vismayazveti sthAyibhASAH prakIrttitAH // (0 kA0 30 ) zAntasya tu nirvedaH sthAyI / navInAstu zRGgAra-vIra-dvAsyAdbhutasaMjJAzcatvAra evaM rasAH / karuNAdInAM yathA na rasatvaM tathA vakSyate / 1 tatra zRGgArasya dvau bhedau - saMbhogo vipralambhazca / ubhayasyaiva ratiprakRtikatvAt / tatrAdyaH parasparAlokanAliGgana-cumbanAdyananta medAdaparicchedya iti saMbhogatvamupAdhimAdAyaikyam / udA0
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha ullAsa zUnyaM vAsagRhaM vilokya zayanAdutthAya kiJcicchanai nidrAnyAjamupAgatasya suciraM nirvaye patyumukham / vizrabdhaM paricumbya jAlapulakAmAlokya gaNDasthalI lajAnamramukhI niyeNa hasatA vAlA ciraM cumbitA // zUnyamityAdinA uddIpanAtizayaH, dumbanapravRttiyogyatA ca dhvanyate / evaM vAsagRhamityupakaraNasaMpattiH / vilokya nipuNaM nibhAlya, sahacaranibhRtatvazaGkayA, kiJcit na tu sarvataH, nidrAbhAbhiyA, [50 11.1] zayanAdusthAyetyutkaNThAtizayo dhvanyate / zanairvalayAdikANo yathA na syAt / nidrAvyAjamupAgatasyetyanena tadIyadhASTAbhidhAnam , patyumukhamityanena yujhAnurAgitvam , vizrabdhamityanena anurAgAtizayAdavimRzyakAritvam / namramukhI na tu nAmitamukhI, lajjAtizayAt' tathA vyAkulA'bhUt yena mukhAvanAmane'pi na svAtantryam / ciramityanena lajjApagamaH saMbhogavIkArazca vyajyate / hasatA tava nikhilameva rahasyamavagatamiti hAsaH / rajata iti lajjA pRthak padam , tato mukhanamanalajjanakriyApekSayA samAnakartRkatvena, Aloayetyatra ktvotpttiH| .. aparastvamilApaviraheApravAsazApahetukaH paJcavidhaH / sa ca saGgamapratyAzAkAlInastadanutpAdaH / abhilASaH icchA, dezaikye'pi gurvAdipAratandhyaM virahaH / dezaikyeti vizeSaNAdasya pravAsato bhedaH / anyasaGgini priye kopaH IrSyA, pravAso vaidezyam , munyAdiniyaGgaNaM zApaH / atra hetuH pUrvavartI, amilApasyAnutpAdakatve'pi pUrvavartitvaM niyatameva siddham , icchAvirahAt / krameNa udAharaNAni -- premAH praNayaspRzaH paricayAdudgADharAgodayAH tAstA mugdhadRzo nisargacaturA ceSTA bhaveyurmayi / yAstvantaHkaraNasya bAhyakaraNavyApArarodhI kSaNA dAzaMsAparikalpitAsvapi bhavatyAnandasAndro layaH // praNayaH premaiva kaSTApannam / paricayo'tyantasaMparkaH / kecit tu prema khehaH sa eva prakRSTaH san praNayaH ucyate / sa eva paricayAtizayena raJjanasamo rAga ityAhuH / bhaveyuriti prArthanAyo liG / yAstrAzaMsAparikalpitAkhapi antaHkaraNasya AnandasAndro layo bhavatItyanvayaH / rodhItyatrAvazyake NiniH / nisargaH svabhAvaH, AzaMsA icchA, layastanmayatvam , vyApAraH paTuvena khasaviSayamAhitvam / . virahahetukamudAharati-- .. anyatra jatIti kA khalu kathA nApyasya tAhA suhRd .. yo mAM [50 11.2] necchati nAgatazca sahasA ko'yaM vidheH prkrmH| kA0 pra03
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzalaNDana ityalpetarakalpanAkavalitasvAntA nizAntAntare bAlA vRtvavivartanavyatikarA nApnoti nidrAM nizi // eSA virahotkaNThitA / anyatra pravAse nAyikAntaragRhe vA tat tAvadalIkameva tatkathA'pi nAsti / nApi kazcidIg etasya suhRnmitraM yo mAM necchati na sahate yaniSiddho mAgacchediti bhASaH / zInaM ca nAgataH ko'yaM vidheH prakramaH ! vidherdavasya prakrama bhArambhaH / ko'yamityananubhUtapUrvaH / itthaM bahuvitakarmastaM mano yasyAH, vRttavivarttanaM uddhRttaparivartanaM zayyAyAM parivRttiH, tasya vyatikaraH sambandho yasyAH sA / nizAntAntare gRhAbhyantare vAlA tanvI nidrA supti nizi rAtrau nApnoti nAdhigacchatItyanvayaH / iDhetukamudAharati sA patyuH prathamAparAdhasamaye sakhyopadezaM vinA no jAnAti savibhramAnavalanAvakroktisaMsUcanam / svacchairacchakapolamUlagalitaiH paryastanetrotpalA bAlA kevalameva roditi luThallolodakarazrubhiH // chaThanto lolA alakA yeSu taiH azrubhiH, paryaste vyAkulIkRte netrotpale yasyAH sA bAlA kevalameva roditItyanvayaH / sakhyA bhAvaH sakhyaM tenopadezaH / nArAyaNamaTTAstu 'salyA iti pachI ekAdezaH prAmAdikaH' iti peTustazcintyam / anna patyuranyAsanAd bAlAyA Iyo / pravAsahetukamuvAharati prasthAnaM valayaiH kRtaM priyasakhairaurajasraM gataM dhRtyA na kSaNamAsitaM vyavasitaM cittena gantuM puraH / yAtuM nizcitaSetasi priyatame sadhai samaM prasthitAH gantavye sati jIvita ! priya ! suhRtsArthaH kimutsRjyate // valayairiti tena kArtham / atrANAmapi hRdayasthitatvena priyasakhatvam | nizcitacetasi no gantumudyate / jIviteti priyeti sambuddhiH, [pa. 12.3] kAntasyeva taba tyaktumucitatvAt / zApahetuphamudAharati svAmAlikhya praNayakupitAM dhAturAgaiH zilAyA___mAtmAnaM te caraNapatitaM yAtradicchAmi kattam / anastAvanmuhurupacitaidRSTirAlupyate me krUrastasminnapi na sahate samamaM nau kRtAntaH // kupitAyA lauhityaucitlAt dhAturAgairisyuktam / atrecchAsamayassaraNodritavirajanitAzubhidRSTilopastena likhana-pAdapatanayorapyanirvAhaH / arthAntaraM nyaspati-krUra iti kRtAnto daivaM tadeva kRtAnto yamaH / 'kRtAnto yamasiddhAntadaivAkuzalakarmasu' ityanuzAsanAt / atra
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha ullAsa AyapAdatrayameva vipralambhodAharaNam / krUretyAdi vAkyAntaraM bhAvAbhivyaJjakam / ataH zaThena, vidhinetyasya mAnena tulyatA, satra samAptiparyantaM yAvat-tAvatpadAbhyAmekavAkyatvenaivAnvayAt / yUnorekasarasmin gatavati lokAntaraM punarlabhye / vimamAyate yakastadA bhayet karaNa-vipralambhaH // iti / mUchitanAyakAdiviSayaH karuNa-vipralambho'nyo'pyastIti praashcH| atha hAsyAdInAM udAharaNam - Akuzcaya pANimazuciM mama mUrdhni vezyA manAmbhasA pratipadaM pRSataiH pavitre / tArakharaM prahitathUkamadAt prahAraM hAhA hato'hamiti roditi viSNuzarmA / / hAhA hato'hamityantena tAdRzamuccAryetyarthaH / zarmAntanAmazravaNe hi hasitaM syAt / atra viSNuzarmA Alambanam , tasya rodanamuddIpanam , draSTurudvegajADyAdayo vyabhicAriNaH, smitahasitAtihasitAni uttama-madhyameSvanubhAvAH / yasya hAsastadanibandhe'pi sAmarthyAt tadavasAyaH / taduktam yassa hAsaH sa cet kApi sAkSAva nibadhyate / tathA'pyeSa vimAyAdisAmadivasIyate // vikRtavAgveSAdidarzanenAvazyaM hAsyodayAd atra hAsyo rasaH / karuNamAha - hA mAtastvaritA'si kutra [pa.12.2] kimidaM hA devatAH kAziSo dhik prANAn patito'zanihu~tavahaste'GgeSu dagdhe dRzau / itthaM ghagharamadhyaruddhakaruNAH paurAGganAnAM gira citrasthAnapi rodayanti zatadhA kurvanti bhittIrapi // sAdRkpUnAdibhirapyarakSaNAt devatAkSepaH / vividhadAnAditapitAnAM dvijAnAmAzIbhirapi na kiJcit kRtamityAha - keti / madhyaruddha iti bAppabAhulyenAntarAvasthAnam / ityamiti gira ityanenAnvitam / atra nRpayopidAlamcanam , tatzarIravahisaMyogAdi uddIpanam , nodanamanubhAvaH, dainyaglAnimUrchAdayaH saJcAriNaH / raudramAha kRtamanumataM dRSTaM vA yaridaM gurupAtakaM manujapazubhirnirmaryAdairbhavadbhidAyudhaiH / narakaripuMNA sArddha teSAM sabhImakirITinA mayamahamamRmmedomAMsaH karomi dizAM valim // 'kAvyasya iti dipnnii|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana droNe hate'zvatthAmro vacanaM gheNIsaMhAre'rjunaM prati-guroH pAtakameva gurupAtakaM tassa kartaryanumantari anirAkartari daNDaH samucita iti krameNA''ha'- kRtamityAdi / ayamahamananyasahAyaH, narakaripuNA kRSNena, krodhAt kramaM vismRtya prAganumanturupAdAnam / atrApakAriNo'rjunAdaya Alambanam , asnobamanamuddIpanam , rodanamanubhAvaH, anyanarapekSya. gamyagarvaH snycaarii| dhIramAha - kSudrAH santrAsamete vijahata harayo kSuNNazakremakumbhA _yuSmadehepu lajAM dadhati paramamI sAyakA nissptntH| saumitre! tiSTha pAtraM tvamasi nahi rupAM nanvahaM meghanAdaH kiJcibhrUbhaGgalIlAnimitajaladhi rAmamanveSayAmi // dUtAGgade padyam / eta ityevaM sambodhanAsaMbhavAt , ete yUyaM vijahatetyanvayaH / vijahitetyatrehalyadhoritItvApavAdo jahAtezceti pajhe ikAraH / yuSmadeheSu patantaH sAyakA lallAM dadhatIti na tatra patiSyantIti bhAvaH / sau minneti mAtRsambandhollekhena niryitvaM vyajyate / atra rAma Alambanam , jalanidhiniyamanamuddIpanam , nIce -[ pa. 13.1 pekSaNaM rAmaM prati spardhI cAnubhAvau, airAvatakumbhasaMcUrNanasmRtiH, lajjA dadhatIti gamyo garvazca saJcAriNau / bhayAnakamAha - grIvAbhaGgAmirAmaM muhuranupatati syandane baddhadRSTiH pazcArddhana praviSTaH zarapatanabhayAd bhUyasA pUrvakAyam / dabhairaqhvalIH zramavivRtamukhabhraMzibhiH kIrNavarmA pazyodagraplutitvAd viyati bahutaraM stokamubyo prayAti // abhijJAnazAkuntale prathamAke pacam / gamyadezavaiSamyAvaiSamyanirUpaNAya kAdAcitkavivarttanena rathadarzanabicchedAdAha - muhuriti / bhUyaseti bhUyaso laghunigopanaM na saMbhavatItyapi na gaNayatItyarthaH / tato bhayapoSaNaM spandanAt bhayameva rasaprakRtiH, tena zarapatanAditi tadbhayasya zabdopAdAne'pi na doSaH / zramavivRteti daivAd azyati, nAdAnaM na vA visargaH / atra syandanamAlambanam , anusaraNamuddIpanam , palAyanamanubhAvaH, zramaH saJcArI / bIbhatsamAha - utkRtyotkRtya kRtti prathamamatha pRthUtsedhabhUyAMsi mAMsA nyasaskipRSThapiNDAyatrayacasulabhAnyugrapUtIni jagdhvA / ArcaH paryastanetraH prakaTitadazanaH pretaraGkaH karaGkAdasthAdasthisaMsthaM sthapuTagatamapi kravyamavyagramatti / /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha ullAsa 21 vIpsAyAMyAvatsaMbhavastAbad vidhiH / prathama kRttiM utkRtyotkRtya atha mAMsAni jagbhavA kravyamatItyanvayaH / utsetra ucchUnatA, udbodha ityapi pAThAntaram , arthastu sa eva / sphik UrUmUlakaTisandhimAgaH, piNDI asodhrvabhAgaH, piNDa' iti pAThe tadAkArakasvAt / tathA sthapuTaM viSamagabhIrabhAgaH / karakasyAGkasaMsthatvaM balavapizAcAzaGkayaiva, ata eva dRkpreraNaM dazanaprakaTanaM ca / atra zava Alambanam , utkartanAdyuddIpanam , nAsAkuzcanAdayo'nubhAvAH, udvegAdayaH saJcAriNaH / adbhutamAha - citraM mahAnepa navA'vatAraH kva kAntirepA'bhinava bhnggiH| lokottaraM dhairyamaho prabhAvaH kApyArAtirnUtana eva srgH|| [1, 13.2 ] anna 'citraM mahAn vata lokottaram aho kApi nUtana' iti zabdAH svasamabhitryAhatazabdArthasyAlaukikatvaprakAzakAH / avatAra iti sadAcArAdipravartakatvAt / avikAra iti pAThe vikArAbhAva ityarthaH / atra mA(mahApuruSa Alambanam , tadguNAtizaya uddIpanam , svavAdayo'nubhAvAH, mati-dhRti-harSAdayaH saJcAriNaH : evaM vimAnAdayo bhAvanapi bhAvyAH / . atha karuNAdInAM kathaM na rasatvamiti cet , ucyate iSTanAvAdibhizcetoSakuSya zoka ucyate / tathA rodazaktyA tu janitaM cailavyaM manaso bhayam / dokSaNAdimirgahI jugupsetti nigadyate / / tathA tatvajJAnAd yadIyAdenivedaH svAvamAnanam // ityAdiniyuktazokAdipravRttikAnAM karuNAdInAM rasatvaniSedhAt / na ca teSAM tathAbhUtatve'pi abhivyaktAnandacidAtmanA sahAbhivyaktAnAM rasatvamiti vAcyam / evamapi sthAyaMze rasatvavirodhAt / athAlaukikavibhAvAbhivyaktAnAM teSAM rasatvamucitam , surate dantAdhAghAtasyAkhAyavaditi cet , na / evaM kSudhApipAsAdinAnAvidhaduHkhahetujanitacetovaitanyasyApi rasAntaratvApatteH / surate dantAghAtasya balavatkAmasaMbhavaduHkhanAzakavena bhArApagamAnantaraM sukhinaH saMkRtvA sa itivadupAdeyatvam / yat tu zokAdayo'pi ratyAdivat svaprakAzajJAnamukhAtmakA iti tadunmatpralapitam / kiJca sAmAjikeSu mRtakalabaputrAdInAM vibhASAdInAM zokAdisthAyibhAvasya carvaNIyena aja-mahIpAlAdinA saha sAdhAraNyam , anupAtAdidarzanAt / varNanIyatAmayIbhavanaM cApekSitamiti cet, kathaM brahmAnandasahodararasodbodhaH kathaM vA nAma(mA)kalyam ? ata evaM kecidaja vilApAdikaM na paThanti / bIbhatse tu mAMsapUyAdyupasthityA ghAntaniSThIvanAdikaM yatna bhavet tadevAzcaryam , kutastAdRzaparamAnandarUparasodbodha iti / evaM bhaye'pi / tathA zAntasya tyakta-[pa. 14.1 ] saryavAsaneSu bhavatu nAma kathaJcid rasattvam , viSayiSu punaH sarpaviSayoparamopasthityA kathaM rasatvam ? / taduktam -
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana ma panna duHkhaM na sukhaM na cintA na dveSarAgau na ca kaacidicchaa| rasaH prazAntaH kathito munIndraH sarveSu bhAveSu zamapradhAnaH / / evaM vIra-raudyona bhedaH, vibhAvAdisAmyAt / na ca sthAyibheda eva bhedakaH, tasyApi niyAmakamukhaprekSitatvAt / yat tu raktAsyanennatA raude yuddhazrIrAt tu bhedinI / ' ityAhuH, tanna / krodhasaJcAriNi cIre tasyAH sulabhatvena bhedakatvAnupapaH / na ca raudre avivekatvasya vIrAd bhedakaraya saMbhavAd bheda iti vAcyam / krodhasaJcAriNi vari'pyavivekatvasya saMbhavAt / vAnavArAdInAM prabhAvAtizayavarNana eva kavIna tAtparyamiti na teSAM rasatvam / evaM vAtsalyanAmA'pi na rasaH / bhAvenaiva gatArthakhAt / nanu kathaM ajavilApAdikaM kavibhirvarNyata iti cet, ucyate- teSAM aja-mahIpatiprabhRtInAM svasvapriyAnurAgaprakarSapratipattyartham / ata eva ca ajamahIpateH khabhiyAM indamatIM prati dehatyAgaH kAlidAsena varNitaH / evaM zAntasyApi varNanaM mumukSUNAM vairAgyAtizayapratipattaye / evaM bhayAtizayavarNanaM tacayaktInAM mArdayapratipAdanAya / vastutastu kavimiH khazaktipradarzanArdhameva padmabandhAbandhAdinirmANabat tatra tatra pravartyata iti / __ atha bhAvasvarUpam - ratirdevAdiviSayA vyabhicArI tthaanyjitH| (mU. phA0 35, u0) bhAvaH proktH| AdigrahaNAt muni-nRpa-putrAdiviSayA / aJjito vyaJjita ityarthaH / vyabhicAriNo brUte - nirved-glaani-shngkaa''khyaastthaa'suuyaa-md-shrmaaH| AlasyaM caiva dainyaM ca cintA moho madasmRtiH / / (mU* kA. 31) brIDA capalatA harSa Avego jaDatA tathA / garyo viSAda autsukyaM nidrApasmAra eva ca // (mU0 kA 32) suptaM virodho'marSazca avahityamathogratA / mAtiyAdhistathonmAdastathA maraNameva ca // (mU0 kA 33) trAsazcaiva vitarkazca vijJeyA vybhicaarinnH|| trayastriMzadamI bhAvAH samAkhyA[pa. 14.2]tAstu naamtH|| (mU. kA. 34) balasyApacayo glAniH / zatA'niSTasamanvayaH, aniSTasaMbhAvanam / parotkarSAkSamA'sUyA / anarthAtizayAccatasyA''vegaH saMbhramo mataH / kopa eva sthirataro'marSa iti kathyate / ava. histhamAkAragopanam / arthanirdhAraNaM matiH / aupAtikarmanAkSepaH bAsaH kampAdikArakaH / pUrvAparavidhArotthaM mayaM trAsAd pRthag bhavet // 'smRtitiH' iti mudritapAyaH /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha ullAsa iti dizA bAsasya vyabhicAritvam / bhayasya sthAyitvamiti bodhyam / tatrA''dau bhAvodAharaNam - kaNThakoNaviniviSTamIza ! te kAlakUTamapi me mahAmRtam / apyupAtamamRtaM bhavaddhapurbhedavRtti yadi me na rocane // nanu kathamasya na rasatvam ! 'navarasA anya mAyAiti khAne chaH munimA vinA karaNAt / asurAdau kaveH ratyabhAve'pi tatpratApAdivarNanaM tajjeturutkarSapratipAdanAya / vyabhicArI yathA -- jAne kopaparAmukhI priyatamA svapne'dya dRSTA mayA ___ mA mA saMspRza pANineti rudatI gantuM pravRttA tataH / no yAvatparicumbya cATukazatairAzvAsayAmi priyAM bhrAtastAvadahaM zaThena vidhinA nidrAdaridrIkRtaH // anna rase'nubhUyamAne'pi vidhi pratyasUyaiva kAvyasarvakhatvena anubhUyata ityasau mAvadhyaniriti vyavatiyate / 'prAdhAnyena vyapadezA bhavantIti' nyAyAt / iyaM bhAvasthitiruktA / tadAbhAsA anaucityapravartitAH / (mU0 kA0 36, pU0 ) tadAbhAsA rasAbhAsA bhAvAbhAsAzca / yathA - stumaH kaM vAmAkSi! kSaNamapi vinA yaM na ramase, vilebhe kA prANAn khalu raNamukhe yaM mRgayase / sulagne ko jAtaH zazimukhi! yamAliGgasi balAt _tapa:zrIH kasyaiSA madananagari dhyAyasi tu yam // atra yaM yamityasakRtkoMpAdAnaM anekakAmukaviSayamabhilASaM tasyAH vyanakti / yadyakaviSayatvamabhipretaM syAt tadAsakRdeva karmopAdAnaM kuryAt / yadvA ramaNAnveSaNAdivyApArA bahvaste ca sarve eva vartamAnakAlInA naikaviSayatve saMbhavantItyanekakAmukaviSayAbhilASapratyayAda raterAbhAsatvam / [5. 15.7] vastutastu parasparajIvitasarvaskhayoranurAgasyaiva rasavAt zAstrAtikramAdyanaucityaM rasatvavirodhIti dhyeyam / bhAvAbhAso yathArAkAsudhAkaramukhI taralAyatAkSI sasmerayauvanataraGgitavibhramAGgI / tat kiM karomi vidadhe kathamatra maitrI tatsvIkRtivyatikare ka ivAbhyupAyaH // atra cintA anaucityapravartitA / evamanye'pyudAhAryAH / bhAvasya zAntiruddhayaH sandhiH zabalatA tathA // (mU0 kA0 363 u* )
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 krameNodAharaNAni - tasyAM raghoH sUnurupasthitAyAM vRNIta mAM neti samAkulo'bhUt / AsvA (zvA) sitastatkSaNamaMsakUTe vAmetareNa sphuratA bhujena // aarssarsya / kAvyaprakAza khaNDana vilocanaM dakSiNamaJjanena saMbhAvya tadvacitavAmanetrA | dea vAtAyana yayau zalAkAmaparA vahantI // sukyasya bhAvasyodayaH / taM vIkSya vepathumatI sarasAGgayaSTinikSepa eva padamuddhRtamarpayantI / mArgAcalavyatikarAkuliteya sindhuH zailAdhirAjatanayA na yayau na tasthau // atrAssvega- harpayoH sandhiH / kAkArya zazalakSmaNaH ka ca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA doSANAM prazamAya me zrutamaho kope'pi kAntaM mukham / kiM cakSyantyapakalpAH kRtadhiyaH strame'pi sA durlabhA cetaH svAsthyamupaihi kaH khalu yuvA dhanyo'dharaM dhAsyati // vikramorvvazInATake purUravaso vAkyamidam / atra vitarka - autsukya-mati-smaraNa-zaGkAdainya-dhRti-cintAnAM tilataNDulavaccarvamANatA / atra kAkAryamityAdau vitarkaH, bhUyo'pItyIsvapne'tsukyam, doSANAmiti matiH, kope'pIti smRtiH, kiM vakSyantIti zaGkA, pIti dainyam, ceta iti dhRti / kaH khalbiti cintA, iti svayaM bodhyam / vastutastu eteSAM pUrvapUrvapamardena paraparodayaH zatralatA / muru rase'pi tvaM prApnuvanti kadAcana / ( sU0 kA0 37, 10 ) rAjAnugata vivAdamavRttanRtyavat / idamayuktam / tathA hi- ratyAdisahacaraNAd vyabhicAriNAM bhavatu kathaJcana mukhyatvam, sarvathA udAsInAnAM bhAva - prazamAdInAM [5.152] mukhyatvaM na saMbhavati, mAnAbhAvAt / anukhAnAbhasaMlakSyakramavyayasthitiH paraH // (mU0 kA0 37, u0 ) zabdArthI bhayazaktyutthastridhA sa kathito dhvaniH / (mU0 kA0 28, pU0 ) anukhAnaH anuraNanaM tadAbhastatsadRzaH saMlakSyaH kramaH paurvAparyam, arthAd vyaJjakena saha, yasya evaMvidhasya vyayasya sthitiryasya sa ityanvayaH / yathA dhvani-pratidhvanyoH kramo lakSyate tadvadvatvalaGkRti tadvyaJjakayorityarthaH / sa ca zabdazatayudbhavaH, arthazaktyudbhavaH, ubhayazatayudbhavazceti trividhaH / tatra zabdA yatra parivRrti na sahante sa zabdazaktayudbhavaH / ubhayorapi tadanyo'rthazatayudbhavaH / yatra kecana zabdAH parivRttisahiSNavaH kecidanyathA, 1 sthitistu yaH / mudritapAThaH /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha ullAsa kAvyasarvakhatvaM ca tatra ubhayazaktimUlaH / atredamavadhAtavyam - vastvalakRti-vanyoH kramaH saMlakSyate, rasabhAvAdiSu kramo na lakSyate ityalakArazAstrayogina eva praSTavyA iti / tatra - alaGkAro'tha vastveva zabdAd yatrAvabhAsate // (mU0 kA0 38, u.) pradhAnatvena sa jJeyaH zabdazaktayudbhavo dvidhA / (bhUta kA0 39, pR.) vastvavetyanalakAraM vastumAtram / tatrAyo yathA- bhadrAtmana ityAdi / atra mitho'samba. dhArthadvayabodhakatvena mAgeko ga bhUditi ba ruNAraH kalpanIya iti upamA'lakAro vyaGgya iti vyavahartavyam / vastumAtraM yathA zanirazanizva tamunihanti kupyasi narendra ! yasai tvam / yasya prasIdasi punaH sa bhAtyudAro'nudArazca // atra viruddhAyapi tvadanuvartanArthamekaM kArya kuruta iti vastu dhvanyate / arthazatayudbhave'pyoM vyaJjakA sambhavI svataH // (mU0 kA0 39, 30) prauDhoktimAtra(brAt 1)siddho vA kavestadvarNitasyaM ca / vastu vA'laGkatirveti pabhedo'sau vyakti yat // (mUtra kA0 4.) vastvalakAramathavA tenAsau dvAdazAtmakaH / (bhU0 kA0 41, pU0) iti / tatra svataH saMbhavI na kevala bhaNitimAtraniSpanno bahiraucityenApi saMbhAvyamAnaH, prauDhoktimAtrAd bahirasannapi nimmitaH kavinA kavini[va]ddhavaktretyanyat / atra arthazatyudbhavasya dvAdazamedA iti yaduktaM tadanupapannam / yataH- kavinibaddhakavitvAt / tenA* yamarthaH- svataH sambhavI prauDhoktimAtrasiddha [pa0 16. 1] iti dvividho'pi pratyeka vasvalabArarUpatvena caturvidho vyaJjakaH / tasya pratyeka vastvalakAro vyasya ityaSTavidho dhvaniH / anyat tu sarva khabuddhisauSThavaprakaTanam / khataHsaMbhavyarthazaktimUladhvaniyathA - alasasiramaNI dhuttANamanigamo putti dhnsmiddhimo| kSya bhaNieNa naaMgI paphullaviloaNA jAA // [alasaziromaNiH dhUtAnAmanimaH puni dhanasamRddhimayaH / iti bhaNitena natAzI protphullavilocanA jAtA // ] alasatvena apravAsitvam , dhUrtatvena vidagdhatvam , protphullavilocanatvena hayoM vyajyate / atra mamaivAyaM upabhogayogya iti vastu khataH saMbhavinArthena vyajyate / prauDhoktimAtraniSpannAthazaktimUladhvanimAha mahilAsahassabharie tuha hiae muhama sA amAaMtI / anudiNamaNaNNakammA aMga taNuaM yi taNuei / / [mahilAsahanabhRte tava hRdaye subhaga sA amAntI / pratidinamananyakammA maGgaM tanukamapi sanapharoti / / ] __onombhitasya vA mu. pA0 / 2 'tenAya' mu. paa.| kA0pra04
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzabahane atrAmAntItyatra mahilAsahasrabhRtatvaM hetuH, tanu(nU )karaNe amitatvAdiheturiti hellhaa| mantra hetvalakAreNa mauDhoktimAtraniSpannena tanostanu(nU)karaNe'mi tava hRdaye sA na vartata iti vizeSoktiyanyate / ubhayazaktimUladhvaniryathA atandracandrAbharaNA samuddIpitamanmathA | tArakA taralA zyAmA sAnandaM na karoti kam // akSarArthastu-zyAmA nAyikA rAtrizca, candraH zazI kapUra ca, suvarNa vA / 'candraH sudhAMzukarpUrakampillavarNavAriSu' iti vizvaH / tArakA nakSatra akSikanInikA ca / yadyapi zabdazaktimUle'rthassa, arthazaktimUle zabdasya vyaJjakatvaM saMbhavatIti ubhayazaktimUlatvaM sarvatrAsti, tathApi tatra guNapradhAnabhAvena / atra tu dvayoreva prAdhAnye vyAkarava. miti ubhayazaktimUlatvam / ayaM niSkarSaH- yatra padaM parivRttya sahiSNu tatra padaprAdhAnyam , anyatrArthaprAdhAnyam / [pa, 16.2 ] prakRte candrasamuddIpitatArakAzabdAH parivRtyasahiSNavaH, padAntaropAdAne'parArthapratyayo na syAt / ata eva eSAM zabdamAdhAnyam / anye na tatheti teSAM arthaprAdhAnyam / ubhayorekatra prAdhAnyAdubhayazaktimUlatvam / atredamavadhAtavyam - yasya yatra kAvyasarvakhatvamanubhUyate tatra tasya prAdhAnyam / tathA cAtra rAtrinAyakayorupamAnopamAnabhAvo vyayaH / apredamayadhAtavyam - avivakSitabAcyaprabhRtayo yAvanto dhvanibhedAH kathitAH te sarve ghAkye bhavanti / umayazaktimUlaM vinA pade syuriti prAzvaH / 'so'pi pade bhavatIti navInAH / yatra sarvANi padAni samakakSakatayA vyaJjakAni prakRtArthopakAre paryavasyanti tatra vAkyagatatvena vyavahAraH, yatra tyekameva prAdhAnyena vyaJjakaM tatra padagata. sveneti vAkya-padagatatvena dhvanInAM vivekaH / tatra vAkye pUrvamudAhatAH / pade kiJcit udAhiyate yathA -- bahavaste guNA rAjannekastu sumahAn guNaH / mitrANi tava mitrANi nAnyathA syuH kadAcana / / evaM anyadapi svayaM bodhyam / / pravandhe'pyarthazaktibhUH / (mU0 kA0 42, 10 pA0) alaM sthitvA zmazAne'smin gRdhra-gomAyusaGkale / kaGkAlabahale ghore sarvaprANibhayaGkare // na ceha jIvitaH kazcit prANidharmamupAgataH / priyo vA yadi vA dveSyaH prANinAM gatirIdRzI // iti / 5 'ubhayazakimUladhvanirapi / iti ttippnnii| 2 "kAladharma' mu. pA0 /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha ullAsa Torever divA prabhavato gRhasya puruSavivarjanaparaM vAkyam - 1 Adityo'yaM divA mUDhAH snehaM kuruta sAMpratam / bahuvimo muhUrttA'yaM jIvedapi kadAcana || amuM kanakavarNAbhaM bAlamaprAptayauvanam / gRdhravAkyAt kathaM bAlAstyajadhvamavizaGkitAH / iti / - nizi cijRmbhamANasya gomAyojanavyA cartananiSThaM ceti prabandha eva vyaJjakatathA prathate / anye'pi svayamUNAH / apizabdAt pada-vAkyayoH padaikadezaracanA varNeSvapi rasAdayaH / padaM dvividhaM subantaM tiGantaM ca / ekadezo dhAtunAmarUpaH prakRtivibhAgaH, ti[ pa 17.1]suparUpaH pratyayavibhAgaH / yathA VEP rahakeli hianivasanakara ki salaaruddha aNajualassa | ruhassa tIanaaNaM pavvaiparicumbiaM jaa || iti kelisa nivasamakara kizalayarujUna yanaju (yu) gachasva 1 rudrasya tRtIyanayanaM pArvatyAH paricumbitaM jayati // utkarSAzrayo bhavati, sa ca lokottararUpeNa pidhAnavattayA / lokottaratAca camatkArAnuguNatayA rAgAtizayaharSa-lajjA saMpatidvAraka rasAtizayapoSaNAt / tacca jayatinA sAdhyata iti prakRtervyaJjakatvam / nAmno vyaJjakatA yathA 27 preyAn so'yamapAkRtaH sazapathaM pAdAnataH kAntayA dvitrANyeva padAni vAsabhavanAd yAvanna yAtyunmanAH / tAvat pratyuta pANisaMpuTagalanIvInibandhaM dhRto dhAvitvaiva kRtapraNAmakamaho premNo vicitrA gatiH // a padAnIti na su dvArANi / tathA ca dvArAdivyavacchedo vyayaH / sa ca saMbhogasaMcAlukyopodbalanadvArA rasaparipoSakRt / tiGsupo yathA 1 likhannAste bhUmiM bahiravanataH prANadayito nirAhArAH sakhyaH satataruditocchUnanayanAH / parityaktaM sarvaM hasitapaThitaM paJjarazukai stavAvasthA ceyaM visRja kaThine mAnamadhunA // atra likhanniti na likhatIti api tu prasAdaparyantaM Aste / tathA ca likhanasya na sAdhyatvam / aprAdhAnyaM abuddhipUrvakatvaM vyajyate kintu prasAdaparyantAyAH sthitereva sAdhyatvam | tathA Asta iti na vAsita iti / tena sthityatItatA vicchedo vyayaH / 2 Adarza "rudroNaNabhaNa" iti pAThaH / 1 sthito' su0 pA0 /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana evaM bhUmimiti na tu bhUmAviti / na hi buddhipUrva kiJcilli[sa]ti / adhikaraNatA'bhidhAne AkAisa karmaNa uddezyatvaM pratIyeta, na ca tatheti / ramaNIyaH kSatriyakumAra AsIt / ' ityatItakAlopadezAt sthitervartamAnava-bhaviSyatvanyavacchedo gamyate / eSA hi dAzarathi prati kupitasya bhArgavasyoktiH / yathA vA rAmo'sau bhuvaneSu vikramaguNaiH [pa. 15. 2] prAptaH prasiddhi parA masmadbhAgyaviparyayAd yadi paraM devo na jAnAti tam / bandIvaiSa yazAMsi gAyati marud yasyaikayANAhati zreNIbhUtavizAlazAlavivarodgIrNaiH skharaiH saptabhiH // atrAsAvityanena nirantarabhAvanAvazena pratyakSAyamANatvam , bhuvaneSu iti bahuvacanena na yatra kaciditi, guNairityanena doSavyavacchedo vyajyate / tathA na tvaditi na maditi api tu asmaditi sarvAkSepakatvam / evaM abhAgyAditi vaktavye bhAgyaviparyayAdityuktam / tena abhAgyAbhAve'pi bhAmyAnyeva tattvena pariNatAnIti pratIyate / taistu nivedazakAdainyaviSAvAtizayaH poSyate / evaM racanA-varNayoya'JjakatvaM vakSyate / ete zuddhabhedAH / evaM eteSAM dhvanInAM saMyAspanaroga, anumAnAnugAhaTagA, ekavyaJjakAnupavezena ceti trirUpeNa saMkareNa, parasparanirapekSayA caikamakArayA saMsRSTyA ekatra kAvye saMsargarUpayA anyo'nyayojanam / yathA-- khaNapAhuNiA deara jAAe [ suhaa] ki pi de bhnniaa| rubai paloharavalahIgharammi aNuNijai barAI / / [kSaNaprAghuNikA devara jAyamA [subhaga ] kimapi se bhaNitA / roditi pazcAdAgavalamIgRhe anunIyatA parAkI // ] kSaNaprAghuNikA utsavAtithiH / paloharazabdo dezabhASayA gRhapazcAdvAcI / atrAnunayaH ki upabhogalakSaNe arthAntare samitaH, kiM anuraNananyAyena upabhoga evaM vyAye vyakSaka iti sNdehH| snigdhazyAmalakAntiliptaviyato velladdhalAkA ghanA ___ vAtAH zIkariNaH payodasuhRdAmAnandakekAH kalAH / kAmaM santu tathA ( dRDhaM ?) kaThorahadayo rAmo'si sarva sahe vaidehI tu kathaM bhaviSyati hahA hA devi dhIrA bhava // vellanaM vilAsakhelanam , payodasuhRdAM mayUrANAm , kAma prabhUtam , dRDhaM balavat , sahe ityuttamapuruSaikavacanam / bhaviSyati jIviSyatItyarthaH / khedAtizaye ha ha he| pa. 18.1 ti trayo nipAvAH / smRtisaMkalpopanItA sItAM saMbodhyAha - devIti / atra viyato niHsparzasa
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcama ullAsa 29 lepanAsaMbhavAt likheti pade vyApane lakSaNA, suhRdAmityatrAcetanaspa mitratvAbhAvAt suhRdAmityanena paritoSakAritvaM lakSyate / tadatizayau ca vyakyau lepana-muhatvayoH saryathAnvayAmavezAt vAdhyayoratyantatiraskAraH / evaM cAtra atyantatiraskRtavAcyayo`panAtizayaparitoSakAritvAtizayadhvanyoH saMsRSTiH / AbhyAM saha rAmo'smIti arthAntare kaSTajIvitvako samitavAyarasa, ezi vaiSamya hetusaMpAte'pi jIvitvarUpaduHkhasahanAtizaya vanyoH, anumAdyAnugrAhakabhAvena rAmapadalakSaNaikavyaJja kAnupravezena vA arthAntarasamitavAcyasya duHkhasahanAtizayadhvaneH rasadhvanezva sakkaraH / evamanyadapyudAhAryam // // iti pAdazAhaTIakabarasUryasasanAmAdhyApaka-dhIzatruJjayatIrdhakaramocanAdyanaikasukRtavidhAyakamahopAdhyAya-zrIbhAnucandragaNizicyATottarazatAvadhAnasAdhanapramuditapAdazAhazrIakabarapradatta-pu(khusphihamAparAbhidhAnamahopAdhyAya-zrIsiddhicandragaNiviracita kAmaprakAzaSa(kha)NDane caturtha ulhAsaH / / paJcama ullaasH| atha pAcoktaguNIbhUtavyatyamedAnAha -- agUdamaparasthAGgaM vAcyasiddhyaGgamasphuTam / sandigdhatulyaprAdhAnye kAkA''kSiptamasundaram // ( ma0 kA0 45) vyaGgayamevaM guNIbhUtavyaGgayasyASTau bhivAH smRtaaH| (mU0 kA0 46, pR.) eSAM svarUpaM lakSyeSu vakSyAmaH / kAminIkucakalazatayA gUDhaM camatkaroti, agUDhaM tu sphuratayA pratIyamAnamiti guNIbhUtameva / yathA rAjaviMzamanorma markaTadvArasevanAt / jIvantamapi mAM brahman ! mRtamityavadhAraya / atra maraNameva zreya ityanutApAtizayo vyanyaH sarvajanavedyasvAda gUDha eva / aparasya rasAdeH, rasAdiH ajhaM utkarSaka tathA vAcyasya [pa0 18.2 ] anuraNanarUpamajham / kecit tu vAcyasya rasAdirasamityAhuH / lakSyadarzane viziSTaM vivecayiSyAmaH / yathA ayaM sa razanotkarSI pInastanavimardanaH / nAbhyUjaghanaspI nIvIvisraMsanaH karaH // atra zRGgAraH karuNasyotkarSakaH / tathA hiM- etat samarapatitaM bhUrizravaso hastamAlokya tadvadhUramidadhau / tathA ca zRGgArocitarasanAkarSaNAdivilAsasmaraNavigalahRdayatvAt zokabegamadhikamapajanayati /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 kAvyaprakAzakhaNDana kailAsAlayabhIlalocanarucA nirvartitAlataka vyaktiH pAdanakhadyutirgiribhuvaH sA kA sadA trAyatAm / spaddhavindhasamIhayeva sudRDhaM rUDhA yayA netrayoH kAntiH kokanadAnukArasarasA sadhaH samutsAryate // kailAsAlayaH zivaH, atra giribhuvaH kopabazAt netrayoH zoSNA kAntirAsIt sA pAdapaNate zive'pagateti dhvanitam / tatredamutprekSate - sparddhAbandheti / rUDhA upacitA / atra bhAvasya trAyatAmityavagatasya kaviniSThasya raso mahAdevaniSThA ratiH praNatiravasaiyA / mahAdevo'pi yatmasAdanAya praNamati tatra bhaktiruciteti rasasya bhAvAtA / evaM sarvatrAzAnibhAvo bodhyaH / anuraNanarUpasya rasasya vAcyAGgatvaM yathA janasthAne bhrAntaM kanakamRgatRSNAndhitadhiyA vaco vaidehIti pratipadamudazca pralapitam / kRtAlaMkAbhartutraMdanaparipATISu ghaTanA mayAptaM rAmatvaM kuzalavasutA na tvadhigatA // mayA rAmatvaM rAmasAdRzyaM AptaM prAptamityanvayaH / khapakSe janasthAna nagara-mAmAdi, rAmapakSe janasthAnaM khara-dUSaNAdinivAsaH daNDakAraNyaM thA / khapakSe kanakaviSayA mRgatRSNA niHphalA''zA, rAmapakSe kanakamRge suvarNamRge tRSNA ca / bai nizcitaM dehi prayaccha, rAmapakSe videhApatyaM strI vaidehI sItA ca / bhartuH bharaNakartuH / paripATISu mukhavivalanAmamoTTanA'navadhAnAdiSu kA ghaTanA na kRtA tAM vada / yadvA [pa. 19.1] kAbhartuH kutsitamataH / vadanaparipATISu vacana bhaGgISu, ghaTanA yojanA alamatyarthena na kRtA / alaM vyartha thA kasma mukhasyAbharturapoSakasya nIcajanasvetyarthaH / lAmatuH rAvaNasya vadanAnAM paripATyAM paktayAM iSughaTanA zarasaMyojana ca / svapakSe kuzalaM pracuraM vasu dhanaM yastha, evaMbhUtatA / kuza-lavau suto yasyAH sA sItA / atra prakRtAprakRtayoH kavi-rAmayoH sAmyaM dhyAnayA bodhyate / matra zabdazaktimUlAnuraNanarUpI rAmeNa saha upamAnopameyabhAvo mayetyAdinA bAcyAGgatA nItaH / zabdAnAM parivRttyasahiSNutvena zabdazaktimUlatA / cAcyasa mayAptaM rAmatvasma / anyatrAnyatAdAtmyAroparUpasyAtizayoktirUpasya aGgatAM utkarSatAM nItaH / mayAptaM rAmatva ityabhidhAya kavineti zeSaH / tadanuktAvupamAdhvanitvAnapAyaH syAt / ayamarthaH - sadRze tattvAropasya camatkAritvAt , vAcyasya tattvAropasya pratIyamAnaM khasAmyamutkarSakamityaparAjatA / nanu kuto rAmatva prAptamityAkAlAyA nivartakasya sAmyasya vAcyasiddhyakatvameva nAparAGgatvam / iti cet, na / janasthAnabhramaNAdirUpasAmyasya zabdazaktimUlavyanyataH prAgevAvagatau rAmatyAroparUpabAcyasya siddhatyAt / aGgarUpopamAyAM tu janasthAna ityAdizabda eva sAdRzyam /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcyasiddhaya yathA -- gacchAmyacyuta / darzanena bhavataH kiM prItirutpadyate kiM tvevaM vijanasthayorhatajanaH saMbhAvayatyanyathA / ityAmantraNabhaGgisUcitavRthAvasthAna khedAlasA asphuTaM yathA - pazcasa ullAsa mAzliSyan pulakotkarAzcitatanurgopI hariH pAtu vaH // acyutannAmarka agariyarUpai na / kiM darzanena api tu saMbhogena saMbhAvayeti / anyathAsaMbhAvanamAvazyakaM tat kimityAtmAnaM vaJcayAva ityartha vyayAH / te cAmantraNAdyarthasyopapAdakAH / anyathA Ama pa0 19.2 caNamaGgikharUpAjJAnena ityarthAnanvayaH syAt, ityAha-acyutAdi vyayaM AmantraNetyAdi vAcyasyAmiti / 32 kAkAkSiptaM yathA 1 adRSTe darzanotkaNThA dRSTe bicchedabhIrutA / nAdRSTena na dRSTena bhavatA labhyate sukham // atrAdRSTo yathA na bhavasi biyogabhayaM ca nopapadyate tathA kuryAH - iti vyayaM jhaTiti sahRdayairapi na pratIyate / navInAstu ayaM bhedaH khabuddhimAtra kalpita eva / idaM vyamayaM vyayAntaravat sahRdayairvilambena pratIyate ityasya zapathaireva pratyAyayituM zakyatvAt / sandigdhaprAdhAnyaM yathA - 212 03 harastu kazcit parivRtadhairyazcandrodayArambha ivAmburAziH / umAmukhe vimbaphalAdharoSThe vyApArayAmAsa vilocanAni || atra paricumbitumaicchaditi vyayam, kiM vA trilocanavyApAraNaM vAcyaM pradhAnamiti sandehaH / tulyaprAdhAnyaM yathA brAhmaNAtikramatyAgo bhavatAmeva bhUtaye / jAmadampastathA mitramanyathA durmanAyate // atra jAmadamyaH sarveSaH kSatriyANAmiva rakSasAM kSayaM kariSyatIti vyaGgyasya daNDasya, vAcyasya ca sAmarUpasya samaM prAdhAnyam / tathA hi- mUtyupadezamitratvAbhidhAnaM sAmavAcyam, uktarUpazca vyaJjayo daNDaH / ubhayorapyanartha nivArakatve tulyatA / mAmi kauravazataM samare na kopAd duHzAsanasya rudhiraM na pivAmyurastaH / saMcUrNayAmi gadayA na suyodhanoruM sandhi karotu bhavatAM nRpatiH paNena //
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana sandhizravaNakupittasya bhImasenasyoktiriyam / bhavatAmiti na mamApi / tena taskRtasandhAne nAmAkaM sandhiriti pratijJA viruddhaniSedhAbhidhAyiSu natriSu kAkuniSedhAntarAkSepikA / abhAvAbhAvazvAvadhAraNamevetyAha - malAmyeveti vyAyaM guNIbhUtaM tadayuktam / tathA hi - mathnAbhyeveti vyayasya bhImasenagatakodhotkarSakaravena raudrarasopodvalanadvArA vAcyAt sAtizaya. camatkAritvena dhvanitve [ 10 20.1] saMbhavati kuto guNIbhUtavyanyatvam / asundaraM tad yatra vyaGgya camatkAritve vAcyamukhanirIkSakam / yathA - grAmataruNa taruNyA navavaJjulamaJjarI sanAthakaram / pazyantyA bhavAMta nitarA malinA mukhacchAyA / atra dattasaketA nAgateti vyaGgyApekSayA vAcyasyaiva camatkAritvAt // // iti pAisAha-zrIakambarasUryasahasramAmAdhyApaka-zrIzatrujayatIrthakaramaucanAune kasukRtavidhApaka mahopAdhyAya zrImAnucandragiziSyASTottarazatAvadhAnasAdhanapramuditapAdasAhazrIakabarapradatta-khusphahamAparabhidhAnamahApAdhyAya-zrIsidvicandra___ gaNiviracite kAvyaprakAzakhaNDane patrama ullAsaH / / SaSTha ullaasH| citrabhedAstvalakAra nirUpaNa eva nirUpayidhyante / idamavadheyam - zabdArthacitraM yat pUrva kAvyadvayamudAhRtam / guNapradhAnatastatra sthitiH zabdArthacitrayoH / / (mU0 kA0 48) na tu zabdacitre nArthasya citratA'rthacitre zabdasya / tathA kaizcit zabdacitrameveSyate / kaizcivarthacitrameveSyate / asmAbhistu dvayameveti / udAharaNaM tu prAktanaM bodhyam / // iti pAdasAha-zrIakabarasUryasahasranAmAdhyApaka zrI zatruJjayatIrthakarabhocanAdyanakasukRtavidhApakamahopAdhyAmazrIbhAnucandragaNizighyASTottarazatAvadhAnasAdhanapramuditapAdasAhazrIakabarapradattasuruphahamAparAmidhAnamahopAdhyAyadhIsiddhicandra gaNiviracita kAvyaprakAzakhaNDane SaSTa ullAsaH //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha doSakharUpamAha - saptama ullAsa saptama ullAsaH / 33 yeSAM jJAnAcamatkAro na samyagupajAyate / sAlaGkAraguNe'pyatra te doSAH parikIrttitAH // atreti kAvye / dRSTaM hi loke saguNo'pi sAlaGkAro'pi duSTatvena jJAto na tathA I camaskaroti tathA kAvyamapi / prakAzakRtastu mukhyArthatirdoSo rasazca mukhyastadAzrayAd vAcyaH / ubhayopayoginaH syuH zabdAdyAstena teSvapi saH // ( mU0 kA 0 49 ) kA0 pra0 5 ar mizrAH mukhyAyedaM mukhyArtha iti caturthI 10 20.2 ]samAsaH / taca zabdArthayugalam / yasya yena rUpeNa rasavyaJjakatvaM tasya tadrUpamanyavaH / phalaM tu rasasya samyaganavabhAsaH / loke'pi dRSTo dIpA divyaJjaka vaiguNyena ghaTAderapi samyaganavabhAsaH / artha-zabdayomukhyArthatvaM darzitam, ' tadAzraye' tyAdinA / idaM tvame vyAkhyAsyate / na cAtra zabdArthayoH rasavyaJjakatAvacchedakarUpaviraho doSa iti paryavasannam / tacca na cAru / rUpAntara viraheNa doSAbhAvaguNAlaGkArANAmeva rasavyaJjakatAvacchedakatayA doSAnupraveze AtmAzrayApateriti vAcyam / yato doSAbhAvasya rasavyaJjakatAvacchedakarUpasya rUpAntareNa rasavyaJjakatAvacchedakarUpeNa pravezo'tra kRtaH, na tu doSAbhAvatvena / kAnyo'nyAzrayaprasaGgaH / yadvA zrutikaTuvAdinaiva vizeSarUpeNa pravezaH karttavya ityAhuH / anye tu mukhya itarecchAdhInecchAviSayaH, taba sukham, paramapuruSArthatvAt / evaM ca mukhyatvaM tu sukhAntare'pyatiprasaktamiti tadvAraNAyArthapadam | arthatvaM aryamANatvaM zabdajanya sAkSAtkAraviSayatvamiti yAvat / kAvyAdanyataH zabdAt na sukhasya pratyakSatA kintu zAbdatvameva / zabde tajjanyapratyakSa viSayatayA tidhyAzivArakaM mukhyapadam | ukta mukhyatvasya sukhAdanyatrA saMbhavAt / etenAtra padArthatAvacchedakayoH parasparavyabhicArAbhAvAt na karmadhArayo'rthapadavaiyarthyaM ceti dUSaNadvayaM nirastam / itirapakarSo na tu pratiSandho duSTeSvapi rasAnubhAvAt / apakarSastu rasaniSTho dharmavizeSaH / doSajJAnaM tu tadvyaJjakam / na tvevaM abhidheye'rthe mukhyazabdaprayogaH, arthazabdadoSa vibhAgazca na syAt / uktamukhyArthatvasya apakarSasya ca rasamAtravRtterityataH 'tadAzrayAdi'tyAdhuktam / AzrayaNamAzrayaH upAyatvenApekSaNam / vAcyo mukhya ityanvayaH / evaM ca vAcye vibhA vAdau bhAko mukhyapadaprayogaH / AkhAdopAya [] pa 0 11.1 ]vaM ca darzitam / ubhayam - raso bAcyazca / zabdAdyAstadupayoginaH vibhAvAdikaM pratyAya, rasapratyAyanAt / tena rasopAyazvena teSu arthazabdAdiSu saH doSaH / na kevalaM rase'pItyaperarthaH / guNavadoSo'pi sAkSAt sambandhena rase, vyaJjakatvena tu arthe zabdAdiSviti vyAcakSate / navInAstuetanmataniSkarSastu rasApakarSajJAnajanakajJAnaviSayatvaM doSatvam vyapakarSastu rasaniSTho'khaNDo J
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana pAdhiriti / tathA ca ratyAdyavacchinnacaitanyasya AnandAMze lezena sthitirmukhyArthahatiH / sA ca doSajJAnAd bhavati / tanna yuktam / utriviseso kanco bhAsA jA hoi sA hou / iti kAvyarasajJAnAM vAcoyuktizravaNAt / cyutasaMskRtyAdInAM mukhyaarthhtitvaabhaavaatityaahuH| yadyapi sarve doSAH vAcyavacana-avAcyavacanayoIyorevAntarbhavitumarhanti, tathApi tayoreva viSayavizeSapradarzanArthavibhAgArtha doSAnAha - duSTaM padaM zrutikaTu cyutasaMskRtyaprayuktamasamartham / nihatArthamanucitArtha nirarthakamavAcakaM tridhA'zlIlama // (ma0 kA 50 ) sandigdhamapratItaM grAmyaM neyAthaimatha bhavet kliSTam / avimuSTavidheyAMzaM viruddhamatikRt samAsagatameva // (m* kA" 55) * zrutikaTupadaM duSTamevaM sarvatrAnvayaH / zrutikaTutvaM ca musyArthApakarSakarave satyojonyatrakavarNavattvaM vIrAdiSvaduSTatayAtiprasaGgavAraNAya satyantam / tathA cAtra prakRtarasavyAkAmAvAda rasodbodharUpaM kArya na jAyate / pratikUlavaNe tu prakRtarasapratibandhakavarNaiH prativadhyata ityanayorbhedaH / varNAnAM rasanyaJjakaravaM tatpratikUlatvaM ca vakSyate / yathA anaGgamaGgalagRhApAGgabhaGgitaraGgitaH / AliGgitaH sa tanvayA kAtAyaM labhate kadA // -- atra kAryamiti zrutikaTu / navInAstu - tanna cAru, varNAnAM mukhyArthApakarSakatvAbhAvAt / ata eva alasavalitaiH premAAdairmuhurmukulIkRtaiH kSaNamabhimukhairla jhAlolenimeSa pa0 21. 2 ]parAzukhaiH / hRdayanihitaM bhAvAkUtaM vamadbhirivekSaNaH kathaya sukRtI ko'yaM mugdhe! tvayA'dha vilokyate // ityatra mahAkavibhiH zRGgAre paruSavarNopAdAnaM kRtamiti vadanti | cyutasaMskRti vyAkaraNalakSaNahInaM asAdhviti yAvat / yathA - prajA ibAGgAdaravindanAmaH zambhorjaTAjUTataTAdivApaH / mukhAdivAtha zrutayo vidhAtuH purAnnirIyumadhujiddhvajinyaH // atra aravindanAbheriti grAmagAma (1) iti vA / tadApi na / tatrAnvayabodhasmAnubhavasiddhatvAt , sAdhuzabdassaraNAdinA yA dvitrikSaNa bilambasyAkizcitkaratvAt , mukhyAhaterabhAvAt , tathAvidharacanAyAH kaverevAparSo na rasodbodhasya / 1 'bharavindaM mAbhau samAsau bharabindanAbhaH, isya vidhAnAn' / iti tti.|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakSama ullAsa evaM hitArthamapi na dUSaNam, dvitrikSaNavilambasyA kizcitkaratvAt / evamaprayuktaM tathA''jJAtamapi kavibhirnAdRtamityevaM rUpam / udA0 yathAyaM dAruNAcAraH sarvadaiva vibhAvyate / tathA manye devatossya pizAco rAkSaso'thavA // atra daivatazabdaH puMnA na dit prayujyumapi na dUSaNam / satyanuzAsane kaveranAdaraNaM kaveranAdarAthaiva paryavasyati / - asamartha upasaMdAnaM vinA'nuziSTArthI ( 1 ) bodhakam / upasaMdAnaM upasargaH / yathAtIrthAntareSu snAnena samupArjitasatkriyaH / surasrotasvatImepa hanti saMprati sAdaram // atra hantIti gamanArthaH, bodhaM prati svarUpAyogyatvaM dUSakatA bIjam / idamapi na sUSaNaM samyagiva pratibhAti / tathA hi uddhati paddhatItyAdI upasaMdAnena anuziSTArthabodhane sAmarthya aGgIkRtameva / anupasaMdAne sAmarthyaM nAstIti kena vAryate / kizva idaM tAvat kAvyA kAvyasAdhAraNaM dUSaNam kAvye viziSya kimityucyata iti na jAnImaH / 3 evaM cyutasaMskRti nirartha kAnucitArthA lIlA vimRSTA vidheyAMza sandigvApratIta kliSTaviruddhamatikRtAM kAvyA kAvyasAdhAraNAnAM doSANAM kAvye viziSya doSatayA upAdAnaM na [ 0 22 2] 'cArutAmAvaddati / eteSAM krameNodAharaNAni cyutasaMskRti prAgudAhRtam / anyadudAddiyate / nirarthakam - arthaH prakRtArthAkhAdaparipoSaNam, tadrahitaM padam / yathA - utphullakamalakesara para rAga gaurabute mama hi gauri / abhivAJchitaM siddhyatu bhagavati ! yuSmatprasAdena || atra hi padaM anucitArtham / avAcyavacanam - - tapasvibhiryA sucireNa labhyate prayatnataH satribhiriSyate ca yA / prayAnti tAmAzugarti manakhino raNAdhvare ye pazutAmupAgatAH // 35 ara pazupadaM kAtaratAM abhivyanaktIti prakRtArthotkarSa pratibandhakatvaM dUSakatAcIjam / azlIla tridhA -- vrIDA-jugupsAGamAGgalya vyaJjakatvAt / sabhyavazIkaraNa saMpattiH zrIH tAM lAtIti, raizruterlazrutiriti lIlam, na zrIlaM azlIlam / krameNodA0 'sAdhanaM sumahad yasya yannAnyasya vilokyate / tasya dhIzAlinaH ko'nyaH sahetArAlita (to) bhuvam // atra sAdhanazabdaH puMlliGgavAcakaH, tatsmRtyA vrIDA | sainyArthastu vivakSitaH / zrIDApakSe I sumahad dvAdazAGgulaM yasyAzvapuruSasya varttate / yat sAdhanam anyasya zazakasya vRSabhasya vA 2 upasarga vinA / 2 anuziSTAH zakyArthaH / 3'lazrute zruti" yAdava / 2
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana 36 na dRzyate / atha ca dhIzAlinaH parastrIvazyAdhupAyAbhijJasya / tasyAzalitAM vakrAM sakAmakaTAkSAM dhruvaM kaH prAtivezmikAdiH saheta niHzako varteta ityartho nirvAcaH / evamanyadapyudAhAryam / avisRSTavidheyAMzamiti - avisRSTaH prAdhAnyenAdRSTo vidheyAMzo yatra, tadavisRSTa vidheyAzam / prAdhAnyaM tu vidheyatApratItiyogyatvam / taduktam - yacchandayogaH prAthamyaM siddhatvaM vA'pyanUdyatA / tacchandayoga Anta sAdhyatvaM ca vidheyatA | tathA uddezyaM vidheyaM ca yadi pRthakU padAbhyAmupatiSThate tatra prAptamuddizya amAptaM vidhIyate / yathA parvato vahnimAniti / na tu samAse anyathA vahnimatparvata ityAdyabhiSIyeta / udAharaNam - nyakAro yameva me yadayastatrApyasI tApasaH so'pyatraiva nihanti rAkSasakulaM jIvatyaho [1022. 2] rAvaNaH / ghivika zatru ( 1 ) jitaM prabodhitatratA kiM kumbhakarNena vA svargagrAmaTikAviluNThana vRthocchUnaiH kimebhirbhujaiH // nyakkAraH ka ityata Aha - yadasya iti / mama tu trailokyaM sevakameveti nyAyyam / na tu pratyarthitayA kasyApi sthitirityarthaH / alpo grAmo AmaTikA | annAyameva nyakkAra ityeva vAcyam / tadaiva vidheyasya prAdhAnyena nirdezo bhavati / ayaM tu vAdakathAdau doSaH / yanmate khale kapotanyAyena zAbdabodhaH tanmate doSalezo'pi na / sandigdham - tAtparyasandehAspadIbhUtArthadvayopasthApakam / AliGgitastatra bhavAn samparAye jayazriyA / AzIHparamparAM vandyAM karNe kRtvA kRpAM kuru || atra ca vandyAmiti bo (ba)ddhAyAM kiM namasyAyAmiti sandigdham / vandyAmityatra prathame iThahRtamahilAyAM kRpAM kurviti / dvitIye namasyAM AzIH paramparA mityarthopapattau sAdhaka-bAdhakamAnAbhAvAt saMzaya iti bhAvaH / atrArthAnizcaya eva dUSakatAbIjam / apratItamiti pratizAstre itaM jJAtaM pratItam, na pratItaM yatkiJcit zAstra paribhASitamityarthaH / yathA - samyagjJAnamahAjyotirdalitAzayatA juSaH / vidhIyamAnamadhyetanna bhavet karmasA ( naM 1 ) dhanam // atrAzayazabdo vAsanAparyAMyo yogazAstra evaM prasiddha iti viralaprayogena na jhaTiti pratyAyakatvaM dUSakatAbIjam / mAgyo vidagdhastatprayuktaM grAmyam / yathA 1
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama ullAsa rAkAvibhAvarIkAntasaGkrAntadyuti te mukham / tapanIyazilAzobhi kaTiva harate manaH // atra kaTiriti prAmyam, zroNInitambAdikama' panAgarikam / ityatra vinigamakasya vaktumazakyatvAt / atra vakturavaidagdhyaM rasApakarSazca dUSakatAbIjam / neyArtham - yad rUDhi prayojanAbhyAM lakSaNayA'prayuktam / yathA - caraNaiH prAtaryuktaM nabhastalam ! kazmIrarAgAruNitaM viSNorvakSa ivAbabhau / vastravaidUrya caraNairambararatna pAdairityartho nevArtham / dUSakatAbIjaM tu kaveranyutpattisandhAnena vairasyApAdakatvam / evama[] 50 23. 1 vAcakaM saGketavirahAdabodhakam / asamarthenAsaGketaH lAkSaNikenAbodhakasvamiti tayorna prasaGgaH / yathA - avandhyakopatya vihanturA jati gAH layameva dehinaH / amarSazUnyena janasya jantunA na jAtahArhena na vidviSAdaraH // anna jantupadamadAtari prayuktam, tatra nAbhidhAyakamiti / tadapi na cAra, tAtparyAnupapattyA kakSaNayA sAmAnyazabdasyAdAtRtva vizeSaparatva saMbhavAt / viruddhamatikRd - yat tAtparyaviSayIbhUtArthadhI pratibandhakI bhUtA sabhyArthI pasthApakam / anucitArthA lIlayorna parasparaM prati pratibandhakatA / nihatArthe vilambena pratItiriti tayorbhedaH / yathA - sudhAkarakarAkAra vizAradaviceSTitaH / akAryamitrameko'sau tasya kiM varNayAmahe || wer kArya binA mitramiti vivakSitam, akAryeSu mizramiti pratItiH / zrutikaTu samAsagataM yathA - sA ca dUre sudhAsAndrataraGgitavilocanA / bardinidanArho'yaM kAlazca samupAgataH // evamanyadapi bodhyam / 37: apAsya cyutasaMskAramasamarthaM nirathakam / arraspi doSAH santyete padasyAMze'pi kecana || ( 0 kA 0 51 ) na punaH sarve ete padadoSAH, sAkAGkSanAnA padavRtayo yadA bhavanti tadA vAkyadoSAH ityucyante / yathA 1 anaGgamaGgalagRhApAGgabhaGgitaraGgitaiH / AliGgitaH sa dIrghAkSyAH kArttAyaM labhate kadA 1 // easydAhAH / 1 amAmyam / 2 avAcakaM tat yat zaktivirahAda bodhakamityarthaH /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana ___ atha padaikadeze yathAsaMbhavamudAharaNam - alamaticapalatvAt khamamAyopamatvAt pariNativirasatvAt saGgamenAganAyAH / iti yadi zatakRtvastatvamAlocayAma stadapi na hariNAkSI vismaratyantarAtmA / atra tvAt iti kaSTam / evamanyadapi jJeyam / atha vAkyamAtragAmidoSAnAha --- pratikUlavarNamupahatalupsavisarga visandhi hatavRttam / nyUnAdhikakathitapadaM patatprakarSa samAptapunarAttam // (. kA. 53) apadasthapadasamAsaM vimataparArtha prasiddhiparihInam / (mU. kA. 54, 30) bhagnaprakramamakra. 13.2 pabamalA yAkameva thA / (mU kA0 55, 50) rasAnuguNasvaM varNAnAM prAcInasaMmataM vakSyate, tadviparItatvaM pratikUlatvam / kyA zubhAre akuNThotkaNThayA pUrNamAkaNThaM kalakaNThi mAm / kambukaNThyAH kSaNaM kaNThe kuru kaNThArtimuddhara / / atra madhuravarNatvamucitam / evaM raudrAdau masUNavarNAH pratikUlA iti mantavyam / idaM ca na cAru / tattadraseSu tattadvarNAnAmAnukUlyasya prAtikUlyasya yA sarvairanabhyupagamalAt / upahatam - o( u?)tvaM prApto lupto vA visargo yatra tat / yathA -- dhIro vinIto nipuNo nirvikAro nRpotra sH| yasa bhRtyA yalosiktA bhaktA buddhiprabhAvitAH / / atra nairantathaiNAnekasthAnopahatavisargatvenaiva dUSakatA / evaM upahatetyAdicatuHSu patatsaka ca bandhazaithilyApAdakatvameva dRSakatAvIjam / sandherUpyaM trizleSaH / rAjan ! vibhAnti bhavatazcaritAni tAni indodyutiM dadhati yAni rasAtale'ntaH / dhIdorvale atitate ucitAnuvRttI AtanvatI vijayasaMpadametya bhAtaH // , saMkIrNa garbhitaM prasiddhihata' iti mu. pu.| 3 kramamamataparArtha ca' iti mu. pu. paar|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ "-. saptama ullAsa nAhA sahita ma karogIni mAyA samvaNi doSaH, pragRhyAdihetuke svasakRt / hatavRttam-jAtayatibhAdirasAnanuguNaM ca vRttam / yathA amRtamamRtaM kA sandeho madhUnyapi nAnyathA madhuramadhikaM cUtasyApi prasArasaM phalam / sakRdapi punarmadhyasthA san rasAntaraviano badatu yadihAnyat svAdu syAt priyAdazanacchadAt // - aba hariNIcchandasi paSThe dazame saptadaze yatirucitA / caturthe tu pAde 'yadihAnyatsAI sAdaH iti yatimajhAdazravyam / nanvatrehAnyazabdayoH sanyau 'antAdivaca' ityantamad mAvAda vA zabde yattiryuktaiva / taduktam - pUrvAntavatsvaraH sandhau kvacidevaM parAdivat / eravyo yaticintAyAM yaNAdezaH parAdivat // iti / / prayogo'pi svAdasthAnopagatayamunAsaGgamenAbhirAmA / iti / tasmAcintyametat / yathA cA hA nRpa! hA budha ! hA kavibandho ! viprasahasrasamAzraya ! deva! 1 mugdhavidagdhasabhAntararala ! kAsi gataH ka vayaM ca tavaite // hAsthApa0 24.1vyaJjakamadvattam / nyUnapadaM yathA svayi nibaddharateH priyavAdinaH praNayamanaparAakhacetasaH / kamaparAdhalavaM mama pazyasi tyajasi mAnini ! dAsajanaM yataH // atrAparAdhalabamapIti vAcyam / adhikapadaM yathA idamanucitamakramazca puMsAM yadiha jarAsvapi mAnmathA nikArAH / yadapi ca na kRtaM nitambinInAM stanapatanAvadhi jInitaM rataM vA / / atra kRtamiti / kRtaM pratyuta prakramabhaGgamAvaiti / atrAkAhAvirahaH sphuTa evaM dRSakatAvIjam / kathitapadaM yathA adhikaratalatalyaM kalpitastrApalIlA parimilananimIlatpANDimA gaNDapAlI / sutanu ! kathaya kasya vyaJjayatyaJjasaiva smaranarapatilIlAyauvarAjyAbhiSekam / /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzasaMNDana he sutanu ! varatano ! te taba galla (NDa ) pAlI kasya smara eva narapatistasya lIlArAjyaparibhogastatra yauvarAjyaM kumArapadavI tasmin abhiSekaM vyaJjayati bodhayati / kathaM anasaiva zrImaM yastava bhoktA tasmai kAmena kharAjya vibhAgo dattaH / sa eva kAmasya mAnyo yasmai tvatsadRze rataM bhogAya dattamityarthaH / kIdRzI gaNDapAlI : karatalameva talpaM zayyA tatra kaTipatA racitA nidrAlIkA yasyAH sA zokena kapolatale nihitetyarthaH / punaH kIdRzI ? parimilana parito hastatalasparzena nimIlatpANDimA astaM gacchan gaurabhAvo yasyAH sA / karasaMparkeNa lauhityodayAditi bhAvaH / karasaGgena patyuH karasparza vyanakti / talpakhAmena patyuH tapakhApam / pANDimAtyAgena patibhogaprayuktavarNAntaraprAptiM ca vyanaktIti gamyam / atra lIleti piSTapeSaNavada camatkAritvameva dUSakatA bIjam / patatprakarSa yathA - kaH kaH kutra na ghurSurAyitaghurI ghoro purecchrakaraH kaH kaH kaM kamalAkaraM vikamalaM kartu karI nodyataH / ke ke kAni vanAnyaraNyamahiSA nonmUlayeyuryataH siMdI snehabilAsabaddhavasatiH paJcAnano varttate // I kaH kaH zukaro varAhaH kutra na ghuret na sazcaret api tu sarvatra / kIdRzaH 1 [50 14.2 ] burburAyitA zabdavizeSavatI yA ghurI potraM zUkaramukhasyA prabhAgaH tena ghoro bhayaGkaraH / curI vAdyabhANDamiti kecit / kaH kaH karI hastI, kaM kamalAkaraM sarovaraM vikamalaM kamalAbhAvaviziSTaM kartu nodyato noktaH ? api tu uyukta eva / ke ke araNyamahiSA vanamahiSA kAni ca vanAnyaraNyAni nonmUlayeyuH ? api tu unmUlayeyureva / yato hetoH paJcAnano siMhaH siMhyAM svabhAryAyAM yaH snehaH prema tasya yo vilAsastena baddhA svIkRtA vasatiH sthairya yena tAdRzo varttate tiSThati / atra zukarAdyabhidhAne vikaTAnuprAsaH kRtaH / sa ca siMhAbhidhAne patitaH / azaktisUcakatvameva cAtrApi dUSakatAvIjam / rasAnuguNatvena kacit tatpAto na doSa ityanityadoSo'yam / : samAptapunarAttam - yatra vizeSaNaM samAptaM janitAnvayabodhaM punarAcaM AvRtaM tat / vastutastu vizeSyaM samAsaM janitAnvayabodhaM anu karmakopAdAnaM vinA punarAcaM AvRta yatreti bodhyam / yathA GkAraH smarakArmukasya suratakrIDApikInAM kho jhaGkAro ratimaJjarImadhulihAM lIlAcakorIdhvaniH / tanvyAH kalikApasAraNabhujAkSepaskhalatkaGkaNakANaH prema tanotu vo navavayolAsyAya veNusvanaH || tanvyAH kRzAzayAH kazcalikApasAraNArthe yo bhujA kSetraH kAntasya dorAndolanaM tena skhalan patan yat kaGkaNaM tasya kANaH zabdo vaH yuSmAkaM prema prItiM tanotu vistArayatu / vull
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAgA kIdRzaH ? sarakArmukasya kandarpadhanuSaH, kekAraH zabdavizeSa iti rUpakam / evamagre'pi / suratakrIDA nidhuvanalIlA saiva pikI kokilA tAsAM ravaH kUjitam , ratiranuraktiH saiva maJjarI tasyA madhulihaH SaTpadAsteSAM jhaGkAraH kolAhalavizeSaH, lIlA kI seMca yA cakrorI tanya dhvaniH kaNThanAdaH, navaM nUtanaM yada vayo yauvanaM tasya lAsyaM nRtyaM tadartha beNukhano vaMzadhvanirityarthaH / atra tanotu va iti samAptameva vAkyaM na ca vaya ityA pa0 25. 1 divizeSaNena punarupAsam / nanvatra kriyAkArakabhAvenAnvayabodhe jAte punarvizeSaNAnvaye nirAkAsAtvameva dUSakatAbIjaM vAcyam / tat tu na ghaTate / punarvizeSaNAMze tAtparyasatvena tAtparya viSayIbhUtAnvayabodhAjananena tadaghaTitAkANyAH sattvAt , iti cet , sAdhvavocaH / kintvatra tAtparya grAhaka utkaTaM nAsti, tadagrahavilambenAnvayabodhavilamba eva dUSakatAvI jam / yatra tu tad grAhakamasti tatra nedaM dUSaNam / yathA navayolAsyAya gIta tathA tathetyasya utkaTatAgrAhakasattvAt / evamanyatrApi bodhyam / asthAnasthapadam - apadasthapadaM ayogyasthAnasthamityarthaH / tatvaM ca yathAsthitasvArthAnubhAvakatve sati khasAkAGkSavyavahitasthAnaprayuktatvam / yathAsthitiH tyaivaanupuuaa| tena saGkIrNagabhitAdiSu na prasaGgaH / teSu tayAnupUrdhyA vivakSitArthAnubhAvakatvAbhAvAt / atra tu na tatheti / yathA dvayaM gataM saMgrati zocanIyatAM samAgamaprArthanayA kapAlinaH / kalA ca sA kAntimatI kalAvataH tvamasya lokasya ca netrakaumudI / / ityatra vaMzabdAdanantaraM cakAro yuktaH / tadaiva tasyAH samucceyatA syAt / idamatrAvadheyam - antaraikavAcakaM yatra dvitIyAdhaMgataikravAcakazeSa prathamArddham , tat / tadhA saGkIrNaM yatra vAkyAntare vAkyAntaramanupravizati tat / tathA gabhitaM vAkyasya madhye vAkyamanupavizati tat / tathA'kramaM yatra yaduttaraM yatpadopAdAnaM yuktaM tadanyatra tadupAdAnaM tat / etAni catvAri jIrNairabhyupagatAni dUSaNAni asmin asthAnastha-pada eva antarbhUtAni / saMkIrNasya kliSTa evAntarbhAva iti navInAH / asthAnasthasamAsaM yathA adyApi stanazailadurgavipame sImantinInAM hRdi / ___ sthAtuM vAJchati mAna eSa dhigiti krodhAdivAlohitaH / prodyagurataraprasAritakaraH karpatyaso tatkSaNAt phullatkairavakoza [ pa0 25. 2.] nissaradalizreNIkRpANaM zazI / / asau zazI candraH, tatkSaNe tatkAle, utphulladvikasamAnaM yat kairavaM kumudaM tasya kozo madhyabhAgastasmAniHsarantI bahiryAntI alizreNI amarapaktireva kRpANI khaDgastAM karSati AkarSati / kIDazaH zazItyAha - sImantinInAM kAminInAM hRdi vakSasi adyApi sthAtuM eSa . kA. pra.6
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 kAvyaprakAzakhaNDana mAnaH vAJchati / dhig iti krodhAdiya AlohitaH AraktaH / punaH kIdRzaH!-prodyadIpyamAnaH dUrataraM prasArito vistIrNaH karo isto cena ityarthaH / atra kruddhasyoktau samAso na kRtaH, kaverutau tu kRtaH / ardhA-taraikavAcakaM dvitIyArddhagataikazeSa prathamArddham / yathA masRNacaraNapAtaM gamyatAM bhUH sadarbhA viracaya sicayAntaM mUrdhni dharmaH kaThoraH / zaditi janakalI locanairavapaNaH ___pathi pathikavadhUbhiH zikSitA vIkSitA ca // bhuH sadarbhA, tat tasmAt , laghu caraNaprakSepaM yathA syAt tathA gamyatAm / dharmaH AtapaH kaThoraH, tasmAnmUrdhni masta ke sicayAntaM uttarIyAntaM bitarata(viracaya ?) dehi / ityanena prakAreNa pathi mArge pathikavadhUbhiH pathikastrIbhiH janakaputrI sItA zikSitA upadezaM prapitA azrupUrNarlocanairvIkSitA avalokitA cetyarthaH / atra bhUH sadarbhA tanmasUNacaraNapAtaM gamyatAmiti anvaye anAsattireva dUSakatAbIjam / abhavanmata iSTo yogo sambandho yatra, tat tathA / vivakSitasambandhabodhaM prati kharUpAyogya. miti yAkt / tena vidheyAvimarSe(zeM )nAtivyAptiH / tatra racanAnyathAtve'pi vivakSita. sambandhopapatteH / tatra vaibhaktiko'nvayo bhavatyeva / atra tu so'pi neti vizeSAJca / yathA jajbAkANDorunAlo nakhakiraNalasatkesarAlIkarAlA pratyagrAlaktakAbhAprasarakisalayoma maJjIrabhRGgaH / bhattunRttAnukAre jayati nijatanusvacchalAvaNyavApI sambhRtAmbhojazobhA vidadhadabhinavo daNDapAdo bhavAnyAH / / [5. 26.11 bhavAnyAH pArvatyAH daNDapAdaH, 'prasajhoIkRtaH pAdo daNDapAdo'bhidhIyata' ityuktalakSaNo jayati / kIdRzaH ? javAkANDa eva uruH atizayito nAlo yatra, nakhakiraNarUpA lasantI kesarANAM AlI paramparA tayA karAlo danturaH, pratyayaM nUtanaM yadalaktakaM tasya AmA kAntistasya prasaro vistAraH sa eva kisalayo yatra, maJja manoharaM yanmazrIraM tadeva bhRGgo yatra, bhartumahezvarasya yat nRtaM tasyAnukaraNe / punaH kIdRzaH nijA svakIyA yA tanuH pArvatIzarIraM tadeva yA khacchA nirmalA lAvaNyavApI saundaryadIrghikA tataH saMbhUtaM yahambhoja kamalaM tasya zobhA saundarya dadhat / abhinayo nUtanaH ityarthaH / atra daNDapAdagatA nijatanuH pratIyate bhavAnIsambandhinI tu vivakSitA nijasvAtmAdizabdAnAM pradhAnakriyAnvitAnvayitvavyutpatteH / idaM na jyAyaH / kAvbAkAvyasAdhAraNasyAsya kAvye viziSyotkIrcanasyAnyAyyatvAt / anabhihitavAcyaM tat , avazyavAcyamanuktaM yatra / tyayi nibaddharateH priyavAdinaH praNayabhaGgaparAbhukhacetasaH / kamaparAdhalavaM mama pazyasi tyajasi mAnini ! dAsajanaM yataH / /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 saptama ullAsa itamapi na sAdhu / nyUnapada evAsthAntarbhAvAt / na ca nyUnapadaM padaghaTitam , anabhihitavAcyaM tu ghotakazabdaghaTitamiti anayo do vaktavya iti vAcyam / yata etAdRzi yatkiJcid: bhedakalpane doSANAmAnantyaM syAt / / garbhitaM yatra vAkyAntaramadhye vAkyAntaramanupravizati - parApavAdanirataijanaiH saha saGgatiH / vadAmi bhavatastattvaM na vidheyA kadAcana // ana tRtIyapAdo vAkyAntaramadhye praviSTaH / ayaM na pRthaka, amyAnastha evAntIvAt / prasiddhiparihInaM prasiddhAdanyanna prayuktam / prasiddhiparihInaM yathA mahApralayamArutakSubhitapuSkarAvartaka pracaNDaghanagArjatapratiravA(rutA )nukArI muhuH| ravA zravaNabhairavaH sthagitarodasIkandaraH [pa0 26. 2 ] kuto'dya samarodadhezyamabhUtapUrvaH puraH // agha samarodadheH saGghAmasamudrAt puraH agrapradeze ravaH zabdaH muhurvAraM vAraM kuto hetorvartata iti zeSaH / kIdRzaH ? mahApralayAya yo mArutaH pavanaH sa mahApralayamArutaH, tena kSubhitaH itastataH preritaH, puSkarAvartakaH puSkarAvartasajJakaH pracaNDaH prauDho yo ghano meghastasya yada garjitaM zabdavizeSastasya yat pratirutaM pratidhvanistadanukArI tatsadRzaH / zravaNayoH zrotrayobhairavaH kaTuH / sthagitaH pUrNaH rodasI dyAvAbhUmyorantaraM madhyaM tadeva kandarA yena saH / abhUtapUrvaH pUrva ajAta ityarthaH / atra ravo maNkAdidhvaniSu prasiddhaH / na tuktarUpe siMhanAde / - mamaH prakramaH prastAvo yatra / yathA -- nAye nizAyA niyaterniyogAdastaM gate hanta nizApi yAtA / kulAGganAnAM hi dazAnurUpaM nAtaHparaM bhadrataraM samasti / / atra gateti prakrAnte yAteti kRte prakramo bhagnaH / gatA nizApIti tu yuktam | nanu kathitapadasya duSTatvAbhidhAnAt kathamekasya padasya dviHprayoga iti ced , ucyate - uddezyapratinirdezyanyatirikta evaM viSaye ekaprayogasya niSedhAt / pratyuta tAdRzi viSaye tasyaiva padasya sarvanAno vA prayoga vinA doSaH / tathA hi - udeti savitA tAmrastAmra evAstameti ca / saMpattau ca vipattI ca mahatAmekarUpatA // atra rakta eveti yadi kiyate tadA padAntarapratipAditaH sa evArthaH arthAntaratayetra bhAsamAno naikarUpyamAvati / nanu paryAyazavdAnAM zakyatAvacchedakaikyaniyamAt kathamanyatvena pratItiriti cet , ucyate - yanmate zAbdabodhe zabdo bhAsate tanmate rakAdizabdAntarasya bhAnAt aikarUpyAsaMbhavAt, idamapi na / zAbdabodhe zabdabhAnanaiyatyAbhAvAditi
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 kAvyaprakAzakhaNDana cenna / asmAcchabdAdayamartho boddhavya iti zabdasya zaktigrahaviSayatvena vizeSaNapadArthavat padasyApyupa 1027.1 ]sthitiH / padAntaropAdAne ca tadupasthityA sphuTameva / taduktam --- pratItyanyathAtvaM "na so'sti pratyayo loke yatra zabdo na bhAsate / " iti / prakramo'pi na pRthak, etasyAnucitArtha evAntarbhAvAt / akramaH - na vidyamAnaH kramo yatra / yaduttaraM yatpadopAdAnaM yuktaM taduttaraM na tatpadopAdAnamityarthaH / dvayaM gataM saMprati zocanIyatAM samAgamaprArthanayA kapAlinaH / kalA ca sA kAntimatI kalAvataH tvamasya lokasya ca netrakaumudI // ityatra vaMzabdAdanantaraM cakAro yuktastadaiva tasyAH samucceyatA pratItiH / ayamapi na pRthak, apadasthapadamadhye'ntarbhAvAt / amataH - prakRtaviruddhaH parArtho yatra, prakRtarasa viruddharasavyaJjakatvamityarthaH / rasavirodhastu - udA0 ant zRGgAravIbhatsa tathA vIra-bhayAnako / raudrAdbhutau tathA hAsya-karuNau vairiNau mithaH // iti / rAmamanmathazareNa tADitA duHsahena hRdaye nizAcarI / gandhavad rudhiracandanokSitA jIvitezavasatiM jagAma sA // sA nizAcarI tADakA jIvitezasya yamasya pakSe priyatamasya vasatiM gRhaM jagAma gatavatI / kIdRzI : rAmo dAzarathiH sa eva yo manmatho manomathanaH, pakSe kandarpaH, tasya zareNa bANena, hRdaye vakSasi tADitA kRtaprahArA / duHsahena tItrega, gandhavad gandhayuktaM yad rudhiracandanam, rudhiraM raktameva candanam, pakSe raktacandanam tenokSitA sitA / rAmazarasambandhena pApakSayAca rudhirasya gandhavattvamiti bhAvaH / atra prakRto bIbhatso rasaH / tadviruddhasya zRGgArasya vyaJjakosparo'rthaH / dUSakatAbIjaM tu zRGgArarasavyaJjakairyadi bIbhatsaH pratyAyanIyaH syAt, tadA kathaM tasya paripuSTiriti dhyeyam / etasyAnucitArthatA vyaktaiveti anucitArtha evAntarbhAvaH / 9 athArthadoSAnAha - apuSTaH kaSTo vyAhatapunaruktaduSkramagrAmyAH || ( sU0 kA0 55, 30 ) sandigdhoM nirhetuH prasiddhividyAviru 10 17. 2 ] dvazca / anavIkRtaH saniya mAniyamavizeSo'vizeSaparivRttaH // (mU0 kA 0 56 ) sAkAGkSo'padamuktaH sahacarabhinnaH prakAzitaviruddhaH / vidhyanuvAdAyuktastyaktapunaH svIkRto'lIlaH // ( mU0 kA0 57 )
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ latama ullAsa 45 ityete prAcInairarthadoSAH kathitAste utteSu zabdadoSeSvantarbhavantIti na pRthak pratipAditAhaH / tathA hi-puSTaM poSaNa muskarSaH, pazcAnnatrA samAsaH / tathA ca prakRtavAkya ddezyotkarSA - heturUpasyApuSTArthasya / evaM punaruktasya ca adhikapade nirarthake vAntabhIvaH / tathA kaSTasya kliSTe'ntarbhAvaH / evaM stutvA ninditvA vA punaranyathAkRtarUpasya vyAhRtasya, tathA duSkramagrAmyAprasiddhividha viruddhApadamukta | lIlAnAm / evaM ekasamabhivyAhAranirdiSTottamamadhyamAdhamarUpasya sahacarabhinnasya, tathA vidheyavirodhyanuvAdarUpasyAnuvAdAyuktasya, tathA prakAzitaviruddhasyAnucitArtha evAntarbhAvaH / tathA sandigdhasya sandigdha evAntarbhAvaH / evamekamani nirdiSTAne kAryarUpamanatrIkRtatvamapi na doSaH kintu guNAbhAvaH / uktivaicitryaasmkmaadhuriikRttvaat| navIkRte guNAbhAvAdeva rasApakarSakatyam / evaM nirhetuniyamaparivRtta vizeSa parivRtta sAkAGkSANAM nyUnapada evAntarbhAvaH / tathA'niyamaparivRttasyAdhikapade tathA vidhyayuktasya vidheyAvimarSe (roM), tathA tyaktapunaH svIkRtasya samAptapunarAvRtte'ntarbhAvaH / nanvevamapi adhikapadAdInAM nirarthake'ntarbhAvaH syAta iti cedra, bhavatu nAma kA no hAniH / uktameva prAg - yad vAcyAvacanaM avAcyavacanameva doSadvayam, anyat sarva tayoH prapaJca iti / 1 > atha prAcInokASTAdInAM udAharaNAni likhyante / atrApuSTaH puSTibhinnaH / puSTatvaM ca vivakSitArthamAhetvanupAdAnakatvam / tadvirahazcAmayojakatvAt prayojake'rthalabhyatvAt / vRtti. kutA'pi [10 28. 1 ] aticitatvAdayo'nupAdAne'pi pratIyamAnamarthaM na bAdhanta ityuktam, yojaka eveti / ativitatagaganasaraNiprasaraNa parimukta vizramAnandaH / marudullAsita saurabha kamalAkarahAsakRd ravirjayati || ravirbhagavAn bhAskaro jayati / kIdRza: ? ati vitataM ativistIrNaM yad gaganamAkAzaM tatra yA saraNirvartma tatra yatprasaraNaM saJcaraNaM tena parimuktaH parityakto vizramAnando vizrAmasukhaM yenetyarthaH / marutA vAyunA ullAsitamamivyaktaM sauramaM yasya tAdRzaM yad kamalaM tasyAvaliH samUhaH tasyA hAsyakRt vikAsakartetyarthaH / atrAtibitatatvAdayo'rthI apuSTAH / nanvidamadhikapadatvaM punaruktatvaM vA syAt iti cet, ucyate - nAyamadhikaH / tatraM ca anyayApratiyogitvAt bhavati / prakRte tadabhAvAt / zabdopasthite punaH zabdAnupAdAnAnna punaruktaH / ardhapunaruktizcApuSTArtha evetibhAvaH / kecit tu - poSaNaM puSTamupakAraH pazcAnnajA bahuvrIhiH / prakRtavAkyArthodakarSAhaMturapuSTaH / ativitatote - atra hi ravijayatI ne sverutkarSaH pradhAnavAkyArthaH / I 1 prakRtavAkye uddezyo yaH utkarSastasya yaH ahetuH arthaH sa apuSTa punaranyathAkaraNaM vyAsastram / 3 ayuktaH kramo duHkrama isyarthaH / m / ' mUlAdarza etAH sarvAH TippaNyaH / 2 nindicA vA 4 ' prasiddhiviruddha vidyAviruddha ti
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzavaNDana na khalu vistIrNapathasaJcaraNaM zramahetuH / yena tatsatve'pi zramatyAge utkarSahetuH syAt / vitatapadena dIrghalAbhidhAne'pi rathAkhyayAnena saJcaraNAnna zramapratItiH / etena ativitatatvAdaya ityatra atadguNasaMvijJAnabahurohiNA tat parihatya marudullAsitetyAdigrahNamiti kenacid yaduktaM tannirastam : santAvAsyA zetAt / na madusAlitetyAdiviruddhaM hAsapUrva sauramayogAditi, tanna / samakAlatvasya vivakSitatvAt / atrAnvayabodhAnantaraM padajIvAsvanu. sandhAnadazAyAM eSAmanupakAritvagrahaH iti pratItyA'nupapattyArthadoSatA pratItyanupapattAveva zabdadoSateti vibhaagH| kaSTa ityasya durUha [ pa0 28.2] ityarthaH / AsatyAdisattve'pi vilambitapratItiphatvaM tattvam / sadA madhye yAsAmiyamamRtanissandasarasA sarasvatyuddAmA bahati bahumArgA parimalam / prasAdaM tA etA dhanaparicitAH kena mahatA ___ mahAkAvyavyogni sphuratu(rita) madhurA yAntu rucyH|| asyArthaH - amRtaM sudhAjalaM ca, raso mAdhurya zRGgArAdizca, sarasvatI bANI nadI ca, mAgoM rItiH panthA ca, parimalaM camatkAraM sukhaM ca, prasAda suvyaktatvaM vacchakAntizca, ghano nibiDo meghazca, paricitAH atyantAbhyastAH sambaddhAzca, rucayaH abhisandhayaH kAntayaba, mahatA kavInAM AdityAnA ca, teSAM ca dvAdazasyAt / atrArthapratItirvilambeneti yukta kaSTe'ntarbhAvaH / nindityA puraskRtya vA tadanyathAkaraNa viziSTAhatiyAhattatvaM na cAsyAnucitArthatA / saba pazukavindrAdipadaiH khArthopasthitidazAyAmevopazlokyamAnasya tiraskArAvagamaH / ana tu candrikApadasya tadarthasya tu anusandhAnAdeva na tiraskAro'vagamyate, kintu vAkyArthabodhAnantaraM gavendukalAdayo'yaM pratItyarthaparyA locaneneti bhedAt / yathA-- jagati jayinaste te bhAvA navendukalAdayaH prakRtimadhurAH santyevAnye mano madayanti ye / mama tu yadiyaM jA(yA)tA loke vilocanacandrikA nayanaviSayaM janmanyekA sa eva mahotsavaH // jagati saMsAre te te prasiddhA bhAvAH padArthAH navendukalAdayo'nye santyeva vartanta eva / te ke ! ityAha - ye mano'ntaHkaraNaM madayanti Anandayanti / kIdRzAH / prakRtimadhurAH svabhAvasundarAH / maga tu yad iyaM mAlatI nayanaviSayaM netragocaratAM yAtA prAptA, janmanyalin , mama sa eko mahotsavo nAnyaH / kohI? vilocanayonetrayozcandrikA candrajyolatyarthaH / ityatra navendu kalAdayo yaM prAMta pazpazaprAthAH sa eva candrikAtyamutkarSArthamAropayati iti vyAhatatvAmetIdagapyanucitArthaH /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama ullAsa J punaruktaH zabdenaivA 029, 1 ]nugataH, punaH zabdenocyate arthapunaruktasyApuSTArthatvAt / atra prayojanaM vinetyapi vizeSaNaM deyam / ata eva karNAvataMsAdiSu prayojanaM vinetyaarara paunarutyam / sa cAyaM dvividhaH padArthavAkyArthabhedAt / tatrAdyamudAharati ' kRtamanumata' mityAdi / arjunArjuneti bhavadbhiriti coke, sabhImakirITinAmityukte kirITipadArthaH punaruktaH / arjunArjunasAtyake sAtyaketyupakramaNa pitRvadhAmarSitasyAzvatthAmnaH uktiriyam / karturanumantRdraSTRNAM uttarottarAparAdhasya lAghavena kramAdupanyAsaH / tatra karttA'rjunaH, anumantA sAtyakiH anye draSTAraH / tatrAdyayorvalavadveSeNa tatra zAbdabuddhiH anyeSAM buddhisthataiva / ata eva eteSAM zAstipradarzanAya buddhisyaparAmarSa (rza) kayatpadavatkRtpadAnukarSaH / etena saMbodhyayorabahutve yarityAdiSu bahuvacanamanupapannamiti nirastam / sambodhyAnAM bahutvasya darzitatvAt / atra gavadbhirityatra sambhodhyopasthiti vinA bhavatpadaprayogAnupapatteH / tasya sarvoodhyAtmavA citvAt / kirITipadArtho'rjuna eva / atha cUrNakapadAbhyAM sahaivAnvayabodhakatve zAbdabodhasamaya evaM paunaruktayabhAvAnnArthadoSate te cet, na / paryAyazabdopanIteSvartheSu ApAtato'nyatvena bhAnAnna punaruktatAvabhAsaH / samAnasattva eva ekatvabhAnAdityuktatvAt / vastuto naiSa sAdhIyAn doSaH / tathA hi- kruddhasya uktAvanuktavismaraNadvArA ko prajvalanayA paunaruktatyasya guNatvAt / na ca sambodhya vismRtau bhavacchabdaprayogAnupapattiriti vAcyam / bhavateH zatRDA bhavaladena 'udAyudhaiH sadbhiH' ityarthasya vivakSaNAt / yadvA, sabhImetyAdAveva vismaraNAt / dvitIyamAha - 47 asnajvAlAvalIDhapratibalajaladherantaraurvAryamANe senAnAthe sthite'smin mama pitari gurau sarvadhanvIzvarANAm / karNAlaM saMbhrameNa vraja kRpa samaraM muJca hArdikya ! zaGkAM [ 1029.2 ] tAte cApadvitIye vahati raNadhuraM ko bhayasyAvakAzaH // mama pitari bhajjanake, sarvadhanvIzvarANAM sarvavIrANAm, adhyApake'smin prasiddhe senAnAye sthite sati, he karNa ! sambhrameNa trAsena alaM vyardham / he kRpa / sagaraM saGgrAmaM vraja gaccha / hArdikya kRtavan zaGkAM tyaja / mama pitAre, kIdRze ? asvajyAyA avalIDhaM AsvAditaM yad pratibalaM pratipakSasainyaM sa tadeva jaladhiH samudraH tasyAntarmadhye auzrayamANe vaDavAnalAyamAne, cApa eva dvitIyaH sahAyo yasyaitAdRze tAte pitari, raNadhuraM saGgrAmabhAraM vahati dhArayati saMti, bhayasya trAsasya kaH avakAzo'vasaraH ? ityarthaH / atra karNAlaM saMbhrameNetyuktau ko bhayasyAvakAza iti caturthaH pAdaH punaruktaH / atrApi pUrvavad doSoddhAraH / atra na kevalaM padArthe vAkyArthe vA paunaruktyam, padaikadezArthe'pi tatsaMbhavAt / yathA, 'tadIyamAta ghaTA' ityAdau yuktAntargatayarthena taddhitArthasya sambandhasya paunaruktyAt / duSkrameti - duSTaH anucito loka viruddhaH zAstra viruddho vA kramo yantretyarthaH / tamudAharati -
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana bhUpAlaratna nirdainyprdaanprthitotsv!| vizrANaya turaGga me mAtaGgaM vA madAlasam // he bhUpAla pRthivIpAla / karaNe saGgagame (1), nirgata dUrIbhUtaM dainyaM yasya sa tathA / pradAnena prakRSTavitaraNena prathito vistIrNaH utsavaH Anando yasya sa tathA / tasya sambodhanaM he ! me mahyaM turaGgaM acaM madenAlasaM mantharaM mAtaGga hastinaM vA vizrANaya dehItyarthaH / atra mAtarasya bahumaulyatvena prAnirdezaH ucitaH- itIdamapyanucitArtha m] / yatra hastInAmeva sulabhatvaM tatra nedamudAharaNamiti mantavyam / prAgyo grAmasaMbhavo'vidagdhoktipratipannaH kharirasAdiH / taduktam - sa grAmyaH svariraMsAdiH pAmarairyatra kathyate / caidagdhyavakrimabalaM hitvaiva banitAdiSu // yathA svapiti yAvadayaM nikaTe janA, svapimi tAvadahaM kimapaiti te / tadayi! sAmpratamAhara kUparaM, tvaritamUru [pa0 30. 1] mudazcaya kuzcitam / / ayaM jano nikaTe saMnidhAne yAvat svapiti nidrAti tAvadahamapi khapimi nidrAmi / te taba kiM apaiti gacchati / tat tasmAt , ayIti strIsambodhanam , kUrparaM kaphoNiM Ahara sakkocaya / sAmprataM idAnIM kuzcitaM vakra Uru udaJcaya RjutAM naya / svaritaM zIghramityarthaH / kUrparaH kaphoNiH / atra rasa vicchedaH sahRdayahRdayatrairasyaM vA dUSakatAbIjam / atrArthasyaiva grAmyatA na zabdasya prakaraNAdyabhAvAt / idamapyanucitArtham / sandihyamAno'rthaH sandigdhaH / 'mAtsaryamutsArya'tyAdi / atra prakaraNAyabhAve saMdehaH, vaktaH prazAntatve zRGgAritve vA nizcite nizcaya eva / anupAcahetuko'yoM nihetuH / gRhItaM yenAsI paribhavabhayAnocitamapi prabhAvAd yasyAbhUnna khalu tava kazcinna viSayaH / parityaktaM tena tvamasi sutazokAnna tu bhayAt vimokSye zastra ! tvAmahamapi yataH svasti bhavate // yena droNena gRhItaM khIkRtaM AsIH, paribhavabhayAnojjhitamasi na tyaktamasi / yasya droNasya prabhAvAt pratApAt , taba kazcinna viSayo'bhUditi na, api tu sarvo'pi svadviSo jAta ityarthaH / droNena tvaM sutazokAnmaraNajanilacilavAt parityaktamasi, na tu bhayAt trAsAt / 1 'kaciyo itamamI' tyapi pATho dRzyate / 2 anucitamapi brAhmaNAnAM vastragrahaNAnadhikArAda ityathaiH / iti TippaNI / - -. - -. - - - -.. - - --. - --
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ satama ullAsa he zastra! tvAM bhavantaM ahamapi vimokSye tyajAmi / yato'to bhavate khasti kalyANamastvityarthaH / atra dvitIyazaslamocane hetuoMpAsaH / nanu hetvAkAkSAyAM vAkyaparyavasAne kathamayamarthadoSaH! iti cet, na / pitRkartRkazastratyAgasya hetutvenaivAnvayAt pitRkRtakarmaNaH putreNAcaraNIyatvAt brAhmaNAnucitazastragrahaNasyeva / itthamaparyavasite vAkyArthe'nantaraM mama pitrA mama zokena parityakte mayA'pi pitRzokena tyaktavyamiti pitRzokasya hetutvamAkAMkSitaM tadanupAdAne nihetutvam / etasya nyUnapada evAntarbhAvaH / .. prasiddhiviruddhaM tat yathApasiddhaM tadvi[ pa. 30,2 ]ruddhamityarthaH / udAharaNaM tu pUrvameva prasiddhiparihIne dattaM "mahApralaya" ityAdi tadeva mantavyam / atra rakhaH siMhanAdAderanucitaH / idamapyanucitArtham / vidyA zAstram , tadviruddhaM yathA sadA svAtvA nizIthinyAM sakalaM vAsaraM budhaH / nAnAvidhAni zAkhANa vyAcaSTa ca zRNoti ca // atra mahoparAgAdikaM vinA rAtrau snAnaM dharmazAstre niSiddhamitIdamapyanucitArtham / bhagavantareNa yannavatvaM na prApitaM ekabhaGgInirdiSTAnekArthatvamiti yAvat , tadanavIkRtatvam / anavIkRtatvamudAharati prAptAH zriyaH kAmadudhAstataH kiM dattaM padaM zirasi vidviSatAM tataH kim / santarpitAH praNayino vibhatraistataH kiM kalpaM sthitaM tanubhRtAM tanubhistataH kim / / zriyo dhanarUpAH prAptAstatastAvatA kim ? na kimapItyarthaH / zriyaH kIdRzyaH sakalakAmadughAH samastecchAviSayadAjyaH / vidviSAM zatrUNAM zirasi mastake padaM caraNarUpaM dattaM sthApita tataH kim ? tAvatA na kimapItyarthaH / evamagre'pi yojyam | anna tataH kimiti na navIkRtam / tataH kimityato bhanzyamtarAbhAvAt / ayamapi guNAbhAva eva, na doSaH / na cAtra kathitapadatvameveti vAcyam / paryAyAntaraprayoge'pi bhagathaikarUpatAyAmasAryAt / na ca tathApyanena kathitapadatvAnyathAsiddhiriti vAcyam / satyapyarthabhedatAtparye padaikasvadoSAdakyapratipAdakasya kathitapadasa doSakatAbIjasya bhedAt / piSTapeSaNanyAyenAzaktisUcanena sadayogo dUSakatAbIjam / niyamAdibhizcaturbhiH parivRupadAnvayAt niyamaparivRttAdicatuSTayaM labhyate / taizcaturmiH sahitaH anavIkRtaH iti saniyamAniyama vizeSAvizeSaparivRttaH / yadvA niyamasahito niyamAdistatparivRtta ityarthaH / yadA niyamAniyamAbhyAM sahitau vizeSAvizeSau tatparivRtta iti / kecit tu saniyamaparivRtta eva doSaH / tatra saniyamaparivRttaH saniyama [ pa. 31.1]khena vAcyaH animayatvenocyate ityarthamAhuH / niyamaparivRtto duSTa iti mate tu niyamasya zabdAdapratipattiH -niyamaparivRttaH / yathA patipattiH ajJAnam / ' ri |
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 kAvyaprakAzakhaNDana likhitArthameva likhitaM nirmANametad vidherutkarSa pratiyogi kalpanamapi nyakkArakoTiH parA / yAtAH prANabhRtAM manorathagatIrulakSya yatsampadastasyAbhAsamaNIkRtAzmasu morazmatvamevocitam // yatra yasmin maNau vidhAturetannirmANamutpAdanaM anirvacanIya prayojanameva likhitam / etasmAdayamahiti / saH prANinAM manorathagocarApi na chAyAmAzramaNIkRtAzmalla AmAsamAtreNa / zramaNaya eva maNIkRtA ye azmAno dRSadasteSu tasya maNerasmatvamevocitaM iti niyamatvaM vAcyam / tathAkRte guNAntaravyavacchedena nindAtizayapratIteH / prAkRtamaNigaNanAyAM cintAmaNigaNanamanucitamityarthaH / etassa nyUnapad evAntarbhAvaH / avivakSita niyamasya zabdena pratipAdana maniyamaparivRttaH / yathA - dearmbhoje sarasvatyadhivasati sadA zoNa evAdharaste bAhuH kAkutsthavIryasmRtikaraNapaTurdakSiNaste samudraH / vAhinyaH pArzvametAH kSaNamapi bhavato naiva muJcatyabhIkSNaM svacche'ntarmAnase'smin kathamavanipate ! te'mbupAnAbhilASaH // asyArthaH - sarasvatI bhAratI, nadIbhedazca / zoNo rakto nadazca / sAdRzyAt setubandhe darzanAcca kAkutsthavIrthasmaraNam / dakSiNaH savyetaraH, digvizeSadha / samudro mudrAM aGgulIyakaM 'tatsahitaH, jalanidhizva | vAhinyaH senAH nadyazca / mAnase manasi sarasi ca ra catra zoNa " eveti niyamo na vAcyaH / pipAsornadyantaravyavacchedasyAvivakSitatvAt / nanu asyAdhikapada evAntarbhAva iti cet na / yatra so'rthaH tadvyatirekeNApi prApyate tatrAdhikapadatvam / yatra tena na prApyate kintvanyena avivakSitazca bhavati tatrAyam / vastutastu atirikke pramANAbhAvAdadhikapadasyaiva bhedaH / prAsasya [pa. 31.2] vizeSasya punarApAdanaM vizeSaparivRttaH / yathA zyAmAM zyAmalimAnamAnayata bhoH sAndrermapIkUrcakaiH tatraM matramatha prayujya harata vetotpalAnAM zriyam / candraM cUrNayata kSaNAcca kaNazaH kRtvA zilApaTTake yena draSTumahaM kSame daza dizastadvaktramudrAGkitAH // zyAmAM andhakAriNIM rAtriM zyAmalimAnaM zyAmatAM Anayata saMpAdayata / moriti sambo dhane / kairityAha - sAndrairniviDairmaSI kUrcakaiH maSIkSodeH / maSIyuktaM kUrcakaM citrakarale khinI / mantramAgamAdizAstroktam / tatra zAstraM vaidyakAdi / taduktaprayogastaduktameSajAdikaraNam / tat kRtvA zvetotpalAnAM zvetakamalAnAM zriyaM kAnti harata / zilApaTTake pASANapaTTako pari -
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama ullAsa 59 kRtvA candra candramarsa kaNAH cUrNayata senA hasa die digdazakaM mavalokayituM kSame zomi / kIiyo daza dizaH / tadvaktrameva mudrAcihnaM tayA'GkitA vihitA ityarthaH / zyAmApadopAdAne kRte yoga- rUDhibhyAM zyAmatvaM prAptameva / tatra zyAmalimA''pAdanaM vyartham / atra jyotsyAmiti zyAmAvizeSo vAcyaH / etasya nyUnapada evAntarbhAvaH / yatra yo vizeSa na yuktaH tatra tasyoktirvaktavyasyAnuktiH / avizeSapairivRttaH, yathA - kallolavellitaSTapatparuSaprahArai ratAnyamUni makarAlaya mAvamaMsthAH / kiM kaustumena vihito bhavato na nAma yAcyAprasAritakaraH puruSottamo'pi // atra 'ekena kiM na vihito bhavato na ( bhavataH sa ) nAma' iti vAcyam / yato yeSAmekenopakRtaM taditareSvanAdaro'yuktaH / vizeSasyopakAritve sAmAnyeSu kathamAdaraH ? iti pratItimAndharyam / asyApi nyUnapada evAntarbhAvaH / anupAtAkAGkSAviSayatvaM sAkAzvam / yathA - arthitve prakaTIkRte'pi na phalaprAptiH prabhoH pratyuta yan dAzarathirviruddhacarito yuktastayA kanyayA / utkarSaM ca parasya mAnayazasorvi (saM) sanaM cAtmanaH strIranaM ca jagatpatirdazamukhI devaH [5. 32. 1. ] kathaM mRSyati // rAvaNadUtasya etadvacanam - pramoH rAvaNasya arthitve yAcakatve prakaTIkRte'pi vyaktIkRte 'pi na phalaprAptiH na sItAlAbhaH / na kevalaphalAmAptiH api tu zatrostatmA sirityAha - pratyuta dAzarathiH rAmaH san rAvaNadrohaM kurvan tayA sItayA yukto militaH / viruddhacarito rAvaNena samaM viruddhaM caritaM caritraM yasya saH / parasya rAmasya, utkarSaH AdhikyaM, AtmanaH svasya, mAna- yaza sorabhimAna kItyorvizra (saM) sanaM nirAkaraNam, strIrale ca sItArUpam dazamukho rAvaNaH, jagatpatiH pRthivIpatiH, kathaM mRSyati na mRSyatItyarthaH / atra strIratvamityupekSitumAkAGkSati anyastrIratnamiti kathaM mRSyatItyananvitaM syAt / tathA hi kathaM na mRSyatItyasya kathaM na dveSTItyarthaH syAt / mRSadhAtoradveSArthalAt / tathA ca strIratnasya dveSAyogyale kathaM kathamityAdinA anvayaH / tatazca nyUnapada evaM sAkAGkSatvasyAntarbhAvaH samucitaH / apadamuktatvaM asthAnasamApyatvam, yathA AzA zazikhAmaNipreNayinI zAstrANi caturnava bhaktirbhUpatI pinAkini padaM laGketi divyA purI / utpattirduhiNAnvaye ca tadaho neharA varo labhyate syAccadeSa na rAvaNaH kva tu punaH sarvatra sarve guNAH // 1 " zyAmAmityaka jyotImiti vizeSa vihAya zyAmAmiti sAmAnyanaktamiti vizeSaparivRta ityarthaH / 2 yatra sAmAnyaM vidvAya vizeSazaktiH / 3 mA daza kuruthAH / 4 detoH / zikhAmaNAmeva sadA tiSThatIti bhAvaH / iti Di0 /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzalaNDana yasya varasthAjJA niyogarUpA zakraspendrasya zikhAyAM mastake yo maNI rakheM tatra praNayinI prItiyuktA / indreNApi yadAjJA mastakena priyata ityarthaH / zAstrANyeva yasya navaM nutanaM cakSuH netram / bhUtAno prANinAM patau pinAkini pinAkadhanurddhare paramakAruNike bhagavati bhavAnIparibuddhe bhaktiH / laGkA iti divyA devayogyA purI nagarI saiva yasya padaM sthAnam / druhiNava ze yasyotpattirjanma / eSa ceda rAvaNo na syAt tavA ihaga varo na labhyate / spaSTaM zeSam / atra syAcedeSa ityetAvataiva samApyam / tathA hi- atra [pa. 32.2 ] rASaNaM pratyupekSAcAkyArthaH syAzcedeSa na rAvaNaH ityantenaiva prAptaH / ka nu punaH ityAdinA samarthanaM nAkAGkatIti idamapyanucitArtham / kecit tu prakRtArtha viruddhArthakapadazAlivaM apadayukatvaM tena apadayuktatvameva pATha ityAhuH / / samabhinyAhatavijAtIyArthatvaM sahacara bhinnatvam , yathA zrutena buddhirvyasanena mUrkhatA madena nArI salilena nimngaa| nizA zazAGkana dhRtiH samAdhinA nayena cAlaMkriyate narendratA // atra zrutabuddhayAdibhirutkRSTaiH. sahacaraiH vyasanamUrkhatayobhinnatvam / idamapyanucitArtham / pratipAditavivakSitArthabirodhivyaJjakArthatvaM prakAzitaviruddhatvam / viruddha prakAzyata iti garbhitaprastAve vyAkhyAtam / yathA lagnaM rAgAdhRtAGgyA sudRDhamiha yauvAsiyaSTyA'rikaSThe mAtaGgAnAmapIhopari parapuruSairyA ca dRSTA patantI / tatsakto'yaM na kiJcid gaNayati viditaM te'stu tenAsi dattA bhRtyebhyaH zrIniyogAd gaditumiva gatetyambudhiM yasa kIrtiH // rudhirAktazarIrayA yayA khAyaSTyA bairikaNThe lamaM saktaM yA ca hastiSu patantI vairipuruSaidRSTA taddhasto'yaM kizcit parasainyAdikaM na manyate / cairikaNThalamA mAtazeSu cANDAleSu ca patitA strI anena bhujyata iti vyanyam / zrIH samudraM khapitaraM vadati- idaM tava vidita. mastu tvaM jAnIhItyarthaH / ahaM sAdhvI tena bhRtyebhyo dattA'smi iti lakSmInirdezAt etatsamudraM vaktumiva yasya kIrtistaM prati gatetyarthaH / atra viditaM te'stu ityanena vaidayitavyAnucitArthAbhidhAnena krodhAbhidhyakteH zrIstasmAdapasaratIti viruddha prakAzyate idamapyanucitArtham / vidhyanuvAdapadAbhyAM [a]yuktaM padaM pratyekamanveti tena vidhyanuyuktaH (vidhyayuktaH) anuvAdAyuktazceti doSadvayam / ayuktatvaM na tu vidheyatvAnavagama iti vidheyAvimarzato bhedaH / yathA prayatnapariyodhiH tastutibhiraya zeSe nizA makezavamapANDavaM bhuvanamadya niAsomakam /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ "satama ullAsa iyaM parisamApyate raNakathA'dya do zA[ 50 33. 1 linA mautu ripukAnanAtigururadha bhAro bhuvaH / / ___atra zayitaH prayatnena modhyase iti vidheyam / prabodha eva viyatvavidhAntiriti vidheyAvimarze'ntarbhAvaH / anuvAdAyuktam, yathA - - are rAmAhastAbharaNa! bhasalazreNizaraNa ! - smarakrIDAbrIDAsa(za)mana ! virahinANadamana! / saroiMsottaMsa! pracaladala nIlotpala sakhe ! sakhedo'haM mohaM zlathaya kathaya kenduvadanA // vikramorvazInATakagataM yadyamidam / nIlotpalaM prati nAnA sambodhya urvazI keti praznaH / atra virahiNaH purUravaso moha zlathane vidheye virahiprANadamanasvena anuvAdo mocita itIdamapyanucitArtham / . tathA, tyaktapunasvIkRtaH- tyakta upasaMhataikadezaH punaH svIkRtaH punaH prakAzitaikadezaH / yathA- 'lamaM rAgAyatAkye tyatra viditaM te'stvityanena yAvato'rthAnanivedyAnanivedheda madhye upasaMhArAbhidhAnAt / tathA cAtra samAptapunarAce cAvRttikapanamutthApyAkAsvameva dUSakatAbIjamityetayoramedo nyAyyaH / azlIlaM yathA hantumeva pravRttasya stabdhasya ciravairiNaH (vivraissinnH)| . yathA''zu jAyate pAto na tathA punaruvatiH // ana puMvyaJjanasyApi pratItiridamapyanucitArtham / avedAnIM ete doSAH kacidadoSA ityAha - karNAvataMsAdipave karNAvidhvaninirmitiH / ( 0 0 58) sannidhAnAdiyodhArtham, yathA tasyAH karNAvataMsena jitaM sarvavibhUSaNam / tathaiva zobhate'tyantamasyAH zravaNakuNDalam // avataMsaH karNAbharaNamucyate / tatra karNAdizabdAH karNAdisthitipratipataye tena varNanIyotkarSaH pratIyate / svato na bhUSaNAntarajetRtvam , api tu tatkarNasambandhAdineti paryavasAnAt / atrAvasthitiprayojanahetutvAnna punaruktatvam / evamanyatrApi sthiteSvetat samarthanam // (mU0 kA0 58, 3. ca.) na khalu karNAvataMsAdipadavat jaghanakAtrItyAdi kriyate / khyAte'rthe nirhetoraduSTatA, (mU0 kA0 59, pra0 ba0)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAsyaprakArAkhaNDana yathA candraM gatA papa0 33. 2 ]guNAn na bhuGkte pAzritA cAndramasImabhiruyAm / - umAmukhaM tu pratipadya lolA dvisaMzrayAM prItimavAva lkssmiiH|| lakSmIH zobhA candraM candramaNDalaM gatA prAptA satI pabhaguNAn kamalaguNAn saurabhAdIna na mujhe na pAmoti / rAtrau kamalaprakAzAbhAvAt padmAzritA kamalAzritA cAndramasI candrasambadhinI abhilyA zobhAM na mukke / umAmukha pratipadya prApya dvisaMzrayAM padmacandromayAzrayo prIti avApa prAptavatItyarthaH / atra rAtrau padmasya sakkoco divA candrasa niSprabhatvaM lokaprasiddhamiti na mujhe iti hetuM nApekSate / anukaraNe tu sarveSAm / (mU kA0 59, dvi..) . zrutikaTuprabhRtInoM doSANAmadoSatA / yathA mRgacakSuSamadrAkSamityAdi kathayatyayam / pazyeSa ca gavityAha sutrAmANaM yajeti ca // ayaM janaH mRgacakSuSaM hariNanayanaM adrAzara-dRSTavAnasmi ityAdi kathayati vadati iti zrutikaTu / eSa jana gaviti go iti zabdaH Aha cadatIti pazyAvalokaya iti cyutasaMskRtyudAharaNam / sutrAmANaM indraM jayeti (yajeti) ca AhetyanuSajyate / aprayuktamidam / vaktrAyaucityavazAda doSo'pi guNaH kacit kacinnobho / / (mU0kA 59,30) vaiyAkaraNapratipAdye vatari vA vIrAdau rase ca kaSTatvaM guNaH / krameNodA0 - dIdhIvevIsamaH kazcid guNa-vRddhyorabhAjanam / vipapratyayanibhaH kazcit yatra saMnihite na te // atra vaiyAkaraNo vaktA, ato atizayena yaiyAkaraNapratIterguNatvam / yadA tvAmahamadrAkSaM padavidyAvizAradam / upAdhyAyaM tadA'smArSa samasprAkSaM ca pApa( saMmadam / / atra vaiyAkaraNe pratipAye kaSTatvaM guNaH / tena tasya pratItya tizayAt / raudrarase yathA- prAgudAhate 'mU mudvRttakRte' tyAdau, 'utkRtyotkRtye tyAdau cotkarSavarNA ojo vyaJjayantaH prakRtavIra-bIbhatsayorAnuguNyamadadhata / . . vAcyavazAd yathA garjayanaghaTATope harau huGkArakAriNi / kimanyairapi durdAntAH sIdanti suradantinaH // atra siMhe vAcye pa0 34.1] paruSAH zabdAH guNAH / prakaraNavazAd yathA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama ullAsa raktAzoka ! kuzodarI kanu gatA tyaktvA'nuraktaM janaM no dRSraiva gudhaiva cAlayasi kiM vAtAbhibhUtaM shirH| utkaNThAghaTamAnaSaTpadaghaTAsaMghaTTadaSTacchadaH tatpAdAhatimantareNa bhavataH puSpodgamo'yaM kutaH // atra zirovidhUnanena kupitasya vacasi vipralambhe'pi kaSTasvaM guNaH / kacinnIrase kaSTatvaM na guNo na doSaH / zRGgAravIrAdirasAnAmekasyApyabhAvAnnApakarSaka utkarSakaM ca / yathA tad gaccha siddhyai kuru devakArya artho'yamarthAntara labhya eva / apekSate pratyayamaGgalaGadhya bIjAGkuraH prAgudayAdivAmbhaH // aprayuktanihatArthau zleSAdau na duSTau zleSarUpAlaGkArakRtacArutvanirvAhakatvAt pratItimAntharyasmAdoSatvAt / yathA - yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purA svIkRto yacodvRttabhujaGgahAravalayo gaGgAM ca yo'dhArayat / yasyAhuH zazimacchirohara iti stutyaM ca nAmAmarAH pAyAt sa khayamandhakakSayakarastvAM sarvadomAdhavaH // atra mAdhavapakSe - zazimadandhakakSayakarazabdAvaprayuktanihatArthau / dhvastakAmena abha ca abhavena saMsArAtItena yena anaH zakaTaM 'ano mAtari zakaTe ca' / dhvasta bhanam , balijid viSNustasya kAyaH zarIraM purA tripuradAhe astrIkRtaH asvabhAvaM pApitaH / atha ca balijetA dehaH purA'mRtapAnAvasare strItvaM prApitaH / yazcoddhatAnAM sarpANAM hAro valayAni ca yasya tAdRzaH / atha codbhutabhujaGgaH kAlIyastasya hantA tADayitA / rave vAci vedAsye layo guptiryasya sa tathA / yazca gaGgAM devanadI dhAritavAn / atha ca yaH agaM parvataM govarddhanaM gAM surabhi muvaM vA dhAra / yasyAmarAH candrayuktamastake hara iti stutyaM nAmAhuH | atha ca zazinaM manAti zazimat rAhu, tasya zira chetteti nAmAhuH / kIDam ? andhakadaityanAzakRt / atha ca andhaM agAdhaM kaM udakaM yasya tAik samudraH; andhakA yAdavA bA, tatra kSayaM vArsa karoti / sarvadA umA pArvatI tasyA [ pa. 34.2] bhavaH ptiH| matha ca sarva dadAti tAze mAyA lakSmyA dhava iti / hara-mAdhavapakSayoryathAkrama yojanA / matra zazimapadaM rAhAvaprayuktaM kSayapadaM ca gRhe nihatArthamiti kazcit / . azlIla kacidguNo'yam / yathA - suratArambhagoSThyA 'dvayarthaiH padaiH pizunayeca rahasyavastu' iti kAmazAstrasthitI karihastena saMghAce pravizyAntarviloDite / upasarpana dhvajaH puMsaH sAdhanAntavirAjate //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ omul kAvyaprakAzamaNDana puMsaH puruSasya dhvajaH ketuH sAdhanAntaH sainyamadhye upasarpan gacchan virAjate zobhate / sambAdhe janasaGkule deze karihastena guNDAdaNDena antaH sainyamadhye vilolite viralIkRte satItyekatrArthaH / aparatra ca - sarjanyanAmike STei madhyamApRSThatastayoH / karihasta iti proktaH kAmazAstravizAradaiH // ityuktalakSaNena karihastena antarmonimadhye pravizya sambAdhe yonisaGkoce sati, vilokite vikAza ( sa )tAM nIte sati, puMsaH puruSasya dhvajo liGgaM sAdhanAntaH yonimadhye virAjate zobhate ityarthaH / zamakathAsu yathA - uttAnocchUna maNDUkapATitodarasannibhe / dini strItraNe saktirakrameH kasya jAyate // atra vairAgyahetubhRNotpAdanayA jugupsAguNaH / nirvANavairadahanAH prazamAdarINAM nindantu pANDutanayAH saha mAghavena / raktAH prasAritavaH kSatavigrahAzca svasthA bhavantu kururAjasutAH sabhRtyAH // pANDutanayAH pANDavAH paJca, mAdhavena kRSNena saha, nandantu AnandaM prApnuvantu / kIdRzAH ! arINAM zatrUNAM duryodhanAdInAM prazamAt kalahatyAgAt, pakSe nAzAt, nirvANo naSTo bairarUpo dahano'miryeSAM te tathA / kururAjo dhRtarASTraH tasya putrAH sabhRtyAH svasyAH sukhinaH, pakSe khargasthA bhavantu / kIdRzAH ! raktA'nuraktA prasAcitA'laMkRtA bhUryaiH / duryodhanAmaGgalasya nAyakamaGgalatvena guNatvam / sandigdhamapi rAjJo mahimA varNanIya iti niyamArthapratipattikRtatvena vyAjastutiparyanakhAnAd guNaH / yathA 'kubhojanaM mahArAja ! tavApi ca mamApi ca / ' ityAdau / adhama prakRtervidUSakA [pa. 35.1 diruktiSu hAsyakAriSu grAmyo guNaH / nyUnapadaM kacid guNaH, yathA - gADhAliGganavAmanIkRta kucamoniromomA sAndrasneharasAtirekavigalacchrI manitambAmbarA | mA mA mAnada mAsti mAmalamiti kSAmAkSarollApinI suptA kiM tu sRtA nu kiM manasi me lInA vilInA nu kim // atra pIDayeti padamanupAttaM vaktryAH harSasaMmohAtizayaM pratipAdayan guNatAmApadyata / adhyAhAreNa vAkyArthabodha bilambe'pi prakRtarasapoSakatvAd / uktarUpA sA nAyikA mama manasi suptA vA, nizcalatvena varttamAnatvAt / suptasya zvAsAdikamanubhUyata ityata Aha-mRtA nu kin ! | mRtA'pi
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama ullAsa mahiranubhUyata ismata Aha - leneti, janukASThAdivaditi zeSaH / tathAstasmAvi vighaTana kartuM zakyata' ityataH vilInA nu kimiti ? nIrakSIravaditi zeSaH / kIdRzI gAmAlAnena iDhaparI( ri ammeNa vAmanIkRtau bhunau kRtau kucau yasyAH sA cAsau, prodvinnaH prayakarobhodgamaH pulako yasyAH sA / tathA sAndro nibiDo yaH snehaH prItiH rasaH zRGgArastayoratirekenAdhikyena vigala dUrIbhavat zrImataH zobhAvato nitambasyAmbaraM vastraM yasyAH sA / he mAnada / mAnakhaNDaka ! mAnaprada ! vA mAM alaM atizayena mA mA mA'tipIDayeti shessH| ityanena prakAreNa kSAmAkSarasya nyUnazabdasya ullApinI kathayitrItyarthaH / kvacinna guNo na doSaH, yathA ___tiSTheva kopavazAt prabhAvapihitA dIrgha na sA kupyati / ' ityAdau hitetyanantaraM nahA kA haragatai gauH vizeSabuddherakaraNAnna guNaH / uttarA pratipattiH pUrvo bAdhata iti na doSaH / adhikapadaM kacid guNaH, yathA__ vada vada jitaH sa zatrunai hato jalpazca tava tavAsmIti / citraM citramarodIddhA heti paraM mRte putre // ityevamAdau harSabhayAdiyukte vaktari harSAdipoSakatvAt / kacit kathitapadaM guNaH, lATAnuprAse arthAntarasaGgamitavAcye vihitasyAnuvAdye ca / krameNodAharaNAni [pa. 35.2 ] yasya na savidhe dayitA dabadahanastuhinadIdhitistasya / yasya ca savidhe dayitA davadahanastuhinadIdhitistasya / 'yasya mitrANi mitrANi' ityAdau / jitendriyatvaM vinayasya kAraNaM guNaprakarSoM vinayAdavApyate / guNaprakarSaNa jano'nurajyate janAnurAgapramavA hi saMpadaH // jitendriyatvaM indriyajayaH vinItatAyA: kAraNaM nidAnam / vinayAd guNAnAM prakarSaH utkarSo'vApyate prAdhyate / guNAdhike guNairadhike utkRSTa puMsi puruSe jano loko'nurajyate anuratto bhavati / janAnurAga eva prabhavaH utpattiryAsAM tAstathA saMpado vimUtayaH iti triSu, lATAnuprAsAdicayasaMpAdakatvAt / patatmakarSa kacidguNo yathA - prAgaprAptanizumbhazAmbhavadhanuDhedhAvidhAvirbhavat krodhapreritamImabhArgava jastambhApaviddhaH kSaNAt / ujjvAlaH parazurbhavatvazithilastvatkaNThapIThAtithi penAnena jagatsu khaNDaparazurdevo hara khyApyate // kA.pra.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana ___ atra caturthapAde gurusmaraNena krodhAbhAvAt masRNavarNatvamevocitamiti tasyAdoSatvamiti / vinayaprakAzakatvAca guNatvam / samAptapunarAvaM kacina guNo na doSaH / yatra na vizeSApAdanArtha punargrahaNaM apitu vAkyAntarameva kriyate / yathA'traiva 'prAgaprApta0' ityAdau / apadasthasamAsaM kacidguNaH / udAhRte 'raktAzoka' ityAdau, 'no dRSTA iti krodhoktI dIrghasamAsakaraNAt sthAnaucityavivecanAbhAvena krodhonmAdaparipuSTiH / atha prAcInoktarasadoSAnAha - vyabhicArirasasthAyibhAvAnAM shbdvaacytaa| kaSTakalpanayA vyaktiranubhAva-vibhAvayoH / / (mU kA..) pratikUlathibhAvAdigraho dIptiH punaH punH| akANDe prathanacchedI aGgasyApyativistRtiH // (mU0 kA061) aGgino'nanusandhAna prakRtInAM vipryyH|| ananasyAbhidhAnaM tu rase doSAH syurIzAH // (mU0 * 61) vyabhicAryAdInAM khazabdopAdAne yathAkrama bhAvadhvanitvaM camatkAritvaM rasatvaM ca na syAt / vyajitAnAmeva [pa0 36. 1] vyabhicAryAdInAM tattadrUpatvAt / ata evokam 'vyabhicArI tathAlito bhAvaH prokta' iti / tathA 'abhivyaktazcamatkArakArI zRGgArAdiko rasa iti, evaM 'vyaktaH sa terityAdi ca / evaM sati eteSAM pradhAnakAvyatvaM mavati / tat sarva vyaJjanAmAhAtmyam / tatra pramANaM tu sahRdayahRdayameva / vyabhicAriNaH khazabdenopAdAnaM yathA sabIDA dayitAnane sakaruNA mAtaGgacarmAmbare satrAsA bhujage savismayarasA candre'mRtasandini / seA jallusutAvalokanavidhau dInA kapAlodare ___ pArvatyA navasaGgamapraNayinI dRSTiH zivAyAstu vaH // pArvatyA bhavAnyA dRSTineMtra vo yuSmAkaM zivAya kalyANAya astu bhavatu / kIDazI ! dayitasya zivasyAnane mukhe satrIDA salajjA; mAtaGgasya hastino yazcarma ajinaM tadeva yadambaraM vastraM tatra sakaruNA sadayA; bhujage patyubhUSaNasa satrAsA sabhayA; amRtasyandini amRtavarSiNi candre patyurlalATasthitArddhacandre savismayarasA adbhutarasasahitA; jadusutAyA galAyA avalokanavidhau darzanakriyAyAM seA IrSyA viziSTA; kapAlAnAM bhA dhRtAnA udare madhye dInA duHkhitA; navasaGghame nUtanasamAgame praNayinI prItimatItyarthaH / atra zrIDAdInAM shbdvaacytaa|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama ullAsa dhyAnamA dayitAnane mukulitA mAtaGgacarmAmbare __ sotkampA bhujage nimeSarahitA candre'mRtasyandini / mIla saramindhadarzanavidhau mlAnA kapAlodare, ityAdi yuktam / evaM kRte brIDAdivyamayatAsiddheH / evaM rasasya rasazabdena zRGgArAdizabdena vAcyatvam / krameNodA0 - sAmanaGgajayamaGgalazriya kiJciduccabhujamUlalokitAm / netrayoH kRtakto'sa gocare ko'pya jAyata raso nirantaraH / / tAM nAyikA netrayorlocanayorgocare viSaye kRtavataH asya puruSasya ko'pyanirvacanIyo rasaH nirantaraH anusyUtaH ajAyata utpattimagAt / tAM kizIm ? anaGgasya kAmasya [pa. 36.2 ] jayArtha manmaGgalaM tasya zrIH zomA kiJcidIpaduccaM yadbhujayo hormUlaM tatra lokitAM dRSTAmityarthaH / 'Alokya' iti / eSa nAyakaH zRGgArasImani zRGgAraprathamaprAntamAge taraGgitaM cAvazya salIlagRhAraM vA Atanoti vistArayati / kIdRzaH ? bAlyaM zaizavaM ativRtya atikrAmya vizeSeNa vartamAnaH / kiM kRtyA ! abhirAmarUpAM sundararUpA Alokya dRSTvA / kIdRzIm / komalyoH kapolatalayoH abhiSa(vi)kaH saMbaddho vyaktaH prakaTo yo'nurAgaH praNayasvena subhagAM zobhanAmityartha / 'saMprahAra' iti / tassa rAjJaH praharaNairastraiH saMprahAre saGgrAme ko'pyanirvacanIyaH utsAhaH jamajjAtaH / kaiH zrutigataiH karNaprAptaiH parasparamanyo'nyaM mahArANAM zastrakSeparUpANAM jhaNatkAraiH shbdvishessairityrthH| Alokya komalakapolatalAbhiSikta vyaktAnurAgasubhagAmabhirAmarUpAm / pazyaiSa bAlyamativRttya vivarcamAnaH gRGgArasImani taraGgitamAtanoti // evaM sthAyino yathA saMgrahAre praharaNaiH prahArANAM parasparam / jhaNatkAraiH zrutigataH utsAhaH tasya ko'pyabhRt // atrotsAhasya / tatra navInAH pratyavatiSThante / vyabhicAryAdInAM svazabdavAcyatA na doSAya kintu guNAyaiva, tattadarthAnAM zIghropasthitikasvAt / ata eva mahAkavInAM tathaivopanibandhAt / yathA dAdutsukamAgate vicalitaM saMbhASiNi sphArita saMzliSyatyaruNaM gRhItavasane kiJcAzcitabhUlatam /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzamAna mAninyAzraNAnativyatikare bApAmbupUrNakSaNaM cakSurjAtamaho prapazcacaturaM jAtAgasi preyasi / / utsukamityotsukyasya' zabdavAcyatA mAvA -- autsukyena kRtatvarA sahabhutrA vyAvarcamAnA hiyA taistaivendhuvadhUjanasya vacanainItA''bhimukhyaM punaH / dRSTvAgre varamAttasAdhvasarasA gaurI nave saGgame saMrohatpulakA hareNa hasatA zliSTA zivAyAstu kA | [pa0 37.1] utsukatayA kRtA kharA yasyAH sA / tato dehena sahotpannayA lajjayA hetamatayA apasarpantI vaistaiH sakhInAM vacanaiH sannidhiM nItA / agre patiM dRSTvA gRhItabhayarasA prathamasaGgame udbhUtaromAcA sahasA isatA vA hareNAliGgitA gaurI pArvatI vaH zivAya bhavatvityarthaH / atrautsukyasya / yathA vA svamagrataH sazcala caJcalAkSi tvameva jIvezvara nissarAye / iti bruvad vezmani vahnidIpte mitho'nurAgAd mithunaM vipannam // atrAnurAgasya / yathA vA-- tRSitAM hariNI hariNaH tRpitaM hariNaM vijAnatI hariNI / mitamambu palyalagataM kapaTaM pibattaH parasparAlokam // atha zrIDAyanubhAvairvicalitatvAdye DAdivadautsukyAnubhAvairautsukyAdikaM jhaTikti pratyAyituM na zakyate iti, aussukyAdInAM jhaTiti pratyayArtha svazabdavAcyateti cet, na / etasvArthasya zapathena pratyAyayituM zakyatvAt / api ca siddhA vyabhicAryAdInAM jhaTiti pratyayAhetutvAda svazabdavAcyatA na doSAya, kintu guNAyaiveti / 'kaSTakalpanae(ye 1)ve'ti kliSTa evAntarbhAvaH / 'pratikUlavibhAvAdigraha' iti / yathA zRGgArAdikaM prati pratikUlasya zAntasya vimAvAderupAdAnaM samUlamunmUlayatIti tadeva dUSakatAvIjam / . 'dIptiH punaH punaH' -vicchidya vicchidya grahaNaM vedyAntarasambandhena rasAdivicchedo bhaktIti tadeva dUSakatAbIjam / yathA kumArasaMbhave rati vilApe / 'akANDe prathanam' yathA--veNIsaMhAre dvitIye'ke bahUnA saMkSaye pravRtte bhAnumatyA saha duryodhanasya zRGgAravarNane / 'akANDe vicchedo' yathA-vIracarite rAma-jAmadamyayordhArAvAhini jIsase kAraNamocanAya gacchAmIti rAmasyoktau / 'aGgasyApradhAnasya ativistAreNa vAganaM yathA-hayagrIvavadhe hayagrIvasya / 'ajino ananusandhAnam yathA -ratnAvalyA bAbhravyAgamane sAmarikAyA vismRtiH / 65. 35.2.]
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama ullAsa 'prakRtayaca - divyA adivyA divyAdivyAzca / dhIrodAta-dhIroddhata-dhIralalita-dhIrazAntA uttamAdhamamadhyamAzca / teSAM lokazAstrAtikrameNa anyathA varNanam / 'anaGgasya rasAnupakArakasya abhidhAnaM kathanam , yathA- karpUramaJjayoM AtmanA nAyikayA ca kRtaM vasantavarNanamanAhatya bandivarNitasya rAjJaH prazaMsanam / 'ITayA' iti, nAyikApAdamahArAdinA nAyakakopavarNanamiti / uktaJca - 'anaucityAd Rte nAnyada rasabhaGgasya kAraNam / prasiauvisvabandhastu rasasthopaniSat parA // iti / ihedAnI kacidadoSA ete ityAha - na doSaH svapadenoktAvapi saJcAriNaH kvacit / (mU0 kA0 63, pR.) yathA prAtaH punaH syAdudiyAca bhAnoH pazyAma kodaNDamanAtatajyam / ityutsukastatra sa rAmabhadro nidrAdaridro rajanImanaipIt // atrotsukazabda iva tadanubhAvo na tathApratItikRditi khazabdenopAdAnam / yathA vA, 'darAdutsukamAgate tyAdau, 'autsukyena kRtavarA' ityAdau ca / tadanumAvasya sahasA prasAraNAdirUpasya khazabdasyeva tasya jhaTiti pratyAyakatvAt / / saJcAryAdeviruddhasya bAdhyasyoktirguNAvahA // (mU* kA0 63, u0) bAdhyatvenoktirna paraM doSo yAvat prakRtarasaparipoSakRt / yathA 'kAkArya zazalakSmaNa ityAdau / vitarkamatizAdhRtInAM zAntasaJcAriNAM zRGgAraparipanthinAmapi bAdhyatvenokteH zazruvijayapUrvakarAjyalAbhavat prakarSavizeSAdhAyakatvena tatparipopakatAnAmupamartha cintAyAmeva vizrAnteH / tenAtra pratikUlavibhAvAdigraho na doSaH, saJcAryAderityAdigrahaNAt / viruddhasya vibhAvAderbAdhyatvenoko guNAvahatvaM yathA - satyaM manoramA rAmAH satyaM ramyA vibhUtayaH / kintu mattAGganApAGgabhaGgalolaM hi jIvitam // rAmAH liyaH manoramAH saundaryavatyaH iti satyaM yathArtham , vibhUtayaH saMpattayaH rathAH zobhanAH iti [pa. 38. 1] satyam / kintu parantu jIvitaM jIvanaM macA madanena mattA yA anA strI tasyAH apAGgo netrapAntastassa bhaGgastriyatvena vIkSaNaM tadvat lolaM caJcalamityarthaH / aba zRGgAravibhAvasya zAntabimAvasya jIvitAsthairyatvasya parasparaM viruddhatve'pi zRGgAravibhA. vasya bAdhyatvenAbhidhAnAt na doSatvam , api tu guNatvaM zAntapariyoSakatvAt / sarvA rAmAdayaH satyeva jIvite tadarthamupAdeyAH, jIvitaM bAttibharamiti kRtamupAdeyatvameteSAm / ato ramyatve'pi niSphalA eceti paryavasAnAt / Azrayaikye viruddho yaH sa kAryoM bhinnsNshryH| rasAntareNAntarito nairantaryeNa yo rasaH // (mU0 mA0 64)
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana vIra-bhayAnakayonairantaryeNa virodha iti rasAntaramantare kAryam / yathA nAgAnande zAntasva jImUtavAhanasya 'aho gItamaho vAditram ' - ityadbhutamantarnivezya malayavatIM prati zRGgAro baddhaH / smaryamANo viruddho'pi sAmyenAtha vivakSitaH / antyamA yI to na kucha parasparam // ( jU0 kA0 65 ) yathA - 'ayaM sa rasa (za) notkarSI' ityAdau pUrvAvasthAsmaraNaM zRGgArAGgamapi karuNaM poSayati / 'sAmyene 'ti yathA - sarAgayA zrutadhanadharmatoyayA karAhatidhvanitapRdhUrupIThayA / muhurmuhurdazana vilasitoSThayA ruSA nRpAH priyatamae ( ye ) va mejire / ityatra zRGgAra - raudrayoH sAmyavivakSaNAdadoSatvam / 'aGginyaGgatva' miti yathA - kSipto hastAvalayaH prasabhamabhihato'pyAdadAnoM'zukAntaM gRchan kezeSvapAstazcaraNanipatito nekSitaH saMbhrameNa / AliGgan yo'vadhUta tripura yuvatibhiH sAzrunetrotpalAbhiH kAmIvArdrAparAdhaH sa dahatu duritaM zAmbhavo vaH zarAbhiH // saH prasiddha prabhAvaH zAmbhavaH zambhusambandhI zarAgnirvANAgniH vo yuSmAkaM duritaM pApaM dahatu bhasmIkarotu / ka iva ? kAmIva kAmuka iva / kIdRza: ? ArdrAparAdhaH - ArdrA nUtano'parAdheo yasya saH / zarAH kAmukasya ca / [5038.2 ] vizeSaNAnyAha - haste pANAvavarumaH sambaddhaH san, tripurayuvatibhiH tripuranAmaka daityastrIbhiH kSipto dUrIkRtaH / zarAnnerhastasaMparke kAmukasyApyaparAdhakSamApanAdyarthaM karagrahaNe strINAM prakSepastrocitatvAt / prasabhaM haThAt aMzukAntaM } prAntaM AdadAnaH san abhito dUrIkRta stiraskRtazca / vastrAnte'meH saMparke'bhihatasva sahasA kRtAparAdhena nAyakena vastraprAntadhAraNe sati ruSTayA tad bhihananasya nyAyyatvAt / kezeSu cikureSu gRhan spRzan apAstaH dUrIkRto'vajJAtazca / aH kezasaMparke kRtAparAdhena cumbanArthaM nAyikA kezagrahaNe tayA tadapAsanasya nyAyyatvAt / caraNayoH pAdayoH patitaH san, saMbhrameNa nekSito nAvalokitaH / vyAsaGgena caraNatalapati tasyAH, prasAdanAya ca tatraiva patitasya nAthakasya krodhenAnavalokanasthocitatvAt / yaH zarAbhiH kAmukazca AliGgan davat (1) san avadhUtastyaktaH / ubhayorapyA liGgaya mAnayostyAgasyocitatvAt / tripurayuvatibhiH kIdRzIbhiH ? sAkhaM sajala netrotpalaM netrAtmakanIlakamalaM yAsAM tAbhirityarthaH / ityatra tripuraripuprabhAvAtizayasya karuNo'kkam, sasya tu zRGgAraH, tasyApi ca karuNe vizrAntiriti zRGgAraparipoSitena karuNena mukhya evArthe upodbalyate // // iti pAdazAha zrI akabara sUryasahasranAmAdhyApaka- zrIzatruja yatIrthaMkara bhocanAdyane kasukRtavidhApaka mahopAdhyAya - zrI bhAnu candragaNigaziSyASTottarazatAna dhAnasAdhanapramuditapAdazAhazrI akrambara pradatta-suruphahagAvarAnidhAna mahopAdhyAya - zrIsiddhi candragaNiviracite kAvyaprakAzakhaNDane saptama ullAsaH // ra *
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ aema ullAsa aSTama ullaasH| doSAnuktvA guNAlaGkArayovivekamAha - ye rasasyAGgino dharmAH zauryAdaya ivaatmnH| utkarSahetaghaste [pa0 39.1] syuracalasthitayo guNAH // (mU* kA0 66) asmArthaH- kAvyaM prAdhAnyana sthitasya rasassa ye dharmAH sAkSAt tadAzritA ityarthaH / tatra dRSTAntaH -AtmanaH eva zauryAdayo guNAH na zarIrasya, tathA rasasyaiva mAdhuryAdayo guNA na varNAnAm / nanu kathaM tarhi vAmanAdInAM varNagatatvena vyavahAra iti cet, ucyate - samucitairvaNaivya'jyante guNA iti vyaGgyavyaJjakabhAvarUpaparamparAsambandhena varNagatasvena vyavar3iyante, na sAkSAt / yathA'vacchedakatAsambandhena zauryAdayaH zarIre / acalasthitayo niyatAvasthitayaH / naiyatyaM ca rasena tadupakAreNa ca / tathA ca te rasaM vinA nAvatiSThante / avasthitAzcAvazyamupakurvanti / ata eva etayorddharmayorvyatirekamalakAre vakSyati / rasasyAvazyaM upakAritve sati rasa vinAvasthitizUnyatvam / guNatvamiti tu guNalakSaNamityanye / navInAstu rasotkarSahetutve sati rasadharmatvaM ityAhuH / pare tu rasadharmA guNAste cotkarSarUpAH / vanyajakasya kAvyasya utkarSakAzca / tadAha utkarSahetava iti / tena doSavyavacchedaH / utkarSahetupu alakArAdiSu ativyAptivAraNAya acalasthitaya iti / acalA niyatA sthitiyeSAM te / tathA rasavizeSaniyatavizeSA rasadharmA ityarthaH / zRGgArAdau mAdhuryasya vIrAdau ojasazca niyatatvAt | alahArANAM ca sarveSAM sarvarasotkarSakatvAt / nanu 'ayaM sa razano' ityAdau aGgatAM prAparati zRkSAre mAdhuryadhyakSakavarNaviraheNa avyAptirityata aGgina iti / ajinyeva sthitiniyamo nAga iti vadanti / ___ alakAreSu uktaguNadharmarAhitya darzayituM alakArakharUpamAha - upakurvanti taM santaM ye'GgadvAreNa jAtucit / hArAdiSadalakArAste'nuprAsopamAdayaH // (mU0 kA067) ye vAcya-yAcakalakSaNAtizayamukhena mukhyaM rase saMbhavinamupakurvanti te'laGkArAH / tatra dRSTAntaH- kaNThAcagAnAM utkarSAdhAnadvAreNa [pa0 39. 2 ] zarIriNo'pyupakArakAH, hArA ivetyarthaH / tena alakArA rasaM vinA avatiSThante, avazyaM ca nopakurvanti, na vA rase sAkSAditi / kintvanadvAreti guNebhyo vilakSaNA eta iti dhyeyam / yatra tu nAsti rasastatra uktimAtravaicitryaparyavasAyinaH / kacit santamapi nopakurvanti / apasAraya ghanasAraM kuru hAraM dUra eva kiM kamalaiH / alamalamAli mRNAlairiti vadati divAnizaM vAlA //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 kAvyaprakAzakhaNDana ityAdI anuprAsena komalayA vRsyA zabdAnAM alakaraNadvArA vipralammo rasa upakriyate / tathA, manorAgastIvra viSamiva visarpatyavirataM pramAthI nidhUmaM jvalati vidhutaH pAvaka iva / hinasti pratyakSaM jvara iva garIyAnita ito na mAMtrAtuM tAtaH prabhavati na cAmbA na bhavatI / / atra pAdhyasukhena mAlArUpakeNa tIviSAditvaM manorAge pratyAyya vilamma utkRpyate / uktivaicitryamAnaparbhavasitA iti / uktivaicitryaM zabdAnAM suzravatvaM bandhakauzalavaM ca / arthAnAmISanmanohAritvaM 'zIrNaghANAtripANi.' ityAdau suprasiddhamudAhAryam / sato'pyanupakAritvamudAharati, yathA citte cahudi na khuTTati sA guNesu sejAi luTTadi visaGgati dimsuhesu / yojanAdi nadi pavAra kaNNena tuddadi ciraM taruNI saraDDI // taraTTI prazastA / atha vA thAlAnA sumbanAlisA kabarImokSabandhane / karNakapaDUyanaM trINAM taraSTIlakSaNaM smRtam / / iti lakSaNenAtyArUDhamanobhavA nAyikA taraTTI draSTavyA / atra santamapi rase nopakaroti ojovyaJjakasya paruSAnuprAsasya vipralambhAnanukUlatvAt / prAkRtasya ojoguNavyaJjakapradhAnatvAt tadanukUlatvenAdoSatvAzca / tathA mitre kApi gate saroruhayane baddhAnane tAmyati krandatsu amareSu vIkSya dayitAsanaM puraH sArasam / cakrANa viyoginA viza(sa)latA nAvAditA nojjhitA, vaktre [pa0 40.1] kevalamargaleca nihitA jIvasya nirgacchataH // mitre sUrye suhRdi va kApi kutrApi gate prApte sati kamalavane mudrite avacane ca tAmyati / niHzrIke tapyamAne ca sati bhRGgeSu tArakhareNa zabdAyamAneSu rodanavatsu ca puraH ame dayitAsannAM kAntasamIpavartinI sArasI dRSTvA viyuktena cakravAkena mRNAlalatA na makSitA, na tyaktA nojjhitA / kevalaM nirgacchato niHsarato jIvasya argaleva parigha iva vaktre nyastetyarthaH / atra vipralamme jIvApagamasaiya varNanIyatve tatpratibandhakavarNane santamapi vimalagmaM upamA nopakaroti eSa eva guNAlakAra vivekaH /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ mATama ullAsa idAnIM guNAnAM maidAnAha - mAdhuyojAprasAdAkhyAstrayaste na punardeza / AjhAdakatvaM mAdhurya zRGgAre drutikAraNam // (mU0 kA0 68) arthAt saMmoge / drutirgalitatvam / iha hi sAmAjikAnAM 'cineSu navarasajanyAH tisro'vaskhAH / dvatiH vistAro vikAsazca / tatra bhRkSArakaruNazAntebhyo drutiH, vIrabIbhatsaraudrebhyo vistAraH, hAsyAdbhutabhayAnakebhyo vikAsaH / yena hAsye badanavikAsaH, adbhute nayanavikAsaH, bhayAnake dvatApasaraNamiti / karuNe vipralambhe tacchAnte cAtizayAnvitam / (mU kA0 69, pR0) atyantanutihetutvAt / dItyAtmaviteturoko vIrarasasthiti // kA 69, u* ) citasya vistArarUpadIptatvaheturojaH / vIbhatsaraudrarasayostasyAdhikyaM krameNa ca / (mU0 mA0 40, 50) vIrAda bImatse tato'pi raudre sAtizayamojaH / evaM hAsye zRGgArAmatA(tayA) mAdhurya prakRSTavikAsadharmatayA ojo'pi prakRSTam / evamadbhute'pyojaH / mAdhuryamapyAhAdakarUpatayA bhayAnake'pyevameva / mAdhuryamamacittavRttikhabhAvatve'pi vibhAvasya dIptarasatayA ojaH prakRSTaM ca / zuSkandhanAdi(gnivat khacchajalavat sahasaiva yH|| (mU. kA. 40, u.) grAmotyanyat prasAdo'sau sarvatra vihitsthitiH| (mU0 kA 7, pR.) anyaditi / vyApyamiha cittam / yadA vIrarasAdiSu cittaM vyAmoti tadA [pa0 40, 2] zuSkandhanAdi(mi)vat / yadA zRGgArakaruNAdiSu tadA khacchajalavaditi / sarvatreti sarveSu raseSu sarvAsu racanAsa / jhaTiti pratyA(tI)yamAnatvaM raseSu, jhariti pratyAyakatvaM racanAdiSu / nanu yadi tena zabdArthayostakSA kathaM lakSaNe saguNAvityuktamiti cet , ityata Aha - guNavRttyA punasteSAM vRttiH zabdArthayormatA // (mu0 kA0 71, u.) guNavRttyA upacAreNa vyaJjakatvena tadvattvamupacaryata ityarthaH / dazeti paroktAH / taduktam - zleSaH prasAdaH samatA mAdhurya sukumAratA / arthavyaktirudAratvaM ojAkAntisamAdhayaH / iti vaidarbhamArgasya prANA dazaguNA smRtAH / / mAmossanyat' iti mu. pr| kA0pra09
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 tatra zeSAdIn krameNAha - bahUna padAnAM ekavadbhAsanaM leSaH / sandhisauSTa ( 8 ) bAdekasthA nIyavarNavinyAsAt / yathA -ityAdau / kAvyaprakAzakhaNDana astyuttarasyAM dizi devatAtmA himAlayo nAma nagAdhirAjaH / zrutimAtreNa zabdAnAM yenArthapratyayo bhaveta / sAdhAraNaH samagrANAM sa prasAdo guNo mataH // samagrANAM ghaTanAdInAM yathA - iSu(kSu) cchAyAnipAdinyastasya gomurguNodayam / AkumArakathodbhUtaM zAligopyo jaguryazaH // samatA mArgAbhedaH / yayA rItyA upakramastayA samApanaM [ mArgA-] bhedaH / vathA - anaGgarapratimaM tadaGkaM maGgIbhiraGgIkRtamAnatAyAH kurvanti yUnAM sahasA yathemAH svAntAni zAntAparacintanAni // AnatAtyA namrazarIrAyAH akraM zarIraM tathA maGgIbhiraGgIkRtaM svIkRtaM yathA etA bhayaH yUnAM khAntAni manAMsi zAntAparaH zRGgAraH tacintanAni tatpravaNAni kurvvanti ityarthaH / pRthakpadatvaM mAdhurya suzrayatvaM vA / 'vaivakhato manurnAme' tyAdi / sukumAratA paruSetaravarNazAlitvam / yathA - 'apasAraya ghanasAra mityAdau / arthavyaktiH jhaTityarthasamarpaNam / yathA - 'ikSucchAyA' ityAdI / udAratA vikaTatvarUpA / vikaTatvaM ca padAnAM vicchedAt nRtyatprAyatvam / yathA - sucaraNavinisa TairnRpurairnarsakInAM maNitaraNitamAsIt tatra citraM kalaM ca / ojo [10 41. 1 ] gADhabandhatvam / udAharaNam - 'mUrdhnAdvRttakRtte tyAdau / kAntiraujjavalyam / halikA disAdhAraNa padavinyAsaparityAgena laukikazobhAzAlitvam / yathA - kalakaNitagarbheNa kaNThenAghUrNitekSaNaH / pArAvataH paribhramya riraMsumbati priyAm || ArohAvaroharUpaH samAdhiH / Aroho gADhatA, avaroha: zaithilyaM tayoH kramaH / krameNa nibandhaH / yathA caJcadbhuja amitacaNDa gadAbhighAtasaMcUrNitoruyugalasya suyodhanasya / styAnAvanadhanazoNitazoNazocirutaMsayiSyati kacAMstava devi ! bhImaH || atra saMcUrNitAnte ArohaH, suyodhanAnte avarohaH / punastadante pUrvaH, nIma ityante paraH / na punardazeti / ete SAdayo na guNAH / guNA hi rasadharmA ityatra pramANAbhAvAt / pate zabdaguNAH svIkAryAH rasotkarSakasyAt / nanu tathAsati guNAlaGkArayorvibhAgo'nupapannaH
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama ullAsa 67 iti cet, na / kAvyazobhAyAH karttAro dharma guNAH, tadatizayahetavastvarUdvArA iti vibhAgopapattiH / evaM cedarthaguNA api svIkAryAH / tathA hi krama kauTilyAnulbaNatopapatti yogarUpaghaTanAtmA zleSaH / asyArthaH kramaH kriyAparamparA, vidagdhaceSTitaM kauTilyam, aprasiddhavarNanavirahaH anusvaNatvam, upapAdakayuktivinyAsa upapattiH, eSAM yogaH / saH sa (kha) rUpaM yasya (syA) ghaMTanAyAH sazleSaH / udAha0 kAsanasaMsthite priyatame paJcAdupetyAdarA dekasyA nayane vidhAya vihitakrIDAnubandhacchalaH / earnraH sapulakapremollasanmAnasAmantahasilasatkapola phalakAM dhUrto'parAM cumbati // evaM prasAdo'rthavaimalyaM yAvadardhapadatA / yathA kAJcIpadaM na tu kAcIguNasthAnamiti / ana guNapadasyAdhikyAt / * avaiSamyarUpA samatA kramAmedaH / yathA - 'udeti savitA tAmra' ityAdI / mAdhuryamuktivaicitryam / [1041 2] ekasyaivArthasya bhaktyantareNa kathanaM tadeva navIkRtatvam / yathA - yadi dahatyaniost kimadbhutaM yadi ca gauravamadriSu kiM tataH / lavaNama sadaiva mahodadheH prakRtireva satAmaviSAditA || ityAdau svAbhAvikatyAdinA'dbhutam / evaM 'kiM tata etayorapi / atra svAbhAvikatvasya bhayantareNa kathanAnnavIkRtatvam / sukumAratA apAruSyam | akANDe zokAdidAyitAbhAvaH / yathA 'mRte yazaH zeSa' iti / yathA vA - sArasavacA vihatA navakA vilasanti carati no kaGkaH / sarasIva kIrttizeSaM matadati bhuvi vikramAditye // tathA vastukhabhAvasphuTatvamarthavyaktiH / vastunaH svabhAvasya sphuTatvaM varNanIyavyaktIkaraNaM yatra rasAbhivyaktikRtacArutvAya paraM bhavatIti zeSaH / yathodAhRte 'pArAvataH paribhramye tyAdau / svabhAvoktistu alaGkArakRtacArutvAya paraM bhavatIti tato'sya bhedaH / udAratvaM vAcyatAvaidagdhI / yathA - 'kAmakandarpacANDAlo mayi vAmAkSi ! nirddaya' ityAdau / padArthe vAkyaracane vAkyArthe ca padAbhidhA / prauDhisa-samAsau ca [ sAbhiprAyasvamasya ca // ] ojaH / krameNodA 0 'candra' ityekapadArthe 'atrinayanasamutthaM jyoti' riti / dvitIyaM vyathA - 'kAntArthinI tu yA yAti saGketaM sAbhisArikA' iti bahupadArtheSu abhisArikApadA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAza khaNDana bhidhAne / tathA ekavAkyArthasyAnekavAkyena pratipAdanaM vyAsaH, tathA'nekavAkyArthasya ekena pratipAdanaM samAsaH / krameNodA * prAptAH zriyaH sakalakAmadudhAstataH kiM dasaM padaM zirasi vidviSatAM tataH kim / saMtarpitAH praNAyano vibhavaMstataH kiM kalpaM sthitaM tanubhRtAM tanubhistataH kim // atra tatvajJAnaM vinA sarvama kiJcitkaramityekavAkyArtho'nekavAkyena prapaJcitaH / te himAlaya mAmantrya punaH prekSya ca zUlinam / siddhaM cAmai nivedyArthe tadvisRSTAH khamudyayuH // atra ekavAkye bahuvAkyArthanibandhAtmA samAsaH / atha kAntiH [10 42. 1 ] dIptarasatvarUpA / yatra rasoddIpanaikahetutvaM cArutvenAlaGkArAdisaMminam / yathA 'yaH kaumArahara' ityAdau / tathA arthadRSTirUpaH samAdhiH / ardhazva dvividhaH / ayoniH, anyacchAyA yonizca / kramegodA0 - 'sadyo muNDitama cahUNacibukaspardviSNunAraGgaka' mityatra / evaM nAraGgakavarNanamanyena [na] kRtamityayoniH / dvitIyo yathA - 1 nijanayana pratibimbairambuni bahuzaH pratArikA kApi / nIlotpalespi mRSyati karamarpayituM kusumalAvI // atra vadanotpalayoH sAdRzyamanyenApi varNitamityanyacchAyAyoniH / ityAkhAdadetUnAM guNAnAmapalApaH kartumayobhyaH prakAzakRtAmiti navInAH / atha rasadharmANAM mAdhuryojaH prasAdAnAM guNAnAM vyaJjakAn varNAn AhamUrdhni vargAnyagA va aTavargA raNau laghU / - avRttirmadhyavRttirvA mAdhuyeM ghaTanA tathA // ( 0 kA 0 74) TaThaDaDhavajaH kAdayo mAntAH zirasi nijanijavargAnsyavarNayuktAH / yathA 'kunda' ityAdi / tathA raNau khAntaritau / iti varNAH / avRttiH samAsAbhAvo madhyamaH samAso deti / tathA mAdhuryavatI pakSAntarayoge (gena ? ) racanA mAdhuryasya vyaJjikA iti zeSaH / padAntarayoga iti yathA 'alaGkuru' ityatra padayoH sandhau madhuravarNotpattiH / yathA- 'anaGgaraGgapratimaM tadamityAdi / 1 'spoH' iti pAThaH jhu. pu.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama ullAsa yoga AdyatRtIyAbhyAmantareNa tRtIyayoH / dAdize(zoSau vRttidairghya gumpha uddhata ojasiau // (kA0 75) cavargaprathama-dvitIyAbhyAM dvitIya-caturthayoryogaH / repheNAdha upari ubhayatra vA yasya kasyavittulyayostena tasyaiva sambandhaH / Tavargo NakAravajaH, zakAra-pakArI, dIrghasamAsaH, vikaTA ghaTanA ojaso vyakSikA ityarthaH / yathA 'mUrdhAmudvRttakRcetyAdi / prasAdavyaJjakAnAha - zrutimAtreNa zabdAnI yenArthapratyayo bhavet / sAdhAraNaH samagrANAM sa prasAdo guNA smRtH|| (ma0 kA0 76) samagrANAM rasAnAM samAsAnAM ghaTanAnAM ca / yathA pari [pa0 42. 2 ] mlAnaM pInastanajaghanasaGgAdubhayataH tanormadhyasthAntaHparimalanamaprApya haritam / idaM vyastanyastaM zlatha jalatAkSepacalanaH kRzAyAH saMtApaM vadati nalinIpatrazayanam / / kRzAmyAH kRzazarIrAyAH saMtApaM virahavedanAM bisinIpatrasya kamalinIdalasya idaM zayanaM zagyA vadati kathayati / kIdRzam ? pInayosilayoH stanayoH jaghanasya nitambasya sanAt saMsargAt ubhayato bhAgadvaye U dhorUpe parimlAnaM ucchuSkam / punaH kIdRzam ! tanormadhyasya udarabhAgasya parimilanaM saMsargamaprApya antarmadhye haritaM haridvarNam / zlathA yA bhujalatA tasyAH kSepo buddhipUrvakacAlanam , calanaM cAbuddhipUrvikA kriyA, taivyastanyAsaM vighaTitasaMnivezamityarthaH / yadyapi guNaparatatrA ghaTanAdayastathApi vaktavAcyapravandhAnAmaucityena kacit kacit / racanAvRttivarNAnAmanyathAtvamapISyate // (mU. kA. 4) kacit vAcyamabandhAnapekSayA vaktraucityAdeva racanAdayaH / kacit vaktaprabandhAnapekSayA bAcyaucityAda racanAdayaH / udAharaNaM khayamUhanIyam / evaM kacit vaktavAcyAnapekSayA prabandhocitA eva te / tathA hi -- AkhyAyikAyAM zRGgAre'pi na masaNavarNAdayaH / kathAyAM raudre'pi nAsyantamuddhatAH / nATakAdau raudre'pi na dIrghasamAsAdayaH / evamanyadaucityamanusarvavyam / / // iti pAdazAhazrIakabarasUryasahasranAmAdhyApaka-zrIzatruJjayatIrthakaramocanAdyanekasukRtavidhApakamahopAdhyAya-zrImAnucandragaNiziSyATettarazatAvadhAmasAdhanapramudita pAdazAhathIakabara pradatta-Su (kha)sphahamAparAbhidhAnamahopAdhyAya-zrIsiddhicandragaNiviracite kAvyaprakAzama(kha)NDane guNanirNayo nAma aSTama ulAsaH / / mu. pu. eSaH zloka IekpAThAramako labhyate - yoga AdyatRtIyAbhyAmantyayo reNa tulyayoH / TAdiH zaSau vRttidaizya gumpha uddhata mojasi // 3 'zamdAtu' iti ma. mu. pAThA /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7d kAvyaprakAzakhaNDana navama ullaasH| maladvAre vivecanIye lakSaNazabdassa prAgupAdAnAt tathaivAkAsAsattvAt zabdAlakArAnAdAvAha - yadutamanyathA [50 43. 1] vAkyamanyathA'nyena yojyate / zeSeNa kAkA vA jJeyA sA vakroktistathA dvidhA / (mU. kA 74) vakta-zrotRnirvAso'yamalakAraH / anyathA anyaprakAreNa bakturanyAbhiprAyakaM vAkyaM zrotrA'nyathA samarthitamityarthaH / anyeneti tena khoktau anyathAkaraNe apahRtau nAtivyAdhiH / rega vakturavivakSitena zabdasya zakyAntareNa / tathA kAkA / tathA ca zleSavakroktiH, kAkuvakroktizreti nirgalitArthaH / krameNodAharaNam - aho kenezI buddhiAruNA tava nirmitA / triguNA zrUyate buddhine tu dArumayI kacit // asvArthaH -dAruNA hiMsA kASThena ca / triguNA sattvarajastamomayI / atra dAruNatvapadasya dArumayatvenAnyathA yojanam / gurujanaparatatratayA dUrataraM dezamudyato gantum / __ alikulakokilalalite naiSyati sakhi ! surabhisamaye'sau // guruparatatayA gurvAdhInatayA batta kaSTe dUrataraM bahudivasagamyaM dezaM janapadaM gantuM yAtuM udyataH kRtodyogaH vasantasamaye asau nAyako naiSyati nAyAsyati / kIdRze ? alikulaM amarasamUhaH kokilaH pikaH tena lalite sundare / sakhIti sambodhanapadam / nAyikayA naiSyatIti niSiddhe, tatsakhI kAkA anyathayati-naiSyati ? api tu ethytyevetyrthH| varNasAmyamanuprAsaH, (kA0 79, pra0 pA0) yamake'tivyAptivAraNArthamAha - khasvaisAdRzye'pi vyaJjanasAmyamanumAsaH / atra sarasAda na prayojaka kulAlakalatramityAdiSvapi darzanAt / yamake tu samAnAnupUrvI katvaM prayojakam / chekavRttigato dvidhA / (., dvi0 mA0 ) chekA vidagdhAH / vRttirmadhurarasAdivyaJjikA tatvadAnupUrvIrUpA / gato jJAtaH / AbhyAmupAghibhyAmityarthaH / chekAnuprAso vRttyanuprAsazceti dvidhA jJeyaH / kiM tayoH kharUpamityAha - so'nekasya sakRtpUrvaH, (,, tR0 pA) anekasya arthAd vyaJjanasya sakRdekavAra sAmyaM chekAnupAsaH / yathA - tato'ruNaparispandamandIkRtavapuH (pa0 43, 2) zazI / daH kAmaparikSAmakAminIgaNDapANDatAm / /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ulhAsa 71 tatastadanantaraM zazI candraH kAmena kandarpeNa parikSAmA kuzA yA kAminI tasyA yo gaNDo gAt parapradezastadvat pANDutAM pANDaravarNatAM dadhe dhRtavAn / kIdRzaH ! aruNasya sUryasya parispandanodayena mandIkRtaM glAnatAM nItaM vapuH zarIraM yasya saH / manda-spandItyatra kAma-kAminItyatra nakAra- dakArayoH kakAra -makArayorapyanekasya sakRt sAmyam / ekasyApyasakRtparaH || (kA0 79, ba0 pA0 ) apizabdAdanekasya vyaJjanasya vA dvirbahukRtvo yA sAdazyaM vRttyanuprAsaH / pRtirvi bhajate / tatra - sarvatra prAgudAhRtam - 'anaGgaraGgapratima' mityAdinA, 'sUrmAmuddhRtakRtye 'tyAdinA, 'apasAraya banasAra' mityAdinA ca / zAbdastu lATAnuprAso bhede tAtparyamAtrataH / ( mU0 kA0 81, u0 ) pUrvaM tuvarNAnuprAso darzitaH, ayaM tu zabdAnuprAsaH / zAbdaH zabdagato'nurAsaH / zudhyate prakAzyate anena / zAbdazya padaM prAtipadikaM ca / lATAnuprAsaH punaH zAbdaH zabdagato na varNagata ityarthaH / ataH chekavRttibhyAmasya bhedaH / +mAdhuryavyaJjakairvaNaivaidarbhI rItiriSyate / ojaHprakAzagaDI pAJcAlI taistathA paraiH // (0 kA0 80 ) padAnAM saH lATAnuprAsaH / prAgudAhRtam 'yasya na savidhe dayite' tyAdi / padasyApi (kA0 82, pra0 pA0 ) udA0 - vadanaM varavarNinyAstasyAH satyaM sudhAkaraH / sudhAkaraH ka nu punaH kalaGkavikalo bhavet // tasyA varavarNinyA uttamAGganAyAH caMdanaM mukhaM sudhAkarazcandraH iti satyaM yathArtham / punaH sudhAkaraH candraH kalaGkavikalo lAnchana mahinaH tasyA yadanaM ka bhavena bhavedityarthaH / vRttAvanyatra tatra vA / (, dvi0 pA0 ) mAnnaH sa vRsyavRttyozca, ( 10 pA0 ) ekasmin samAse bhinne vA samAse samAsAsamAsayorvA nAmnaH prAtipadikasya na tu padasya sArUpyam / pratyayarahitasyaiva prAtipadikatvAt / yathA www + mukeSu tu " mAdhurvavya akaiceNai rUpanAgari kocyate / - ojaHprakAzakaistaistu paruza komalA pareH / " paThaH paThyate /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana sitakarakaruciravimA vibhAkarAkAra dharaNidhava kiirtiH| paurupakamalA kamalA sA'pi tavaivAsti nAnyasya / / he vibhAkarAkAra sUrya -- (50 44,1) sadRza ! dharaNeH pRthivyA dhava khAmin ! tava kIti: asti vartate / kIdRzI? sitapharazcandrastasya karaH kiraNastadvat rucirA manoharA vibhA kAntiryasyAH / pauruSakamalA pauruSalakSmIH, kamalA lakSmIH sA'pi prasiddhA tavaivAsti nAnyasya puMsa ityrthH| tadevaM paJcadhA mataH // (kA0 82, 10 mA0) saattaanupraasH| artha satyarthabhinnAnAM varNAnAM sA punaH shrutiH| (kA0 83, 5.) yamakam, arthabhinnAnAmityekArthabhinnAnAmityarthaH / tena lATAnuprAse na prasaGgaH / ubhayorekasya vA nirarthakarave saMgrahaH / atra zrutisAmyaM prayojakam / tena varNabhede zrutyekatve'pi yamakam / yathA- 'samarasamaraso'ya'mityAdeH, seti sarorasa ityAdilakSaNyena tenaiva krameNa sthitatayA / pAdatadbhAgavRtti tadyAtyanekatAm // (phA0 83, u.) pAdaH caturthAzaH, tadbhAgastadarddha-tadAdirUpaH / krameNodA0 - yathA -- acala eSa bibharti nirantaraM mRdulatAmahatIrasabhAvanam / vahati cAtra bane yuvatIgaNo mRdulatAmahatIrasabhAvanam // yathA yadAnato'yadAnato nayAtyayaM na yAtyayam / zivehitAM ziye hitAM smarAmitAM smarAmi tAm // tAratAratarairetaruttarottarato rutaiH| __ratArcA tittirI rauti tIre tIre tarau tarau / / evaM arddhAvRtti-lokAvRttimedA draSTavyAH / vAcyabhedena bhinnA yad yugpddhaassnnspRshH| zliSyanti zabdAH laSo'sau [akSarAdibhiraSTadhA // 1 (kA. 84) arthamedena zabdabheda iti darzane kAvye kharo na gaNyate,- iti ca naye vAcyamaidena bhinnA api yad yugapaduJcAraNena zliSyanti minnaM svarUpamapaluvate sa zleSaH / nanu agRhItabhinnakharUpatvaM zleSaNaM doSAd bhedAgrahe ayamalaGkArastatra ko doSa ityata Aha - yugapaditi / yugapadbhAvaNamekoccAraNameva tasya sparzasta dviSayatvam , tathA ca sa eva doSa ityarthaH / tathA ca zabdAnAM mitho bhedastatroccAraNena doSeNa na gRhyata iti sa zleSaH / ardhapratItya
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavama ullAmA ra nantaraM gRthamANastu mevau ma kizcit kuruta iti vAcyameda [pa0 44, 2] iti / vaiyAkaraNasvividhAH zabdA bhidyante- rUpataH, kharataH, arthatazcetyucyate / vAcyaH zabdocAraNAnantaraM matyeyo na svabhidheyaH / tena zveto dhAvatItyatra nAvyAptiH / anyathA zvetaguNavat kukurasamIpahe. zaskhayorekasyApi vAcyatAviraheNa zleSo na syAt / guNavati zvetazabdasya lAkSaNikatvAt atrAmidhA, aniyantraNena vyaJjanAvasaraH / tasmAnnAnArtheSu yatra yugapat prakaraNAdikamavatarati tatra zleSaH, yatra krameNa tatrAvRttiH, yatraiRtraiva tatra vyaJjaneti vyavasthitiH / yathA mahatyA gadayA yuktA satyabhAmAsamanvitaH / bhavAn vA bhagavAn vA'pi gato bhedaH parasparam // ___ ayaM samAzleSaH / amana zleSo yathA yo'sakRt paragotrANAM pakSacchedakSaNakSamaH / zatakoTidatAM bibhrad viSudhendraH sa rAjate // sa vibudhendraH paNDitazreSThaH rAjate zobhate / sa kaH! yaH asakRd vAraMvAra paragotrANAM zatrusantAnAnAM pakSasya balasya cchede nAze kSaNenaiva kSamaH samarthaH / chedarUpe kSaNe utsame kSamo yogya iti kazcit / zatakoTIdadAtIti zatakoTidastasya bhAvastattA to binad dhArayan / pakSe-sa vibudhendro devazreSThaH indro rAjate zobhate / yaH paragotrANAM pare zatrayo ye gAM pRthivIM jAyanta iti gotrAH parvatAsteSAM pakSasya cchedaH kartanaM tena yaH kSaNa utsavaH tatra kSamo yogyaH / zatakoTinA vajeNa dhati khaNDayatIti zatakoTidastasya bhAvaH zatakoTidatA tAM vinat dadhAna ityarthaH / atra abhidhAniyantraNAbhAvAt dvAvapyau~ vAcyau / ayaM zabdoSaH / ana zabdAH parivRttiM na sahante / yatra tu zabdAH parivRttiM sahante so'rtha zleSaH / yathA - tokenopratimAyAti stokenAyAtyadhogatim / __ aho susadRzI vRttiH tulAkoTeH khalakha ca // . unnati pragati pakSe Anandam , aghogati namratAM duHkhaM ca, aho ityAzcarye / atra alpenobekamAyAtIti pAThe bhavati [50 45, 1] zleSaH / ityartha zleSo'yam / evam - 'sakalakalaM purametaAtaM saMprati sudhAMzuvimSamiva / / * etatpuraM nagaraM sakalakalaM kalakalena kolAhalena sahitaM jAtam / kimiva ! sudhAMzuvimbamiva / tadapi kIdRzam ! sakalAH samastAH kalAH candrakalA yana tAdRzaM saMpUrNamityarthaH / ityAdI zleSapratibhAheturupamA, na tu upamApratibhotpattihetuH zleSaH / yataH zleSasyaiva sAmyanirvAhakatA, na tu sAmyasya zleSanirvAhakatA / zleSabandhataH prAk sAmyasya anupasthiteH / atra sakalakala eva sAdhAraNo dharmaH / athavA sakalakalalvayore kazabdavAcyatvena sAjAtyamityarthaH / evam - 'abindusundarI nilaM galallAvaNyabindukA / ' kA0pra0 10
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ .74 kAvyaprakAzakhaNDana . ityAdau zleSapatibhotpattiheturvirodhaH, na tu virodhapratibhotpattihetuH zleSaH / zleSe hi arthadvayasya anvayavopaviSayatvam / iha tvekasyaiva, anyasya tUpasthitimAtram / tathA 'saddhazamuktAmaNiH' - sadazaH samIcInaM kulaM sa eva vaMzo veNustatra muktAmaNirityarthaH / 'nAlApavizvi sirapa zloko deva ! mahAn bhavAn / ' anurAgavatI sandhyA divssttpursrH| aho daivagatizcitrA tathApi na samAgamaH / / sandhyA prAtaHsandhyA anurAgabatI lauhityavatI premavatI ca / divaso dinaM tasyAH sandhyAyAH puraHsaro'gresaraH saMmukhabdha / aho Azcarye / daivagatiH vidhAtRrItiH, citravicitrA, tathApi samAgamaH saMyogo netyarthaH / ityAdau paramparitarUpakasya vyatirekasamAsotiSu zleSasya nirvAhakatA, na tu zleSe vizrAntiriti / atra citramedAnAha - tacitraM yatra varNAnAM padmA(khaGgAdyAkArahetutA // (kA0 45, 30) .. nanu varNAnAM kathaM khannAdyAkArateti cet, ma / saMnivezavizeSeNa yatra nyastA varNAH padmakhahAcAkAratAmullAsayanti, likhitAkSarANAM tathAtvAt , tena sahAbhedopacAreNa | khaGgAdigandhAnAM varNAzrayatA yatrAlaGkAre tat / kaSTaM kAvyametat / yathA bhAsate pratibhA [1. 45, 2] sAra rasAbhAtAhatAvibhA / bhAvitAtmA zubhA vAde devAbhA vata te sabhA // . padmanandhaH / asyArthaH-he pratibhAsAra! tava sabhA bhAsate rasenAbhAtA rasiketyarthaH / hatA'vimA adItiryasyAH / bhAvito vazIkRtaH AtmA yayA sA / vAde zubhA / devAmA devatulyA / bata harSe / rasAsAra rasA sArasAyatAkSa kSatAyasA / sAtAvAta[ta]vAtAsA rakSatastvastvatakSara // sarvato bhadraH / asyArthaH- rasAsAreti sambodhanam / he pRthvi[sAra] 1 rakSatakhava rasA'stu / sArasaH pakSimedaH jalajamiti vA tadvadIrghanetra ! kSataH ayaH zubhAvaho vidhiryasa taM svatIti rasAvizeSaNam / sAtAvAta sAtaM naSTaM, avAta ajJAnaM yasya | vA gatItyAdidhAtvanusArAt , ye gatyarthAste jJAnArthAH / tanUkaraNaM takSA taM rAti prAmoti taditara ! tu punaratheM / evamanye'pi khjyndhaadyo'nusttvyaaH| zabdArthobhayavRttitvena ubhayoralakArayormadhye punaruktavadAbhAsaM lAyati / punaruktavadAbhAso vibhinnaakaarshbdgaa| ekArthateva, zabdasya. (kA0 86) mu. pR. 'panAcAkRti hetutA' iti pAThaH / .
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayama ullAsa .. vibhinnarUpasArthakAnarthakazabdaniSThaM punaruktasyeva punarutavat AmAso jJAnaM ekArthatvenApAtato mA[sa] naM punaruktavadAmAsaH / arthAntarasamite'tivyAptivAraNAya vibhinAkAreti. vijAtIyAnupUrvIka ityarthaH / tatra ca nAnupUrvIbhedaH / vibhajate-sa ca 'zabdasya-' kevalaM zabdaniSThaH / yathA cAsatyaGganA rAmA: kautukaanndhetvH| tasya rAjJaH sumanaso vibudhAH paarshvvrtinH|| AgnAsu ramata ityAnA rAmAH rirahazUnyAH / kautukena vivAhasUtreNa yaH mAnandaH / vibudhAH paNDitAH sumanasaH / atrAnAdipadAnyakhaNDAnyeva / tathA zabdArthayorayam // (kA0 86, 70 pA) yathA-tanuvapurajayanyo'sau karikuJjararudhiraraktakharanavaraH / tejodhAma mahApRthumahasAmindro harirjiSNuH // asmArthaH-tanuH zarIraM kRzazca / ajaghanyaH aprameyabalaH / kariNo gajAH prazastazuNDAya / [10 46, 1] raktaM rudhiraM rakko varNavizeSaniSThazca / tejo balavizeSaH paroskarSAkSamatA ca / dhAma tejaH sthAnaM ca / mahaste jo balavizeSazca / haririndraH siMhazca / jiSNuH kapIndro jayanazIlazca / tanuyapuH kRzazarIraH / kariNAM prazastazuNDAnAM kuJjarAMNAM rudhiraiH zoNitaiH raktAH zoNAH kharAstIkSNA nakhA yasya / tejasaH parotkarSAMkSamatAyAH dhAma sthAnam, maho balavizeSastena pRthu prazastaM mano yeSAM teSAmindraH zreSThaH / atraikasmin pade tanuviraktetyAdirUpe parivartite nAlaGkAra iti zabdAlaGkAraH / aparasmin vapuHkuJjarAdirudhirarUpe parivartite'pi sa na hIyata ityarthaniSThaH / ityubhayAlaGkAro'yaM zabdArthayormadhye kathitaH // // iti pAdazAha-zrIakancarasUryasahasamAmAdhyApaka zrIzatruJjayatIrthakaramocanAunekasukRtavidhApakamahopAdhyAyazrImAnucandramANiziSyATodarazatAvadhAnasAdhanamahopAdhyAya zrIsidicandra gaNiviracita kAvyaprakAzakhaNDane namrama ullAsaH // dazama ullaasH| athAryAlaGkArAnAha - cArutvotkarSAt prathamaM upamAM lakSayati / .... sAdharmyamupamA bhede, (kA0 85, pra. pA0) samAnau dhauM yayoH arthAdupamAnopameyayoH, tau sadharmANI, tayorbhAvaH sAdharmyam / samAnadharmanirUpitaH sambandhaH / sa eva upamA samAsottarabhAvavAcipatyayasya saMbandhAbhidhAyakatvAt / yadvA samAnarbahubhirdharmaH saMbandhaH sAdharmyam / vastutastu tadbhinnale sati tadgatabhyodharmavatvamupameti nirgalitArthaH / bhedagrahaNamananvayavyavacchedAya / pUrNA luptA ca,
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana . upamAnopameyasAdhAraNadharmopamAmatipAdakAnAmupAdAne pUrNA / ephassa dvayosavANA vA anupAdAne luptaa| saanimaa| zrotyArthI va bhaveda vAkye samAse taddhite tathA // (kA007) yathevivAdizabdA yasparAstasyaiva zrutyaiva upamAnatAmatItiriti / yathe[va]vAdizabdasatve zrautI tathaiva tatra tasyeve'tyanena ivAthai [ pa0 46, 2] vihitasya baterupAdAne / sahazamukhyAdizabdaprayoge 'sarasijamidamAnanaM ca tasyAH samamityAdau prakRtAprakRtaparyAlocanayaiva upamAno. pameyapatItirityArthI, 'tadvattena ca tulya'mityAdinA vihitasya yateH sthitI / 'ivena nispasamAso vibhattyalopa' iti nityasamAse ivazabdaprayoge samAsagA / samAsAnuzAsanaprayojanamamiriva rAjA ityAdau / atredamavaghAtavyam - candra iva mukhamilpatra ajAtIyadharmAzrayazcandraH tajAtIyadharmAzrayo mukhamityupameyavizeSyakaiva pratItiH, na tu candraniSThasajAtIyadharmAzrayo mukhamiti prakRti vizeSyapha eva pratyayaH / tathA sati haMsIva dhavalazcandra ityAdau pratItimAntharyaviraheNa doSo na syAt / haMsIniSThadhavalatvasajAtIyadhavalavattayA candrapratItAvanubhava. siddha mAnthaya na syAt / ubhayavizeSyakasve tu puMstvAnvitadhavalapadasya haMsyAmananvayena candramAtrAnvaye vivakSitapratItyanupapattirdoSasaMbhava eveti / candra va mukhaM AjhAdakaM itpatra AhAdakasvasa ubhayagAmitve'pi napuMsakasya mukhapadassa lijamaga napuMsakAnapuMsakayorityanuzAsanAt iti / krameNodAharaNAni - .. utthAya hadi lIyante daridrANAM manorathAH / bAlavaidhavyadagdhAnAM kulastrINAM yathA kucaaH|| cakitahariNalolalocanAyAH kudhi nitarAmaruNAbhirAmazobhA / sarasijamidamAnanaM ca tasyAH samamiti cetasi saMmadaM vidhate // tasmA nAyikAyA idamAnanaM mukhaM sarasijaM kamalaM ca samaM tulyamiti kRtvA cetasi manasi saMmadamAnandaM vidhatte karoti / tasyAH kIdRzyAH cakitazcaJcalo yo hariNo mRgastadvalole baJcale locane yasyAH / AnanaM kIdRzam ! kruSi krodhakAle taruNaH kaThoro yo'ruNaH sUryastadvattArA udbhaTA hAriNI manohAriNI kAntidIptiryasya [pa0 47. 1] tat / iyaM ca samazabdayogAdArthI ghAgarthAviva saMpattau vAgarthapratiyattaye / jagataH pitarau vande pArvatI-paramezvarau / * mAdhanta-madhyarahita dazAhInaM purAtanam | advitIyamahaM vande makhasazaM harim / / gAmbhIryagarimA tasya satyaM gaGgAbhujaGgavat / [ durAlokaH sa samare nidAghAmbaralavat / / ] mu.pu. 'dhi taruNAruNatArahArakArita' iti pATho labhyate / atra ca vyAkhyA'pi tathaiva pAThagnu sAriNI evaashyte|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama ullAsa taddhite pUrNA zrautImudAharati / tasya rAjJo gAmbhIryasya garimA gurutvaM gar3AyA mujaGgaH kAmukaH samudrastadvat tasyeva / atra 'tatra tasyaive'tyanenevArthe yatevidhAnAcchautItvamAlokanIyam / evaM kyaci kyaGi Namuli ca bhavatyupamA ! krameNAdAharaNAni paura sutIyati jana samarAntare'sAvantaH purIyati vicitracaritracakSuH / nArIyate samarasImni kRpANapANAvAlokya tasya lalitAni sapalasenA / / asau rAjA poraM lokaM sutIyati sutamivAcarati / upamAnAzavAcAra iti karmaNi kyac / saMgrAmamadhye antaHpura ivAcarati / adhikaraNAceti kyac / tasya caritAni nirIkSya zatrusenA saMgrAmasImani nArIyate nArIvAcarati / kartuH kyai salopazceti kyA / gamuli medadvayaM darzayati-madheti mRdhe nidAghadharmAzudarza pazyanti taM pare / sa punaH pArthasaJcAraM sazcaratyavanIpatiH // mRdhe saMgrAme pare zatravastra rAjAnaM nidAghadhamAzudarza nidAghakAlInasUryamiva pazyanti / sa pumaraknIpatiH rAjA dIrghasaJcAraM pArtha iva saJcarati / atra 'kaSAdiSu yathAvidhyanuprayogaH / atha luptA, tatrevAdelope yathA tataH kumudanAthena kaaminiignnddpaannddunaa| netrAnandena candreNa mAhendrI digalatatA // . dvipadasamAse tAvadudAharati / tatastadanantaraM candreNa mAhendrI pUrvI [50 45.2] dika alatA zobhitA / kIrazena ? kumudAnAM nAthena prakAzakena kAminIgaNDavat pANDunA pANDavaNena netrAnandena nayanasukhajanakenetyarthaH / atra gaNDapANDuneti dvayoreva padayoH samAsaH / tathA dharmavAdyoyoloMpe yathA savitA vidhayati vidhurapi savittarati [tathA] dinanti yAminyaH / yAminayanti dinAni ca sukhaduHkhavazIkRte manasi // sukhamanukUlavedanIyam, duHkhaM pratikUlavedanIyam / tAbhyAM vyApte cite sati, savitA sUryo vizvati vidhurivAcarati / vidhuzcandraH savitarati savitebAcarati / yAminyo rAtrayo dinanti dinAnIvAcaranti / dinAnyapi divasAnyapi yAminayanti yAminya iSAcarantItyarthaH / vidhurivAcaratItyAcAre'rthe kie tallopazca / AcArArthakakipo lopAt dharmAnupAdAnam / etayoloMpe - samAse'pi, yathA-rAjate rAjakuJjaraH- rAjA kuJjara iva / trayANAM vAdidharmopamAnAno lope bhavatyupamA / yathA- mRganayanA mAnasaM haratItyAdau / 'saptanyupamAnetyAdinA yadA smaaslopau| anayeneva rAjazrIdainyeneva manasvitA / mamlo sAJca(tha)viSAdena paminIva himAmbhasA //
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana ekasyaiva bahUpamAnopAdAne mAlopamA / tathA yathocaramapamAnaslopameyasve rasa(za)nopamA bodhyA / zRGkhalAnyAyena pazcAd valanayA / yathA - matiriva mUttirmadhurA mUrtiriva sabhA prabhAvacitA / tasya sameva jayazrIH zakyA jetuM nRpasya na parepAm / / evamanyadapi bodhyam / upamAnopameyatve ekasyaivaikavAkyage / ananvayaH. upamAnatvaM upameyatvaM cetyarthaH / upameyopamAvAraNAya ekavAkyaga iti / upamAnAntarasambandhaH anvayastadabhAvo'nanvayaH / ato'tra upamAnAntaravyavacchedena camatkAra iti upamAto'sya bhaidaH / yathA rAmarAvaNayoyuddha rAmarAvaNayorikha / viparyAsa upameyopamA 50 48.1]tayoH // ( kA0 91, u0 ) tayoH upamAnopameyayoH / viparyAsaH parivRttiH arthAt vAkyadvaye / upameyena upamA upameyopamA / yathA kamaleva matirmatiriva kamalA, tanuriva vibhA vimeva tnuH| dharaNIva dhRti tiriva dharaNI satataM vibhAti bata yasya // yasya matirbuddhiH kamaleva lakSmIriva / kamalA lakSmIrmatiriva buddhiriva / vibhA kAntiH tanuriva zarIramira / tanuH zarIraM vibheva kAntiriva / dhRtidhaya dharaNIva pRthvIva / gharaNI pRthvI dhRtiriva dhairyamiva satataM nirantaraM vibhAti zobhata ityarthaH / tadrUpakamabhedo ya upmaanopmeyyoH| (kA0 93, 5.) athavA upamaiva tirobhUtabhedA rUpakamiSyate / yathA - atha lakSmaNAnugatakAntavapurjaladhiM vyatItya sa daashrthiH| parivAritaH parita RkSamaNastimiraugharAkSasabalaM bibhede / / mAlA tu pUrvavat / (kA0 14, ca0 pA.) . mAlopamAyAmiva ekasmin bahaba AropitAH, tadA mAlArUpakam / yathA rUpAmRtasya vApikA'pi jayazrIranaGgasa / vibhramarasaikasaMpad jayati janAnandakandalI bAlA / / saMbhAvanamathotprekSA prakRtasya samena yat / (kA. 92, pR.) samena upamAnena / samenetyanantaram , aikyarUpeNeti zeSaH / tathA ca samena upamAnenaikyarUpeNa saMbhAvanamukSetyarthaH / saMbhAvanaM utkaTakoTikaH saMdehaH / ayaM candra eva bhvissytiityaakaarH| yathA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama ullAsa . ajasamAsphAlitavallakIguNakSatovalAGguSThanakhAMzubhinnayA / puraH prabAlairiva pUritArddhayA vibhAntamacchasphaTikAkSamAlayA // sasaMdehastu bhedoktau tadanuktau tu saMzayaH // (kA0 92, u0) ...makRtasya samenetyanuvarcate / tu bhinnakrame / taditi liGgavyatyayAt saMzaya ityanenAnvAte / tathA ca-samena prakRtasya saMzayastu yaH sasaMdehanAmAlaGkAraH / atropamAnopameyayoratizayArtha vipratipattayaH prAdurbhavanti sasaMdeha alaGkAraH, na tu sthANupuruSayoH bhedoktau / yathA gataM tiracInamanUrusAratheH [50 48, 2] prasiddhamUlajvalanaM havirbhujaH / patatyadho dhAma visAri sarvataH kimetadityAkulamIkSitaM janaH / / tadanuktau yathA asyAH sargavidhau prajApatirabhRzcandro nu kAntipradaH ___ zRGgAraikarasaH svayaM nu madano mAso nu puSpAkaraH / vedAbhyAsajaDaH kathaM nu viSayavyAvRttakautUhalo nirmAtuM prabhavenmanoharamidaM rUpaM purANo muniH // matra vedAbhyasanena sargAnabhijJatvamuktam / viSayavyAvRttetyanena zRGgArarasAkauzalatvamuktam / manoharamityanena kAntidAnAzaktiruktA / purANamityanena nirmANe'nicchokkA / yato 'vRddhassa taruNI viSamityuktam / niyatAropaNopAyaH syAdAropaH parasya yH|| tatparaMparitaM zliSTe vAcake bhedabhAji vA // (kA0 95) yathA vidvanmAnasahaMsa vairikamalAsaMkocadIptayute durgAmArgaNanIlalohita samitvIkAravaizvAnara / satyaprItividhAnadakSa vijayaprAgbhAvabhIma prabho. sAmrAjyaM varavIra vAsa(vatsarazataM vairiJcamuccaiH kriyAH / / viduSAM paNDitAnAM mAnasamantaHkaraNameva mAnasaM saro vizeSastatra haMsa ! vairiNAM zatruNAM kamalAyA lakSmyAH saMkoca eva kamalAnAM padmAnAmasaMkoco vikAsastatra dIptadhute sUrya !, durgANAM koTTalakSaNAnAM amArgaNaM ananveSaNameva durgAyA bhavAnyA mAnavatyA pArgaNaM anveSaNaM vatra nIlalohita zivakharUpa !, samitA saMgrAmANAM svIkAro'GgIkAra eva samidhAM havanIyAnA khIkAratatra vaizvAnara ame! satye yathArthe prItiH premaiva satyAM satInAmikAyAM kanyAyAM yA aprItidveSastasyA vidhAnaM AcaraNaM tatra dakSa dakSanAmakaprajApate !, vijayaH paraparAbhava evaM vijayo'rjunaH tasmAtprAmbhAvaH prAgutpattistatra bhIma bhImasena ! prabho samartha ! varavIra utkRSTavIra ! , 'bhASakAdhye pamidam' iti tti0| 2 'kevalavedI bhayed ghRSa ityuktariti bhASaH / iti tti|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana bairizcaM bramasambandhi vatsarazataM vyApya sAmrAjyaM uccairatyartha kriyAH vidadhyAdityarthaH / mAnasameva mAnasa saraH, kamalAyAH lakSmyAH saMkoca eva kamalAnAmasaMkocaH, durgANAmamArgaNaM [pa. 49.] eva durgANAM mArgaNam , samitA svIkAra evaM samidhAM khIkAraH, satye prItireva satyAmaprItiH, vijaya eva parAbhava eva vijayo'rjuna: - evamAropaNanimitto haMsAdarAropaH / api zabdAlakAra ra samApi prshihilaabohaa| medabhAji yathA___ AlAna jayakariNA pratApatapanasya pUrvAdiH / / seturvipattijaladherdharaNibhujaste bhujo jayati // he rAjan ! te tava bhujo bAhuH jayati / kIdRzaH ? jayaH paraparAbhava eva karI istI, tassAlAnaM bandhanastambhaH / vipadvAridheH vipattisamudrasya dRSadA pASANAnAM setuH / pratApasUryasya pUrvAdrirudayagiriH / kIdRzasya te ? dharaNI bhunaktIti dharaNImuk tasya / atra jayAdeminnazabdavAcyasya karitvAdyArope bhujasyAlAnatAbAropo yujyate / mAlA'pi pUrvavad bodhyaa| prakRtaM yaniSidhyAnyat sAdhyate saatvphutiH| (vA. 96, pU.) niSidhya upameyamasatyaM kRtvA / yathA -- sphuTanIlotpalapaTalaM sudhAmayUkhe sudhAsarasi / manyAmahe nitambini ! naipa kalaGkaH parisphurati / / evaM bhagavantarairapyUhyA / ghotayitvA kamapyartha gopanIyaM kathaJcana / ___ yadi zleSeNAnyathA vAnyathayet sA tvapaGgutiH // yathA kAle'smin jaladAnAmiti prAguktam / zleSaH sa vAkye ekasmin yatrAnekArthatA bhvet|| (kA. 96, u0) yatra zakyabhedena zabdabhedaH, tatra zabdazleSaH / yathAdarzite nAnArthe ziSTe ca / yatraikArthaH [ zakyo ] aparo'thoM nirUDhalakSaNathA prApyate tatrArtha zleSaH / yathA - udayamayate diGmAlinya nirAkurutetarAM nayati nalinI(nidhana) nidrAmudrAM pravartayati kriyA (yaaN)| racayatitarAM kherAcArapravarsanakartanaM bata vata lasattejaHpuJjo vibhAti vibhAkaraH // vibhAkaraH sUryaH rAjyAbhiSekakAle purohitAdibhiH tattulyatvena pratAparudrAdivat saMkelito nRpavizeSazca / udayaM pUrvAcalaM saMpadaM ca / dizo mAlinyaM andhakAraH dizyAnA janAnAM kuvekara vA / nidrA manaHsaMmIlanaM nirutsAhatA [50 49. 2 ] ca / kriyAM gamanAdikA sadAcAra ca / khairAcAro'bhisArAdi vedAnulakSya khecchAcaraNaM ca / tejasA razmInAM punaH, manAgapi khAvamAnanAkSamatA ca /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAma ullAsa paroktirbhedakaiH samAsoktiH, (07, pU0 ) medakaiH vizeSaNaiH dvaiiH prakRtAprakRtasAdhAraNaiH / prakRtArthapratipAdakena vAkyena liTAnAM prakRtasAdhAraNAnAM bhedakAnAM vizeSaNAnAM mAhAtmyAt, na tu vizeSasAmarthyAdapi yadaprakRtasvAbhidhAnaM vyaJjanaM sA samAsena saMkSepeNa ardhadvayasya kathanAt samAsoktiH / yathA - lahiUNa [tu] ha(jha) bAhukaMsaM jIye sa koci ullAso / jayalacchI tuha virahe na ujjalA dubbalA nanu sA || atra tayadvizeSaNasAmarthyAt jayalakSmI vyavahAre kAntAvyayahArasya AropyamANaspa camatkAriteti / iyamevAnyairekadezavartirUpakamiti bhaNyate / nidarzanA / abhavavastusambandhaH upamAparikalpakaH // (kA0 97, u0) upamAnopameyabhAve paryavasita ityarthaH / tasya vAkya padArthabhedAt dvaividhyam / tatrAdyamudAirati - 'kva sUryaprabhava' ityAdinA / atrAspaviSayayA manmatyA sUryavaMzavarNanaM na syAdityeko vaakyaarthH| aparastu uDupena sAgarataraNam / na copamAnopameyabhAvaM vinA anayoH sambandhaH saMbhavatIti upamAyAM paryavasAnam / dvitIyo yathA - asyA mukhasya lIlAM vahati zarada zarvarInAthaH / chAtra- kathamanyasya lIlAM anyo vahatItyupamAya paryavasAnam / pUrvavanmAlA'pi bodhyA / aprastutaprazaMsA yA [ sA ] saiva prastutAzrayA // (kA0 98, 30 ) aprastutasya aprakRtasya prazaMsA varNanA / aprAkaraNikArthAbhidhAnena prAkaraNikArthasyApo 'prastutaprazaMsA / asyA bahuviSayatve'pi tujhye prastute tulyAntarasyAbhidhAne atIva camatkAra iti tadevAhiyate yathA - -- avitatatamo'ndhakUpagarbhAdidamudadhAri kareNa yena vizvam / caramagirigabhIragahvarAntaH patati sa eSa na [ 10501] kacidIkSate'pi // atra aprastutasya tathAvidhasya raveramidhAnena prakRtAne kopakArasya kasyacinmahApuruSasya durdazAyAM kenApi kizcinopakRtamityAkSipyate / evamanyatrApi bodhyam / nigIryAdhyavasAnaM tu prakRtasya pareNa yat / prastutasya yadanyatvaM yadyarthoktau ca kalpanam // (kA0 100 ) kAryakAraNayoryazca paurvAparyaviparyayaH / vijJeyAtizayoktiH sA. (kA0 101 ) 'asyAH sAmAnyalakSaNam - atizaya pratipattaye anyasya anyatAdAtmyako phirUpaM nigaraNaM prakRtaniSThAsAdhAraNadharmasya avinayIkA (ka) raNam / tacca candra ityatra candra evAyaM ityatra ca kA0 pra0 11
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana saMbhavati / prakRtaM nigIrya asAdhAraNadharmeNa anuktvA tena rUpakAd vyavacchedaH / adhyavasA[naM] khasAdAsmyenAdhyavasAyaH / yathA-- latAmUle lIno hariNaparihIno himakara: svayaM hArAkArA galati jaladhArA kuvalayAt / dhunIte bandhUrpha tilakusumajanmA'pi pavano gRhadvAre puNyaM pariNamati kasyApi kRtinaH / / yazca tadevAnyasvenAdhyavasIyate sA aparA / anyadeva hi lAvaNyamanyavAsthAH stanadhutiH / sanmanye racanA nepA sAmAnyasya prjaapteH|| yadyarthasa yadi zabdena cecchabde vA yat kalpanaM arthAdasaMbhAvino'rthapa sA tRtIyA / yathA ubhau yadi yoni pRthak pravAhAvAkAzagaGgApayasaH patetAm / tenopamIyeta tamAlanIlamAmuktamuktAlatamasya vakSaH // kAraNasya zIghrakAritA vaktuM kAryasya pUrvoktau samAnakAloktau ca caturthI | yathA hRdayamadhiSThitamAdI mAlavyAH kusumacApabANena / caramaM ramaNIvallabhalocanaviSayaM svayA nItA // mAlacyA mAlavInAgnyAH nAyikAyAH hRdayaM kusumabANena kAmenAdau prathamataH apiSThitamAzritam / he ramaNIvallama | tvayA caramaM pazcAdadhiSThitam / tvayA kIDazena : locanaviSaya netrapAtratA bhajatA gacchatetyarthaH / atra rAjadarzanena hRdaye madanavedaneti [ 50 50,2] tayoHparIsthavarNanamiti / samAnakAloktau yathA - 'samameva samAkAntaM dvayaM dviradagAminA' - ityaadii| prativastUpamA tu sA / (kA. 101, va.pA.) sAmAnyasya dvirekasya yantra vAkyadvaye sthitiH|| (kA0 102, pU.) sAmAnyasya sAdhAraNadharmasya vAkyadvaye upamAnavAkye upameyavAkye ca / yathA devIbhAvaM gamitA parivArapadaM kathaM bhjtyessaa| na khalu paribhogayogyaM daivatarUpAvita rasam // eSA devIbhAvaM kRtAbhiSekaskhItvaM prApitA parijanapadavAcyatAM kathaM bhajati ! netyarthaH / khalla nizcitaM daivatarUpeNa devatAmUrtyA aGkitaM cihitaM ranaM na paribhogayomyaM hastAbalAraNayomyamityarthaH / atra kathamityanena na khalu ityanena ca anaucityaM pratyAyyate ityekauva anaucityarUpasAmAnyasya dvirupAdAnam / 'yadi dahatyanila' ityatra mAlArUpA caiSA yodhyA / ma.e. sarvatra 'mALatyA' - 'mAlatI' zamdo lbhyte| / 'bhajatesyapi pAThaH' iti di.|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAma ballAsa dRSTAntaH punareteSAM [sarveSAM ]prativimbanam // ( kA0 1.1, 20) eteSAM sAdhAraNadharmAdInAM pratibimbanaM viziSTopamA / yathA 'dandhigandhagajakumma' iti / dRSTo nindhayo yatra sa haTAntaH / gRhItaprAmANyakaH / yatra dRSTAntavAkyena dAntikabAlyArthanizcayasya prAmANyagraho bhavatItyarthaH / yathA - tvayi dRSTa eva tasyA nivRtti(nirvAti) mano manobhavajvalitam / Aloke hi himAMzorSikasati kumudaM kumudvatyAH // sakRdUdhRttistu dharmasya prakRtAmakRtAtmanAma / saiva kriyAsu yahISu kArakasyeti dIpakam // (kA. 103) dharmasya sakRvRttirupAdAnaM saiva sakRdRttihISu kriyAsu satIvityarthaH / kriyAkhityAdizabdAt guNaparigrahaH / dharmasya kriyAdirUpasya ekasya saddIpanAd dIpakam / yathA - kiviNANa dhaNaM nAANa phaNamaNI kesarA, sIhANaM / kulabAliANa thaNaA kutto chippaMti amuANaM // atra spRzanti iti kriyA sakRdupAcA / evaM bahISu kriyAsu ekasa kArakasyopAdAnaM bodhyam / mAlAdIpakamA, ced yathottaraguNAvaham / (kA0 14, pR0) pUrveNa pUrveNa vastunA utta [pa0 51,1] rottaramupakriyate tanmAlAdIpakam / yathA - saMgrAmAGgaNasaMgatene bhavatA cApe samAropite saMprApse paripanthiyodhanivahe sAMmukhyamAsAditam / kodaNDena zarAH zarairarizirastenApi bhUmaNDalaM tena tvaM bhavaMtA ca kIrtiratulA kI ca lokatrayam // ana niHsapanamUlokatrayavyApikIrtilAbhAnRpotkarSaH pratIyate / tatra pUrve yathAyoga uttarottaropakArakAH niyatAnAM prAkaraNikAnAmeva aprAkaraNikAnAmeva vA vRttirityanuvartate / marthavazAd vibhaktivipariNAmaH varcate, upAdIyate sakRd dharma ityarthaH / yathA pANDu kSAmaM vadanaM hRdayaM sarasaM tavAlasaM ca vpuH| Avedayati nitAnta kSetriyaroga sakhi ! hRdantaH / / atra virahAnubhAvatvena prakRtAnAM pANDatAdInAM sakRdupAttAnAM vedanakriyAyAmanvayaH / kSeniyarogo yAvad dehabhAvI dehAntaracikitsaH / evamaprakRtAnAmapi / upamAnAcavanyasya vyatirekaH sa eva sH| (kAla 105, 10) anyasya upameyasya vyatirekA Adhikyam / yathAmu.pu. "mAgatena' iti paatthH| mu. pu. ayaM pApa ihapAThAramako labhyate 'devAkarNaya grena yena sahasA yadyat samAsAditam / '
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana . iyaM sunayanA dAsI kRtatAmarasazriyA / ... AnanenAkalanena jayantInduM kalaGkinam / / iyaM nAyikA sunayanA zobhana netrA akalakena nirdUSaNena Ananena mukhena kasarine kalAyuktaM indaM candraM jayati / Ananena kIdRzena ! dAsIkRtA tAmarasasa pAsa zrI. zobhA yenetyarthaH / AkSepa upamAnasya pratIpamupamAna( meya)tA / tasyaiSa yadi vA kalpA(lpyA) tiraskAranivandhanam // (kA. 133) ityubhayarUpasya pratIpasyAtra vyatireka evAntarbhAvaH / yathA -- lAvaNyaukasi rAjani rAjatyasin kiminduvimbena / dvitIyaM yathA - zRNu sakhi ! taba vacanIyaM tava vadanenopamIyate cndrH| . anopameyasya nyUnatAyAmapi vyatirekamicchanti / yathA - ... inUmatAdhairyazasA mayA punardiSAM hasaiH dUtyapathA sitiikRtH| tathA mayAptaM rAmatvaM kuzalavasutA na tvadhigatA / ityAdiSu / niSedho vatumiSTasya yo [pa0 51,2] vizeSAbhidhitsayA / (kA. 106, u.) vakSyamANoktaviSayaH sa AkSepo vidhA mataH / (kA0 1.5, 50) vamiSTasya niSedha iti sAmAnyalakSaNam / vakSyamANetyAdivizeSadvayaM vaktumiSThasa vivakSitasya avazyavaktavyatvaM atiprasiddhatvaM vA / vaktuM niSedho niSedha iva yaH sa yathAkrama vakSyamANaviSayaH uktaviSayaketi dvividha mAjhepA / yathA - ae~ ehi[ki pi] tIyA(kIe)vi kaye Nikina bhaNAmi alamaha vA / aviAriakAraMbhaAriNI marau Na bhaNisaM // [bhaye ehi kimapi kasthA api kRte nikRpa bhaNAmi [bhalamaya vaa]| avicAritakAryArammakAriNI mriyatA na punarbhaNiyAmi // ] na bhaNiSyAmIti paunaruttyaM khedAtizayapoSakam / atroddezyanAyikAduravasthAnivedanasya vakSyamANAyA vA maraNAvasthAyA abhidhAnasa alamityAdiniSeSo azakyavaktavyasvamassA dhyaJjayati /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama ullAsa jyoslAcandanamAlA hAlAhalatAM pripraaptaaH| saMprati sudRzo hantA'nena kimuktena na brUmaH // na ma iti niSedho nirahe zItalAnAmapi durutsahattvasya atiprasiddhasvaM vyanakti / kriyAyA pratiSedhe'pi phalaSyaktirvibhAvanA // (kA. 107, 70) kiyA kArakanyApAraH prasiddhasAmagrIniSedhe'pi tatkAryarUpaphalassAbhivyaktirvibhAvanA / aprasiddha kAraNamAkSipatIti na virodhaH / vaiyAkaraNAH kriyAyA eva hetutAM manyante / tathA ca heturUpakriyApratiSethe'pi tatphalaprakAzana vibhAvanA / vastutastu kAraNapratiSedhe'pi kAryavadhanaM vimAvanetyanye / yathA - kusumitalasAnirahatAmaya rAmaliladazApi / parivartate sma nalinI laharIbhiranAloDitA'pyaghUrNata sA // sA nalinI kusumitalatAbhirahatA'pi rujaM mlAniM adhatta / alikulairadaSTApi parivarcate sa saMkucitA / laharIbhiranAloDitA'pi adhUrNata banAmetyarthaH / atra latAhananAdikaM hetustaemAve'pi pIDAdidhAraNaM kAryamuktamiti prakRtodAharaNatA / * vizeSoktirakhaNDeSu [50 52,1] kAraNeSu phlaavcH| (kA* 108, pU0) phalAvacaH kAryAnabhidhAnam / atrApyaprasiddha kAraNaM siddhyatIti na virodhaH / yathA___nizAtyayavyaJja(ji?)ni paGkajAnAmAmodamedakhini gandhavAhe / na muJcate kaitavabaddhanidrAvanyo'nyakaNThagrahaNaM yuvAnI / / yathAsaGgha krameNaiva RmikANAM samanvayaH // (kA0 108, u0) yathAsayamiti yathAsarUyanAmAlaGkAra ityarthaH / krameNa pUrvasya pUrveNa madhyamasya madhyamena antyasya antyenetyarthaH / yathA ekatridhA vasasi cetasi citrametat deva dviSAM ca viduSAM ca mRgIdRzAM ca / tApaM ca saMmadarasaM ca ratiM ca puSyan zauryoSmaNA ca vinayena ca lIlayA ca / / deva dviSAM cetasi zauryomaNA tApaM puSNan , viduSAM cetasi vinayena saMmadarasaM puSNan , mRgIdRzAM cetasi lIlayA rati puSNan eko viSNustridhA cetasi vasasItyarthaH / sAmAnya yA vizeSo vA yonyena samarthyate / zeyaH so'rthAntaranyAsaH sAdhaya'NetareNa vA // (kA0 1.9) anupapadyamAnatayA saMbhAvyamAnasvArthasya upapAdanAtha yadarthAntarasya nyasanaM upapAdakatvena nyAsaH sa arthAntaranyAsaH / tatra sAmAnyasya vizeSo vizeSasya sAmAnyaM samarthakamiti dvau; tatrApi sAdharmya-vaidhAbhyAM bhedadvayamiti catvAro bhedAH / sAdhamryeNa tatrApi sAmAnyavizeSeNa / yathA-- .....pu. sadasyema' iti pAThaH / 2 mu.pu. 'yasu' iti /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ edii kAvyaprakAzakhaNDana nijadoSAvRtamanasAmatisundarameva bhAti viparItam / pazyati pitopahataH zazizubhraM zaGkhamapi pItam // teSAM vizeSAt sAmAnyena yathA- 'susitavasanA [ laMkArA ] yA 'mityAdi / vaidharmyeNAdyo yathA - guNAnAmeva daurAtmyAda dhuri dhuryo niyojyate / asaMjAtakiNaskandhaH sukhaM svapiti gaurgaliH // galiH patanazIlaH / evamanye'pyudAhAryAH / virodhaH so'virodhe'pi viruddhatvena yadvacaH / (kA0 110, 50 ) vastuvRttena avirodhe'pi virudvayoriva yadabhidhAnaM sa vizeSaH / yathA abhinava nalinI kizalayamRNAlavalayAdi davadahanarAziH / subhaga kuraGgaDazo'syA vidhivazatastvadviyoga 10 52.2 ] pavipAte / / he subhaga ! vidhivazato devAt tvadviyoga eva bhavadviradda eva yaH pavirvajraM takha pAte palane sati asyAH kuranadRzo mRganetrAyAH abhinavA yA nalinI padminI kisakhyaM navadalaM mRNAlasya bisasya valayaM bAharukaraNaM etadAdi sarva davadahanarAziH dAvAnalakharUpaM bhavati / atrApAtato nalinIdalasvajAtidavadanatve jAtyorvirodhapratibhAse'pi saMtApakAritvalakSaNasAdharmya puraskAreNa rUpakAlaGkArapratI tAvAbhAsatvam / asya bahavo viSayAH svayaM lakSyato'nusaBI | kAryakAraNabhUtayordharmayorbhinnadezatayA AbhAsanarUpaH asaMgatirUpo'laGkAro viroSa evAntarbhUtaH / yathA - jasse vaNo tassea veaNA bhagai tatraNo aliaM / daMtakkhaaM kavole bahue veaNA savattIyaM // [yasyaiva stasyaiva vedanA bhaNati tajjano'lIkam / dakSa kapole vadhvA vedanA sapakSInAm // ] tathA satyapi kAryasya kAraNarUpAnukAre yat tayorguNakriye ca mitho viruddhatAM vrajataH sa viSamAlaGkAro'pyatraiva virodhe'ntarbhUtaH / sadyaH karasparzamavApya citraM raNe raNe yasya kRpANalekhA / tamAlanIlA zaradindupANDuyazastrilokAbharaNaM prasUte // tamAlanIlA'pi krUpANalekhA raNe raNe yastha karasparzamavApya sadyaH zaradinduzukhaM yazaH prasUte etaccitram | nIlayA zubhrajananAt / kIdRzam ? trayANAM lokAnAM samAhArastrilokI tasyAbhUSaNaM sarvalokAnAmekamA bharaNamiti dvitIyaM citram / hastasparzamAtreNa sadyaH prasaba iti tRtIyam / strI hi puMpANigrahaNAnantaraM kAlAntare prasUte, raNe hiMsaiva yogyA na tu prasava iti caturtham | strI tu kacideva ratiraNe prasUte, iyaM sarveSveva raNeSviti pazcamam | kRpANale !
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazama ullAsa khAyAH prasaba iti SaSTham / kRpAgadhArA chinapti na tu prasUte, tathA sthUlodarA hi prasUte na tu lekhAkArA / kiM bahunA ? pratipadamatra pace [1053,1 ]citramupasaMhartuM zakyam / atra pANDunIlayoH kAryakAraNaguNayorveSagyam / tathAyadyathA sAdhitaM kenApyapareNa dinyA ) tathaiva yadu vidhIyeta sa vyAghAta [iti smRtH|] iti lakSitasya vyAghAtasya virodha evAntarbhAvaH / udA0 dRzA dagdhaM manasijaM jIvayanti dazaiva yaaH| virUpAkSasa jayinItAH stuve vAmalocanAH // khabhAvoktirDi(ksistu DibhAdeH svakriyArUpavarNanam // (kA0 111, u.) rUpazabdena varNaH avayayasanivezazca ubhayaM grAhyam / tathA ca yAdRzaH khAbhAvikadharmAbhidhAne camatkAraH tAiza evAlaGkAraH / yathA - ambAkarAvalambAdavilambAhuHkhitaskhalacaraNam / kaNitamaNimaJjalarasaM (rasanaM 1) mukulitadazanaM hari cande // vyAjastutirmukhe nindAstutirvA rUDhiranyathA / (kA0 112, 50) mukhe prathamataH rUDhiH, paryavasAne vyAjena stuti-jarUpA stutirvA / yathA - dAtAraM kRpaNaM manye mRto'pyartha na muJcati / adAtA puruSastyAgI sarva saMtyajya gacchati // sA sahoktiH sahArthasya balAdekaM dvivAcakam // (kA0 112, 20) sahAthaityanena samaM sArddhamitpAdeH parigrahaH / ekamapi ekamatiyogikAnvayabodhakamapItyarthaH / dvivAcakaM dvipatiyogikAnvayabodhakam / ayaM bhAvaH-vizeSaNapadAnAM vizeSyAnvitakhArthabodhakasyautsargikatvaM prakRte ca sahAthavyayapadasamabhitryAhAravizeSasamabhivyAhAreNa aparArthapratItipratiyogikAnvayapratipAdanamityubhayapratiyogikasvArthAnvayabodhakamiti / yatraikatra prAdhAnyenAnyasya guNatvena ekadharmAnvayitvaM tatra yamakAlakAra iti paryavasito'rthaH / tena caitra-maitrI saha pacata ityAdau nAtiprasaGgaH / samuccaye dvayoH prAdhAnyenAnvayaH / atra khekasa / yathA sArka divasanizAbhiH zvAsA dIrghA bhavantyadya / ayi tanulatayA sutanorjIvAzA durlabhA jAtA / / vinoktiH sA vinAnyena yatrAnyaH sanna ce(ne)trH| (kA. 113, pU.)
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAza khaNDena anyena vinA anyaH sanna bhavati asan vA na bhavatItyarthaH / [ 10 53,2 ] kacidazobhanaH kacit zobhanaH / yathA - vinA rajanyA kazcandro vinA candreNa kA nizA / dvitIyoM yathA - 'anayaM vineva rAjyazrIH sAdhvI yoSica cApalam // parivRttirvinimayo yo'rthAnAM syAt parasparam // (kA0 111, u0 ) parivRttiralaGkAraH thathA lAsyaM kamalavanAnAM danyA datte ca sauramaM pavanaH / tAnyapi mudaM janebhyo dadati tato labdhadarzanAnyucaiH // pratyakSA iva yadbhAvAH kriyante bhUtabhAvinaH / (kA0 114, 10 ) tadbhAvikam. udAharaNam - AsIdaJjanamatreti pazyAmi tava locane / bhAvibhUSaNasaMbhArAM sAkSAt kurve tavAkRtim // kAvyaliGgaM hetorvAkyapadArthatA // (0 114, 70 anirbhinnagamIratvAdantargRDhadhanavyathaH / puTapAkapratIkAzI rAmasya karuNo rasaH // atra putrarddhavAkyArthaH puTapAkapratIkAze hetuH / padArthatA yathAtaM santaH zrotumarhanti sadasayaktihetavaH / atra sadasadyaktihetutvaM zravaNAItve hetuH / paryAyoktaM vinA vAcyaM vAcakatvena yadvacaH / (kA0 115, 50 ), vAcyatAvacchedakaM vinA prakArAntareNa vAcyasya arthasya vyaJjanayA yadabhidhAnaM pratipAdanaM tatparyAyeNa bhaGgayantareNa kathanAt paryAyoktam / yathA - yaM prekSya ciraruddhA'pi nivAsagrItirujjhitA / madenairAvaNamukhe mAnena hRdaye hareH // yaM kRSNaM prekSya airAvaNamukhe madena nivAsamItirujjhitA / irerindrasya hRdaye mAnenAiDAreNa nivAsaprItistyatA / cirakAlaM vyApya rUDho'pi upacitA'pi / atrairAvaNazakoM mada-mAnavimuktau jAtau iti vyaGgyamapi zabdena prakArAntareNocyate, tena yadevocyate tadeva vyayamiti / yathA tu vyayaM tathA nocyate / 1 mu.pu. 'paraspara' sthAne 'samAsamaH' iti pATho khabhyate /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama ullAsa udAttaM vastunaH saMpat. (kA0 115, tR0 pA0 ) saMpat samRddhiyogaH / yathA muktAH kelivisUtrahAragalitAH saMmArjanIbhirhatAH, prAtaH prAGgaNasIni mnthrclbaalaanilaakssaarunnaaH| durAda dADimavIjazaGkitadhiyaH karSanti kelIzukAH, yad vidvadbhavaneSu bhojanRpatestat tyAgalIlAyitam / / kAlebhirvisUtrA ye hArA [ pa054,1 stabhyo gAletA yA muktA muktAphalAni tAH prAtaHkAle mArjanIbhirdRtAstathA'jana(Na)deze mantharaM mandaM calanto ye bAlAnAM kAminInAM aMDyasteSAM lAkSayA aruNAH tAH ka(ki)mAbhUtAH dUrAt dRSTvA dADimavIjamiti zaGkitabuddhayaH krIDAkIrAH vidvadbhayaneSu yat karSanti tad bhojanRpatestyAgalIlAyAzceSTitam / matra vidvadbhavanasya muktAdidhanasamRddhiyogaH / mahatAM copalakSaNam // (kA0 115, ca0 pA.) upalakSaNamaGgabhAvaH, arthAdupalakSaNIye'rthe / tadidamaraNyaM yasmin dazarathavacanAnupAlanavyasanI / nivasan bAhusahAyazcakAra rakSAkSayaM raamH|| na cAtra bIro rasastasyehAnatvAt / tatsiddhihetAkasmin yatrAnyat tatkaraM bhavet / samughayo'sau. (kA0 116,) yathA evameva viSamo navameghaH so'pi varSatitarAmabhirAmam / tatra cedaviralaM plavazabdAH pUrNameva sutanoH zatamandAH // atra zatapUrNatAyAM navameghaH karaNaM tadupari varSaNAyuktaM kAvyaliGge hetu-hetumadbhAvamAtra vivakSitaM na punaH hetUnAM guNapradhAnacintA / atra tu ekasyaiva tatkAryakAritvaM anye tatsAhAyakaM kurvanti iti tato'syAH bhedaH / sa tvanyo yugapad yA gunnkriyaaH|| (kA0 116, 20) guNau [ca ] kriye ca iti guNakriyAH / nayanaM tava raktaM ca malinAzca raNe'rayaH / dhunoti cAsiM sahasA tanupe ca mahadyazaH // evaM guNakriyayorapi bodhyam / . eka krameNAnekasmin paryAyA. (kA0 117, pU0 ) eka vastu krageNAnekasin yadabhidhIyate sa paryAyaH / udA0 - kA 50 12
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana nanyAzrayasthitiriyaM tava kAlakUTa kenottarottaraviziSTapadopadiSTA / prAgaNavasya hRdaye vRpalakSmaNo'tha kaNThe'dhunA vasasi vAci puna: khalAnAm // he kAlakUTa ! iyamAzrayasthitistava kenopadiSTA kathitA / kIdRzI ? uttarottara viziSTamutkRSTa padaM sthAnaM yasyAM sA / tathA pAka prathamato'rNavasya samudrasya hRdaye, athAnantaraM vRSalakSmaNo mahAdevasya kaNThe, adhunedAnI skhalAnAM duSTAnAM vAci mukhe vasasItyarthaH / [pa0 54,2] anyastatonyathA / (kA0 117, pU0 ) anekamekasminucyate so'nyaH / madhurimaruciraM vacaH khalAnAM amRtamaho prathama pRthu vyanakti / atha kathayati mohaheturantargatamiva hAlahalaM viSaM tadeva // anumAnaM taduktaM yat sAdhya-sAdhanayorvacaH // (kA. 117, u0 ) bodhya-bodhakayorityarthaH / yathA yatratA laharIcalAcaladRzo vyApArayanti dhruvaM __yat tatraiva patanti saMtatamamI marmaspRzo mArgaNAH / tacakrIkRtacApamaJcitazarapresatkaraH krodhano dhAvatyagrata eva zAsanadharaH satyaM sadA''sAM smaraH / / yada yasmAt yanvaitA laharIcapaladRSTayo vAmalocanA bhuvaM byApArayanti tatraivAmI marmabhidaH kAmayANAH satataM dhArayA patanti / tat tasmAt maNDalIkRtadhanuryathA bhavati tathA pUritavANaH prasAryamANabAhuH krodhayuktaH zAsanadhArakaH san , AsAM sadA smaraH kAmaH amata evaM dhAvatItyanvayaH / atra pUrvArddha sAdhanasya, uttarArddha sAdhyasya vacanam / atra vastugatyA vyAptyasatve'pi kaviprauDhoktau ca tathAbhidhAnamityalaGkAratvam / anyathA vahimAn dhUmAdityatrApi tathA syAt / vizeSaNairyat sAkUtairuktiH parikarastu sH| (kA. 118, pR.) arthAd vizeSyasya / yathA - mahaujaso mAnadhanA dhanArzitA dhanurbhUtaH saMyati lbdhkiirtyH| na saMhatAstasya na bhedavRttayaH priyANi vAJchatyamubhiH samIhitam // bhAraveH padyam / atra mahaujastvAdivizeSaNAni parAnabhibhavanIyatvAdhabhiprAyakANi / vyAjokti chadmanodbhinnavasturUpanigRhanam // ( kA0 118, 20) nigUDhamapi vastuno rUpaM svarUpapratipannaM kenApi vyapadezena padapaTTayate sA vyAjoktiH / na caiSA'pahatiH, prakRtAprakRtayoH sAmyastheAgAvAt / yathA -
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazabha ullAsa zailendrapratipAdyamAnagirijAhastopagUDhollasadromAJcAdivisaMsthUlAkhilavidhivyAsaGgabhaGgAkulaH 1 hA zaityaM tuhinAcalasya karayorityucivAn sasmitaM zailAntaHpura [50551] mAtRmaNDalagaNairTaSTo'vatA vaH zivaH // vo yuSmAn zivaH bhavyAd rakSatu / kIdRza: ? zailendreNa himAcalena pratipAdyamAnA dIyamAnA yA girijA pArvatI tasyA hastopagUhena hastasparzena ullasad vyaktI bhavad yad romAcA di romAJcakaM yaH kharabhaGgAdiH tena bisaMsthulo visadRzaH yo'khilaH samasto vidhividhAnaM tena yo vyAsaGgastasya bhaGge bhaGgArthamAkulo vyAkulaH, sasmitaM yathA syAdevaM tuhinAcalasya himagireH, hA zaityamityucivAn kathitavAn / antaHpure himAcalasyAntaHpure yo mAtRmaNDalAnAM gaNaH samUhasteISTo'yalokita ityarthaH / atra pArvatIsnehasya pracchannatathA'nuvartamAnasya karasparzajanyaromAvAdinodbhidyamAnasya himAlayakarasparzajanyatvaM pratipAdayatA punarnigUhanAda vyAjoktirityarthaH / ziSTA kalpite / tAhaganyavyapohAya parisaMkhyA tu sA smRtA // (kA0 119 ) pramANAntarAvagatamapi vastuzabdena pratipAditaM prayojanAntarAbhAvAt sadRza vastvantaravyavacchedAya bhavati paryavasyati sA parisaMkhyA / atra kathanaM praznapUrvakaM tadanyathA ca / yathA - kiM dhyeyaM viSNupadaM kiM vaktavyaM harernAma / kiM kAryamAryacaritairabhilapitaM pUjanaM viSNoH // amanapUrvakaM yathA kauTilyaM kacanicaye karacaraNAdharadaleSu rAgaste / kAThinyaM kucayugale taralatvaM nayanayorvasati // yathottaraM cet pUrvasya pUrvasyArthasya hetunA / tadA kAraNamAlA syAt. (kA0 120 ) uttaraM uttaraM prati yathottaram / yathA - jitendriyatvaM vinayasya kAraNaM guNaprakarSo vinayAdavApyate / guNaprakarSeNa jano'nurajyate janAnurAgaprabhavA hi saMpadaH // atha hetorabhedataH uktirhetumatI hetuH / yathA - 91 aviralakamala vikAsaH sakalAlimada ( da ) kokilAnandaH / ramyo'yameti sundari ! lokotkaNThAkaraH kAlaH // 1 mu. pu. 'saMmati' iti pazyate /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana __ saMprati idAnIM kAlaH samayo ramyaH zobhanaH abhyu / 1055,2 paiti Agacchati / kIdRzaH ! aviralaM nirantaraM kamalAnAM vikAsaH praphullatA yatra saH / sakalAnAM samastAnAmalInAM bhramarANAM mado yatra saH / kokilAnAmAnando yantra saH / lokAnAM janAnAmutkaNThA aurasukyaM taskarastaskartA ityarthaH / uttaraH shrutimaatrtH| kA. 121, dvita pA0 ) yathA gamyatAmanyataH pAntha ! taveha vasatiH kutaH / dopAya svAdalaM pAntha ! vasatiryoSidAlaye // bho gRhiNi ! vAsaM dehIti vasatiyAcakasya kasyacid vacanamamunA vAkyenonnIyate / asaMbhAvyaM lokAtikAntigocaraM prativacanam , yathA - kA vipa(sa)mA divagaI kiM dullabha jaNo guNaggAhI / kiM soktraM sukalattaM kiM dukkhaM jaM khalo loo // praznaparisaMkhyAyAmanyanyapoha eva tAtparyam / iha tu vAcya eva vizrAntirityanayo daH / kuto'pyalakSitaH sUkSmo'pyartho'nyasmai prakAza(zyate // (phA0 122, 20) dharmeNa kenacid yatra tatsUkSmaM prvicksste|| (kA. 123, pU.) kuto'pi AkArAdinitAddhA ! sUkSmaH tIkSNamativedyaH / yathA -- vakraspandikhedavindupravandhadRSTvA bhibhaM kuGkumaM kAmi(pi) kaNThe / puMstvaM tanvyA vyaJjayantI vayasthA mityA pANau khaDlekhAM lilekha // ___ kApi vayasyA sakhI tanvyAH nAyikAyAH puMstvaM pauruSaM vyaJjayantI tasyAH pANau haste khaDgalekhAM khAkRti lilekha / kiM kRtvA ? kaNTe kaNThakhale bhilaM cyutaM kuGkumaM dRSTvA / kaiH / yatrAd mukhAt spandibhiH khedabindUnAM prabandhaiH samUhai rityarthaH / atrAkatimAlokya kayApi vitarkite puruSAyite asilekhAlekhanena vaidagdhyAdabhivyaktimupanIte puMsAmeva kRpANapANitAyomyatvAt / uttarottaramutkarSoM bhavet sAraH praavdhiH|| (kA0 123 u0) paraH paryantabhAgaH abadhirutkarSasImA yatra dhArAvirohitatayA tatraiva vizrAnteH / yathA - bhojanabhUSaNamabalAkarakamalAvartitaM dugdham / tadalaGkAraH kadalaM tadalaGkAraH zarkarAsAraH // samAdhiH sukara karma kAraNAntarayogataH / ( kA0 125, pU0 ) sukara sukaratvena vivakSitamityarthaH / [pa056,1] yathA - mu. pu. 'kuto'pi kakSitaH' iti pATho labhyate / 5 'paricakSase' iti mu.pu.| 3 mu. pu. 'kArya' iti pAraH /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama ullAsa mAnamasyA nirAkartuM pAdayomeM patiSyataH / upakArAya diSTyedamudINe dhanagarjitam / / samaM samatayA yogo yadi saMbhAvitaH kvacit // (kA. 125, u0) , bhayamanayoyogaH ucitaH ityadhyavasAnaM cet tadA samanAmAlakAraH / idaM sadyoge asadyoge [ca] / krameNodAharaNAni tvameva saundaryetyAdi / dvitIyaM yathA sumahadvicitrametat samucitaracane vidhishcturH| AsvAdyaM nimbaphalaM tasya yadAvAdakaH kAkaH // ["citraM citraM bata bata mahaccitrametadvicitram' ityAdi / ] punaH punaruktiH saMbhramAtizayAcI pAtanmahazina sarvokRSaM pAramezvara citrakarma saMsArAkhyaM vicitraM vartate / yathAyogyamatra sambadho durlabhaH / prAyeNa sAmagryavidhau guNAnAM parAGmukhI vizvasRjaH pravRttiH / 'sarva ratnamupadraveNa sahitam / ' 'dehinAM sadRzA yogA durlabhA jagatItale / ' ityAdhuktatvAdityarthaH / evaM sati vidhAtA kvacid daivAducitaracanA saMvidhAtA jaataa| idaM citram, citramatyadbhutamityarthaH / bata bata mahAn saMtoSaH / vatAmantraNasaMtoSakhedAnukozavismaye / yat nimbAnA picumandAnAM AkhAdanIyA pariNataphalAmA sphItiH / yacaitasyAH kavalanaM mAsaH tasya kalA zikSA tatra kovidaH kuzalaH kAkaloko vidhAtrA sRSTaH ityarthaH / kacid yadativaidhAnna yogo ghaTanAmiyAt / kartuH kriyAphalaM naivAnarthazca viSayo dvidhA // (kA0 126) dvayoratyantavilakSaNatayA yadanupapadyamAnatayaiva yogaH pratIyate / yacca kiJcidArabhamANaH kA kriyAyAH praNAzAt na kevalamabhISTaM tatphalaM labhate yAvadaprArthitamanarthamAsAdayati / sa dvirUpo viSamaH / kareNodA... zirIpAdapi mRdaGgI keyamAyatalocanA / aye(ya) kva ca kukUlAgnikarkazo madanAni(na)laH // siMhikAsutasaMtrastaH zazaH zItAMzumAzritaH / janase sAzrayaM tatra tamanyaH siMhikAsutaH // iyaM zirISapuSpAdapi komalAhI dIrghanetrA ka kutra ! ayaM ca madanAnala; kAmAmiH [1056,2] ka ? kIdRzaH ? kukUlAmiH karISAmiH tadvatkazastIkSNa ityarthaH / dvitIyamudA+ mu. pu. ekarapaJcamIrapAThAma labhyate dhacin yadatidhaidhAna zleSo ghaTanAmiyAt / kartuH kriyAphalAvAsi vAnarthazca yad bhavet //
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana harati - siMhikAsutaH siMhaH tasmAt saMtrasto bhItaH zazaH zItAMzuM candraM AzritaH, taM zazaM anyaH siMhikAsuto rAhuH sAzrayaM sacandraM janase bhakSitavAnityarthaH / atra trANarUpaphalAbhAve anyena praasruupo'nrthH| mahatoryanmahIyAMsAvAzritAzrayayoH kramAt / AzrayAyiNI syAtAM tanutve'pyadhikaM tu tat // (phA0 128) AzritAzrayayormahatorapi viSaye tadapekSayA tanU api AzrayAyiNau prastutavastuprakarSavivakSayA / yathAkramaM yAvadhikatAM bajataH / tadetad dvividhamadhikam / krameNodA0 - aho vizAlaM bhUpAla ! bhuvanatritayodaram / mAti mAtumazakyo'pi yazorAziryadatra te // yugAntakAlapratisaMhatAtmane jaganti yasyAM savikAsamAsata / tanau mamustatra na kaiTabhadvipastapodhanAbhyAgamasaMbhavA mudH|| tatra prathamaM udAharati - he bhUpAla ! bhuvanatritayasya udaraM madhye aho Azcarye vizAlaM vistIrNa yad yasmAt atra mAtuM azakyo'pi te tava yazorAzirmAti parimAtItyarthaH / atra yazorAzerSastumaH kAcitkatvena bhuvanayApekSayA tanutve'pi tadutkarSavivakSayA tanmAnameva bhuvanatrayavizAlatve hetuH / dvitIyamudAharati - kaiTabhadviSo viSNoryasyAM tanau zarIre jaganti caturdazabhuvanAni savi. kArsa sAvakAzaM Asata sthitAni tatra tanau nAradastasyAbhyAgamenAgamanena saMbhavA utpannA mudaH pItayaH na mamuH adhikA babhUdhurityarthaH / yatra tapodhanAgamanaprabhavamudo'nyazarIravRttisvenAdhikyAt kaiTabhArizarIrasya tanutve'pi mudaH prakarSavivakSayA taccharIramAnameva hetutayopAttam / atrAnyo vizeSo gurunAnA matkRtavRhaTTIkAto draSTavyaH / pratipakSamazaktena pratikatuM sirskriyaa| __ yA tadIyasya tat stutyai pratyanIkaM taducyate // (kA. 115) pratipakSaM [pa0 57.1 ] tiraskartumityanvayaH / tatastutyai pratipakSastutyai / yathA - tvaM vinirjitamanobhavarUpaH sA ca sundari ! bhavatyanuraktA / paJcabhiryugapadeva zaraistAM tADayatyanuzayAdiva kAmaH // anuzayAdiva krodhAdityarthaH / vidhIyate yad balavatsajAtIyopalambhanaiH / tiraskaraNamanyasya sanmIlitamiti smRtm| // (? kA0 130 ) mudritapustakeSu tu eSaH zloko ninnarUpeNa labhyate - samena lakSmaNA vastu pastunA yanigRhyate / nijenAgantunA dhApi tanmIlitamiti smRtam // (kA0 13.)
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamaM ullAsa tathA ca balavatsajAtIyagrahaNakRtA grahaNAtmA abhibhava eva mIlitamiti mantavyam / malikAmAladhAriNyaH srvaanggiinnaacndnaaH| kSaumavatyo na lakSyante jyotsnAyAmabhisArikAH // sthApyate'pohyate vA'pi yathApUrva prsprme| vizeSaNatayA yatra vastu sakAvalI dvidhA // (kA0 131) niSidhyate / krameNodAharaNam purANi yasyAM savarAGganAni gharAGganArUpapariSkRtAGgyaH / rUpaM samunmIlitasadvilAsamaskhaM vilAsAH kusumAyudhasya // na taAlaM yantra sucAru paGkajaM na paGkajaM tadyadalInaSaTpadam / na SaTpado'sau na juguMja yaH kalaM na guJjitaM tanna jahAra yanmanaH // yaso nayAM purAbhi zAla purANi svarAni sottamastrIkANi 1 rUpeNa pariSkRtaM sundaraM ajhaM yAsA tAH / samunmIlito vyaktaH samIcIno bilAso yatra tAdRzaM kusumAyudhasya kAmasya vilAsA evAsnaM ityrthH| niSedhe'pyuvAharati - tajjalaM na yat su suSTu cAru manoharaM paGkajaM kamalaM yatra na, na lInaH padapado bhramaro yatra, tat kalaM avyaktamadhuram / spaSTamanyat / pUrvatra purANAM carAmanAH, tAsAmaGgavizeSaNatAmukhena rUpam , tasya vilAsAH, teSAmastram , amunA krameNa vizeSaNaM vidhIyate / uttaratra niSedhe'pyevameva yojyam / ___ yathAnubhavamarthasya dRSTe tatsahazi smRtiH / ( kA0 132, pU.) tatsadRze artha sadRze dRSTe sati arthasya padArthasya yathAnubhavaM anubhavaprakAreNa smRtiH sAraNamityarthaH / yathA nimnanAbhikuhareSu yadambhaH plAvitaM calazA lhriibhiH|| tadbhavaiH kuharutaiH suranAryaH smAritAH [50 57.2] suratakaNThara(ru)tAnAm // caladRzAM nimnanAmiviyareSu laharIbhiryadambhaH plAvitaM tadbhavaiH laharImAdurbhUtaiH kuharutaiH zabdavizeSaiH muranAryoM devAGganAH suratakaNTharutAnA suratakAlInakaNThanAdaM mAritA ityrthH| __ bhrAntimAna sa yadanyasya saMvittattulyadarzane // (kA0 132, u0) tadityanyadityamAkaraNika nirdizyate / anyadityanyasya anyatayA saMbhedanaM zrAntimAnityarthaH / vyadhikaraNaprakArakaM jJAna tathA cAnubhUyamAnAropassa sAmAnyAlaGkArasyAtraivAntarbhAvaH / ma. pu. paraM param' iti pATha: 1 mumitapustakeSu tu eSA paMktiH IrapAThasvarUpA lamyate - saraNam , prAntimAn asyasaMcittattulyadarzane /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdhyaprakAzakhaNDana yathA vetratvacAtulyarucAM vadhUnAM karNAgrato gaNDatalAgatAni / bhRGgAH sahelaM yadi nApatiSyan ko vedayiSyannavacampakAni // vadhUnAM karNAgrataH gaNDatale AgatAni navacampakAni ko vedayiSyan na ko'pi, yadi sahelaM salIlaM bhRGgA bhramarA nApatiSyan / vadhUnAM kIdRzInAm ! vetratvacAtulyA ruciryAsAM tAstathA tAsAM ityarthaH / nimittAntarajanitApi nAnAtyapratItiH prathama pratItaM abhedena vyudasituM utsahate / sAkSAtkAribhrame sAkSAtkArivizeSadarzanaM virodhIti nyAyAt / na caitadrUpakaM prathamAtizayoktiI tayorAhAryAroparUpatvAt / anvayasya svanAhAryatvAt / yathA dhAmadharSi navamaindavaM mahaH prekSya sNbhrmvshaadsaadhvsH| vItihotra iti gahinIstanAvAcakarSa kalazau dhiyAdhvagaH // vinA prasiddhamAdhAramAdheyasya vyvsthitiH| ekAtmA yugapaddhattirekasyAnekagocarA // (phA0 135) anyastat kurvataH kArya ashkysyaanyvstunH| tathaiva karaNaM ceti vizeSatrividhaH smRtaH // (kA. 136.) ekAtmA ekasvabhAvaH / tathA ca ekameva vastu ekena samAvena yugapad anekeSu vartate tathaiva tenaiva prakAreNetyarthaH / krameNodA0 divamapyupajA(yA)tAnAmAkalpamanalpagaNaguNA yeSAm | ramayanti jaganti giraH kathamiva kavayo na te vandyAH / / te kavayaH kathamiva na vandyAH yeSAM giro vANyaH jaganti [pa0 58,1] ramayanti / kIdRzAnAm ? khagaM gatAnAm / AkalpaM phalyaM vyApya analpA bahutarA guNagaNA yeSAM kviinaamityrthH| sA vasai tujhA hiae sa citra acchIsu sA a vaaNesu / amhArisANa suMdara oAso Natthi pAvANaM // sphuradaddhatarUpamutpratApajvalanaM tvAM sRjatAnavadyAvidyam / vidhinA sasRje navo manobhUrbhuvi satyaM savitA bRhaspatizca / / svAM sajatA vidhinA nUtano manobhUH kAmaH sasRje / savitA sUryaH, bRhaspatirguruH / tvAM kIdRzam ? sphurakisadadbhutaM rUpaM yasya tam / uktaH pratApa eva jvalano'miryasmAt tam / anavadyA nirdoSA vidyA yasya taM ityarthaH / annAnyasya karaNaM zAbdam / khamutsRjya guNaM yogAdatyujvalaguNasya yat / vastu tadguNatAmeti bhaNyate sa tu tadguNaH // (phA0 137) atra svaguNatiraskAra eva svaguNatyAgaH / 'bhanyasmakurvataH' iti mu. pU. pAThaH /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama ullAsa vibhinnavarNA garuDAgrajena sUryasya rathyAH paritaH sphurantyA / rataH punayaMtra rucA rucaM svAmAninyire vaMzakarIgnIlaiH / / sUryassa rathyA azvAH garuDAyajena aruNena vibhinno bhedaM pApito varNoM varSa meSAn / paritaH sphurantyA rucA rataiH khAM rucaM rathyA Aninyire nItAH / kIdRzaiH rasaiH ? bezakarIranIH vaMzakalikAvannIlavarNarityarthaH / atadguNAladvAramAha - tadrUpAnanuhArazcedasya tat syaantdgunnH| (kA0 138, 50) tasyAprakRtasyAnanuhAro'grahaNam / udA0 - gAGgamambu sitamambujA(yA)munaM kajalAbhamubhayatra mnjtH| rAjahaMsa tava saiva zubhratA cIyate na ca na cApacIyate / / gAjhaM gaGgAsambandhi jalam , yAmuLe yamunAsambandhi jalam , saiva prAcInA, na cIyate varddhate, na cApacIyate nazyatItyarthaH / saiSA saMsRSTireteSAM bhedena yadiha sthitiH / / (kA0 139, u0) eteSAmalakArANAM bhedena anyo'nyanirapekSatayA zabdabhAga eva arthaviSaya eva ubhayaM tatra vA yad vyavasthAnaM sA saMsRSTiH / tatra zabdAlaGkArasaMsRSTiyathA - 'tAratAratarai rityAdi / arthAlahArasaMsRSTiryathA limpatIva [50 58.2 ] tamo'GgAni varpatIvAJjanaM nmH| asatpuruSaseveva dRSTiniSphalatAM gatA // pUrvatra parasparanirapekSau yamakAnuprAsau saMsRSTiM prayojayataH / atra tu tathAvidhe upamokSe / zabdAlaGkArayoH saMsRSTiryathA- 'hindolikeyamindoH kalike tyAdau / anuprAso rUpakaMca saMgraSTiM prayojayataH / nanu zabdAlakkArasya zabdamAtravRttitvAt arthAlaGkArasya arthavRttitvamiti kathamubhayorekatra . saMvaSTiriti cet, na / ekArthasamavAyarUpasambandhenArthavRttitvAt / avizrAntijuSAmAtmanyaGgAGgitvaM tu sngkrH| (kA. 14., pU.) Atmani AtmamAtre'vizrAntijuSA anmAnittvaM anugrAhyAnuprAhakatvaM tapaH sahara ityarthaH / itaravijAtIyasahakAreNa camatkArakAritvam / etena saMsRSTebhedo darzitaH / yathA - Ane sImantaratne' marakatini hate hematATaGkapatre luptAyAM mekhalAyAM jhaTiti maNitulAkoTiyugme gRhIte / zoNaM bimboSThakAntyA tvadarimRgazAmitvarINAmaraNye rAjan ! guJjAphalAnAM saja iti zabarA naiva hAraM haranti // 5 'seTa' iti mu. pu.| 2 bhAva" 'sImamtavi' iti pAuH / kA0pra013
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana Atte gRhIte sImantaratne ziro'laGkAraratne bharakatini marakatayukte hegnaH suvarNasya tATapane noTIti prasiddha hRte sati, mekhalAyAM kSudraghaNTikAyAM luptAyAM gRhItAyAM jhaTiti zI maNeH ranama tulAkoTirnupura tAmme gRhIte sati, he rAjan ! svacchatrustrINAM araNye bane itvarINAM gamanazIlAnAM hAI pAlarA milA na haranti gRhanti / kIdRzam ! bimbaprAyaspauSThasya phAntyA rucA zoNaM raktaM guJjAphalAnAM saja iti buddhayetyarthaH / atra tadguNamapekSya prAntimatA prAdurbhUtaM tadAzrayaNena tadguNaH prabhUtacamatkAranimittamityetayoragAtibhAvaH / evaM rUpaH saGkaraH zabdAlaGkArayorapi dRzyate / udAharaNaM khayamavagantavyam / ephasya ca Ahe nyAyadoSAbhAvAdanizcayaH // (kA0 140, 20) ekasya ekatarasyetyarthaH / nyAya-doSau sAdhaka-bAdhakapramANau / tathA ca ekatra [pa. 59, 1] kAvye dvayorbahanA bA'lakArANAM prasaGge saMbhavatyekatarasa parigrahe sAdhakamAdhakapramANAbhAvAt saMzayaH sasaMdehasaGkara ityarthaH / yathA - nayanAnandadAyIndobimbametat prasIdati / adhunA'pi niruddhAzamavizIrNamidaM tamaH // - idaM indombiM candramaNDalaM prasIdati prasAda prAmoti / idaM tamaH vizIrNam / kIrazam ! viniruddhA AcchannA dig yenetyarthaH / prasIdatItyasyobhayatrAnvayAdityarthaH / atra kiM kAmasoddIpanakAlo varcate ? - iti bhaGgayantareNa kathanAt kiM paryAyoktam ? uta tadAnanasendubimbasya tathAdhyavasAyAdatizayoktiH / kimetaditi vaktraM nirdizya tadrapAropaNAd rUpakamidamityAdivaDUnAM saMdehAdayameva saGkaraH / yatra puna: - 'saubhAgyaM vitanoti vaktrazazino jyotsneva haasdhutiH|' .. ityAdI hAsadhutiryakatra eva saMbhavatItyupamAyAH sAdhikA, rUpakasya tu bAdhikA / tathA. . pAdAmyujaM jayatyassA maJjamajIrasiJjitAm / ' __ityatra maJjIrasiJjitamambujenAstIti rUpakasya sAdhakamupamAyAzca bAdhakamiti tatra na sandehasaharaH / evamanyatrApi bhAvyam / sphuTamekatra viSaye zabdArthAlaGkatidvayam / * vyavasthitaM tha. (kA0 141, 30) ekasminneva spaSTatayA yadumAvapi zabdArthAlaGkArI vyavasthA saMpAdayataH so'pyaparaH / yathA - spaSTollasarikaraNakesarasUryabimba vistIrNakarNikamatho divasAravindam / zliSTASTadigdalakalApamukhAvatAre baddhAndhakAramadhupAvali saMkoca //
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama ullAsa ekatraikapadAnupaviSTau rUpakAnupAsau / tenAsau trirUpaH / tenAyamanuprAcAnupAhakatayA sandehenaikapadamatipAdyatayA ca vyavasthitatvAt trirUpatayA sakaraH kathitaH / atredamavaghAtavyam-yatra zabdAH parivRtti na sahante sa zabdAlakAraH; yatra na tathA so'rthAlaGkAraH / matra tu kecana sahante kecana na sahante sa ubhayAlaGkaraH / yathA punaruktavadAmAsaH paramparitarUpaka ca / [5059,2] arthasya tu tatra vaicitryamuskaratayA pratIyata iti tayorAladvAramadhye gaNanaM kRtamityanyatrApi bodhyam / athaiSAmalaGkArANAM dossaaH| anumAsasya prasiddhyabhAvaH, vaiphalyam , vRtcivirodhaH-trayo doSAH / krameNa udA0 arcanena tava divyavarcasA syandanena padamaindramRcchati / candanena tava zailanandane nandane ca jana epa nandati // atrArcanAdinA aindrapadalAbhAdiphalaM anupAsAnurodhenaiva pratipAditaM na punaH purANAdiSu tathAmasiddhiriti prasiddhibirodhaH / ___ tathA 'urvyasAvatra tAlI'tyAdi / atra cAnupAsena cAsya vivicyamAnaM na kidi. dapi cArutvaM pratIyate / tathA sAdhAraNadharmAzrite nyUnatvAdhikatvaM ca doSaH / krameNodA0 caNDAlairiva yuSmAbhiH sAhasaM paramaM kRtam / cahvisphuliGga iva bhAnurayaM cakAsti / / tathA ayaM pannAsanAsInazcayAko virAjate / yugAdo bhagavAna brahmA vinirmitsuriva prjaaH|| atyantotkRSTasyopamAnatvaM apakRSTasya upameyasya upahAsa evaM paryavaspati / doSAnabhidhAnamadhikatvasyeti bhAvanIyam / yathA pAtAlamiva nAbhiste stanau kSitidharopamau / veNIdaNDaH punarayaM kAlindIpAtrasaMnibhaH // atra pAtAlAdibhirupamAnaiH prastuto'rtho'tyantakadarthitaH iti kaSTatvam / sa munilAJchito mauJjayA kRSNAjinaparTa vahan / vireje nIlajImUtabhAgAzliSTa iyAMzumAn // sa muniArado vyarAjata azobhata / mauGgyA lAJchitazcidvitaH kRSNAjinarUpaM paTaM varsa vahana dhArayan / nIlavarNasya jImUtasya meghasya bhAge ekadeze zliSTaH saMbaddhaH aMzumAn sUrya ivetyarthaH / atropamAnasya maujIsthAnIyaskhaDillakSaNo dharmaH kenApi padena na pratipAdita iti nyUnatvam / sa pItavAsAH pragRhItazAoM manojJabhImaM vapurApa kRSNaH / - zatahadendrAyudhavagnizAyAM saMsRjyamAnaH zazinetra mevaH / / dhA' iti mu. pu.1
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 kAvyaprakAzakhaNDana / sa kRSNaH manojJaM bhImaM ca vapuH zarIramApa prApta [1060, 1] vAn / pItaM vAso vastraM yaspa sH| pragRhItaM zArka dhanuryena saH / ka iva 1 zazinA candreNa saMsRjyamAnaH megha iva / kIdRzo meghaH ? zatahradA vidyat tadeva yadindrAyudhaM tadvAn tadyuktaH ityarthaH / atropameyasya zaGkhAderanirdezAt zazino grahaNamatiricyata iti / tathopamAnopameyayorliGgavacanabhedo doSaH / sASAraNadharmasyaikamAtragatatvena pratIteH / tathA cintAratvamiva cyuto'si karato dhiG mandabhAgyasya me / atra cyuta ityupameyamAtreNAnvIyate puMlliGgatvAt / yathA bA - Raat bhakSitA deva zuddhAH kulavadhUriva / atra zuddhA ityupameyamAtreNAnvIyate / liGgabhedo vidyamAno'trApradhAnam / yatra nAnAtve'pi liGgavacanayoH sAdhAraNadharmo nekamAtragAmI bhavati tatra nAyaM doSaH / yathA - guNairanadhyaiH prathito vairiva mahArNavaH / bhatra liGgabhede'pi vizeSaNAnvayasyA vizeSAd doSAbhAvaH // tadveSo sadRzo'nyAbhiH strIbhirmadhuratAbhRtaH / dadhate sma parAM zobhAM tadIyA vibhramA iva // tadUdveSaH parAM zobhAM dadhate / tadIyA vizramA vilAsA iva / veSaH kIdRzaH ? anyAbhiH strIbhiH asadRzaH / punaH kIdRzaH ! madhuratayA bhRtaH pUrNaH / vibhramA api madhuratAM bimartIti madhuratAbhRt te madhuratAbhRta ityarthaH / vacanabhedodAharaNamidam / tathopamAyAM kAlapuruSa vidhyAdibhedo'pi doSaH uddezyapratIteraskhalitarUpatayA vizrAnterabhAvAt / yathA - atithiM nAma kAkutsthAt putramApa kumudvatI / pazcimAdyAminIyAmAt prasAdamitra cetanA // kumudvatI strI kAkutsthAt atithiM putraM Apa / keva ? cetanA prasAdamivetyarthaH / atra cetanA prApnoti na punarApeti kAlabhedaH / tathA [pratyagramaJjana vizeSaviviktamUrtiH kausumbharAgarucirasphura daMzukAntA / ] vibhrAjase makaraketanamarcayantI, bAlagravAlaviTapaprabhavA lateva / makaraketanaM kAmaM arcayantI pUjayantI evaM rAjase / kIdRzI ! pratyanaM sadyaskaM yanma snAnaM tasya vizeSeNa viviktA [ 1060, 2 ] vyaktA mUrttiryasyAH sA / kaulumbharAgeNa ruciraH sphurannaMzukasya vastrasyAnto yasyAH / keva ! bAlo nUtanaH pravAlaH patraM yatra etAdRzo yo viTapaH zAkhI tatra prabhava utpattiryasyAstAdRzI latevetyarthaH / atra latA vibhAjate na su bibhrAjasa iti puruSamedaH / tathA- 'gaGgeva pravahatu te sadaiva kIrttiH / ' ityAdau gA pravahati, na tu pravahatviti pravRttAtmano vidherbhedaH / evamupamAyAmasAdRzyamasaMbhavazca doSaH / sphuTamudAharaNadvayam / utprekSAyAmapi saMbhAvanadhuvAdayazabdA eva vaktuM prabhavanti na tu yathAzabdo'pi / tatra tadupAdAnaM doSaH / yathA -
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama ullAsa udyayau dIpikAgabhanmukulaM mecakotpalam / nArIlocanacAturyyazaGkAsaMkucitaM yathA // dIpikAgarmAt sarovaramadhyAnmu kulaM udyayo mecakotpalaM karyurakamalam , nAryAH striyo kocanAnAM cAturya tasmAt yA zakkA bhayaM tena saGkucitamivetyarthaH / evaM sAdhAraNavizeSaNabalAdeva samAsoktiranuktamapyupamAna vizeSa pratipAdayatIti tasyAtra punarupAdAne doSaH / spRzati tigmarucau kakumaH karairdayitayeva vijRmmitatApayA / atanumAnaparigrahayA sthitaM rucirayA cirayA divasazriyA // timmarucau sUrye kakubho dizaH karaiH spRzati sati divasazomayA manoharayA cisyA dIyA, atanu dIrtho yo mAnastasya parigraho praNaM yasyAstayA, sthita vimbhito pati: mANe yahAstamA / karela ? dApita pratinAyikayevetyarthaH / atra tigmarucau kakubhAva payAsahazavizeSaNavalena vyaktivizeSaparigraheNa ca nAyakatayA vyaktiH proSmadivasazriyo'pi pratimAyikAtvaM pratipAdayatIti kiM dayitayeti khazabdopAdAnena ? / evamaprastutaprazaMsAyAmapi upameyamanayaiva rItyA pratItam / na punaH prayogeNa kavardhanIyam / navInAstu etAn doSAn uktadoSeSvantarbhAvayantIti [5061,1] yuktamutpazyAma ityuparamyata iti // " 21 2-3 kavegirI yaha yadavAdi SaNa purAtanaigarikApravAhasaH / idaM suvarNa kRtamasya khaNDanaM mayA budhAnAM hRdayasya bhUSaNam // 1 // matApabhAnurivAhitAnAmAnandaruJcandra itareSAm / yuktaM sacetat kila vAcakendrazrIbhAnucandrAnyayasaMbhavasya // 2 // bhAnuH pratApaM na ca pramoda daramodamindune punaH pratApam / / tanopi caitad dvayamadhyadhIza ! tasmAdabhUbhyAmadhiko'si nUnam // 3 // kathaM prabho'pAkuruSe pratApa-yazaHprabhAbhirbata bhAnucandrau / tvaM bhAnucandrAnucarottamo'pi yadvA caritraM mahatAmacaryam // 4 // khasyApareSAmapi kAryasiddhi-vidhAnataH siddhipadapratiSThA / agajanAnandavidhAyakatvAt tvadAhaye candrapadavyavasthA // 5 // prasthApitAH khaviSayAt zaminaH same'pi zrIzAhinA bata vinaiva bhavantamekam / sadvA yugAntasamayotthitamArutena zailAH same'pi calitA na tu nAkizailaH // 6 // |iyN ziSyakRtA prshstiH|| // iti pAdazAhazrIakabarasUIsahasranAmAdhyApaka-zrIzatruayatIrthakara mocanAdyanekasukRtavidhApakamahopAdhyAya-zrImAnucandragagiziSyaSTottarazatAvadhAnasAcanapramukti pAdazAhazrIakabbiraH pradatta-pu(su)sphahamAparAbhidhAnamahopAdhyAya-zrIsiddhi candragaNiviracite kAlpaprakAzapa(kha)NDane guNanirNayA nAma dazama ullAsaH samAptaH / / // saMvat 1703 varSe azva(zci)na zuddhi 5 gurau likhitam // shriiH||
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ etasmin grantha ullikhitAnAM vizeSanAnnAM sUciH / akabara (nRpati) apabhraMza (bhASA) abhijJAnazAkuntala (nATaka) karpUramaJjarI (ka) kAlidAsa bhAnucandra 9. mahimabhaTTa kAvyaprakAzakhaNDana kAvyaprakAzavivRti kumArasaMbhava dUtAGgada (nATaka) nAgAnanda (nATaka) 19 | mizra 61 | ramAvalI (nATikA) 22. vAmana (granthakAra ) 1. vikramorvazI (nATaka) 1 | vizva (koza) 60 vIracarita (nATaka) 19 veNIsaMhAra (nATaka) 62 | zatruJjaya ( tIrtha ) 18 siddhicandra nArAyaNabhaTTa prakAzakRt (kAvyaprakAza praNetA ) 33,68 hayagrIvavadha (nATaka) bRhaTTIkA ( kAvyaprakAzalatkA ) 2,94 masUri 1,101 4,33 60 63 24,53 9,26 60 20,60 1,101 60 1 1 / ch
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ asmin granthe vinirdiSTAnAM sUtra-zloka-padyAMzAdInAM varNAnukrameNa suuciH| bhaipihulaM jalakuMbha bhae~ ehi ki pi kIe vi akuNThotkaNThayA pUrNa magUlamaparasyA adhino'nanusandhAna acala eSa bibharti ajanamAsphAlisabakI atandracandrAmaraNA bhatAzi guNIbhUta atithi nAma kAkutsthAt ativitatagagana atha lakSmaNAnugata. bharaTe darzanotkaNThA adyApi stanazaila adhikaratalatasaM bhanajhamAlagRhA bhagAramapratimaM tadarza agayeneva rAnazrI samaya bine rAjyazrI anirminagabhIraravAda anurAgavatI sandhyA anuskhAgAbhasaMlakSma anaucityAd mAte nAnyata anyadeva hi lAvaNyaM anyatra bajatIti kA anyasatarvataH kArya apadasthapadasamAsa apasAraya ghanasAre apAra kAvyasaMsAre apAsya cyutasaMskAra avindusundarI niyaM abhinavanalinI kizalaya bhaK kanakavarNAbha 12 | amRtamamRtaM kaH samveho 84 ambAkarAvalambA 30 ayaM padmAsanAcIna 29 ayaM sa razanotkarSI 58 are rAmAhastAbharaNa 72 arcanena saba divya 79 arthazaktyudbhave'pyoM 26 arthitve prakaTIte'pi 5 arthe savabhinnAnAM 10. artho'pi vyAkastatra 45 arthA'puSTaH kaSTo 78 | alaGkAro'ya vastveva 31 alamati capalatvAt 41 | alaM sthitvA zmazAne'smin 39 / alasavalitaH premAdA 34,37 alasasiramaNI dhuttANa avandhyakopasya vihantu avitatatamo'mdhakUpa 88 avirala kamalavikAsa: 88 | avivakSitabAcyo 74 | avizrAntijuSAmAtma. 24 astyuttarasyA dizi devatAtmA. | zastrajvAlAvalIDha asyA nukhasya lIlA asyAH sargavidhau prajApati 96 aho kenedazI zuddhiH 38 aho vizAlaM bhUpAla 63 Akuzmaya pANimazaciM 1 AkSepa upamAnasya 37 AjJA zakrazikhAmaNi 73 Ate sImantarale 86 Adityo'yaM divA sUtaH 25'AlAnaM jayakariNaH 77IA
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 Alimitastatra bhavAn bhAlokya komalakapola Azrayaikye viruddho yaH AsIdaJjanamatreti ikSucchAyAniSAdinyaH idamanucitamakramazca iyaM sunayanA dAsI vanAzAdibhizveto utkRtyotkRtya kRttiM uttAnocchUnamaNDUka utivisesa kando utthAya hRdi lIyante utphulla kamalakesara udayamayate dimAlinyaM udevi sacitA tAmra 0 aunt dIrghikAgarbhAt upAdAnaM lakSaNaM cetyuktA upakurvanti taM santaM upakRtaM bahu tatra upaplavaH saiMhikeye upamAnAdyadanyasya upamAnopameyatve upari ghanAghanapaTalI ubhau yadi vyoni pRthak uba NizcaNi padA ekaM krameNAnekasmin ekatriyA vasasi cetati etAvevA'jahatsvArthaevameva viSamo navameghaH tyatikai manaHkSepaH autsukyena kRtavarA kaNThakoNa viniviSTa0 kamale matimaM tiritra karihastena saMbAdhe karuNe vipralambhe karNAvataMsAdipade kati garbheNa kolavehitapat kaH kaH kutra na rA 0 kAmakandarpacaNDako sUtra- loka-pathAMzAdInAM sUciH / 36 | kAraNAnyatha kAryANi 59 kAryakAraNayoryaca 61 kA bisamA vigaI 88 | kAvyaM yazase'kRte 66 kiviNANa dhaNaM NAANa 39 kiJcit pRSTamanuM vA 84 kriM dhyeyaM viSNupadaM 21 | kITAdividdharanAdi 20 kubhojanaM mahArAja 56 kusumitalatAbhiratA 34 | kRtamanukRtaM dRSTaM vA 76 | kailAsAlayabhAlalocana 35 kauTilyaM kacanicaye 80 43 kAkArya zazalakSamaNaH 101 keGkAraH smarakArmukasya 7 kSipto hastAvalamaH 63 | kSudaH santrAsamete 13. 9. pAhuNA deara | syA'nirheto - 83 | gacchati puraH zarIraM 78 ! gacchAmyacyutadarzanena 14 | gataM tIra cInamanUrusArathe 82 gamyatAmanyataH pAnya 12. garja dudhana ghaTATope 89 gAGgamambu sitamambu 85 gAnAmanIkRta 8 | gAmbhIrya garimA tasya 89 guNAnAmeva daurAtmyAta 22 guNairanayaiH prathito 60 gurujana paratatayA 23 gRhItaM yenAsIH paribhava 78 | grAmataruNa taruNyA 55 grIvAbhaGgAbhirAmaM 65 cakitahariNola 53 cakAstyaJjanA rAmAH 66 cava bhujabhramitacaNDa 51: caNDAlairiva suSmAbhiH 40 | candraM gatA padmaguNAn 67 | citte cahuTTadi na khuTTati 15 81 12 2 dare $1 91 ' 56 85 19 20 13 24 40 62 10 28 52 6 31 12 54 97 56 76 86 100 .. 48 5,32 10 76 75 ** 99 * 4
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana 38 wrs citraM mahAneSa nvaavtaar| cintAramamiva cyuto'si jagati ayinaste te jaMghAkANDorunAlo janasthAne bhrAntaM kanakA jasseya vaNo tasseya veyaNA jAne koSaparAmukhI jitendriyatvaM vinayasya jyotsnA candanamAlA tacitraM yatra varNAnAM tasaH kumudanAdhena tato'raNaparispanda tatvajJAnAd yavIryAde0 tassidviddatAvekasmin tathAbhUtAM dRSTvA bhUpasadasi tathaiva yad vidhIyate tadoSI zabdAyoM samuNA sadAbhAsA naupaca tadidamaraNyamasmin tad gaccha simyai kucha tadrUpakamabhedo ya 'tadrUgananuhAraveda tadveSo sadRzo'nyAbhiH tanuvapurajaghanyo'sau sapastibhiryA sucireNa tarjanyanAmike ziSTe tasyAH karNAvataMsena tasyAM raghoH sUnurupa. tAmana jayamaGgalaciya tAratAratararetaiH tiSTheta, koparazAta prabhAva tIrthAntareSu bAnena tRSitAM hariNI hariNaH te himAlayamAmaya taM vIkSya vepathumatI saM santaH zrotumarhanti khamagrataH sambala tvayi dRSTa eva tasyA khayi nibaddharateH priya kA.pra. 14 21 lAmasmi vacmi viduSAM sAmAlikhya praNayakupitA vaM vinirjitamanobhava jAsatraiva vitarkazca dAtAraM kRpaNaM manye diSamapyupayAtAnA didhItyevIGsamaH kazcit duSTaM padaM zrutikaTu dUrAdutsukamAgate dRzA dagbhaM panasija dRSTrakAsanasasthite 7. | devIbhAvaM gamitA 21 dehinAM sadRzA yogA 89, dyotayilA kamapyartha 13 dvayaM gataM saMprati zocanIyatA 4. dharmeNa kenacid yatra 2 dhAmadharSinava mandavaM 22 boroM vemAMta nipuNo na ceha jIvitaH kazcit 55] na tajvala yanna sucAru nambAzrayasthitiriya 9. na yatra duHkhaM na sukhaM 1.. | nayanaM taya raktaM ca | nayanAnandadAyIndo 35na so'sti pratyayo loke 56 | nAthe nizAyA niyate 53' nAlapaH kaviriva svarUpa 24 / nigIyAdhyavasAnaM tu 59 ! nijadoSAvRtamanasA 72 nijanayanapratibimba 57 nimnanAbhikuhareSu 35 niyatAropaNopAyaH 6. niyatikataniyama 68 | nirvANavaradahanAH nivedaglAnizaGkA nizAtyayavyajini niHzeSacyutacandana 83 | nyakAro hyayameva meM 39,42| padArtha vAkyaracanaM . .' 44 87 y 0 0 " 5
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . . . . . N 106 parApabAda nistaparimlAnaM pInastana paroktibhedakaiH siSTeH paryAyoktaM vinA vAcyaM pANDu kSAmaM vadanaM pAtAlamiva nAmita pAdAmbuja jayakhasyA punaruktavadAbhAso purANi yasyAM rAvarAzanAni pUrvAntavatsvaraH sandhoM paura sutIyati jana prakRtaM yaniSidhyAnya prajA ivADAdaravinda pratyakSA iva yadbhAva pralapramajanavizeSa pratikUlavarNamupahata pratikUla vibhAtrAdi pratipakSamazatena prayasaparibodhita: prasthAnaM ghalayaiH kRtaM amAprAptanizumbha prAtaH punaH syAdudiyAcha prAptAH zriyaH kAmadudhA prAtrotyanyatprasAdo'mA premAdrAH pramayaspRzaH veyAna so'yamapAkRta bahavaste guNA rAjan bAlAno cumcanAliko bIbhatsadvarasayoH brAhmaNAtikamayAgo bhamaprakramamakama mahAtmano duraviroitano bhadro rudre Se rAma bhama dhammiA bIsatthI bhAvasya zAntipadayaH bhAsate pratibhAmAra bhUpAlarananidainya bhedAnimau ca sAdRzyAta bhojanabhUSaNamaklA sUtra-zloka-padyAMzAdInAM sciH| 43 matiriva mUrtimadhurA 69 manAmi kauravazata | madhurimaruciraM vacaH 88 manorAgastI viSa mayAnaM rAmalaM kuzalava malikAmAladhAriNyaH masaNavaraNapAtaM mahatyA gadayA yuktaH | mahatoryana mahIyAMsA" mahApralayamAruta 5 mahilAsahassabharie | mahaujaso mAnadhanAH 'mAe gharovaraNa mAdhuryavyajakairvaNaH mAdhuryojaHprasAdAkhyA mAnamasyA nirAkarte mAlAdIpakamAyaM ceda | mine kApi gate saro 72 muktAH kelivisUtrahAra' 18 mukhyArthAnvayabAdhe syAt mukhyArthahatidoSo mukhye rasenapi te'jivaM 49,68 | mUrtida vargAntyamA varNA mRgacakSuSamAdAkSa 17 madhe nidAghadharmAzu yacchandayogaH prAthamya yatrAnulikhitArthameva | yatratA laharIcalAcala yathAnubhavamarthasya yathArya dAruNAcAraH * saMyottaraM cet pUrvasya yadA khAmahamadrAkSaM yadAnato'yadAnato | yadi dahatyanilo'tra 23 / yaduktamanyathAvAkya 74 yasya na sabidhe dayitA 48 | asya hAsaH sa cet kApi 4 | prekSya cirarUDhApi 92 'yaH kaumAraharaH sa eva hi MRE 11
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzakhaNDana d yugAntakAprati yunorekalarasmin gatavati yena dhvastamanobhavena ye rasasyAnino bhAvA yerSA jJAnAcamatkAro yoga AdyatRtIyAbhyAM yo'sakRt paragotrANAM raikelihianivasana raktAzoka kRzodarI raktAmyanetratA rodre ratirdevAdiviSayA ratihAsazca zokazva rasabhAva-tadAbhAsa rasAsAra rasA sAra rAkAvibhAvarImAnta rAkAsudhAkaramukhI rAjan vibhAnti bhavata rAjarSivaMzasUnomeM rAmamanmathazareNa tADitA rAmarAvaNayoyuddha rAmo'sau bhuvaneSu vikrama rUpAmRtasya vApikApi raudrazaktyA tu janitaM lamaM rAgAvRttAzyA latAmUle lIno hariNa lahiUNa tujama bAhu lAvaNyaM tadasau kAnti lAvaNyAkasi rAjani lAsya kamalavanAnA likhanAste bhUmi bahirava0 limpatIva tamo'zAni vaktRbolyakAkUnoM vaktRvAcyaprabandhAnI vastrasyandikhedavindu vaktrAmbhoje sarasvatyadhika vazyamANoktaviSayaH badana baravarNinyA yada vada jitaH sa zatru varga sAmyamanuprAsaH 5.4 | vastu vAilaGkatiti 19 | vanavaiDUryacaraNaH 55 | vaMzo veNau kule charge 63 | vAgarthAviva saMpRktI 33 | vAcyamedena bhinna! yad 69 | vidvan mAnasahaMsa ri0 | vidhIyate yad balavat vinA prasiddhamAdhAra | vinA rajanyA kazcandro vinirgataM mAnadamAtmA vinoktiH sA vinA'nyena 16 vibhAvAnubhAvAstat 15 vibhinava gaDA 7. vizeSaH so'virodhe'pi 37 ' vimocanaM dakSiNamalanena 23 vivakSitaM cAnyapara 38 | vizeSaNairyatsAkUH 29. vizeSoktirakhaNDeSu 44 viSayyantaH kRte'nyasmin 78 vepravanA tusyarucA 28 vyatyameva guNIbhUta 78 vyabhicArirasasvAmi 21 vyAjastutirmukhe nindA 52 vyAnamA dayitAnane bIDA capalatA harSa | zaktimattva vAcakavaM | zaktinipuNatAloka 84 | zanirazanisa tamucce 88 zabdArthacitraM yatpUrva sAcdastu lATAnuprAso zirISAdapi mRdagI 12 zilImukho'li-bANayoH 69 | jhUnyaM vAsagRhaM vilokSa 92 | zumArahAsyakaruNA zRNu sakhi taSa vacanIyaM 84 | zailendrapratipAdyamAna 71 zrutimAtreNa zabdAnAM 57 | zrutena buddhirvyasanena 70 / 3yAmA zyAmalimAna 3
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ leSaH prasAdaH samatA sakalakalaM purametat saka vRttistu dharmasya saksavo makSitA deva samAmyaH svarirasAdi satya manoramA rAmAH sadA madhye yAsAviyA sadA nAlA nizIthinyA sadyaH karasparzamavAya sadyomuNDitamattahaga sa pItavAsAH pragRhIta samameva samAkAntaM samAdhiH mukaraM karma sa muni bchito mauthyA samyagjJAnamahAjyoti sarAgayA zrutaghana sarveSAM prAyazo'rthAnAM savitA vidhapati vidhu sanIDA dayitAnane sAkaM diksanisAbhiH sAkAMkSapadamuktaH sA ca dUre sudhAsAndra sAdhanaM sumahad yasya sAdharmyabhupamAmede sA patyuH prathamAparAdha sAmAnya vA vizeSo cha sAmAnyasya dvirenAsya sArasavattA viddatA sopA'nyA tu yatrokatI sA vasai tujma hiyae sAheti sahi suddoM sitakarakararUciravi mucaraNavinisaSTapuraH sudhAkarakarAkAra sUtra-zloka-padyAMzAdInAM suuciH| 65 muptaM cibodho'marSazca 53 sumahavicitrametat 83 satakAlamanase 1.. | sAmAnaNasAtena | sandigdhamapratIta sandigdho nirhetuH | aprahAre praharaNaiH / 49 saMbhramaH sAdhvase'pi syAt 86 saMbhAvanamathotprekSA siMhikAsutasaMtrasta saiSA saMsapiretI 42 saubhAgyaM vittanoti stumaH kaM vAmAkSi tokenopratimAyAti limghazyAmalakAnti | sthApyate'pohyate bApi spochasakiraNakesara spRzati tigmarupI sphuTanIlotpalapaTalaM 44 sphuTamekatra viSaye 37 sphuradadbhutarUpamut" 35 'smayamANaviruddho'pi 55 syAdasthAnopagatayamunA 2207 18 khAd vAcako lAzaNikaH 85 khacchandocaladacchakaccha 82 khamutsRjya guNaM yogAda. 67 harastu kizcit parimRtta 2. 8 hanUmatAthairyazasA 96 hantumeva prasasya 11 hA nRpa hA budha hA kavi 72 hA mAtastvaritA'si kutra 66 hRdayamadhiSThitamAdau 35 jJeyo mAravIbhatsoM 40 .