Book Title: Dharma aur Samaj
Author(s): Sukhlal Sanghavi, Dalsukh Malvania
Publisher: Hemchandra Modi Pustakmala Mumbai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001072/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ macandra modI - pustakamAlA dharma aura samAja lekhaka prajJAcakSu paM0 sukhalAlajI saMghavI, banArasa hindU vizvavidyAlayake jainadarzanake bhUtapUrva pradhAnAdhyApaka, aura gujarAta vidyA- sabhA ahamadAbAda ke darzanAdhyApaka, & sampAdaka paM0 dalasukha mAlavaNiyA A. zrI kalAmamAgara sari jJAna maMdira zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra, kobA T. 05. SaSTha puSpa sola ejeNTa hindI - grantha- ratnAkara kAryAlaya, bambaI 4. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka jainasaMskRti - saMzodhana maMDala, banArasakI ora se nAthUrAma premI hemacandra modI - pustakamAlA hIrAbAga, giragA~va, bambaI -------- sitambara, 1951 mUlya Der3ha rupayA mudraka raghunAtha dipAjI desAI. nyU bhArata priMTiMga presa, 6 kelevAr3I, giragA~va, bambaI naM. 4 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinaMdana 'gharma, nIti, saMskRti, samAja, jIvana, zAstra, satya, svataMtratA Adi prauDha aura gaMbhIra viSayoMpara maulika vicAra prakaTa karane kA jina ine-gine bhAratavAsiyoMko adhikAra hai, unameM bhI paMDita sukhalAlajIkA sthAna U~cA hai / zAstra-graMthoMkA adhyayana jisa gaharAIse paMDita sukhalAlajIne kiyA hai utanA bahuta kama paMDitoMne kiyA hai / aura khUbI yaha hai ki satata adhyayanase inako buddhi aura zAstradRSTi zraddhAjaDa nahIM huI haibalki cetanavatI huI hai| __isa pustakake caubIsa nibaMdha aura bhASaNa adhikAMzameM jaina samAjako uddeza kara likhe gaye haiN| to bhI inameM sAMpradAyika saMkucitatAkA lavaleza nahIM hai / sAragrAhI samanvayavAdI aura kalyANAkAMkSI vRttise likhe hue ina prabaMdhoM meM loka-kalyANakI tIvra icchA aura jIvana-zuddhikI tejasvitA zarUse Akhira taka jhalakatI hai| isa graMthakA adhyayana kevala jainoMke liye hI nahIM, samasta bhAratIya janasamudAyake liye poSaka aura lAbhadAyI hai| jaina samAjakA maiM abhinaMdana karatA hU~ ki use aise zuddha vicAravAle, dIrvadarzI, nispRha netA mile haiN| paMDita sukhalAlajIkI preraNA bauddhika kSetrameM kAma karatI hai, isa liye usakA kArya turaMta pratyakSa nahIM hotaa| kintu unakI nispRha aura taTastha bhUmikAke kAraNa hI unakI vANIse jo jIvana-parivartana hotA hai vaha apanA kArya dhIme dhIme kintu sthAyI rUpase karatA hai| aise vyAkhyAna-saMgraha ucca zikSAke pAThyakramameM Avazyaka rUpase rakhane cAhiye, tAki ina vicAroMkA gaharAIse adhyayana ho aura : vidyArthiyoMko zAstroMke adhyayana ke liye zuddha dRSTikA lAbha ho / .. isa choTese graMthako par3hate hue paMDita sukhalAlajIke bauddhika sahavAsakA jo sukha milA vaha sacamuca tIrthasnAnake jaisA AhlAdaka hai| -kAkA kAlelakara Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya zraddheya paM0 sukhalAlajI saMghavI svataMtra vicArakake rUpameM prasiddha haiM / vigata bIsa varSoMmeM unhoMne jo kucha likhA hai aura vyAkhyAnoMmeM jo kucha kahA hai, usameMse dharma aura samAjaviSayaka lekhoMko cunakara isa pustakameM saMgraha kiyA gayA hai| paMDitajIke lekhanakA prAraMbha 'karmagrantha' jaise jaina granthoMse huA hai / kintu unake sampAdanameM unhoMne jo kucha likhA thA, Aja tIsa varSake bAda bhI koI lekhaka usase Age nahIM bar3hA hai| isase hama samajha sakate haiM ki kitanA gaMbhIra adhyayana aura manana karaneke bAda ve likhate aura bolate haiM / vAstavameM unhoMne dharma aura samAjake viSayameM san 1930 se likhanA aura bolanA zurU kiyA hai| kintu usa samaya unake jo vicAra baneM, lagabhaga ve hI vicAra Aja bhI haiN| unameM spaSTatA aura gaMbhIratA to AtI gaI, para vizeSa parivartana nahIM huaa| unake lekhoMke par3hanese yaha bAta spaSTa ho jAtI hai| kintu isakA artha yaha nahIM ki ve pragatizIla nahIM haiN| unako jisa vastukA darzana Ajase bIsa varSa pahale huA aura vaha bhI aMgrejI pustakeM par3he vinA, usakA darzana Ajake kAlejoMmeM par3hanevAloMke lie bhI sulabha nhiiN| dharma to aisA viSaya hai ki par3he likhe yuvaka usapara socanA jarUrI hI nahIM samajhate / isakA bhAra to ve paMDoM aura purohitoMpara hI DAlakara nizcinta haiN| paMDitajI jaba ahamadAbAdake 'gujarAta vidyApITha ke adhyApaka hokara pahuMce taba gujarAtameM gA~dhI-yuga zurU ho cukA thA aura gA~dhIjIne dharmakI rUDha mAnyatAoMpara prahAra karanA zurU kara diyA thaa| usa paristhitimeM paMDitajIko bhI jaina dharmake aura dharmake tAttvika rUpake viSayameM gaharAIse socanA vicAranA par3A aura dharmake bAhya rUpase tAttvika dharmako alaga karake dikhAnekI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ preraNA milii| unakA mukhya kArya to dArzanika granthoMkA sampAdana saMzodhana aura adhyApana hI thA; kintu jaina sabhAoMmeM bolanekA jahA~ kahIM bhI avasara milA unhoMne dharma-svarUpakI mImAMsA karanA ucita mAnA / zrotA mukhya rUpase jaina hote the, isalie dRSTAntoMmeM unhIMkI bAtoMkA AnA svAbhAvika hai, phira bhI dharmakA jo tAttvika svarUpa batalAyA gayA hai vaha sarvajanagrAhya aura sarvopayogI hai| kalakatteke zrI bhaMvaramalajI siMghIne sabase pahale ukta lekhoMkA saMgraha karanekI preraNA kI thii| usake bAda jaba zrI nAthUrAma premIne svargIya hemacandrakI smRtimeM prakAzita honevAlI pustakamAlAmeM ise denekA prastAva kiyA, taba paMDitajIne ise svIkAra kara liyaa| paMDitajIkA sva0 hemacandrapara vizeSa sneha thA / __paMDitajIne apane sabhI prakAzita aprakAzita lekhoMkI vyavasthAkA bhAra mujhe de rakhA hai| merI icchA thI ki unake samasta lekha jainasaMskRtisaMzodhana maMDala, kAzIkI orase prakAzita hoN| maMDalane anuvAdake lie kucha kharca bhI kiyA thaa| ataeva yahI nizcaya huA ki maMDalakI orase isa saMgrahakA prakAzana premIjI kareM aura tadanusAra yaha prakAzita ho rahA hai / merI prArthanApara pUjya kAkA kAlelakarane saMgrahako par3hakara asvastha avasthAmeM bhI kucha paMktiyA~ likha denekA kaSTa uThAyA hai, usake lie unakA AbhAra mAnatA huuN| isa saMgrahake kaI lekha kaI mitroMne svataHpravRtta hokara gujarAtIse hindI-anubAda karake patroMmeM prakAzita kiye the| ataeva unakA aura patra-sampAdakoMkA bhI maiM AbhArI huuN| . premIjIne anuvAdakA saMskAra kiyA hai| kahIM kahIM to unako samUcA badalanA par3A hai aura yaha saba unhoMne bar3e premase kiyA hai| isalie ke bhI dhanyavAdake pAtra haiN| kAzI hindU-vizvavidyAlaya ( -dalasukha mAlavaNiyA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakA bIja aura usakA vikAsa zrI dezamukhane kahA hai ki dharmakI lagabhaga sAtasau vyAkhyAe~ kI gaI haiM, phira bhI unameM saba dharmokA samAveza nahIM hotaa| Akhira bauddha, jaina Adi dharma una vyAkhyAoMke bAhara hI raha jAte haiM / vicAra karanese jAna par3atA hai ki sabhI vyAkhyAkAra kisI na kisI paMthakA avalambana karake vyAkhyA karate haiN| jo vyAkhyAkAra kurAna aura muhammadako vyAkhyAmeM samAveza karanA cAhegA usakI vyAkhyA kitanI hI udAra kyoM na ho, anya dharma-paMtha usase bAhara raha jaayNge| jo vyAkhyAkAra bAibala aura krAisTakA samAveza karanA cAhegA, yA jo veda, purAna Adiko zAmila karegA usakI vyAkhyAkA bhI yahI hAla hogaa| sezvaravAdI nirIzvara dharmakA samAveza nahIM kara sakatA aura nirIzvaravAdI sezvara dharmakA / aisI dazAmeM sArI vyAkhyAe~ adhUrI sAbita hoM, to koI acaraja nhiiN| taba prabha yaha hai ki kyA zabdoMke dvArA dharmakA svarUpa pahacAnanA saMbhava hI nahIM ? isakA uttara 'hA~' aura 'nA' donoMmeM hai| 'nA' isa arthameM ki jIvana meM dharmakA svataH udaya hue vinA zabdoMke dvArA usakA spaSTa bhAna honA saMbhava nahIM aura 'hA~' isa arthameM ki zabdoMse pratIti avazya hogI, para vaha anubhava jaisI spaSTa nahIM ho sktii| usakA sthAna anubhavakI apekSA gauNa hI rhegaa| ataeva, yahA~ dharmake svarUpake bAremeM jo kucha kahanA hai vaha kisI pAnthika dRSTikA avalaMbana karake nahIM kahA jAyagA jisase anya dharmapaMthoMkA samAveza hI na ho sake / yahA~ jo kucha kahA jAyagA vaha pratyeka samajhadAra vyaktike anubhavameM AnevAlI hakIkatake AdhArapara hI kahA jAyagA jisase vaha hara eka paMthakI paribhASAmeM ghaTa sake aura kisIkA bahirbhAva na ho| jaba varNana zAbdika hai taba yaha dAvA to kiyA hI nahIM jA sakatA ki vaha anubhava jaisA spaSTa bhI hogaa| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva-mImAMsAmeM ' athAto dharmajijJAsA ' sUtrase dharmake svarUpakA vicAra prAraMbha kiyA hai ki dharmakA svarUpa kyA hai ? to uttara-mImAMsAmeM 'athAto brahmajijJAsA' sUtrase jagatke mUlatattvake svarUpakA vicAra prArambha kiyA hai| pahalemeM AcArakA aura dUsare meM tattvakA vicAra prastuta hai| isI taraha Adhunika prazna yaha hai ki dharmakA bIja kyA hai, aura usakA prAraMbhika svarUpa kyA hai ? hama sabhI anubhava karate haiM ki hamameM jijIviSA hai| jijIviSA kevala manuSya, 'pazu, pakSI taka hI sImita nahIM hai, vaha to sUkSmAtisUkSma kITa pataMga aura bekTeriyA jaise jaMtuoMmeM bhI hai / jijIviSAke garbhameM hI sukhakI jJAta, ajJAta abhilASA anivAryarUpase nihita hai / jahA~ sukhakI abhilASA hai, vahA~ pratikUla vedanA yA duHkhase bacanekI vRtti bhI avazya rahatI hai / isa jijIviSA, sukhAbhilASA aura duHkhake pratikArakI icchAmeM hI dharmakA bIja nihita hai| koI choTA yA bar3A prANadhArI akele apane ApameM jInA cAhe to jI nahIM sakatA aura vaisA jIvana bitA bhI nahIM sakatA / vaha apane choTe bar3e sajAtIya dalakA Azraya liye vinA caina nahIM paataa| jaise vaha apane dalameM rahakara usake Azrayase sukhAnubhava karatA hai vaise hI yathAvasara apane dalakI anya vyaktiyoMko yathAsaMbhava madada dekara bhI sukhAnubhava karatA hai / yaha vastu. sthiti cIMTI, bhauMre aura dImaka jaise kSudra jantuoMke vaijJAnika anvaSekoMne vistArase darasAI hai| itane dUra na jAnevAle sAmAnya nirIkSaka bhI pakSiyoM aura bandara jaise prANiyoMmeM dekha sakate haiM ki totA, mainA, kauA Adi pakSI kevala apanI saMtatike hI nahIM balki apane sajAtIya dalake saMkaTake samaya bhI usake nivAraNArtha maraNAMta prayatna karate haiM aura apane dalakA Azraya kisa taraha pasaMda karate haiM / Apa kisI bandarake bacceko pakar3ie, phira dekhie ki kevala usakI mA~ hI nahIM, usa dalake choTe bar3e sabhI bandara use bacAnekA prayatna karate haiN| isI taraha pakar3A jAnevAlA baccA kevala apanI mA~kI hI nahIM anya bandaroMkI ora bhI bacAvake lie dekhatA hai / pazu-pakSiyoMkI yaha rojamarrAkI ghaTanA hai to atiparicita aura bahuta mAmUlI-sI, para isameM eka satya sUkSmarUpase nihita hai| vaha satya yaha hai ki kisI prANadhArIkI jijIviSA usake jIvanase alaga Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM ho sakatI aura jijIviSAkI tRpti tabhI ho sakatI hai, jaba prANadhArI apane choTe bar3e dalameM rahakara usakI madada leM aura madada kreN| jijIviSAke sAtha anivArya rUpase saMkalita isa sajAtIya dalase madada leneke bhAvameM hI dharmakA bIja nihita hai| agara samudAyameM rahe binA aura usase madada lie vinA jIvanadhArI prANIkI jIvanecchA tRpta hotI, to dharmakA prAdurbhAva saMbhava hI na thaa| isa dRSTise dekhanepara koI sandeha nahIM rahatA ki dharmakA bIja hamArI jijIviSAmeM hai aura vaha jIvana-vikAsa kI prAthamikase prAthamika sthitimeM bhI maujUda hai, cAhe vaha ajJAna yA avyakta avasthA hI kyoM na ho| __ hariNa jaise komala svabhAvake hI nahIM balki jaMgalI bhaiMsoM tathA gaiNDoM jase kaThora svabhAvake pazuoMmeM bhI dekhA jAtA hai ki ve saba apanA apanA dala bA~dhakara rahate aura jIte haiN| ise hama cAhe AnuvaMzika saMskAra mAneM cAhe pUrvajanmopArjita, para vikasita manuSya-jAtimeM bhI yaha sAmudAyika vRtti anivArya rUpase dekhI jAtI hai| jaba purAtana manuSya jaMgalI avasthAmeM thA taba aura jaba AjakA manuSya sabhya ginA jAtA hai taba bhI, yaha sAmudAyika vRtti eka-sI akhaNDa dekhI jAtI hai / hA~, itanA pharka avazya hai ki jIvana-vikAsakI amuka bhUmikA taka sAmudAyika vRtti utanI samAna nahIM hotI jitanI ki vikasita buddhizIla gine jAnevAle manuSyameM hai| hama abhAna yA aspaSTa bhAnavAlI sAmudAyika vRttiko prAvAhika yA audhika vRtti kaha sakate haiN| para vahI vRtti dharma-bIjakA Azraya hai, isameM koI sandeha nhiiN| isa dharma-bIjakA sAmAnya aura saMkSipta svarUpa yahI hai ki vaiyaktika aura sAmudAyika jIvanake lie jo anukUla ho use karanA aura jo pratikUla ho use TAlanA yA usase bcnaa| jaba hama vikasita mAnava jAtike itihAsa-paTapara Ate haiM taba dekhate haiM ki kevala mAtA-pitAke sahAre bar3hane aura palanevAlA tathA kuTumbake vAtAvaraNase puSTa honevAlA baccA jaise jaise bar3A hotA jAtA hai aura usakI samajha jaise jaise bar3hatI jAtI hai vaise vaise usakA mamatva aura AtmIya bhAva mAtA-pitA tathA kuTumbake vartulase aura bhI Age vistRta hotA jAtA hai| vaha zurUmeM apane choTe gA~vako hI deza mAna letA hai| phira kramazaH apane rASTrako deza mAnatA | Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 hai aura kisI kisIkI samajha itanI adhika vyApaka hotI hai ki usakA mamatva yA AtmIyabhAva kisI eka rASTra yA jAtikI sImAmeM vaddha na rahakara samagra mAnava jAti hI nahIM balki samagra prANi-vargataka phaila jAtA hai| mamatva yA AtmIyabhAvakA eka nAma moha hai aura dUsarA prema / jitane parimANameM mamatva sImAbaddha 1 adhika, utane parimANa meM vaha moha hai aura jitane parimANameM nissIma yA sImAmukta hai utane parimANameM vaha prema hai / dharmakA tattva to mohameM bhI hai aura premameM bhI / antara itanA hI hai ki mohakI dazA meM vidyamAna dharmakA bIja to kabhI kabhI vikRta hokara adharmakA rUpa dhAraNa kara letA hai jaba ki premakI dazAmeM vaha dharmake zuddha svarUpako hI prakaTa karatA hai / manuSya jAti meM aisI vikAsa zakti hai ki vaha prema-dharmakI ora pragati kara sakatI hai / usakA yaha vikAsa-bala eka aisI vastu hai jo kabhI kabhI vikRta hokara use yahA~taka ulaTI dizAmeM khIMcatA hai ki vaha pazuse bhI nikRSTa mAlUma hotI hai / yahI kAraNa hai ki mAnava jAtimeM devAsura-vRttikA dvandva dekhA jAtA hai / to bhI eka bAta nizcita hai ki jaba kabhI dharmavRttikA adhika se adhika yA pUrNa udaya dekhA gayA hai yA saMbhava huA hai to vaha manuSyakI AtmA hI / deza, kAla, jAti, bhASA, veza, AcAra AdikI sImAoMmeM aura sImAoMse pare bhI sacce dharmakI vRtti apanA kAma karatI hai / vahI kAma dharma - bIjakA pUrNa vikAsa hai / isI vikAsako lakSameM rakhakara eka RSine kahA ki ' kurvaneveha karmANi jijIviSet zataM samAH ' arthAt jonA cAhate ho to kartavya karma karate hI karate jiyo / kartavya karmakI saMkSepameM vyAkhyA yaha hai ki " tena tyaktena bhuJjIthAH mA gRdhaH kasyacit dhanam " arthAt tuma bhoga karo para vinA tyAgake nahIM aura kisIke sukha yA sukhake sAdhanako lUTanekI vRtti na rakho / sabakA sArAMza yahI hai ki jo sAmudAyika vRtti janmasiddha hai usakA buddhi aura vivekapUrvaka adhikAdhika aisA vikAsa kiyA jAya ki vaha sabake hita meM pariNata ho / yahI dharma - bIjakA mAnava jAtimeM saMbhavita vikAsa hai / Upara jo vastu saMkSepameM sUcita kI gaI hai, usIko hama dUsare prakArase arthAt Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvacintanake aitihAsika vikAsa-kramakI dRSTise bhI soca sakate haiN| yaha nirvivAda tathya hai ki sUkSmAtisUkSma jantuoMse lekara bar3ese bar3e pazu-pakSI jaise prANiyoMtakameM jo jijIviSAmUlaka amaratvakI vRtti hai, vaha daihika yA zArIrika jIvana taka hI sImita hai| manuSyetara prANI sadA jIvita rahanA cAhate haiM para unakI dRSTi yA cAha vartamAna daihika jIvanake Age nahIM jaatii| ve Age yA pIcheke jIvana ke bAremeM kucha soca hI nahIM sakate / para jahA~ manuSyatvakA prAraMbha huA vahA~se isa vRttimeM sImA-bheda ho jAtA hai / prAthamika manuSya-dRSTi cAhe jaisI rahI ho yA aba bhI ho, to bhI manuSya-jAtimeM hajAroM varSake pUrva eka aisA samaya AyA jaba usane vartamAna daihika jIvanase Age dRSTi daudd'aaii| manuSya vartamAna daihika amaratvase saMtuSTa na rahA, usane maraNottara jijIviSAmUlaka amaratvakI bhAvanAko cittameM sthAna diyA aura usIko siddha karaneke lie vaha nAnA prakArake upAyoMkA anuSThAna karane lgaa| isImeMse balidAna, yajJa, vrata-niyama, tapa, dhyAna, Izvara-bhakti, tIrtha-sevana, dAna Adi vividha dharma-mArgoMkA nirmANa tathA vikAsa huaa| yahA~ hameM samajhanA cAhie, ki manuSyakI dRSTi vartamAna janmase Age bhI sadA jIvita rahanekI icchAse kisI na kisI upAyakA Azraya letI rahI hai| para una upAyoMmeM aisA koI nahIM hai jo sAmudAyika vRtti yA sAmudAyika bhAvanAke sivAya pUrNa siddha ho ske| yajJa aura dAnakI to bAta hI kyA, ekAMta sApekSa mAnA jAnevAlA dhyAnamArga bhI Akhirako kisI anyakI madadake binA nahIM nibha sakatA yA dhyAnasiddha vyakti kisI anyameM apane ekatra kiye hue saMskAra DAle vinA tRpta bhI nahIM ho sktaa| kevala daihika jIvanameM daihika sAmudAyika vRtti Avazyaka hai, to mAnasika jIvanameM bhI daihikake alAvA mAnasika sAmudAyika vRtti apekSita hai| jaba manuSyakI dRSTi pAralaukika svargIya dIrgha-jIvanase tRpta na huI aura usane eka kadama Age socA ki aisA bhI jIvana hai jo videha amaratva-pUrNa hai, to usane isa amaratvakI siddhike lie bhI prayatna zurU kiyA / purAne upAyoMke atirikta naye upAya bhI usane soce / sabakA dhyeya ekamAtra azarIra amaratva rahA / manuSya abhI taka mukhyatayA vaiyaktika amaratvake bAremeM socatA thA, para usa samaya bhI usakI dRSTi sAmudAyika vRttise mukta na thii| jo mukta honA cAhatA thA, yA mukta huA mAnA jAtA thA, vaha bhI apanI zreNImeM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya muktoMkI vRddhi ke lie satata prayatnazIla rahatA thA / arthAt mukta vyakti bhI apane jaise muktoMkA samudAya nirmANa karanekI vRttise mukta na thaa| isIlie mukta vyakti apanA sArA jIvana anyoMko mukta banAnekI ora lagA detA thaa| yahI vRtti sAmudAyika hai aura isImeM mahAyAnakI yA sarva-muktikI bhAvanA nihita hai| yahI kAraNa hai ki Age jAkara muktikA artha yaha hone lagA ki jaba taka eka bhI prANI duHkhita ho yA vAsanAbaddha ho, taba taka kisI akelekI muktikA koI pUrA artha nahIM hai / yahA~ hameM itanA hI dekhanA hai ki vartamAna daihika jijIviSAse Age amaratvakI bhAvanAne kitanA hI prayANa kyoM na kiyA ho, para vaiyaktika jIvana aura sAmudAyika jIvanakA paraspara saMbaMdha kabhI vicchinna nahIM hotaa| aba tattvacintanake itihAsameM vaiyaktika jIvana-bhedake sthAnameM yA usake sAtha sAtha akhaNDa jIvanakI yA akhaNDa brahmakI bhAvanA sthAna pAtI hai / aisA mAnA jAne lagA ki vaiyaktika jIvana bhinna bhinna bhale hI dikhAI de, to bhI vAstavameM kITa-pataMgase manuSya taka saba jIvanadhAriyoMmeM aura nirjIva mAnIjAnevAlI sRSTimeM bhI eka hI jIvana vyakta-avyakta rUpase vidyamAna hai, jo kevala brahma kahalAtA hai| isa dRSTimeM to vAstavameM koI eka vyakti itara vyaktiyoMse bhinna hai hI nhiiN| isalie isameM vaiyaktika amaratva sAmudAyika amaratvameM ghula mila jAtA hai / sArAMza yaha hai ki hama vaiyaktika jIvana-bhedakI dRSTise yA akhaNDa brahma-jIvanakI dRSTise vicAra kareM yA vyavahArameM dekheM, to eka hI bAta najarameM AtI hai ki vaiyaktika jIvanameM sAmudAyika vRtti anivAryarUpase nihita hai aura usI vRttikA vikAsa manuSya-jAtimeM adhikase adhika saMbhavita hai aura tadanusAra hI usake dharmamArgokA vikAsa hotA rahatA hai| unhIM saba mArgoko saMkSepameM pratipAdana karanevAlA vaha RSivacana hai jo 'pahale nirdiSTa kiyA gayA hai ki kartavya karma karate hI karate jIo aura apanemeMse tyAga karo, dUsarekA haraNa na kro| yaha kathana sAmudAyika jIvana-zuddhikA yA dharmake pUrNa vikAsakA sUcaka hai jo manuSya-jAtimeM hI viveka aura prayatnase kabhI na kabhI saMbhavita hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 hamane mAnava-jAti meM do prakArase dharma - bIjakA vikAsa dekhA / pahale prakAra meM dharma- bIjake vikAsake AdhArarUpase mAnava jAtikA vikasita jIvana yA vikasita caitanyaspandana vivakSita hai aura dUsare prakAra meM dehAtmabhAvanAse Age bar3hakara punarjanma se bhI mukta honekI bhAvanA vivakSita hai | cAhe jisa prakAra se vicAra kiyA jAya, vikAsakA pUrNa marma Upara kahe hue RSivacanameM hI hai, jo vaiyaktika aura sAmAjika zreyakI yogya dizA batalAtA hai / prastuta pustaka meM dharma aura samAjaviSayaka jo jo lekha, vyAkhyAna Adi saMgraha kiye gaye haiM, unake pIche merI dharmaviSayaka dRSTi vahI rahI hai jo ukta RSivacanake dvArA prakaTa hotI hai / to bhI isake kucha lekha, aise mAlUma par3a sakate haiM ki eka varga vizeSako lakSyameM rakhakara hI likhe gaye hoM / bAta yaha hai ki jisa samaya jaisA vAcaka varga lakSya meM rahA, usa samaya usI varga ke adhikArakI dRSTise vicAra prakaTa kiye gaye haiM / yahI kAraNa hai ki kaI lekhoM meM jainaparaMparAkA sambandha vizeSa dikhAI detA hai aura kaI vicAroM meM dArzanika zabdoM kA upayoga bhI kiyA gayA hai / parantu maiMne yahA~ jo apanI dharmaviSayaka dRSTi prakaTa kI hai yadi usIke prakAzameM ina lekhoMko par3hA jAyagA to pAThaka yaha acchI taraha samajha jAya~ge ki dharma aura samAjake pArasparika sambandhake bAremeM maiM kyA socatA hU~ / yoM to eka hI vastu deza-kAlake bhedase nAnA prakArase kahI jAtI hai| saritkuMja, ahamadAbAda } - sukhalAla Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakamAlAkA paricaya isa mAlAkI yaha chaThI pustaka hai / sat 1942 meM mere eka mAtra putra hemacandrakA taruNa avasthAmeM acAnaka dehAnta ho gayA / usakI pravRtti svataMtra vicAra-pradhAna aura cikitsA-pradhAna thii| vividha viSayoMke adhyayanakA aura unapara likhanekA zauka bhI use thaa| isalie isa mAlAkA svarUpa bhI vaisA hI pasanda kiyA gyaa| yaha nizcaya kiyA gayA hai ki isa mAlAkI pustakeM lAgata mUlyapara, kucha ghATA uThAkara bhI, vecI jAe~ / vikrIse vasUla hotI rahanevAlI rakamameMse naI naI pustakeM prakAzita hotI raheM aura unake dvArA hindI pAThakoMmeM yugake anurUpa svataMtra vicAroMkA pracAra kiyA jAya / nAthUrAma premI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekha-sUcI abhinandana sampAdakIya dharmakA bIja aura usakA vikAsa 1 dharma aura saMskRti 2 dharma aura buddhi 3 nIti, dharma aura samAja 4 sampradAya aura satya 5 dharma aura paMtha 6 dharma aura usake dhyeyakI parIkSA 7 Astika aura nAstika 5 haangk Rii hnt 9 sampradAya aura kAMgresa 10 vikAsakA mukhya sAdhana 11 jIvana-dRSTimeM maulika parivartana 12 zAstra-maryAdA 13 vartamAna sAdhu aura navIna mAnasa 14 svatantratAkA artha 15 tyAgI saMsthA 16 yuvakoMse 128 143 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 180 17 harijana aura jaina 18 vicAra-kaNikA 19 samAjako badalo 20 dharmokA milana 21 dharma kahA~ hai ? 22 maMgala pravacana 23 dhArmika zikSAkA prazna 24 vidyAkI cAra bhUmikAyeM 204 N Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja dharma aura saMskRti dharmakA saccA artha hai AdhyAtmika utkarSa, jisake dvArA vyakti bahirmukhatAko chor3akara---vAsanAoMke pAzase haTakara-zuddha cidrUpa yA Atma-svarUpakI ora agrasara hotA hai| yahI hai yathArtha dharma / agara aisA dharma sacamuca jIvanameM prakaTa ho rahA ho, to usake bAhya sAdhana bhI-cAhe ve eka yA dUsare rUpameM aneka prakArake kyoM na hoM-dharma kahe jA sakate haiN| para yadi vAsanAoMke pAzase mukti na ho yA mukti kA prayatna bhI na ho, to bAhya sAdhana kaise bhI kyoM na hoM, ve dharma-koTimeM kamI A nahIM skte| balki ve sabhI sAdhanA adharma hI bana jAte haiN| sArAMza yaha ki dharmakA mukhya matalaba satya, ahiMsA,. aparigraha-jaise AdhyAtmika sadguNoMse hai| sacce arthameM dharma koI bAhya vastu nahIM hai| to bhI vaha bAhya jIvana aura vyavahArake dvArA hI prakaTa hotA hai| dharmako yadi AtmA kaheM, to bAhya jIvana aura sAmAjika saba vyavahAroMko deha kahanA caahie| dharma aura saMskRtimeM vAstavika rUpameM koI antara honA nahIM cAhie / jo vyakti yA jo samAja saMskRta mAnA jAtA ho, vaha yadi dharma-parAGmukha hai, to phira jaMgalIpanase saMskRtimeM vizeSatA kyA ? isa taraha vAstavameM mAnava-saMskRtikA artha to dhArmika yA nyAya sampanna jIvana-vyavahAra hI hai| parantu sAmAnya Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja jagat meM saMskRti kA yaha artha nahIM liyA jaataa| loga saMskRtise mAnavakRta vividha kalAe~, vividha AviSkAra aura vividha vidyAe~ grahaNa karate haiM / para ye kalAe~, ye AviSkAra, ye vidyAe~ hamezA mAnava-kalyANakI dRSTi yA vRttile hI prakaTa hotI haiM, aisA koI niyama nahIM hai / hama itihAsase jAnate haiM ki aneka kalAoM, aneka AviSkAroM aura aneka vidyAoMke pIche hamezA mAnava-kalyANakA koI zuddha uddezya nahIM hotA hai| phira bhI ye cIjeM samAja meM AtI haiM aura samAja bhI inakA svAgata pUre hRdayase karatA hai| isa taraha hama dekhate haiM aura vyavahAra meM pAte haiM ki jo vastu mAnavIya buddhi aura ekAgra prayatna ke dvArA nirmita hotI hai aura mAnava-samAjako purAne starase naye starapara lAtI hai, vaha saMskRtikI koTimeM AtI hai| isake sAtha zuddha dharmakA koI anivArya sambandha ho, esA niyama nahIM hai| yahI kAraNa hai ki saMskRta kahIM aura mAnI jAnevAlI jAtiyA~ bhI anekadhA dharma-parAGmukha pAI jAtI hai / udAharaNake lie buddhakA mUrtinirmANa, mandiroMko tor3akara masjida banAnA aura masjidoMko tor3akara mandira nirmANa, chInA-jhapaTI Adi saba dharma athavA 'dharmoddhArake nAmapara hotA hai| ye saskRta jAtiyoM ke lakSaNa to kadApi nahIM haiN| sAmAnya samajhake loga dharma aura saMskRtimeM abheda kara DAlate haiN| koI -saMskRtikI cIz2a sAmane AI, jisapara ki loga mugdha hoM, to bahudhA use dharma kahakara bakhAnA jAtA hai aura bahutase bhole-bhAle loga aisI sAMskRtika vastu oMko hI dharma mAnakara unase santuSTa ho jAte haiN| unakA dhyAna sAmAjika nyAyocita vyavahAra kI ora jAtA hI nhiiN| phira bhI ve saMskRti ke nAmapara nAcate rahate haiN| isa taraha yadi hama auroMkA vicAra chor3akara kevala apane bhAratIya samAjakA hI vicAra kareM, to kahA jA sakatA hai ki hamane saMskRti ke nAmapara apanA vAstavika sAmarthya bahuta-kucha ga~vAyA hai| jo samAja hajAroM varSose apaneko saMskRta mAnatA AyA hai aura apaneko anya samAjoMse saMskRtatara samajhatA hai. vaha samAja yadi naitika balameM, caritra-balameM, zArIrika bala meM aura sahayogakI bhAvanAmeM pichar3A huA ho, khuda Apasa-Apasa meM chinna-bhinna ho, to vaha samAja vAstavameM saMskRta hai yA asaMskRta, yaha vicAra karanA Avazyaka hai| saMskRti bhI uccatara ho aura nirbalatAkI bhI parAkASThA ho, yaha Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura saMskRti paraspara virodhI bAta hai / isa dRSTise bhAratIya samAja saMskRta hai, ekAntataH aisA mAnanA bar3I bhArI galatI hogI / jaise sacce mAnImeM hama Aja saMskRta nahIM haiM, vaise hI sacce mAnImeM hama dhArmika bhI nahIM haiN| koI bhI pUcha sakatA hai ki taba kyA itihAsakAra aura - vidvAn jaba bhAratako saMskRti tathA dharmakA dhAma kahate haiM, taba kyA va jhUTha kahate haiM ? isakA uttara 'hA' aura 'nA' donoMmeM hai / agara hama itihAsakAroM aura vidvAnoMke kathanakA yaha artha samajheM ki sArA bhAratIya samAja yA sabhI bhAratIya jAtiyA~ aura paramparAe~ saMskRta evaM dhArmika hI haiM. to unakA kathana avazya satyase parAGmukha hogaa| yadi hama unake kathanakA artha itanA hI samajheM ki hamAre dezameM khAsa-khAsa RSi yA sAdhaka saMskRta evaM dhArmika hue haiM tathA vartamAnameM mI haiM, to unakA kathana asatya nhiiN| uparyukta carcAse hama isa natIjepara pahu~cate haiM ki hamAre nikaTake yA dUravartI pUrvajoMke saMskRta evaM dhArmika jIvanase hama apaneko saMskRta evaM dhArmika mAna lete haiM aura vastutaH vaise haiM nahIM, to yaha sacamuca hI apane ko aura dUsaroMko dhokhA denA hai| maiM apane alpa-svalpa itihAsake adhyayana aura vartamAna sthitike nirIkSaNa dvArA isa natIjepara pahu~cA hU~ ki apaneko Arya kahanevAlA bhAratIya samAja vAstavameM saMskRti evaM dharmase kosoM dUra hai| jisa dezameM karor3oM brAhmaNa hoM, jinakA ekamAtra jIvana vrata par3hanA-par3hAnA yA zikSA denA kahA jAtA hai, usa dezameM itanI nirakSaratA kaise ? jisa dezameM lAkhoM kI saMkhyAmeM bhikSu. saMnyAsI, sAdhu aura zramaNa hoM, jinakA ki ekamAtra uddezya akiMcana rahakara saba prakArakI mAnava-sevA karanA kahA jAtA hai. usa dezameM samAjakI itanI nirAdhAratA kaise ? hamane 1943 ke baMgAla-durbhikSake samaya dekhA ki jahA~ eka ora sar3akoMpara asthi-kaMkAla viche par3e the, vahA~ dUsarI ora aneka sthAnoM meM yajJa evaM pratiSThAke utsava dekhe jAte the, jinameM lAkhoMkA vyaya vRta, havi aura dAna-dakSiNAmeM hotA thA---mAno aba mAnava-samAja khAna-pAna, vastra-nivAsa Adise pUrNa sukhI ho aura bacI huI jIvana-sAmagrI isa lokameM jarUrI na honese hI paralokake lie kharca kI jAtI ho ! Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja pichale eka varSase to hama apanI saMskRti aura dharmakA aura bhI saccA rUpa dekha rahe haiM / lAkhoM zaraNArthiyoMko niHssIma kaSTa hote hue bhI hamArI saMgraha tathA parigraha-vRtti tanika bhI kama nahIM huI haiM / aisA koI viralA hI vyApArI milegA, jo dharmakA DhoMga kiye binA cora-bAz2Ara na karatA ho aura jo ghUsako ekamAtra saMskRti evaM dharmake rUpameM apanAe hue na ho / jahA~ lagabhaga samUcI janatA dilase sAmAjika niyamoM aura sarakArI kAnUnakA pAlana na karatI ho, vahA~ agara saMskRti evaM dharma mAnA jAya, to phira kahanA hogA ki aisI saMskRti aura aisA dharma to cora-DAkuoMmeM bhI saMbhava hai / __ hama hajAroM varSoM se dekhate A rahe haiM aura isa samaya to hamane bahuta bar3e paimAnepara dekhA hai ki hamAre jAnate hue hI hamArI mAtAe~, bahaneM aura putriyA~ apahRta huI / yaha bhI hama jAnate haiM ki hama puruSoM ke abalatva ke kAraNa hI hamArI striyA~ vizeSa abalA evaM anAtha banakara apahRta huI, jinakA rakSaNa evaM svAmitva karanekA hamArA smRtisiddha kattavya mAnA jAnA jAtA hai| phira bhI hama itane adhika saMskRta, itane adhika dhArmika aura itane adhika unnata haiM ki hamArI apanI nirbalatAke kAraNa apahRta huI striyA~ yadi phira hamAre samAjameM AnA cAheM, to hamameMse bahutase uccatAbhimAnI paMDita, brAhmaNa aura unhIMkI-sI manovRttivAle kaha dete haiM ki aba unakA sthAna hamAre yahA~ kaise ? agara koI sAhasika vyakti apahRta strIko apanA letA hai, to usa strIkI durdazA yA avagaNanA karane meM hamArI bahaneM hI adhika rasa letI haiM / isa prakAra hama jisa kisI jIvana-kSetra ko lekara vicAra karate haiM, to yahI mAlUma hotA hai ki hama bhAratIya jitane pramANameM saMskRti tathA dharmakI bAteM karate haiM, hamArA samUcA jIvana utane hI pramANameM saMskRti evaMH dharmase dUra hai| hA~, itanA avazya hai ki saMskRtike bAhya rUpa aura dharmakI bAharI sthala lIke hamameM itanI adhika haiM ki zAyada hI koI dUsarA deza hamAre mukAbale meM khar3A raha ske| kevala apane virala puruSoM ke nAmapara jInAH aura bar3AIkI DIMgeM hA~kanA to asaMskRti aura dharma-parAGmukhatAkA hI lakSaNa hai| [ nayA samAja, julAI 1948 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura buddhi Aja taka kisI bhI vicArakane yaha nahIM kahA ki dharmakA utpAda aura vikAsa buddhike sivAya aura bhI kisI tattvase ho sakatA hai| pratyeka dharma-saMpradAyakA itihAsa yahI kahatA hai ki amuka buddhimAn puruSake dvArA hI usa dharmakI utpatti yA zuddhi huI hai / hareka dharma-saMpradAyake poSaka dharmaguru aura vidvAn isI eka bAtakA sthApana karane meM gaurava samajhate haiM ki unakA dharma buddhi, tarka, vicAra aura anubhava-siddha hai| isa taraha dharmake itihAsa aura usake saMcAlanake vyAvahArika jIvanako dekhakara hama kevala eka hI natIjA nikAla sakate haiM ki buddhitatva hI dharmakA utpAdaka, usakA saMzodhaka, poSaka aura pracAraka rahA hai aura raha sakatA hai / aisA hote hue bhI hama dharmoM ke itihAsameM barAbara dharma aura buddhitatvakA virodha aura pAraspArika saMgharSa dekhate haiM / kevala yahA~ke Arya dharmakI zAkhAoMmeM hI nahIM balki yUropa Adi anya dezoMke IsAI, islAma Adi anya dharmoM meM bhI hama bhUtakAlIna itihAsa tathA vartamAna ghaTanAoMmeM dekhate haiM ki jahA~ buddhi tattvane apanA kAma zurU kiyA ki dharmake viSaya meM aneka zaMkA-pratizaMkA aura tarkavitakapUrNa praznAvalI utpanna ho jAtI hai| aura bar3e AzcaryakI bAta hai ki dharmaguru aura dharmAcArya jahA~ taka ho sakatA hai usa praznAvalIkA, usa tarkapUrNa vicAraNAkA Adara karane ke bajAya virodha hI nahIM, sakhta virodha karate haiM / unake aise virodhI aura saMkucita vyavahArase to yaha jAhira hotA hai ki agara tarka, zaMkA yA vicArako jagaha dI jAyagI, to dharmakA astitva hI nahIM raha sakegA athavA vaha vikRta hokara hI rhegaa| isa taraha jaba hama cAroM tarapha dharma aura vicAraNAke bIca virodha-sA dekhate haiM taba hamAre manameM yaha prazna honA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja svAbhAvika hai ki kyA dharma aura buddhimeM virodha hai ? isake uttarameM saMkSepameM itanA to spaSTa kahA jA sakatA hai ki unake bIca koI virodha nahIM hai aura na ho sakatA hai| yadi sacamuca hI kisI dharmameM inakA virodha mAnA jAya to hama yahI kaheMge ki usa buddhi-virodhI dharmase hameM koI matalaba nhiiN| aise dharmako aMgIkAra karanekI apekSA usako aMgIkAra na karanemeM hI jIvana sukhI aura vikasita raha sakatA hai| ___ dharmake do rUpa hai, eka to jIvana-zuddhi aura dUsarA bAhya vyavahAra / kSamA, namratA, satya, saMtoSa Adi jIvanagata guNa pahile rUpameM Ate haiM aura snAna, tilaka, mUrtipUjana, yAtrA, gurusatkAra, dehadamanAdi bAhya vyavahAra dUsare rUpameM / sAtvika dharmakA icchuka manuSya jaba ahiMsAkA mahatva gAtA huA bhI pUrvasaMskAravaza kabhI kabhI usI dharmakI rakSAke lie hiMsA, pAramparika pakSapAta tathA virodhIpara prahAra karanA bhI Avazyaka batalAtA hai. satyakA himAyatI bhI aina maukepara jaba satyakI rakSAke lie asatyakI zaraNa letA hai, sabako 'santuSTa' rahanekA upadeza denevAlA bhI jaba dharma-samarthanake lie parigraha kI AvazyakatA batalAtA hai, taba buddhimAnoM ke dilameM prazna hotA hai ki adharmasvarUpa samajhe jAnevAle hiMsA Adi doSoMse jIvana-zuddhi-rUpa dharmakI rakSA yA puSTi kaise ho sakatI hai ? phira vahI buddhizAlI varga apanI zaMkAko una viparItagAmI guruoM yA paMDitoM ke sAmane rakhatA hai / isI taraha jaba buddhimAn varga dekhatA hai ki jIvana-zuddhikA vicAra kiye binA hI dharmaguru aura paMDita bAhya kriyAkANDoMko hI dharma kahakara unake Upara aikAntika bhAra de rahe haiM aura una kriyAkANDoM evaM niyata bhASA tathA vezake binA dharmakA calA jAnA, naSTa ho jAnA, batalAte haiM taba vaha apanI zaMkA una dharma-guruoM paMDitoM Adike sAmane rakhatA hai ki ve loga jina asthAyI aura paraspara asaMgata bAhya vyavahAroMpara dharmake nAmase pUrA bhAra dete haiM unakA sacce dhamase kyA aura kahA~taka sambandha hai ? prAyaH dekhA jAtA hai ki jIvana-zuddhi na honepara, balki azuddha jIvana honepara bhI, aise bAhya-vyavahAra, ajJAna, bahama, svArtha evaM bholepanake kAraNa manuSyako dharmAtmA samajha liyA jAtA hai| aise hI bAhya-byavahAroMke kama hote hue yA dUsare prakArake bAhya vyavahAra honepara bhI sAttvika dharmakA honA sambhava ho sakatA hai / aise praznoM ke sunate hI una dharma guruoM aura dharma-paMDitoMke manameM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura buddhi eka tarahakI bhIti paidA ho jAtI hai| ve samajhane lagate haiM ki ye prazna karanevAle vAstavameM tAttvika dharmavAle to haiM nahIM, kevala nirI tarkazaktise hama logoMke dvArA dharmarUpase manAye jAnevAle vyavahAroMko adharma batalAte haiM / aisI dazAmeM dharmakA vyAvahArika bAhyarUpa bhI kaise Tika sakegA ? ina dharma-guruoMkI dRSTimeM ye loga avazya hI dharma-drohI yA dharma-virodhI haiM / kyoM ki ve aisI sthitike preraka haiM jisameM na to jIvana-zuddhirUpI asalI dharma hI rahegA aura na jhUThA saccA vyAvahArika dharma hI / dharmaguruoM aura dharma-paMDitoMke ukta bhaya aura tajjanya ulaTI vicAraNA se eka prakArakA indra zurU hotA hai / ve sadA sthAyI jIvana-zuddhirUpa tAttvika dharmako pUre vizleSaNa ke sAtha samajhAne ke badale bAhya-vyavahAroMko trikAlAbAdhita kahakara unake Upara yahA~ taka jora dete haiM ki jisase buddhimAn varga unakI dalIloMse Ubakara, asantuSTa hokara yahI kaha baiThatA hai ki guru aura paMDitoM kA dharma sirpha DhakosalA hai--dhokhekI TaTTI hai| isa taraha dharmopadezaka aura tarkavAdI buddhimAn vargake bIca pratikSaNa antara aura virodha bar3hatA hI jAtA hai| usa dazAmeM dharmakA AdhAra vivekazUnya zraddhA, ajJAna yA bahama hI raha jAtA hai aura buddhi evaM tajjanya guNoMke sAtha dharmakA eka prakAra virodha dikhAI detA hai / __ yUropakA itihAsa batAtA hai ki vijJAnakA janma hote hI usakA sabase pahalA pratirodha IsAI dharmakI orase huaa| antameM isa pratirodhase dharmakA hI sarvathA nAza dekhakara usake upadezakoMne vijJAnake mArgameM pratipakSI bhAvase AnA hI chor3a diyaa| unhoMne apanA kSetra aisA banA liyA ki ve vaijJAnikoM ke mArgameM binA bAdhA DAle hI kucha dharmakArya kara skeN| udhara vaijJAnikoM kA bhI kSetra aisA niSkaNTaka ho gayA ki jisase ve vijJAnakA vikAsa aura sambarvana nirvAdha rUpase karate raheM / isakA eka sundara aura mahattvakA pariNAma yaha huA ki sAmAjika aura antameM rAjakIya kSetrase bhI dharmakA DerA uTha gayA aura phalataH vahA~kI sAmAjika aura gajakIya saMsthAyeM apane hI guNaMdoSoMgara banane bigar3ane lgii| islAma aura hindU dharma kI sabhI zAkhAoMkI dazA isake viparIta hai / islAmI dIna aura dharmokI apekSA buddhi aura tarkavAdase adhika ghabar3AtA hai / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja zAyada isIlie vaha dharma abhItaka kisI anyatama mahAtmAko paidA nahIM kara -sakA aura svayaM svatantratA ke lie utpanna hokara bhI usane apane anuyAyiyoMko aneka sAmAjika tathA rAjakIya bandhanoMse jakar3a diyA / hindu dharmakI zAkhAoMkA bhI yahI hAla hai / vaidika ho, bauddha ho yA jaina, sabhI dharma svatantratAkA dAvA to bahuta karate haiM, phira bhI unake anuyAyI jIvana ke hareka kSetra meM adhikase adhika gulAma haiN| yaha sthiti aba vicArakoM ke dilameM khaTakane lagI hai / ve socate haiM ki jaba taka buddhi, vicAra aura tarkake sAtha dharmakA virodha samajhA jAyagA taba taka usa dharmase kisIkA bhalA nahIM ho sakatA / yahI vicAra Ajakala ke yuvakoM kI mAnasika krAntikA eka pradhAna lakSaNa hai / rAjanIti, samAjazAstra, dharmazAstra, tarkazAstra, itihAsa aura vijJAna Adi kA abhyAsa tathA cintana itanA adhika hone lagA hai ki usase yuvakoMke vicAroM meM svatantratA tathA unake prakAzanameM nirbhayatA dikhAI dene lagI hai| idhara dharmaguru aura dharmapaMDitoMkA una navIna vidyAoM se paricaya nahIM hotA, isa kAraNa ve apane purAne, bahamI, saMkucita aura bhIru khayAloMmeM hI vicarate rahate haiN| jyoM hI yuvakavarga apane svatantra vicAra prakaTa karane lagatA hai tyoM hI dharmajIvI mahAtmA ghabar3Ane aura kahane lagate haiM ki vidyA aura vicArane hI to dharmakA nAza zurU kiyA hai / jainasamAjakI aisI hI eka tAjI ghaTanA hai| ahamadAvAda meM eka grejyueTa vakIlane jo madhya zreNIke nirbhaya vicAraka hai, dharmake vyAvahArika svarUpapara kucha vicAra prakaTa kiye ki cAroM orase vicArake kabrastAnoMse dharma-guruoMkI AtmAyeM jAga par3I / halacala hone laga gaI ki aisA vicAra prakaTa kyoM kiyA gayA aura usa vicArakako jainadharmocita sajA kyA aura kitanI dI jAya ? sajA aisI ho ki hiMsAtmaka bhI na samajhI jAya aura hiMsAtmaka sajAse adhika kaThora bhI siddha ho, jisase Age koI svatantra aura nirbhaya bhAvase dhArmika viSayoMkI samIkSA na kre| hama jaba jainasamA kI aisI hI purAnI ghaTanAoM tathA Adhunika ghaTanAoMpara vicAra karate haiM taba hameM eka hI bAta mAlUma hotI hai aura vaha yaha ki logoM ke khayAlameM dharma aura vicArakA virodha hI a~ca gayA hai / isa jagaha hameM thor3I gaharAIse vicAra-vizleSaNa karanA hogaa| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dharma aura buddhi __ hama una dharmadhuraMdharoM se pUchanA cAhate haiM ki kyA ve loga tAtvika aura jyAvahArika dharma ke svarUpako abhinna yA eka hI samajhate haiM ? aura kyA vyAvahArika svarUpa yA baMdhAraNako ve aparivartanIya sAbita kara sakate haiM ? vyAvahArika dharmakA baMdhAraNa aura svarUpa agara badalatA rahatA hai aura badalanA cAhie to isa parivartanake viSayameM vizeSa yadi koI abhyAsI aura cintanazIla vicAraka kebala apanA vicAra pradarzita kare, tA isameM unakA kyA bigar3atA hai ? ___ satya, ahiMsA, saMtoSa Adi tAttvika dharmakA to koI vicAraka anAdara karatA hI nahIM balki vaha to usa tAttvika dharmakI puSTi, vikAsa evaM upayogitAkA svayaM kAyala hotA hai / ve jo kucha AlocanA karate haiM, jo kucha hera-phera yA tor3a-phor3akI AvazyakatA batAte haiM vaha to dharmake jyAvahArika svarUpake sambandhameM hai aura usakA uddezya dharmakI vizeSa upayogitA evaM pratiSThA bar3hAnA hai| aisI sthiti meM unapara dharma-vinAzakA Aropa lagAnA yA unakA virodha karanA kevala yahI sAbita karatA hai ki yA to dharmadhurandhara dharmake vAstavika svarUpa aura itihAsako nahIM samajhate yA samajhate hue bhI aisA pAmara prayatna karanemeM unakI koI paristhiti kAraNabhUta hai| Ama taurase anuyAyI gRhastha varga hI nahIM balki sAdhu vargakA bahuta bar3A bhAga bhI kisI vastukA samucita vizleSaNa karane aura usapara samataula pana rakhane meM nitAnta asamartha hai| isa sthitikA phAyadA uThA kara saMkucitamanA sAdhu aura unake anuyAyI gRhastha bhI, eka svarase kahane lagate haiM ki aisA kahakara amukane dharmanAza kara diyaa| becAre bholebhAle loga isa bAtase ajJAnake aura bhI gahare gar3he meM jA girate haiM / vAstavameM cAhie to yaha ki koI vicAraka naye dRSTibindase kisI viSayapara vicAra pragaTa kareM to unakA sacce dilase Adara karake vicAra-svAtanyako protsAhana diyA jaay| isake badale meM unakA galA ghoMTanekA jo prayatna cAroM ora dekhA jAtA hai usake mUla meM mujhe do tatva mAlUma hote haiN| eka to ugra vicAroMko samajha kara unakI galatI dikhAnekA asAmarthya aura dUsarA akarmaNyatAkI bhittike Upara anAyAsa milanevAlI ArAmatalabIke vinAzakA bhaya / yadi kisI vicArakake vicAroMmeM AMzika yA sarvathA galtI ho to kyA use Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja sAdhugaNa samajha nahIM pAte? agara ve samajha sakate haiM to kyA usa galtIko ve caugune balase dalIloMke sAtha darzAne meM asamartha haiM ? agara ve samartha haiM to ucita uttara dekara usa vicArakA prabhAva logoMmeMse naSTa karanekA nyAyya mArga kyoM nahIM lete ? dharmakI rakSAke bahAne ve ajJAna aura adharmake saMskAra apanemeM aura samAjameM kyoM puSTa karate haiM ? mujhe to saca bAta yahI jAna par3atI hai ki cirakAlase zArIrika aura dUsarA javAbadehI pUrNa parizrama kiye binA hI makhamalI aura rezamI gaddiyoMpara baiThakara dUsaroMke pasInepUrNa parizramakA pUrA phala bar3I bhaktike sAtha cakhane kI jo Adata par3a gaI hai,vahI ina dharmadhuraMdharoMse aisI upahAsAspada pravRtti karAtI hai / aisA na hotA to pramoda-bhAvanA aura jJAna-pUjAkI himAyata karanevAle ye dharmadhuraMdhara vidyA, vijJAna aura vicAra-svAtantryakA Adara karate aura vicAraka yuvakoMse bar3I udAratAse milakara unake vicAragata doSoM ko dikhAne aura aura unakI yogyatAkI kadra karake aise yuvakoMko utpanna karanevAle apane jainasamAjakA gaurava karate / khaira, jo kucha ho para aba donoM pakSoMmeM pratikriyA zurU ho gaI hai / jahA~ eka pakSa jJAta yA ajJAta rUpase yaha sthApita karatA hai ki dharma aura vicArameM virodha hai, to dUsare pakSako bhI yaha avasara mila rahA hai ki vaha pramANita kare ki vicAra-svAtantrya Avazyaka hai| yaha pUrNa rUpase samajha rakhanA cAhie ki vicAra-svAtantryake binA manuSya kA astitva hI arthazUnya hai| vAstavameM vicAra tathA dharmakA virodha nahIM, para unakA pArasparika anivArya sambandha hai / [osavAla navayuvaka, agasta 1966] . Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIti, dharma aura samAja caTIke prati sUkSmatAse dhyAna diyA jAya to pratIta hogA ki vaha akelI nahIM raha sktii| vaha kisI ke sAhacaryakI talAza karatI hai / para use cIMTekA to kyA vijAtIya cIMTIkA bhI sahacAra anukUla nahIM jacatA / vaha sajAtIyake sahacArameM hI masta rahatI hai| aise kSudra jantuko chor3akara aba dUsare bar3e jantu pakSIkI ora dhyAna dIjie / mugese viyukta murgI mayUrake sahacArase saMtuSTa nahIM hotii| use bhI svajAtIyakA hI sAhacarya cAhie / eka bandara aura eka hariNa ye donoM svajAtIya prANIke sAtha rahakara jitanI prasannatAkA anubhava kareMge yA apane jIvanako dIrghAyu banA sakeMge, utanI mAtrAmeM cAhe jitanI sukhasAmagrI milane para bhI vijAtIya ke sahacArameM prasanna nahIM raha skeNge| manuSya jAtine jisa kuttako apanAkara apanA vaphAdAra sevaka aura sahacArI banAyA hai, vaha bhI dUsare kutte ke abhAvameM asantuSTa hI rahegA / yahI kAraNa hai ki vaha dUsare kutte ke prati IrSA rakhanepara bhI aura dama reko dekha kara prAraMbhameM usase lar3akara bhI antameM usake sAtha ekarasa hokara khilavAr3a karane laga jAtA hai / sUkSma jaMtu, pakSI aura pazu jAtike isa niyamako hama manuSya jAtimeM bhI dekhate haiN| pakSI yA pazuko pAlatU banAkara manuSya jaMgalameM akelA rahanekA kitanA bho abhyAsa kyoM na kare para antameM usakI prakRti manuSya jAtike hI sAhacaryakI talAza karatI hai / samAna rahana-sahana, samAna AdateM, samAna bhASA aura zarIrakI samAna racanAke kAraNa sajAtIya sAhacaryakI talAzakI vRtti hama jIvamAtrameM dekhate haiN| phira bhI manuSya ke sivAya kisI sI jIvavarga yA dehadhArI vargako hama samAjakA nAma nahIM dete / vaha varga samudAya yA gaNa bhale hI kahA jAya kintu samAja honekI pAtratA to manuSya jAtimeM hI hai| aura Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja usakA kAraNa yaha hai ki manuSya meM aisI buddhi-zakti aura viveka-zaktikA bIja hai ki vaha apanA rahana-sahana, veza-bhUSA, bhASA, khAna-pAna aura anya saMskAroM kA parivartana kara sakatA hai, abhyAsa kara sakatA hai| manuSya jaba cAhe taba prayatnase dUsarI bhASA sIkha sakatA hai aura anya-bhASAbhASI logoMke sAtha saralatAse ghula-mila jAtA hai / veza-bhUSA aura khAna-pAna badala kara yA binA badale udAratAkA abhyAsa karake bhinna prakArake veza-bhUSA aura khAna-pAnavAle manuSyoMke sAtha basa kara saralatAse jiMdagI bitA sakatA hai| dUsaroMkA jo acchA ho use lene meM aura apanA jo acchA ho use dUsaroMko denemeM sirpha manuSya prANI hI gauravakA anubhava karatA hai| bhinna deza, bhinna raMga aura bhinna saMskAravAlI mAnava-prajAke sAtha kevala manuSya hI ekatA siddha karake use vikasita kara sakatA hai| isI zaktike kAraNa manuSya kA varga samAja nAmake yogya huA hai| manuSya jahA~ kahIM hogA kisI na kisI samAjakA aMga hokara rhegaa| vaha 'jisa samAjakA aMga hogA usa samAjake Upara usake acche bure saMskArakA asara hogA hii| yadi eka manuSya vIr3I pItA hogA to vaha apane AsapAsake logoMmeM bIr3IkI talapa ( tar3apa) jAgarita karake usa vyasanakA vAtAvaraNa khar3A kregaa| aphIma khAnevAlA cInI apane samAjameM usIkI ruci bddh'aavegaa| yadi koI vastutaH zikSita hogA to vaha apane samAja meM zikSAkA vAtAvaraNa jAne anajAne khar3A karemA / isI prakArase samasta samAja meM yA usake adhikAMzameM jo rasUma aura saMskAra rUr3ha ho gaye hote haiM-cAhe ve iSTa hoM yA aniSTa, una rasmoM aura saMskAroMse usa samAjake aMgabhUta vyaktike lie mukta rahanA azakya nahIM to duHzakya to hotA hI hai / tAra yA TikaTa AphisameM kAma karanevAloMmeM athavA sTezanake karmacAriyoMke bIca meM ekAdha vyakti aisA jAkara rahe jo rizvatase napharata karatA ho, itanA hI nahIM kintu kitanI hI rizvatakI lAlaca usake sAmane kyoM na dikhAI jAya phira bhI jo usakA zikAra bananA na cAhatA ho, to aise sacce vyaktiko zeSa saba rizvatakhora vargakI orase bar3A bhArI trAsa hogaa| kyoMki vaha svayaM rizvata nahIM legA, isakA matalaba yaha hai ki vaha svabhAvataH dUsare rizvatakhoroMkA virodha karegA aura isakA phala yaha hogA ki dUsare loga eka sAtha isa prayatnameM laga jAyeMge 'ki yA to vaha rizvata le yA una sabake dvArA parezAna ho / yadi ukta saccA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIti, dharma aura samAja vyakti asAdhAraNa sAhasI aura buddhimAn na ho to vaha itanA hI karegA ki dUsaroMke rizvata lene para taTastha raha jAyagA, virodha nahIM kregaa| aisA hone para hI usakI gAr3I una sabake bIca cala sakegI / isI nyAyase hamAre dezI AI0 sI0 esoko paradeziyoMke bIca bahata bAra bahata aniSTa sahanA par3atA hai| taba aise aniSToMse samAjako bacAneke lie samAjake nAyaka yA rAjazAsana karanevAle kAyade kAnUna banAte haiM yA nIti-niyamoMkA sRjana karate haiM / kisI samaya bar3I umra taka kanyAoMko avivAhita rakhanemeM amukaH aniSTa samAjako pratIta huA, to smRtizAstrameM niyama banAyA gayA ki ATha yA nava varSa kI kanyA jaba taka gaurI ho, zAdI kara denA dharma hai| isa niyamakA ulaMghana karanevAlA kanyAkA pitA aura kanyA donoM samAjameM nindita hote the| usa bhayase samAjameM bAla-vivAhakI prathA cala par3I / aura jaba isa nAtike anusaraNameM adhika aniSTa hone lagA taba samAjake nAyakoM aura rAjakartAoMke lie dUsarA niyama banAnA Avazyaka ho gayA / aba caudaha yA solaha varSase kama umrameM kanyAkA byAha karate hue loga zikSitoMdvArA kI jAnevAlI nindAse Darate haiM yA rAjyake daNDa bhayase niyamakA pAlana karate haiN| eka karjadAra vyakti apanA karja cukAne ke lie tatpara rahatA hai, yaha isa lie ki yadi vaha karja nahIM cukA degA to usakI zAkha-pratiSThA calI jAyagI, aura yadi zAkha calI gaI to koI use karja nahIM degA aura aisA honese usake vyApArameM hAni hogii| isa taraha yadi dekhA jAya to pratIta hogA ki samAjake pracalita sabhI niyamoMkA pAlana loga bhaya yA svArthavaza karate haiM / yadi kisI kAryake karane yA na karanemeM bhaya yA lAlaca na ho to usa kArya ko karane yA na karanevAle kitane hoMge, yaha eka bar3A prazna hai| kanyA bhI putrake hI samAna saMtati hai, isalie usakA putrake samAna haka honA cAhie, aisA samajha kara use daheja denevAle mAtA-pitAoMkI apekSA aise mAtApitAoMkI saMkhyA adhika milegI jo yahI samajha kara daheja dete haiM ki yadi ucita daheja nahIM diyA jAyagA to kanyAke lie acchA ghara milanA muzkila ho jAyagA yA pratiSThAkI hAni honese apane putroMko acche gharakI kanyA nahIM milegii| yahI bhaya yA svArtha prAyaH saMtAnakI zikSAke viSaya meM bhI kArya karatA hai| yahI kAraNa hai ki ukta uddezya kI siddhi hone para lar3akA yA lar3akI yogya hone para Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja bhI unakI zikSA samApta kara dI jAtI hai / kyoM ki vaha zikSA zikSA ke lie nahIM dI jAtI thI / yahI bAta kitane hI samAjoM ke punarvivAha pratibandhake viSaya meM bhI dekhI jAtI hai / jisa samAja meM punarvivAha nahIM hote usameM bhI aneka strI-puruSa aisA spaSTa mAnanevAle hote haiM ki ' balAtkAra se vaidhavya ' dharma nahIM hai, phira bhI yadi unakI choTI bahana yA putrI vidhavA ho jAtI hai to usakI icchA honepara bhI usakA punarvivAha kara dene ko ve taiyAra nahIM hote / prAyaH aisA bhI hotA hai ki ve punarvivAha viruddha anicchA se bhI caukI karane laga jAte haiM / balAtkArase brahmacarya kI isa nIti ke pIche bhaya aura svArthako chor3akara anya kucha bhI hetu nahIM hotA / gRhasthakI bAta jAne deM / tyAgI yA guru mAne jAnevAle vargakI bhItarI bAta dekheM to pratIta hogA ki unake bhI adhikAMza nIti-niyama aura vyavahAra bhaya yA svArtha se prerita hote haiM / kisI tyAgI ke ziSya durAcArI ho jAyeM yA svayaM guru hI bhraSTa ho jAya to una ziSyoM kA vaha guru, ziSyoM kI vRttimeM sudhAra huA hai yA nahIM yaha binA dekhe hI, unheM vezadhArI rakhanekA pUrNa prayatna kregaa| kyoM ki use ziSyoMkI bhraSTatA ke kAraNa apanI pratiSThAkI hAnikA bhaya rahatA hai / AcArya ke bhraSTa honepara bhI usake sAMpradAyika anuyAyI use padabhraSTa karanemeM hicakicAte / itanA hI nahIM kintu usapara balAtkAra brahmacarya thopa dete haiM / kyoM ki unheM apane saMpradAya kI pratiSThA kI hAnikA Dara rahatA hai | puSTimArgI AcAryakA punaH punaH snAna aura jainadharma ke sAdhukA sarvathA asnAna yaha aksara - sAmAjika bhayake kAraNa hI hotA hai | maulavI ke gItApAThameM aura paMDitake kurAna pATha meM bhI sAmAjika bhaya hI prAyaH bAdhaka hotA hai / ina sAmAjika * nIti-niyamoM aura rIti- rasmoMke pIche prAyaH bhaya aura svArtha hI hote haiM / bhaya aura svArthase anuSThita nIti-niyama sarvathA tyAjya nikamme hI haiM yA unake binA bhI cala sakatA hai, yaha pratipAdana karanekA yahA~ abhiprAya nahIM hai / yahA~ to itanA ho batAnA abhipreta hai ki dharma aura nItimeM pharka hai / 14 jo bandhana yA kartavya, bhaya yA svArthamUlaka hotA hai, vaha hai nIti | kintu jo kartavya, bhaya yA svArthamUlaka na hokara zuddha kartavya ke taurapara hotA hai aura jo sirpha usakI yogyatAke Upara hI avalamvita hotA hai, vaha hai dharma / nIti aura dharma bIcakA yaha pharka tuccha nahIM hai / yadi hama tanika gaharAI se soceM to Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIti, dharma aura samAja yaha spaSTa pratIta hogA ki nIti samAja ke dhAraNa aura puSTi ke lie Avazyaka honepara bhI usase samAjakA saMzodhana nahIM hotaa| saMzodhana arthAt zuddhi, aura zuddhi hI saccA vikAsa hai / yadi yaha dhAraNA vAstavika ho to kahanA cAhie ki vaisA vikAsa dharmake binA nahIM ho sktaa| jisa samAjameM ukta dharmakA jitane aMzameM adhika pAlana hotA ho vaha samAja utane aMzameM uccatara hai / isa vastuko spaSTa karane ke lie kucha dRSTAMtoMpara vicAra kiyA jAya / do vyaktiyoMko kalpanAmeM rakhA jAya / unameMse eka to TikaTa mAsTara hai jo apanA hisAba saMpUrNa sAvadhAnIpUrvaka rakhatA hai aura relave-vibhAgako eka pAIkA bhI nukasAna na ho isakA dhyAna rakhatA hai| vaha isalie ki yadi bhUla hogI to vaha daMDita hogA, aura naukarIse bhI barakhAsta kiyA jAyagA / itanA sAvadhAna bhI vaha yadi dUsarA bhaya na ho to musAphiroM ke pAsase rizvata lenese nahIM cUkatA / kintu hamArI kalpanAkA dUsarA sTezana mAsTara rizvata lenekA aura usake hajama ho jAnekA kitanA ho anukUla prasaMga kyoM na ho, rizvata nahIM letA aura 'rizvata-khorIke vAtAvaraNako bhI pasaMda nahIM karatA / isI prakAra eka tyAgI vyakti khule taurase paise lenemeM aura apane pAsa rakhane meM akiJcana vratakA bhaMga mAnakara paise nahIM letA aura na apane pAsa saMgraha karatA hai / phira bhI yadi vastutaH usake manameM AkiJcanya bhAvakI jAgRti nahIM huI hogI arthAt lobhakA saMskAra naSTa nahIM huA hogA, to vaha dhanika ziSyoMkA saMgraha karake abhimAna karegA aura usase mAno vaha svayaM dhanavAn ho gayA ho, isa prakAra dUsaroMse apaneko unnata mAnatA huA apane gauravapUrNa ahaMpanakA pradarzana karegA / jaba ki dUsarA yadi vaha saccA tyAgI hogA to mAlika banakara rupaye apane pAsa rakhegA hI nahIM aura yadi rakhegA to usa ke manameM abhimAna yA apane svAmitvakA gaurava tanika bhI na hogA / yadyapi vaha aneka dhanikoMke bI cameM rahatA hogA, aura aneka dhanika usakI sevA karane hoMge phira bhI usakA use abhimAna nahIM hogA yA unake kAraNa apaneko dUsaroMne unnata bhI nahIM mAnegA / isa prakAra yadi kisI samAjameM kevala naiteka dRSTi se tyAgI varga hogA to pariNAmataH vaha samAja unnata yA zuddha nahIM ho sakatA, kyoMki usa samAjameM tyAgIke vezama bhogoMkA sevana isa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 dharma aura samAja prakAra hogA jisase tyAgakA pAlana bhI mAnA jAya aura bhogoMkA sevana bhI puSTa ho / aisI sthiti meM tyAgI vargameM gRhasthoMkI taraha khule taurapara dhana saMgrahakI spardhA nahIM honepara bhI dUsarekI apekSA apane pAsa adhika dhanika ziSyoM ko phusalAkara samajhAkara pha~sAkara apanA kara rakhanekI gUr3ha spardhA to avazya hogI / aura aisI spardhA meM par3akara ve jAnameM yA anajAnamai samAjakI sevA karaneke bajAya ku-sevA hI adhika kareMge / isake viparIta samAjameM yada dhArmika dRSTise tyAgIvarga hogA to usameM na hogI paise saMgrahakI spardhA aura na hogI dhanika ziSyoMko apane hI banAkara rakhanekI phikra / arthAt vaha ziSya-saMgraha yA ziSya parivAra ke viSaya meM atyanta nizcinta hogA aura isa prakAra sirpha apane sAmAjika kartavyoMmeM hI prasannatAkA lAbha karegA / aise varga ke do tyAgiyoM ke bIca na hogI pardhA aura na hogA kleza / isI prakAra jisa samAja meM ve rahate hoMge usameM bhI koI klezakA prasaMga upasthita na hogA / isa prakAra hama isa natIje para pahu~cate haiM ki kisI samAja meM naitika dRSTise kitane hI tyAgI kyoM na hoM phira bhI unase usa samAjakA kalyANa na hokara akalyANa hI adhika hogaa| isake viparIta kisI samAja meM dhArmika dRSTise sirpha eka hI tyAgI kyoM na ho phira bhI vaha akelA hI samAjakI zuddhi atyadhika mAtrA meM karegA / eka dUsarA dRSTAnta leM / eka saMnyAsI bhoga-vAsanAkA avirbhAva hone para bhI samAjameM apayazake bhayase bAhya rUpase tyAgI rahakara bhI anAcArakA sevana karatA rahatA hai / jaba ki dUsarA tyAgI vaisI vAsanA ke prakaTa hone para yadi usakA damana nahIM kara sakatA to cAhe kitanA bhI apayaza aura tiraskAra kyoM na ho phira bhI spaSTa rUpa se gRhastha ho jAtA hai / vicAra karanese usa naitika dRSTise rahe hue tyAgIkI apekSA yaha bhogI tyAgI hI samAjakI zuddhikA adhika rakSaka haiM / kyoMki prathamane bhayakA parAjaya nahIM kiyA jaba ki dUsarene bhayako parAjita karake Antara aura bAhyakA aikya siddha karake nIti aura dharma donoMkA pAlana kiyA hai / itanI lambI carcAse yaha spaSTa ho gayA hai ki samAjakI saccI zuddhi aura sacce vikAsa ke lie dharmako hI arthAt nirbhaya niHsvArtha aura jJAnapUrNa kartavya kI hI AvazyakatA hai / aba hameM dekhanA cAhie ki vizva meM vartamAna kaunase paMtha, saMpradAya yA dharma aise haiM jo yaha dAvA kara sakate hoM ki hamane hI mAtra dharmakA pAlana karake samAjakI adhika saMzuddhi kI hai / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIti, dharma aura samAja isakA uttara spaSTa hai aura vaha yaha ki vizvameM aisA eka bhI paMtha, saMpradAya yA dharma nahIM jisane mAtra dharmakA hI AcaraNa kiyA ho aura usake dvArA samAjakI kevala zuddhi hI kI ho / yadi koI saMpradAya yA paMtha apane meM honevAlI kucha satyaniSTha dhArmika vyaktiyoMkA nirdeza karake samAjakI zuddhi siddha karanekA dAvA karatA hai to vaisA dAvA dUsarA virodhI paMtha bhI kara sakatA hai / kyoMki pratyeka panthameM kama yA adhika saMkhyaka aise sacce tyAgI vyaktiyoM ke honekA itihAsa hamAre samakSa maujUda hai / dharmake tathAkathita bAhyarUpoMke AdhArase hI samAjako mApa kara kisI paMthako dhArmika honekA pramANapatra nahIM diyA / jA sakatA / kyoMki bAhya rUpoMmeM paraspara itanA virodha hotA hai ki yadi usIke AdhArase dhArmikatAkA pramANapatra de diyA jAya to yA to sabhI paMthoMko dhArmika kahanA hogA yA sabhIko adhArmika / udAharaNa ke taurapara koI paMtha maMdira aura mUrtipUjAke apane pracArakA nirdeza karake aisA kahe ki usane usake pracArake dvArA janasamAjako Izvarako pahacAnane meM yA usakI upAsanAmeM paryApta sahAyatA dekara samAjameM zuddhi siddha kI hai, to isake viparIta usakA virodhI dUsarA paMtha yaha kahaneke lie taiyAra hai ki usane bhI maMdira aura mUrtike dhvaMsake dvArA samAjameM zuddhi siddha kI hai / kyoMki maMdira aura mUrtiyoM ko lekara jo bahamoMkA sAmrAjya, Alasya aura daMbhakI vRddhi ho rahI thI use maMdira aura mUrtikA virodha karake kucha mAtrAmeM roka diyA gayA hai / eka paMtha jo tIrthasthAnakI mahimA gAtA aura bar3hAtA ho vaha zArIrika zuddhidvArA mAnasika zuddhi hotI hai, aisI dalIlake sahAre apanI pravRttiko samAja kalyANakArI siddha kara sakatA hai, jaba ki usakA virodhI dUsarA paMtha snAna-niyantraNa ke apane kAryako samAja-kalyANakArI sAbita karaneke lie aisI dalIla de sakatA hai ki bAhya snAnake mahatvameM pha~sanevAle logoMko usa rAstese haTAkara Antarika zuddhikI ora le jAneke lie snAnakA niyantraNa karanA ho hitAvaha hai| eka paMtha kaMThI ba~dhAkara aura dUsarA use tur3avAkara samAjakalyANakA dAvA kara sakatA hai / isa taraha dharmake bAhya rUpake AdhArapara jo prAyaH paraspara virodhI hotehaiM Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja - - yaha nizcita nahIM kiyA jA sakatA ki amuka paMtha hI saccA dhArmika hai aura usIne samAjameM saccI zuddhi kI hai| phira kyA aisI koI bhUmikA hai jo sarvasAmAnya ho aura jisake AdhArapara nirvivAda rUpase yaha kahA jA sake ki bAhyarUpa kaisA bhI kyoM na ho kintu yadi vaha vastu vidyamAna hai to usase samAjakA aikAntika kalyANaM hI hogA aura vaha vastu jisa paMtha, jAti yA vyaktimeM jitane aMzameM jyAdaha hogI utane aMzameM usa jAti pantha yA vyaktise samAjakA adhika kalyANa hI kiyA hai ? vastutaH aisI vastu hai aura vaha UparakI carcAse spaSTa bhI ho gaI hai| vaha hai nirbhayatA, nirlepatA aura viveka / vyakti yA paMthake jIvanameM yaha hai yA nahIM yaha atyaMta saralatAse jAnA jA sakatA hai| jaisA mAnanA vaisA hI kahanA aura kahanese viSarIta nahIM calanA athavA jaisA karanA vaisA hI kahanA-yaha tatva yadi jIvana meM hai to nirbhayatA bhI hai / aisI nirbhayatAko dhAraNa karanevAlA naukara seThase Dara kara kisI bAtako nahIM chupAegA aura kaisA bhI jokhima sirapara leneko taiyAra rhegaa| koI bho bhakta gRhastha apane bar3appanakI hAnike bhayase dharmaguruke sAmane athavA kahIM bhI doSoMko chipAnekA athavA bar3appanakA mithyA dikhAvA karanekA DhoMga karaneke bajAya jo kucha saca hogA use prakaTa kara degaa| koI bhI dharmaguru yadi vaha nirbhaya hogA to apanA pApa tanika bhI gupta nahIM rkhegaa| isI prakAra jo nirlobha hogA vaha apanA jIvana bilakula sAdA bnaavegaa| nirlobha paMthake Upara bahumUlya kapar3oM yA gahanoMkA bhAra nahIM hogaa| yadi kisI paMthameM nirlepatA hogI, to vaha apanI samagra zaktiyA~ ekAgra karake dUsaroMkI sevA lekara hI saMtuSTa nahIM hogA / yadi viveka hogA to usa vyakti yA paMthakA kisIke sAtha kleza honekA koI kAraNa hI nahIM rhegaa| vaha to apanI zakti aura saMpattikA sadupayoga karake hI dUsaroMke hRdayako jiitegaa| viveka jahA~ hotA hai vahA~ kleza nahIM hotA aura jahA~ kleza hotA hai vahA~ viveka nahIM hotaa| isa prakAra hama kisI vyakti yA paMthameM dharma hai yA nahIM, yaha -saralatAse jAna sakate haiM aura ukta kasauTIse jA~ca kara nizcita kara sakate haiM ki amuka vyakti yA paMtha samAjake kalyANa ke lie hai yA nhiiN| jAtimeM mahAjana paMca, paMthameM usa ke netA aura samasta prajAmeM zAsanakartA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIti, dharma aura samAja nItikA nirmANa karate haiM, dezakAlAnusAra usameM parivartana karate haiM aura usakA pAlana karavAte haiN| phira bhI samAjakI zuddhikA kArya avaziSTa raha jAtA hai| yaha kArya koI mahAjana, paMDita yA rAjA sirpha apane padake kAraNa siddha nahIM kara sakatA / jaba ki yahI kArya mukhya hai, aura yahI kArya karanA paramAtmAkA sandeza hai / jisa vyaktiko isa kAryakI lagana ho use dUsaroMko upadeza denekI bajAya apane jIvanameM hI dharma lAnA caahie| yadi jIvana meM dharmakA praveza huA to utane aMzameM usakA jIvana samAjakI zuddhi siddha karegA, phira bhale hI vaha dUsaroMko zuddha honekA upadeza vacana yA lekhanase na detA ho / samAjakI zuddhi jIvana-zuddhimeM samAviSTa hai aura jIvana-zuddhi hI dharmakA sAdhya hai| isalie yadi hameM samAja aura apane jIvanako nIroga rakhanA hai to svayaM apanemeM ukta dharma hai yA nahIM, aura hai to kitanI mAtrAmeM, isakA nirIkSaNa karanA cAhie / dhArmika mAne jAnevAle parvake dinoMmeM yadi apanA nirIkSaNa karanekI Adata DAlI jAya to vaha sadaivake lie sthAyI hogI aura aisA honese hamAre sAmane upasthita vizAla samAja aura rASTrake aTakake rUpameM hamane bhI apanA kucha hissA adA kiyA hai, aisA kahA jaaygaa| [paryuSaNa-vyAkhyAnamAlA, bambaI, 1932 / anu0-pro0 dalasukha bhAI ] Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura satya sAmpradAyika dRSTi aura satya dRSTikA kyA artha hai, ina donoM ke bIca meM kyA bheda hai aura sAmpradAyika dRSTike sthAna meM satya dRSTike zikSaNa poSaNa aura vikAsakI kitanI AvazyakatA hai, yaha saba zikSitoM ke lie jAnanA atyAvazyaka hai / zikSita hI sAmAnya lokavargake pratinidhi hone ke kAraNa mArgadarzaka 1 bana sakate haiM / yadi ve isakA yathArtha evaM asAdhAraNa jJAna rakhate hoM to azikSita aura arddhazikSita janavargako vizvakI, rASTrakI aura jAtikI ekatA kI ora apane asAdhAraNa prayatnase le A sakate haiM aura ayogya mArgase unakI cittavRttiko parAGmukha karake yogya dizAkI ora pravRtta kara sakate haiM / bekTiriyA jaise sUkSmatama jantuoM aura itara prANiyoM meM bhI abhedakI bhUmikA hai; kintu vaha Adarza nahIM hai kyoMki yaha bhUmikA jJAna athavA buddhisAdhita nahIM, ajJAnamUlaka hai / isameM bhedake jJAnakA abhAva to hai para abhedakA jJAna nahIM hai | manuSyatvakA Adarza abhedakA hai kintu vaha abheda jJAnamUlaka hai / buddhi vicAra aura samajhapUrvaka anubhavagamya ekatA hI manuSyatvakA zuddha Adarza hai / bhedoMkI vividhatAoMkA bhAna honepara bhI usase Upara uThakara jitane aMza meM dRSTi abheda, ekatA yA samanvayako anubhavagamya kara sakegI utane aMza meM kahA jAegA ki vaha manuSyatva ke Adarzake najadIka pahu~cI / isa Adarza meM kevala AdhyAtmikatA hI nahIM kintu zuddha evaM sukhAvaha vyAvahArikatAkA bhI sAmaMjasya hai / prANimAtra ke prati Atmaupamya kI dRSTi, samagra vizva meM paraspara bhrAtRbhAva aura vizuddha rASTrIyatA, ye sabhI ukta Adarza ke jude jude aura bhinna bhinna kakSAvAle svarUpa haiM, aMga hai / ahaMkAra, ajJAna aura viparIta samajhase manuSya jAtine Adarzako chor3akara Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura satya 21 kevala unmArgakA avalambana hI nahIM kiyA hai kintu bahuta-sI bAtoMmeM to pratIta hotA hai ki usane apane Adarzako cakanAcUra kara DAlA hai| dezabheda, jAtibheda, bhASAbheda, AcArabheda aura saMskArabheda, aise anya aneka bhedoMkI bhAvanAoMko pramANase adhika Azraya dekara usane ekatAke sAdhanakI kitanI hatyA kara DAlI hai, yaha manuSya jAtike itihAsake abhyAsiyoMse kahanekI avazyakatA nhiiN| hamameM jAne anajAne sAmpradAyika bheda burI tarahase kisa prakAra ghara kara letA hai, usase vyaktigata, sAmAjika, dhArmika aura rASTrIya dRSTi se kaise kaise bure pariNAma hote haiM aura una pariNAmoMse bacaneke lie kisa dRSTikI AvazyakatA hai isakI carcA kara lenA Avazyaka jAna par3atA hai| anya paMthoM aura saMpradAyoMkA saMskAra rakhanevAle itara vyaktiyoMkA mujhe cAhe jitanA anubhava ho phira bhI vaha svapaMtha aura svAnubhavakI dRSTise dhuMdhalA hI hogA, ataeva maiM yadyapi yahaoNpara jaina paMtha yA jaina saMpradAyako lakSya karake svAnubhUta jaisA citra khIMcatA hU~ kintu pratyeka pAThaka use apanA hI citra mAna kara, usakI bhinna bhinna ghaTanAoMko apanI anubhUta ghaTanAoMke sAtha tulanA karake isa citrako sAdhAraNa rUpa de to prastuta carcA ke samajhane meM bahuta saralatA ho sakatI hai / janmake prArambhika kAlameM jaba eka bAlaka mA~kI godameM krIr3A karatA hai tabhIse vaha stanapAna aura bAla-jagatake avalokanake sAtha sAtha anajAne hI sAmpradAyika saMskAra saMgraha karane lagatA hai| thor3I-sI bar3I. avasthA honepara ve saMskAra "jaya jaya'' "rAma" " bhagavAn" Adi sarala zabdoMmeM vyakta hote hai| mA~ bApa Adi bAlakase dharma-zabdakA uccAraNa karavAte haiN| bAlaka bhI anukaraNa karatA hai| phira usakI grahaNa aura uccAraNa zaktike bar3hate hI usase " jainadharma" Adi zabda uccAraNa karavAye jAte haiM / thor3e hI samaya meM bAlaka apaneko amuka dharmakA kahane lagatA hai| usa samaya usake hRdaya meM dharma, paMtha yA saMpradAyakI koI spaSTa kalpanA nahIM hotI, phira bhI vaha paraMparAse prApta saMskAroMse apaneko amuka dharma athavA amuka saMpradAyakA mAnane lagatA hai| aura thor3I bar3I avasthA hone para usake mAtA-pitA, pitAmahAdi yadi jaina hoM to bAlakako yaha samajhAnekA prayatna karate haiM ki hama jaina kahalAte haiN| avasthA avalokana aura jijJAsAkI sAtha hI sAtha vRddhi hotI hai / pitA pitAmahAdi Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 . dharma aura samAja usake saMtoSArtha kahate jAte haiM ki cIMTI nahIM mAranI cAhie, binA chAnA huA pAnI nahIM pInA cAhie, adhika pAnI na DholanA cAhie kyoMki hama jaina kahalAte haiM / itane zikSaNase kizora-mAnasa itanA hI sIkha sakatA hai ki amuka niyamoMkA pAlana karanA hI jainadharma hai / vaha kizora apane gurujanoMke mAtha dharmasthAnoMmeM jAtA hai yA gharapara hI dharmaguruoMkA darzana karatA hai / taba ye dharmaguru kahalAte haiM, jainaguru aise hote haiM, inakI aisI veza-bhUSA hotI hai, inako isa prakAra praNAma karanA cAhie, Adi vidhiyA~ jAna letA hai / aba taka to usane kevala jainadharma jaise sAdhAraNa zabda hI grahaNa kiye the, unakA artha bhI usane AsapAsa ke vAtAvaraNase sAdhAraNa rUpase grahaNa kiyA yA, aba kucha buddhi hone ke sAtha hI usakA zikSaNa anya dizAkI ora calA jAtA hai| dharmaguru yadi sthAnakavAsI ho to use aisI zikSA milatI hai ki jo mu~hapattI bA~dhate haiM, jo amuka prakArake AcArakA pAlana karate haiM, ve hI sacce jaina guru haiM / bAlaka itane zikSaNake pazcAt Age bar3hatA hai / dharma-pustakoMko par3hate samaya par3hatA hai ki amuka pustakeM hI jainazAstra haiM aura ye hI sacce dharmazAstra haiN| isI prakAra vaha bhinna bhinna kriyAkAMDa, upAsanA aura AcAra jo usake AsapAsa pracalita hote haiM unako hI jaina kriyA, jaina upAsanA aura jaina AcAra kahane lagatA hai aura kramazaH usake hRdayameM ina saMskAroMkI puSTi hone lagatI hai ki jaina guru to jaise maiMne dekhe haiM vaise hI haiM, anya nhiiN| jaina kriyA, jaina upAsanA aura jaina AcAra jaise maiM mAnatA hU~ ve hI haiM, anya nhiiN| isa prakAra dharmI aura jainadharma Adi mahattvapUrNa zabdoMke bhAva usake manameM bahuta hI saMkIrNa rUpameM citrita ho jAte haiM aura umarakI vRddhi ke sAtha sAtha usake sAmane eka nayA citra khar3A hotA hai ki jainadharma hI satya hai, anya sabhI dharma asatya evaM satyase parAGmukha haiM aura jainadharma bhI usake lie usakI janmabhUmimeM pracalita sampradAyase adhika kucha nahIM hotaa| Age jaba yaha kizora taruNa hokara jijJAsAke vegameM anya prakArake dharmaguru, anya prakArake dharmazAstra, anya prakArake dharmasthAna aura anya prakArake kriyAkAMDaupAsanA Adi dekhatA hai, unake viSayameM jAnatA hai taba usake sAmane bar3I Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura satya ulajhana khar3I ho jAtI hai / isa prakArakI ulajhanameM usane yaha pahalA hI kadama rakhA hai / usako aisA pratIta hotA hai ki mere dvArA svIkRta paMthakI apekSA ye sabhI bhinna prakArake haiN| ina sabako jainadharmakI koTimeM parigaNita kara sakate haiM yA nahIM ? sAdhAraNataH aisI duvidhAkA samAdhAna ayogya rItise hotA hai| sAmpradAyika zikSaNake dvArA hRdayameM ye bhAvanAe~ balAt bharI jAtI haiM ki amuka hI maulika jaina haiM, anya nahIM / inake atirikta anya asalI jaina nahIM haiM kintu vikRta haiN| phira taruNakI jijJAsA uttarottara balavatI hotI jAtI hai / vaha pUchatA hai ki amuka hI maulika haiM aura anya nahIM, isakA kyA kAraNa hai ? prathama usane mUrti evaM mandiroMko dharma-koTimeM nahIM ginA thA / para ava to vaha prazna karatA hai ki ina sabako aura prathamakI apekSA jJAta anya zAstroMko bhI jaina-zAstroMkI koTimeM kyoM nahIM ginA jAe ? aba to vaha dehAta yA grAmavAsI miTakara nagaravAsI bana jAtA hai aura vahA~ vaha sthAnakavAsIke uparAMta zvetAMbara mUrtipUjaka-paraMparAkI sabhI vidhiyoMkA nirIkSaNa karake usako bhI jainadharmake pradezameM parigaNita karanA cAhatA hai aura prathama grahaNa kiye hue zabdoMke bhAvoMkA vistAra karatA hai| tatpazcAt vaha yuvaka vidyApITha yA anya sthaloMmeM prathamataH ajJAta kisI tIsare jaina paMthake viSaya meM kucha sunatA hai, jAnatA hai ki vastrarahita muni hI jaina guru kahalAne ke adhikArI haiM, vastroMse pariveSTita nahIM / sthAnakavAsI evaM zvetAmbaroMdvArA svIkRta zAstra mUla jaina zAstra nahIM, ye to banAvaTI aura pIcheke haiM, sacce jaina zAstra sabhI lupta ho gaye haiN| phira bhI yadi mAnanA ho to amuka amuka AcAryodvArA nirmita zAstra hI mUla zAstroM ke samakakSa ho sakate haiM, anya nahIM / mUrti mAnanI cAhie kiMtu nagna pratimA hI / jaba vaha yuvaka isa prakAra prathama nahIM sunI huI bAtoMko sunatA hai yA par3hatA hai, taba usakI duvidhAkA pAra nahIM rhtaa| dharmase sambandha rakhanevAle jo jo zabda usake hRdaya meM ghara kiye hue the unake viruddha yaha nayA zikSaNa use vyagra kara DAlatA hai / para isa vyagratAse bhI satya mArgakI prAti nahIM hotii| aMtameM vaha prApta hue navIna zikSaNako mithyA kahakara purAtana pitA pitAmahAdise prApta paraMparAgata saMskAroMkA poSaka bana jAtA hai| athavA prathamake saMskAroMko eka ora rakhakara navIna zikSaNake anusAra ina dhArmika zabdoMke arthako paryAlocanA karatA hai / yaha to kevala jainiyoMke mukhya tIna virodhI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja phirakoMkI virodhI mAnyatAoMmeM sImAbaddha rahanevAle jainadharmasambandhI zabdoM aura saMketoMkI bAta huI / paraMtu aba vaha citra adhika vistRta hotA hai / aba vaha bAlaka, kizora, kumAra yA kAlejakA taruNa miTakara vizvazAlAkA vidyArthI banatA hai / usake sAmane aneka paMthoMke aneka rUpake dharmaguru, aneka prakArake AcAra aura kriyAkAMDa, aneka prakArake dharmazAstra aura dhArmika vicAra upasthita hote haiM, isase vaha aura adhika ulajhana meM maiM par3a jAtA hai| vaha kahatA hai ki ina sabako dharma-pradezameM gina sakate haiM yA nahIM ? yadi ye dharmakI usa koTimeM sammilita nahIM ho sakate to kyA kAraNa hai ? yadi gina sakate haiM to unako kuladharma arthAt prathamake jaina dharmakI koTi meM ginA jAe athavA usase hIna koTi meM ? isa duvidhAkA samAdhAna bhI hajAroMmeMse koI eka hI kara pAtA hai / 24 isa prakAra janma se lekara bar3I avasthAparyaMta kulaparaMparA se prAta sAmpradAyika bhAvanAke pariNAmasvarUpa manuSyajAti bhinna bhinna paMthoMkI chAvaniyoMmeM ekatrita hokara eka dUsare ke Upara nAstikatA, dharmabhraSTatA mithyAdRSTi, Adi dhArmika lar3AIkI topeM calAte haiM aura AstikatA dhArmikatA evaM samyagdRSTi Adi sarva mAnya zabdoM ke kavacase apaneko surakSita banAnekA pUrA prayatna karate haiM / dharmake isa yuddha kSetrako dekhakara eka vicAraka ciMtanameM DUba jAtA hai aura apanI ulajhana ko anyake dvArA sulajhavAnekI apekSA svayaM hI usakI gaharAI meM paiThanekA prayatna karatA hai / bAdameM to vaha vividha zAstroMkA adhyayana karatA hai, ukta sabhI vivAdagrasta praznoMkA taTastha bhAva se vicAra karatA hai aura usake manameM manuSyatva Adarza aura dharmakA paraspara kyA sambandha hai, yaha vicAra hote hI usakA sArA bhrama dUra ho jAtA hai, ulajhana apane Apa hI sulajha jAtI hai aura isa navIna jyotike prakAzameM vaha sAMpradAyikatA aura satyakA aMtara samajha jAtA hai / taba vaha dekhatA hai ki sampradAya kisI eka vyaktikI viziSTa sAdhanAkA pratIka hai| isameM to saMpradAya ke mUla pravartakakI AtmA pradarzita hotI hai / vaha AtmA mahAn honepara bhI antataH maryAdita hI hai / usakI sAdhanA tejastrI honepara bhI anya dUsare prakAzoM ko abhibhUta yA lupta nahIM kara sakatI / yadyapi usakI sAdhanA ke pIche vidyamAna mUla pravartaka ke upayogI anubhava haiM, phira bhI ve anya sAdhakoMkI sAdhanA evaM anubhavoMko vyartha aura anupayogI siddha nahIM kara sakate / ve to kevala apanI upayogitA siddha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura satya karanekA hI bala rakhate haiM / aise vyApaka, niSpakSa aura samanvayagAmI cintanapravAhameMse use aisI cAbI prApta ho jAtI hai ki aba vaha saMpradAya-saMpradAya, paMtha-paMtha aura phirake phirakeke bIcake choTe bar3e sabhI bhedoMke virodhakI granthiko ekadama sulajhA letA hai| bAdameM to vaha una svAnubhUta sabhI sAmpradAyika paristhitiyoMmeMse siddhAntoMko khoja letA hai aura use aisA anubhava hotA hai ki saMpradAyoMma satya to hai kiMtu vaha maryAdita hI hai / anya sampradAyake satyake sAtha eka sampradAyake satyakA koI virodha nahIM tathA donoM sampradAyoMke AMzika satyakA itara tamAma saMmpradAyoMka AMzika satyake sAtha bhI koI virodha nahIM / ye sabhI khaMDa satya eka mahAsatyake abhivyakta rUpa haiN| usakA mana yahI kahatA hai ki kisI mAtRbhaktako apanI mAtAkI utkRSTa upAsanA ke lie dUsaroMkI mAtAkI laghutAkA DhiMDhorA pITanA ucita nahIM hai / svamAtAkI pUjyatA dUsaroM kI mAtAko gAlI die binA bhI siddha ho sakatI hai| isI prakAra anya sampradAyoMke viSayameM tiraskAra, kSudratA athavA doSa darzana kiye binA hI svasaMpradAyake prati pUrNa sammAna buddhipUrvaka pradarzita kiyA jA sakatA hai| aise vicAra-pravAhoMke sphurita hote hI vaha sAmpradAyika honepara bhI asAmpradAyika ho jAtA hai, paMthagAmI honepara bhI satyagAmI banatA hai, aura manuSyatvake Adarzake sAtha pUrNa rUpase sambandha rakhanevAle dharmapaMthake viSayameM vicAra karatA hai| __ aba to vaha kurAna aura purANa donoMke sAmpradAyika anugAmiyoM ke jhagar3oMko bAla-ceSTA ginatA hai aura veda, Agama, piTaka, avestA, bAibila Adi sabhI dharmagranthoMmeM dikhAI denevAle virodhoMkA samAdhAna pA jAtA hai| usake sAmane vizvako ekatA, rASTrIya ekatA, sAmAjika aura dhArmika ekatAkA spaSTa Adaza upasthita hotA hai aura dUsaroMko paraspara virodhI dikhAI denevAle inhIM paMthoM meM se use abhI taka sAmpradAyika buddhise AcchAdita ekatAke poSaka tatvoMkA aitihAsika marma prApta ho jAtA hai / yadi vaha jaina ho to gItAmeMse bhI satya pA sakatA hai| vaidika ho to uttarAdhyayana aura dhammapadakA dharma pAna karatA hai / musalamAna ho to avestA aura Agama piTakoMmeMse bhI satyakI preraNA prApta karatA hai| jo dharmadRSTi eka bAra saMkucita mArga aura ulajhanoMkI saMkIrNa galiyoMmeMse kaThinAIse giratI par3atI calatI thI vahI aba bandhanamukta hokara manuSya mAtrako ekatA siddha karaneke puNyakArya meM udyata ho jAtI hai| [ mUla gujraatii| anu0-60 mahendrakumAra ] Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura paMtha prathama arthAt dharmameM antardarzana hotA hai / vaha AtmAke andarase utpanna hotA hai, vahIM sthira rahatA hai aura manuSyako usI ora AkRSTa karatA hai / jaba ki dUsare arthAt paMthameM bahirdarzana hotA hai, vaha bAhya vAtAvaraNa tathA dekhAdekhIse utpanna hotA hai, isalie bAharakI ora AkRSTa karatA hai aura manuSyako bAharakI tarapha dekhanemeM ulajhA rakhatA hai| __ dharma guNajIvI aura guNAvalambI hai| vaha AtmAke guNoMpara rahatA hai / paMtha rUpajIvI aura rUpAvalambI hai| usakA AdhAra bAhya rUpa raMga aura UparI ADambara hai| vaha veza, kapar3oMkA raMga, pahananekI rIti, pAsa rakhaneke sAdhana tathA upakaraNoM kI ora vizeSa ruci dikhalAtA hai tathA unhIMkA Agraha karatA hai| __ dharmameM ekatA aura abhedake bhAva uThate haiM aura samAnatAkI taraMgeM uchalatI haiM / paMthameM bheda aura viSamatAkI darAreM par3atI aura bar3hatI jAtI haiN| dharmameM manuSya dUsaroMke sAtha bhedabhAva bhUlakara abhedakI ora jhukatA hai, dUsareke duHkhameM apanA sukha bhUla jAtA hai, yA yoM kahanA cAhie ki usake sukha-duHkha koI alaga vastu nahIM rahate / dUsaroMke sukha-duHkha hI usake sukha-duHkha bana jAte haiM / paMthameM manuSya apanI vAstavika abheda-bhUmiko bhUlakara medakI tarapha adhikAdhika jhukatA jAtA hai / dUsarekA duHkha usapara asara nahIM karatA / apane sukhake lie vaha lAlAyita rahatA hai| athavA yoM kahanA cAhie ki usa manuSyake sukha-duHkha duniyAke sukha-duHkhoMse sarvathA alaga ho jAte haiN| isameM manuSyako apanA aura parAyA ye do zabda pada padapara yAda Ate haiM / dharmameM svAbhAvika namratA honeke kAraNa manuSya apaneko choTA aura halakA samajhatA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura paMtha . 27 hai / usameM amimAna sarIkhI koI bAta hI nahIM hotii| cAhe jitane guNa tathA sampatti prApta ho jAya vaha apaneko sabase choTA hI dekhatA hai / dharmameM brahma arthAt sacce jIvanakI jhA~kI honese, usakI vyApakatAke sAmane manuSya ko apanA vyaktitva hamezA choTA-sA pratIta hotA hai / paMthameM isase ulTA hai| isameM guNa aura vaibhava na honepara bhI manuSya apaneko dUsaroMse bar3A mAnatA hai aura dUsaroMse manavAnekA prayatna karatA hai| usameM yadi namratA hotI hai to vaha banAvaTI hotI hai / usa manuSya ko sadA apane bar3appanakA khayAla banA rahatA hai| usakI namratA bar3appanakA poSaNa karaneke lie hotI hai| sacce jIvanakI jhAMkI na honeke kAraNa guNoMkI anantatA tathA apanI pAmaratAkA bhAna na honeke kAraNa paMthameM par3A huA manuSya apanI laghutAkA anubhava nahIM kara sakatA / vaha laghutAkA kevala dikhAvA karatA hai| __dharmameM satyakI dRSTi hotI hai| usameM sabhI tarapha dekhane tathA jAnanekA dhairya hotA hai / sabhI pakSoMko saha lenekI udAratA hotI hai / paMthameM aisA nahIM hotA / usameM satyAbhAsakI dRSTi hotI hai| vaha sampUrNa satyako apane hI pakSameM mAna letA hai, isalie dUsarI tarapha dekhane tathA jAnaneke lie usakA jhukAva hI nahIM hotaa| virodhI pakSoM ko sahane athavA samajhanekI udAratA usameM nahIM hotI / / dharmameM apanA doSoMkA aura dUsaroMke guNoMkA darzana mukhya hotA hai / paMthameM isase ulTA hai / paMthavAlA dUsaroMke guNoMkI apekSA doSa hI adhika dekhatA hai aura apane doSoMkI apekSA guNoMko hI adhika dekhatA hai / vaha apane hI guNoMkA bakhAna karatA rahatA hai, usakI A~khoMmeM apane doSa Ate hI nhiiN| ___ dharmameM kevala cAritrapara dhyAna diyA jAtA hai / jAti, liMga, umara, veza, cihna, bhASA tathA dUsarI bAhya vastuoMke lie usameM sthAna nahIM hai / paMthameM ina bAhya vastuoMpara hI adhika dhyAna diyA jAtA hai| amuka vyakti kisa jAtikA hai ? puruSa hai yA stro ? umara kyA hai ? veza kaisA hai ? kauna-sI bhASA bolatA hai ? kisa prakAra uThatA baiThatA hai ? paMthameM inhIMko mukhya mAnakara cAritrako gauNaM kara diyA jAtA hai| bahuta bAra aisA hotA hai ki jisa jAti, liMga, umara, veza yA cihnakI paMthavizeSake anuyAyioMmeM pratiSThA nahIM hai, unheM dhAraNa Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja karake koI acche cAritravAlA vyakti bhI A jAtA hai to ve loga usakI tarapha dhyAna nahIM dete / kaI bAra to use apamAnita karake nikAla taka dete haiN| dharmameM sArA saMsAra eka hI caukA hai / choTe choTe cauke na honeke kAraNa usameM chuAchUta yA ghRNA-dveSakI bAta hI nahIM hai| yadi koI bAta burI samajhI jAtI hai to yaha ki pratyeka vyaktiko apanA pApa hI burA lagatA hai| paMthameM caukebAjI itanI jabardasta hotI hai ki hara eka bAtameM chuAchUtakI gaMdha AtI hai| isI kAraNa paMthavAloMkI nAka apane ApakI durgandha taka nahIM pahu~catI / unheM jitanI durgandha apane paMthase bAharake logoMmeM AtI hai utanI apane pApameM nahIM / svayaM jise svIkAra kara liyA vahI unheM sugandhita lagatA hai aura apanA pakar3A huA rAstA hI zreSTha dikhatA hai| usake sivAya sabhI badabUdAra tathA sabhI mArga ghaTiyA mAlUma par3ate haiM / saMkSepameM kahA jAya to dharma manuSyako dina rAta puSTa honevAle bhedabhAvake saMskAroMse nikAla kara abhedakI tarapha dhakelatA hai| paMtha ina saMskAroMko adhikAdhika puSTa karatA hai / yadi daivayogase koI abhedakI tarapha jAtA hai to paMthako santApa hotA hai / dharmameM duniyAke choTe bar3e jhagar3e, jara, jorU, jamIna, chuTapana, bar3appana Adike saba virodha zAMta ho jAte haiM | paMthameM dharmake nAma aura dharmakI bhAvanApara hI jhagar3e khar3e ho jAte haiN| isameM aisA mAlUma par3ane lagatA hai ki jhagar3eke vinA dharmakI rakSA hI nahIM ho sktii| dharma aura paMthakA antara samajhaneke lie pAnIkA udAharaNa leM, to paMtha aisA pAnI hai jo samudra, nadI, tAlAba, kuA~ Adi maryAdAoMse bhI adhika saMkucita hokara hinduoMke pIneke ghar3emeM par3A huA hai| kisI dUsare vyaktike chUte hI usake apavitra evaM bhraSTa ho jAnekA Dara hai / para dharma AkAzase girate hue varSAka pAnI sarIkhA hai| isake lie koI sthAna yA vyakti U~cA nIcA nahIM hai / "isameM eka jagaha eka svAda aura dUsarI jagaha dUsarA svAda nahIM hai / isameM rUpa-raMgakA bhI bheda nahIM hai| pratyeka vyakti ise prApta kara sakatA hai aura pacA sakatA hai| paMtha hinduoM ke ghar3e ke pAnI sarIkhA hotA hai / usake lie apane sivAya dUsare saba pAnI aspRzya hote haiN| use apanA svAda aura apanA hI rUpa acchA lagatA hai / prANAnta honepara bhI pantha dUsaroM ke ghar3e ko chUnese rokatA hai / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura paMtha - panya yadyapi dharmamese hI utpanna hotA hai aura apaneko dharmakA pracAraka mAnatA hai kintu hamezA dharmakA ghAta hI karatA rahatA hai| jaise jIvita rudhira aura mAMsa meMse ugA huA nakha jaise jaise bar3hatA jAtA hai vaise vaise rudhira aura mAMsako bhI nukasAna pahuMcAtA hai / isa lie jaba bar3he hue nakhako kATa diyA jAtA hai tabhI hAr3a-piMjara surakSita rahate haiN| isI prakAra dharmase alaga par3A huA pantha, cAhe vaha dharmase hI paidA huA ho, jaba kATakara sApha kara diyA jAtA hai tabhI mAnava-samAja sukhI hotA hai| yahA~ yaha prazna hotA hai ki dharma aura panyameM kisI prakArakA mela hai yA nahIM, aura yadi hai to kisa tarahakA ? isa kA uttara sarala hai / jIvita nakhako koI nahIM kATatA / yadi vaha kaTa jAya to duHkha hotA hai / dhira aura mAMsa kI rakSAko bhI dhakkA pahu~catA hai| ve sar3ane lagate haiM / isI prakAra panthoMmeM yadi dharmakA jIvana ho to hajAra pantha bhI bure nahIM haiN| jitane manuSya haiM, cAhe utane hI pantha ho jAya phira bhI logoMkA kalyANa hogaa| kyoMki isameM prakRtibheda aura dUsarI vizeSatAoMke anusAra hajAroM bhinnatAe~ hone para mI kleza nahIM hogA, prema banA rhegaa| abhimAna nahIM hogA, namratA banI rahegI / zatrubhAva nahIM hogA, mitratA kAyama rhegii| uttejitapanA nahIM hogA, kSamAbhAva sthira rahegA / pantha pahale the, aba haiM aura Age bhI rheNge| unameM sudhArane yA karane lAyaka itanA hI hai ki unase alaga par3e hue dharmake tattvako phirase unameM DAla diyA jAya / hama kisI bhI paMthako mAneM kintu usameM dharmake tattvoMko surakSita rakhate hue hI usakA anusaraNa kreN| ahiMsAke lie hiMsA na kreN| satyake lie asatya na boleM / paMthameM dharma ke prANa phUMkanekI zarta yahI hai ki hamArI dRSTi satyakA Agraha karanevAlI bana jAya / saMkSepameM satyAgrahIke lakSaNa isa prakAra haiM ---- (1) hama svayaM jisa bAtako mAnate yA karate hoM usakI pUrI samajha honI cAhie / apanI samajhapara itanA vizvAsa honA cAhie ki dUsareko spaSTatA aura dRr3hatAke sAtha samajhA skeN| (2) apanI mAnyatAke viSaya meM hamArI samajha tathA hamArA vizvAsa yathArtha hai, isakI kasauTI yahI hai ki dUsareko samajhAte samaya hameM tanika bhI Aveza yA krodha na Ave / dUsareko samajhAte samaya apanI mAnyatAkI vizeSatAke sAtha yadi Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja kucha truTiyA~ bhI mAlUma par3eM to unheM bhI vinA saMkoca svIkAra karate jAnA caahie| (3) jisa prakAra apanI dRSTi samajhAnekA dhairya cAhie usI prakAra dUsarekI dRSTi samajhaneke lie bhI pUrI udAratA tathA tatparatA honI cAhie / eka vastuke viSayameM jitane pakSa tathA jitane dRSTikoNa ho sake sabhIkI samAnatA karake balAbala jAnanekI vRtti honI cAhie / itanA hI nahIM yadi apanA pakSa nirbala aura bhrAnta mAlUma par3e, to usakA tyAga karanemeM itanI prasannatA honI cAhie jitanI svIkAra karate samaya bhI na huI thii| ( 4 ) sampUrNa satya deza, kAla athavA saMskAroMse sImita nahIM hotaa| isalie sAre pahaluoMmeM jo khaMDasatya haiM, una sabakA samanvaya karanekI vRtti honI caahie| paMthameM dharma nahIM hai, isIlie pantha samAja aura rASTrake lie ghAtaka bane hue haiM / jahA~ samAja aura rASTrakI ekatAkA prazna AtA hai vahIMpara niSprANa paMtha Ar3e A jAte haiN| dharmajanita paMthoMkI sRSTi to mAnava-samAja tathA vizvamAtrako eka karaneke lie huI thii| isa kAryako karanekA paMtha dAvA bhI karate haiN| kintu hama dekha rahe haiM ki pantha hI hamAre eka hone aura milane meM ror3A aTakA rahe haiM / paMthakA artha aura kucha nahIM usakA artha hai, dharmake nAmapara utpanna tathA puSTa huA hamAre mAnasika saMkucitapanakA mithyAbhimAna / jaba loka-kalyANa yA rASTra-kalyANake lie eka sAmAnya-sI bAtako pracalita karanA hotA hai to paMthake jaharIle aura saMkucita saMskAra Akara kahate haiM--sAvadhAna ! tuma aisA nahIM kara sakate / aisA karoge to dharma rasAtalameM calA jAegA / loga kyA samajheMge aura kyA kaheMge ! koI digambara yA zvetAmbara yA anya koI apane pakSakI taraphase calanevAle jhagar3emeM bhAga na le athavA paisA honepara bhI usa jhagar3eke phaMDameM dAna denese inkAra kare, nyAyAlaya meM prabhAva honepara bhI sAkSI na bane, to usakA paMtha usake lie kyA karegA ? musalamAnoMkA sArA jatthA hindU maMdirake pAsase tAjiyA le jA rahA ho aura koI saccA musalamAna hinduoMkI bhAvanA na dukhAne ke uddezyase dUsare rAste le jAneko kahe yA gohatyA karane kI manAhI kare, to usa musalamAnake sAtha usake paMthavAle kaisA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura paMtha vyavahAra kareMge ? eka Arya samAjakA sabhya kabhI saccI dRSTi se mUrtike sAmane baiTha jAya to usakA samAja-paMtha usake lie kyA karegA ? isa prakAra paMtha satya aura ekatAke Ar3e A rahe haiM / athavA yoM kahanA cAhie ki hama svayaM paMthamaya saMskArake zastrase satya aura ekatAke sAtha droha kara rahe haiM / isIlie paMthakA abhimAna karanevAle tathA bar3e bar3e mAne jAnevAle dharmaguru, paMDita yA purohita kabhI ApasameM nahIM mila skte| ve kabhI ekarasa nahIM ho sakate, jaba ki sAdhAraNa manuSya AsAnIse mila-jula sakate haiN| Apa dekheMge ki ekatA aura loka-kalyANakA dAvA karanevAle paMthake guru hI eka dUsarese alaga alaga rahate haiN| yadi dharmaguru eka ho jAya~ arthAt eka dUsarekA Adara karane lageM, sAtha milakara kAma kareM aura jhagar3e paidA hI na hone deM, to samajhanA cAhie ki aba paMthameM dharma A gayA hai| __ hamArA kartavya hai ki paMthoMmeM dharmako lAveM / yadi aisA na ho sake to paMthoMko miTA deN| dharmazUnya paMthakI apekSA vinA paMthakA manuSya yA pazu honA bhI lokahitakI dRSTi se adhika acchA hai / isameM kisIko vivAda nahIM ho sktaa| [paryuSaNa-vyAkhyAnamAlA, ahamadAbAda, 1930 / anu0 indracandra, ema0 e0] Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeyakI parIkSA zikSA sUrya ke prakAza ke samAna hai / dUsarI vastuoMkA aMdhakAra dUra karanese hI ise santoSa nahIM hotA, yaha to apane Uparake aMdhakAra ko bhI sahana nahIM kara sakatI / saccI bAta to yaha hai ki zikSA apane svarUpa aura apane sabhI aMgoMke saMbaMdha meM paidA hue bhrama yA aspaSTatAyeM nahIM saha sktii| apanI isI eka zaktike kAraNa yaha dUsare viSayoMpara bhI prakAza DAla sakatI hai / kuzala cikitsaka pahale apane hI dardakI parIkSA karatA hai aura tabhI vaha dUsare ke.. rogoMkI cikitsA anubhavasiddha balase karatA hai / maikAleke minaTa ( Minutevaktavya ) ke anusAra hindustAna meM pracalita kevala klarka utpanna karanevAlI aMgrejI zikSAne pahale pahala apanese hI sambaddha bhrAntiyoM ko samajhane aura unheM dUra karaneke lie sira U~cA kiyA / aura sAtha hI isI zikSAne dharma, itihAsa, samAja, rAjanIti Adi dUsare viSayoMpara bhI naI rItise prakAza DAlanA zurU kiyA / jisa viSaya kI zikSA dI jAne lagatI hai usI viSaya kI, usa zikSA ke saMsparzase vicAraNA jAgRta honeke kAraNa, aneka dRSTiyoM se parIkSA hone lagatI hai / dharmakA pitA, mitra yA usakI prajA vicAra hI hai| vicAra na ho to dharmakI utpatti hI saMbhava nahIM / dharmake jIvana aura prasArake sAtha vicArakA yoga hotA hI hai / jo dharma vicAroMko sphurita nahIM karatA aura unakA poSaNa nahIM karatA vaha apanI hI AtmAkI hatyA karatA hai / isalie dharmake viSaya meM vicAraNA yA usakI parIkSA karanA, usako jIvana deneke barAbara hai / parIkSAkI bhI parIkSA yadi ho, to vaha aMtameM lAbhakAraka hI hotI hai / parIkSAko bhI bhaya ke baMdhana saMbhava haiM / jahA~ svecchAcArI rAjataMtra ho aura zikSAsaMbaMdhI mImAMsAse usa taMtrako dhakkA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeyakI parIkSA 33 laganekA saMbhava ho vahA~ vaisI samAlocanAke sAmane kAnUna aura pulisa jelakA dvAra batAneke lie khar3I rahatI hai| yaha satya hai ki dharmakI parIkSAko sadbhAgyase aisA bhaya nahIM hai| isake bhayasthAna dUsarI hI tarahake haiN| parIkSakameM pUrI vicAra-zakti na ho, niSpakSatA rakhane kA pUrA bala na ho, aura phira usakI parIkSA kA ucita mUlya A~ka sakanevAle zrotA na hoM, to yaha parIkSAkA bhayasthAna samajhA jaaygaa| dharma jaise sUkSma aura vivAdagrasta viSayakI parIkSAkA mukhya bhaya-sthAna to svArtha hai / agara koI svArthakI siddhi ke lie yA svArthakI hAnike bhayase prerita hokara dharmakI mImAMsA zurU kare, to vaha usakI parIkSAke prati nyAya nahIM kara skegaa| isa lae isa viSayameM hAtha DAlate samaya manuSya ko saba taraphase yathAzakya sAvadhAnI rakhanA anivArya hai agara vaha apane vicAroMkA kucha bhI mUlya samajhatA hai to / sabakI saguNapoSaka bhAvanA dharmakA samUla dhvaMsa karaneke icchuka rUsI sAmyavAdiyoMse yadi pUchA jAya ki kyA tuma dayA, satya, saMtoSa, tyAga, prema aura kSamA Adi guNoMkA nAza cAhate ho, to ve kyA javAba deMge? sAmyavAdiyoMkA kaTTarase kaTTara virodhI bhI ima bAtako siddha nahIM kara sakatA ki ve uparyukta guNoMkA vinAza karanA cAhate haiM aura dUsarI tarapha dharmaprANa kahalAnevAle dhArmika sajanoMse-kisI bhI paMthake anuyAyiyoMse-pUchA jAya ki kyA ve asatya, dambha, krodha, hiMsA, anAcAra Adi duguNoM kA SoSaNa karanA cAhate haiM yA satya maitrI vagairaha sadguNoMkA poSaNa karanA cAhate hai, to merI dhAraNA hai ki ve yahI javAba deMge ki ve eka bhI durguNakA pakSa nahIM karate balki sabhI sadguNoMkA poSaNa cAhate haiM / sAtha hI sAtha una sAmyavAdiyoMse bhI ukta durguNoM ke viSayameM pUcha liyA jAya to ThIka hogaa| koI bhI yaha nahIM kahegA ki sAmyavAdI bhI durguNoMkA poSaNa karanA cAhate haiM yA ve umIke lie saba yojanA karate haiM / - yadi dhArmika kahalAnevAle kaTTarapanthI aura dharmocchedaka mAne jAnevAle sAmyavAdI donoM hI sadguNoMkA poSaNa karane aura durguNoMko dUra karane ke viSayameM ekamata haiM aura sAmAnya rUpase sadguNoMmeM gine jAnevAle guNoM aura durguNoMmeM gine jAnevAle doSoMke viSayameM bhI donoM meM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja matabheda nahIM hai, to yaha savAla uThatA hai ki rUDhipanthI aura sudhAravAdI ina donoM ke bIca dharma-rakSA aura dharma-vicchedake viSayameM jo bhArI khIMcatAna, mArAmArI aura vivAda dikhalAI par3atA hai usakA kyA kAraNa hai ? yaha mata-bheda, yaha takarAra, dharma-nAmakI kisa vastu ke viSaya meM hai ? mata-bhedake viSaya sadvRtti yA sadvRttijanya guNa, jo mAnasika honeke kAraNa sUkSma haiM, unakI dhArmikatAke viSayameM to mata-bheda hai hI nahIM / mata-bheda to dharmake nAmase prasiddha, dharmarUpameM mAne jAnevAle aura dharmake nAmase vyavahArameM AnevAle bAhya AcaraNoM yA bAhya vyavahAroMke viSaya meM hai / yaha mata-bheda eka yA dUsare rUpameM tIvra yA tIvratara rUpameM utanA hI purAnA hai jitanA manuSya jAtikA itihaas| * sAmAnya rItise mata-bhedake viSayarUpa bAhya niyamoM, vidhAnoM yA kalApoMko tIna bhAgoM meM bA~TA jA sakatA hai| (1) vaiyaktika niyama ve haiM jinakA mukhya saMbaMdha vyaktikI icchAse hai; jaise ki khAna pAna snAnAdike niyama / yadi eka zreNIke loga kanda-mUlako dharmakI dRSTise varNya mAna kara khAnemeM adharma samajhate haiM to dUsare usIko khAkara upavAsa'dharma samajhate haiM / eka AdamI rAtri honese pahale khAnemeM dharma mAnatA hai, dUsarA * rAtri-bhojanameM adharma nahIM samajhatA / eka vyakti snAnameM hI bar3A bhArI dharma* samajhatA hai aura dUsarA usImeM adharma / (2) kucha sAmAjika bAhya vyavahAra hote haiM jo dharma rUpameM mAne jAte haiN| eka samAja maMdira banAnemeM dharma mAnakara usake pIche pUrI zakti lagAtA hai aura dUsarA pUrNarUpase usakA virodha karanemeM dharma mAnatA hai / phira mandirakI mAnyatA rakhanevAle samAjameM bhI vibhinna virodhI vicAravAle haiM / eka viSNu, ziva yA rAmake sivAya dUsarI mUrtiko namaskAra karane yA pUjana karanemeM adharma batalAtA hai, aura dUsarA inhI viSNu ziva AdikI mUrtiyoM kA Adara karanemeM adharma mAnatA hai / itanA hI nahIM kintu eka hI devakI mUrtiyoMke nama aura savastra svarUpameM bhI bhArI sAmAjika mata-bheda hai| eka hI prakArake svarUpakI eka hI devakI nagna mUrtike mAnanevAloMke bIca bhI pUjAke tarIkoMmeM kucha kama mata-bheda nahIM haiN| eka | Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeyakI parIkSA samAja puruSa ke eka sAtha yA kramase kiye hue ekase adhika vivAhoMko to adharma nahIM samajhatA parantu pAlanemeM jhUlatI huI bAla-vidhavAke punarvivAha ke nAma mAtrase hI kA~pa uThatA hai| eka kauma, ho sake vahA~ taka, dUrake gotrameM vivAha karanA dharma samajhatI hai to dUsarI kauma, ho sake vahA~ taka najadIka ke khAnadAnameM zAdI karanA zreSTha samajhatI hai / eka samAja dharmadRSTise pazu vadhakA samarthana karatA hai to dUsarA usI dRSTise usakA virodha karatA hai / ( 3 ) kucha prathAyeM aisI haiM jinakA sambandha samasta janatAke sAtha hote hue bhI unakI dhArmikatA ke viSaya meM tIvra matabheda upasthita hotA hai / isa samaya kisI pratyakSa AkramaNakArI duzmanakA dhAvA saubhAgyase yA durbhAgya se nahIM ho rahA hai-ataH duzmanoMko mAranemeM dharma hai yA adharma hai, isa viSaya kI carcA briTiza gavarnameMTane banda karake hamArA samaya bacA diyA hai, phira bhI plegadeva jaise rogoM kA AkramaNa to hotA hI hai / usa samaya isa rogake dUta cUhoM ko mArane meM koI sArvajanika hitakI dRSTise dharma samajhatA hai, aura koI adharma mAnatA hai / jahA~ bAgha, siMha vagairaha hiMsaka prANiyoM yA krUra jantuoMkA upadrava hotA hai, vahA~ bhI sArvajanika hitakI dRSTise unakA saMhAra karanemeM dharmAdharmakA prazna khar3A ho jAtA hai / eka varga sArvajanika hitakI dRSTise kisI bhI jalAzaya yA Ama rAsteko mala mUtra Adise bigAr3ane meM pApa mAnatA hai, to dUsarA varga isa viSaya meM kevala taTastha hI nahIM rahatA balki virodhI vyavahAra karatA hai jisase mAlUma par3atA hai ki mAno vaha usameM dharma samajhatA hai / 35 yahA~ to thor3ese hI namUne diye gaye haiM parantu aneka tarahake choTe bar3e kriyAkAMDoMke aneka bheda haiM jinase eka varga bilakula dharma mAna kara cipaTe rahanekA Agraha karatA hai to dUsarA varga kriyAkAMDoM ko bandhana samajha kara unako ukhAr3a pheMkane meM dharma samajhatA hai / isa prakAra hareka deza hareka jAti aura hareka samAja meM bAhya vidhi-vidhAnoM aura bAhya AcAroMke viSaya meM unake dharma hone yA na honekI dRSTise bezumAra matabheda haiM / isa lie prastuta parIkSA uparyukta matabhedoM ke viSayapara hI carcA karanekI hai / hamane yaha to dekhA hai ki ina viSayoMmeM aneka matabheda haiM aura vaha ghaTate bar3hate rahate haiM / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja adhika saMkhyaka logoM meM ina matabhedoMke pUre joza ke sAtha pravartita hote hue bhI sadA kucha vyakti ise mila jAte haiM jinako ye mata-bheda sparza hI nahIM kara skte| isase yaha socanA prApta hotA hai ki aisI kauna-sI bAta hai ki jisako lekara aisA bahuvyApI mata-bheda bho thor3ese ine-gine logoMko sparza nahIM karatA aura jima tatvako lekara ina logoMko matameda sparza nahIM karatA vaha tatva pA lenA kya' dRrUle logoM ke lie zakya nahIM hai ? hamane Upara batalAyA hai ki dharma ke do svarUpa hai, pahalA tAttvika jisameM sAmAnyataH krisokA matabheda nahIM hotA, arthAt vaha hai sadguNAtmaka / dUsarA vyAvahArika jisameM taraha tarahake matabheda anivArya hote haiM, arthAt vaha hai bAhya pravRttirUna / jo tAttvika aura vyAvahArika dharmake bIcake bhedako spaSTa rUpale samajhate haiM, jo tAttvika aura vyAvahArika dharmake saMbaMdhake viSaya meM vicAra karanA jAnate haiM, saMkSepameM tAttvika aura vyAvahArika dharmake ucita pRthakkaraNakI aura usake balAbalakI cAbI jinako milI hai unako vyAvahArika dharmake mata-bheda klezavarddhaka rUpameM sparza nahIM kara skte| isa prakArake puruSa aura striyA~ itihAsa meM huI haiM aura Aja bhI haiN| isakA sAra yaha nikalA ki agara dharmake viSaya kI saccI aura spaSTa samajha ho. to koI bhI mana-bheda klezakA kAraNa nahIM ho sktaa| saccI samajha honA hI klezavarddhaka mata-bhedake nivAraNa kA upAya hai aura isa samajhakA tattva, prayatna kiyA jAya to, manuSya jAtimeM vistAra kiyA jA sakatA hai| isa lie aisI samajhako prApta karanA aura usakA poSaNa karanA iSTa hai / aba apaneko yaha dekhanA cAhie ki tAttvika aura vyAvahArika dharmake bIcameM kyA saMbaMdha hai ? __ zuddha vRtti aura zuddha niSThA nirvivAda rUpase dharma hai jaba ki bAhya vyavahArake dharmAdharmasvake viSaya meM matabheda hai / isalie bAhya AcAroM, vyavahAroM, niyamoM aura rIti-rivAjoMkI dhArmikatA yA adhArmikatAkI kasauTI tAttvika dharma hI ho sakatA hai| zuddhAzuddhaniSThA aura usake dRSTAnta jina jina prathAoM, rIti-rivAjoM aura niyamoMkI utpatti zuddha niSThAse hotI hai unako sAmAnya rUpase dharma kahA jA sakatA hai aura jo AcAra zuddhaniSThAjanya Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake vyeyakI parIkSA nahIM hote, unako adharma kahanA cAhie | apane anubhava se apanI AtmAyeM aura sacce anumAnase dUsaroMmeM bhI dekhA jA sakatA hai ki amuka eka hI AcAra kabhI to zuddha niSThAse utpanna hotA hai aura kabhI azuddha niSThAse / eka vyakti jo AcaraNa zuddha niSThAse karatA hai, usIko dUsarA vyakti azuddha niSThA se karatA hai| yadi eka varga zuddha yA zubha niSThAse maMdira nirmANa ke pIche par3akara logoMkI zakti samaya aura dhana lagAne meM dharma mAnatA hai, to dUsarA varga utanI hI balki kaI bAra usase bhI adhika zubha yA zuddha niSThA se maMdira nirmANakA virodha karake usake pIche kharca kiye jAnevAle dhana-jana balako dUsarI hI dizAmeM kharca karane meM dharma samajhatA hai aura tadanusAra AcaraNa karatA hai| eka varga kadAcit vidhavA bAlAke hitArtha hI usake punarvivAhakA virodha karatA hai, to dUsarA varga usa bAlAkA adhikAra samajhakara usake adhikAra dharmako dRSTise zubha niSThApUrvaka unake punarvivAha kI himAyata meM hI dharma samajhatA hai / eka varga cUhoM aura dUsare viSaile jantuoMkI, dveSabhAvase nahIM, para bahUjanahitakI dRSTise zubhaniSThApUrvaka, hiMsAkI himAyata karatA hai, to dUsarA varga bahujanake jIvanAdhikArako dRSTise zubhaniSThApUrva hI unakI hiMsA ke virodhameM dharma samajhatA hai| tAtparya yaha ki bahuta se rIti'rivAjoM aura prathAoMke samarthana yA virodhake pIche bahudhA donoM pakSavAloMkI zubhaniSThAkA honA saMbhava hai / yaha to jAnI huI bAta hai ki hajAroM svArthI jana sirpha apanI andarUnI - svArtha- vRtti aura lolupa azubha niSThAko lekara hI mandira tathA vaisI dUsarI saMsthAoMkA samarthana karate haiM, aura tIrthoMkA mAhAtmya gAkara sirpha AjIvikA prApta karate haiN| apanI kisI svArthavRttise yA pratiSThA ke bhUta ke bhaya se prerita hokara vidhavA bhale burekA viSeka kiye vinA hI kevala azubha niSThAse usake punavivAhakA samarthana karanevAle bhI hote Aye haiM, aura itanI hI yA isase bhI adhika azubha vRttise punarvivAhakA virodha karane vAle bhI mila jAte haiM / madyamAMsa jaise heya padArthoM kA bhI zubhaniSThA se prasaMga vizeSa 'dharma mAnA gayA hai, jaba ki azubha niSThAse unakA tyAga dharma siddha nahIM honeke udAharaNa bhI mila sakate haiM / para upayoga karanemeM karane yA karAne kA 37 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja - isa taraha aisA koI bhI vaiyaktika, sAmAjika yA sArvajanika niyama, AcAra, prathA yA rIti-rivAja nahIM hai, jisake viSaya meM koI samajhadAra prAmANika manuSya aisA kaha sake ki amuka vyavahAra tInoM kAloM meM sabake lie eka hI tarIkese zubhaniSThApUrvaka honA aura amuka vyavahAra azubhaniSThApUrvaka honA hI saMbhava hai| pariNAmase hI bAhya vyavahArako dharma mAnanA cAhie itane vicArake bAda hama apane nizcayakI prathama bhUmikApara A pahu~cate haiM ki koI bhI bAhya vrata-niyama AcAra-vicAra yA rIti-rivAja aisA nahIM hai jo sabake lie, samAjake lie yA eka vyaktike lie hamezA dharmarUpa yA adharmarUpa hI kahA jA ske| isa prakArake vyAvahArika gine jAnevAle dharmo kI dhArmikatA yA adhArmikatA sirpha una niyamoMke pAlana karanevAlekI niSThA aura prAmANika buddhike Upara avalaMbita hai| zubha niSThAse kisIkA prANa bacAneke lie usapara honevAle zastrAghAtako rokA jA sakatA hai aura isase bhI jyAdA zubha niSThAse dUsare vakta usake Upara vahI zastra calAyA jA sakatA hai| azuma niSThAse kisI ke Upara zastra calAnekI bAta to jAnI huI hai, para isase bhI jyAdA azubha niSThAse usake pAlana aura poSaNa karanevAle bhI hote haiM / siMha aura sarpa jaise jIvoM ko pAla kara unakI svataMtratAke haraNase AjIvikA karanevAloMko kauna nahIM jAnatA ? parantu isase bhI jyAdA azubha niSThAse lar3akiyoM ko pAlana poSaNa kara unakI pavitratAkA balidAna karake AjIvikA karanevAle loga bhI Aja saMskRta gine jAnevAle samAjameM surakSita haiN| ina sabase sUcita yahI hotA hai ki koI bhI byAvahArika bAhya kriyAkANDa sirpha isa lie ki bahutase loga usakA AcaraNa karate haiM, dharma nahIM kahA jA sakatA yA usako dUsare loga nahIM mAnate yA AcArameM nahIM lAte yA usakA virodha karate haiM, to inhIM kAraNoMse vaha adharma nahIM kahA jA sktaa| bahuta-se loga kahate haiM ki bahuta daphA vrata, niyama, kriyA-kANDa Adi zumaniSThAmeMse utpanna na hone para bhI abhyAsake balase zubhaniSThA utpanna karanemeM kAraNa ho sakate haiM / isa lie pariNAmakI dRSTi se bAhya vyavahArako dharma mAnanA cAhie / isakA uttara muzkila nahIM hai / koI bhI bAhya vyavahAra aisA nahIM, Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeyakI parIkSA jo zubhaniSThA hI utpanna kare / ulaTA bahuta daphA to aisA hotA hai ki amuka For ordereat dharmarUpameM pratiSThA jama jAnepara usake AdhArapara svArtha- poSaNakA hI kAma adhikAMza sAdhA jAtA hai / isI lie hama dekhate haiM ki zubhaniSThA se sthApita kI huI maMdira saMsthAkI vyavasthA karanevAlI dhArmika per3hiyA~ antameM svArtha aura sattAke poSaNako sAdhana ho jAtI haiM / itanA hI nahIM, parantu kabhI kabhI dharma bhIru dRSTise pAI pAIkA dhArmika hisAba rakhanevAle loga bhI dhana ke lobhameM pha~sakara prasaMga Anepara apanA dhArmika karja cukAnA bhUla jAte haiM | zubha niSThA se svIkAra kiye hue tyAgI ke vezakI pratiSThA jama jAnepara aura tyAgIke AcaraNakA lokAkarSaNa jama jAnepara usI veza aura bAhyaH AcaraNake AdhArapara azubha vRttiyoMke poSaNa ke udAharaNa bhI kadama kadamapara milate rahate haiM / aisA nahIM kahA jA sakatA ki koI bhI vyakti bAhya niyamase lAbha nahIM uThAtA kintu bAhya niyama lAbhaprada hotA hI hai, yaha bhI ekAnta satya nahIM hai / isa lie jisa taraha ekAnta-rUpa meM zuddha-niSThAko, bAhya vyavahArakA kAraNa nahIM mAnA jA sakatA, usI taraha usako ekAnta rUpameM bAhya vyavahArakA kArya bhI nahIM mAna sakate / ataH kAraNakI dRSTise yA phalakI dRSTise kisI bhI vyavahArako eka hI vyakti yA samaSTike vAste aikAntika dharma honekA vidhAna nahIM kiyA jA sakatA / yahI kAraNa hai ki jaina zAstroMmeM aura dUsare zAstroM meM bhI, tAttvika dharmako sabake lie aura sadAke vAste ekarUpa mAnate hue bhI vyAvahArika dharmako isa taraha nahIM mAnA gayA / phira bhI yaha prazna hotA hai ki agara vyAvahArika AcAra aikAntika dharmake rUpameM saMbhava nahIM hai to jaba una AcAroMkA koI virodha karatA hai aura usake sthAnapara dUsare niyama aura dUsare AcAra sthApita karanA cAhatA hai, to purAne AcAroMkA anusaraNa karanevAloM ko kyoM burA lagatA hai ? aura kyA unakI javAba spaSTa hai / lenevAloMkA varga bhAvanA ko Thesa lagAnA sudhAravAdiyoMke lie iSTa hai ? vyAvahArika kripAkANDoMko bhramapUrvaka tAttvika dharma mAna hamezA bar3A hotA hai / ve loga ina bAhya kriyAkANDoMke Upara honevAle AghAtoMko bhI tAttvika dharmapara AghAta mAnane kI bhUla kiyA karate haiM aura isa bhUlase hI unakA dila kaSTa pAtA hai / sudhAravAdiyoM kA yaha kartavya hai ve svayaM jo samajhate hoM usako spaSTa rUpase rUr3hivAdiyoMke sAmane rakheM / bhrama dUra 39. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 dharma aura samAja BLAMES TOUR - ho jAnepara una logoM kA jo kaSTa hai vaha dUra ho jAyagA aura usake sthAna para - satya darzanakA Ananda prApta hogA / deva, guru, dharma tatva jaina paramparA ke anusAra tAttvika dharma tIna tattvoM meM samAyA huA hai - deva, guru aura dharma | AtmAkI saMpUrNa nirdoSa avasthAkA nAma deva tattva, usa nirdo'tAko prApta karaneko saccI AdhyAtmika sAdhanA guru tattva aura saba taraha ke vivekapUrNa yathArtha saMyamakA nAma dharma tava / ina tIna tattvoMko jainatvakI AtmA kahanA caahie| ina tatvoMkI rakSA karanevAlI aura poSaNa karanevAlI bhAvanAko usakA zarIra kahanA caahie| devatattvako sthUla rUpa pradAna karanevAle mandira, unake andara kI mUrtiyA~, unakI pUjA-AratI aura ukta saMsthAke nirvAhake lie AmadanI ke sAdhana, usakI vyavasthApaka per3hiyA~ tIrthasthAna, ye - saba devatatvako poSaka bhAvanA-rUpa zarIrake vastra aura alaMkAra haiM / isI prakAra makAna, khAna-pAna rahana-sahana Adike niyama tathA dUsare prakAra ke vidhi-vidhAna ye saba gurutattvarUpa zarIrake vastra aura alaMkAra haiM / amuka cIz2a na khAnI, amuka hI khAnI, amuka pramANameM khAnA, amuka vakta nahIM khAnA, amuka sthAna meM rahanA, amuka ke prati amuka rIti se hI vyavahAra karanA, ityAdi vidhiniSedha ke niyama saMyama tattvake zarIrake kapar3e aura jevara haiM / AtmA, zarIra aura usake aMga AtmA ke basane, kAma karane aura vikasita honeke lie zarIrakI sahAyatA 'anivArya hotI hai | zarIrake vinA vaha koI vyavahAra siddha nahIM kara sakatA / kapar3e zarIrakI rakSA karate haiM aura alaMkAra usakI zobhA bar3hAte haiM, parantu dhyAna - rakhanA cAhie ki eka hI AtmA hote hue bhI usake anAdi jIvanameM zarIra eka nahIM hotA / vaha pratikSaNa badalatA rahatA hai / agara isa bAtako chor3a bhI diyA jAya, to bhI purAne zarIrakA tyAga aura naye zarIrakI svIkRti sAMsArika Atma-jIvana meM anivArya hai / kapar3e zarIrakI rakSA karate haiM, parantu yaha ekAnta satya nahIM hai / bahuta bAra kapar3e ulaTe zarIrakI vikRtikA kAraNa honese tyAjya ho jAte haiM aura jaba rakSA karate haiM taba bhI zarIra ke Upara ve eka jaise -nahIM rahate | zarIra ke pramANase choTe bar3e karane aura badalane par3ate haiM / avasara Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeyakI parIkSA eka bhApakA kapar3A bhI mailA, purAnA yA jantumaya ho jAnepara badalanA par3atA hai yA sApha karanA par3atA hai / isake atirikta binA kapar3e ke bhI zarIra niroga raha sakatA hai balki isa sthitimeM to jyAdA nirogapanA aura svAbhAvikapanA zAstrameM kahA gayA hai / isase viparIta kapar3oMkA saMbhAra to ArogyakA vinAzaka aura dUsare kaI tarIkoM se nukasAnakAraka bhI siddha huA hai / gahanoM kA to zarIrarakSA aura puSTi ke sAtha koI sambandha hI nahIM hai| kapar3e aura gahanoMko apekSA jisa kA AtmAke sAtha bahuta gaharA sambandha hai aura jisakA sambandha anivArya rItise jIvanameM Avazyaka hai, usa zarIrake viSayameM bhI dhyAna khIMcanA jarUrI hai / zarIrake aneka aMgoMmeM hRdaya, -mastiSka, aura nAbhi Adi dhruva aMga haiM / inake astitvapara hI zarIrakA astitva hai| inameM koI aMga gayA ki jIvana samApta / parantu hAtha, paira, kAna, nAka, Adi jarUrI aMga hote hue bhI dhruva nahIM haiM - unameM bigAr3a yA anivArya doSa utpanna honepara unake kATa denese hI zarIra surakSita rahatA hai| AtmA, zarIra, usake dhruva-adhruva aGga, vastra, alaMkAra ina sabakA pAra* sparika kyA sambandha hai, ve eka dUsarese kitane najadIka athavA kitane dUra haiM, kauna anivArya rUpase jIvana meM jarUrI haiM aura kauna nahIM, jo yaha vicAra kara sakatA hai usako dharma-tattvakI AtmA, usake zarIra aura usake vastrAlaMkArarUpa bAhya vyavahAroMke vIcakA pArasparika sambandha, unakA balAbala aura unakI kImata zAyada hI samajhAnI pdd'e| dharmanAzakA bhaya isa samaya yadi koI dharmake kapar3e aura gahanesvarUpa bAhya vyavahAroMko badalane, unameM kamI karane, sudhAra karane aura jo nikamme hoM unakA viccheda kara dene kI bAta karatA hai, to eka varga baukhalA uThatA hai ki yaha to deva, guru aura dhama tatvake uccheda karane kI bAta hai| isa vargakI baukhalAhaTa eka bAlaka aura yuvatI kI taraha hai / bAlakake zarIrase maile aura nukasAnadeha kapar3e utArate samaya vaha cillAtA hai - are mujhe mAra ddaalaa|' saundaryako puSTa karaneke lie * yA paraMparAse calI AtI huI bhAvanAke kAraNa surakSA-pUrvaka bar3hAye hue aura sa~bhAla kara rakhe hue bAloMko jaba unakI jar3ameM koI bar3I bhArI sar3ana ho Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 dharma aura samAja jAnese kATA jAtA hai to usa samaya yuvatI bhI keza-moha-vaza cillA uThatI hai 'are mujhe mAra DAlA, kATa DAlA / ' dharmarakSakoMkI cillAhaTa kyA isI prakArakI nahIM hai? prazna hogA ki kyA tAttvika aura vyAvahArika dharmakA saMbaMdha aura usakA balAbala rUDhipanthI vidvAn gine jAnevAle AcAryasamrAT (?) nahIM jAnate ? yadi unakI cillAhaTa saccI ho, to javAba yaha hai ki yA to ve jAnate nahIM, aura yadi jAnate haiM to itane asahiSNu haiM ki usake AvezameM samabhAva khokara bAhya vyavahArake parivartanako tattvika dharmakA nAza kaha denekI bhUla kara baiThate haiN| mujhe to isa prakArakI baukhalAhaTakA kAraNa yahI lagatA hai ki unake jIvana meM tAtvika dharma to rahatA nahIM aura vyavahArika dharmakI lokapratiSThA tathA usake prati logoMkI bhakti honese kisI bhI tyAga yA arpaNa yA kisI bhI taraha ke kartavya yA jabAbadArIke binA sukhI aura AlasI jIvana nirvAha karanekI unakI Adata par3a jAtI hai, aura isa lie ve isa jIvana aura isa Adatako surakSita rakhane ke lie hI sthUla-darzI logoM ko uttejita kara hohallA macAnekA kAma jAne ajAne karane lagate haiN| rUDhivAdI dharmAcArya aura paMDita eka tarafa to khudake dharmako trikAlAbAdhita aura zAzvata kahakara sadA dhruva mAnate aura manavAte haiM aura dUsarI tarapha koI unakI mAnyatAke viruddha vicAra prakaTa karatA hai to phaurana dharma ke vinAzakI cillAhaTa macA dete haiN| yaha kaisA 'vadato vyAghAta' hai ? maiM una vidvAnoMse kahatA hU~ ki yadi tumhArA dharma trikAlAbAdhita hai, to sukhase saur3a tAnakara soye raho, kyoMki tumhArI matase kisIke kitane hI prayatna karane para bhI usameM tanika bhI parivartana nahIM hotA aura yadi tumhArA dharma virodhIke vicAra mAtrase nAzako prApta ho jAne jitanA komala hai to tumhAre hajAra caukI paharA rakhate hue bhI naSTa ho jAyagA / kAraNa, virodhI vicAra to kisI na kisI dazAmeM hoMge hI- isa lie tuma dharmako trikAlAbAdhita mAno yA vinazvara mAno, tumhAre lie to sabhI sthitiyoM meM holhalA macAnekA prayatna nikammA hai| dharmake dhyeyakI parIkSA dharmake dhyeyakI parIkSA bhI dharma-parIkSAke sAtha anivArya rUpase saMbaddha hai| | Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeyakI parIkSA - isalie aba isa uttarArdhapara AnA cAhie / hareka dezameM apaneko Astika mAnane yA manavAnevAlA varga, cArvAka jaise kevala ihalokavAdI yA pratyakSa sukhavAdI logoMse kahatA AyA hai ki tuma nAstika ho / kyoM ki tuma vartamAna janmase usa pAra kisIkA astitva nahIM mAnaneke kAraNa karma-vAda aura usase phalita honevAlI sArI naitika-dhArmika javAbadehiyoMse inakAra karate ho / tuma mAtra vartamAna jIvanakI aura vaha bhI apane hI jIvanakI svArthI saMkIrNa dRSTi rakhakara sAmAjika aura AdhyAtmika dIrghadarzitAvAlI javAbadehI ke baMdhanoMkI upekSA karate ho, unase iMkAra karate ho aura vaisA karake kevala pAralaukika hI nahIM, aihika jIvana takakI suvyavasthAkA bhaMga karate ho / isalie tumheM sirpha AdhyAtmika hitake lie bhI nAstikatAse dUra rahanA cAhie / isa prakAra Astika gine jAnevAle vargakA pratyakSavAdI cArvAka jaise logoMke prati AkSepa yA upadeza hotA hai / isake AdhArase karmasiddhAntavAdI kaho.. Atma-vAdI kaho, yA paralokavAdI kaho, unakA kyA siddhAnta hai, yaha apane Apa spaSTa ho jAtA hai| __ karma-vAdIkA siddhAnta yaha hai ki jIvana sirpha vartamAna janmameM hI pUrA nahIM ho jaataa| vaha pahale bhI thA aura Age bhI rahegA / aisA koI bhI bhalA yA burA, sthUla yA sUkSma, zArIrika yA mAnasika pariNAma jIvanameM nahIM utpanna hotA jisakA bIja usa vyaktike dvArA vartamAna yA pUrva janma meM na boyA gayA ho| isI taraha eka bhI sthUla yA sUkSma mAnasika, vAcika yA kAyika karma nahIM hai ki jo isa janmameM yA para janmameM pariNAma utpanna kiye vinA vilupta ho jAya / karmavAdIkI dRSTi dIrgha isa lie hai ki vaha tInoM kAloMko vyApta karatI hai, jaba ki cArvAkakI dRSTi dIrgha nahIM hai kyoM ki vaha sirpha vartamAnako sparza karatI hai| karmavAdIkI isa dIrgha dRSTi se phalita usakI vaiyaktika, kauTumbika, sAmAjika yA vizvIya javAbadAriyoM aura naitika baMdhanoMmeM, aura cArvAkakI alpa dRSTise phalita honevAlI javAbadAriyoM aura naitika baMdhanoM meM bar3A antara hai| yadi yaha antara barAbara samajha liyA jAya aura usakA aMzamAtra bhI jIvana meM utArA jAya taba to karmavAdiyoMkA cArvAkake prati AkSepa saccA ginA jAya aura cArvAkake dharma-dhyeyakI apekSA karma-vAdIkA dharma-dhyeya unnata aura grAhya hai-yaha jIvana-vyavahArase mAna liyA jAya / . Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 dharma aura samAja aba hameM yaha dekhanA hai ki vyavahAra meM karmavAdI cArvAkapanthIkI apekSA kitanA U~cA jIvana bitAtA hai aura apane saMsArako kitanA adhika sundara aura kitanA adhika bhavya banAnA yA racanA jAnatA hai / MAUJA GHALIB yoM carcA meM eka pakSa dUsareko cAhe jo kahe, usako koI nahIM roka sakatA / kintu sirpha kahane mAtra se koI apanA bar3Apana sAbita nahIM kara sakatA / bar3he choTekI jA~ca to jIvana se ho hotI hai / cArvAka -panthI tuccha dRSTiko lekara paraloka nahIM mAnate jisase ve apanI Atmika javAbadArI aura sAmAjika javAbadArIse bhraSTa rahakara sirpha apane aihika sukhakI saMkIrNa lAlasA meM eka dUsare ke pratikI sAmAjika javAbadAriyA~ adA nahIM karate / usase vyavahAra la~gar3A ho jAtA hai / aisA ho sakatA hai ki cArvAka paMthI jahA~ apane anukUla ho, vahA~ dUsaroMse sahAyatA le le, mA-vApakI virAsata pacA le aura myunisipailiTIkI sAmagrIko bhogane meM jarA bhI pIche nahIM raheM, sAmAjika yA rAjakIya lAbhakA leza mAtra bhI tyAga na kare | parantu jaba unhIM mAnbApoMke pAlane poSanekA savAla Ave taba upekSAkA Azraya le le / myunisipAlaTI ke kisI niyamakA pAlana apane simpara A jAya taba cAhe jisa bahAnese nikala jAya / sAmAjika yA rASTrIya Apattike samaya kucha karttavya prApta honepara peTa dukhanekA bahAnA karake pAThazAlAse baca nikalane-vAle bAlakakI taraha, kisI na kisI rotise chuTakArA pA jAya aura isa taraha apanI cArvAka dRSTise kauTumbika, sAmAjika, rAjakIya sAre jIvanako la~gar3A banAnekA pApa karatA rhe| yaha hai usakI cArvAkatAkA duSpariNAma | aba apaneko para-loka-vAdI Astika kahanevAle aura apane Apako - bahuta zreSTha mAnanevAle vargakI tarapha dhyAna diijie| agara karma-vAdI bhI apanI kauTumbika, sAmAjika aura rAjakIya sArI jimmedAriyoM se chUTatA dikhAI par3e, to usameM aura cArvAka meM kyA antara rahA ? vyavahAra to donoMna hI bigAr3A | hama dekhate haiM ki kucha khudamatalabI apane Apako khullamakhullA cArvAka kahakara prApta huI jimmedAriyoM ke prati sarvathA durlakSa karate haiM / para sAtha hI hama dekhate haiM ki karmavAdI bho prApta javAbadAriyoMke prati utanI hI upekSA batalAte hai / buddhise paralokavAda svIkAra karanepara bhI aura vANI se usakA uccAraNa karanepara bhI unameM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeyakI parIkSA paraloka-bAda to nAma mAtra kAhI rahatA hai| isakA kAraNa para-lokavAdako dharmake dhyeya meM sthAna denepara bhI usakI jo gaira-samajha rahatI hai, vaha hai / cArvAkakI gairasamajha to saMkINa dRSTitaka hI hai parantu para-lokavAdIkI gairasamajha usase dugunI hai / vaha bolatA to hai dIrghadRSTi kI taraha aura vyavahAra karatA hai cArvAka.. kI taraha !-ata: ekameM ajJAna hai to dUsare meM viparyAsa / viparyAlake pariNAma ima viparyAsale para-lokabAdI svAtmAke prati sacAIse socane aura saccA rahakara tadanusAra apanA jIvana banAnekI javAbadArIkA to pAlana nahIM karatA parantu jaba kauTumbika, sAmAjika vagairaha jabAbadAriyA~ upasthita hotI haiM taba vartamAna janma kSaNabhaMgura haiM -- yahA~ koI kisIkA nahIM hai-saba svArthI bhare hue haiM, yaha saba melA bikharanevAlA hai, jo bhAgyameM likhA hogA use kauna miTA sakatA hai, apanA hita sAdhanA apane hAthameM hai / yaha hita para-loka sudhAranameM hai aura paraloka sudhArane ke lie isa jagatakI prApta huI sabhI vastue~ phekane yogya hai / isa prakArakI vicAra-dhArAmeM par3akara, para-lokakI dhunameM vaha manuSya ina javAbadAriyoMkI upekSA karatA hai| isa prakArakI aikAntika dhunameM vaha bhUla jAtA hai ki usake paralokavAda ke siddhAntake anusAra usakA vartamAna janma bhI to paraloka hI hai aura usakI agalI por3hI bhI paraloka hai, pratyakSa upasthita apane sivAyakI sRSTi bhI paralokakA hI eka bhAga hai| isa bhUlake saMskAra bhI karmavAdake niyamAnusAra usake sAtha jaaeNge| jaba vaha kisI dUsare loka meM avatarita hogA, yA isI lokameM nayI pIr3hImeM janma legA, taba usakA paraloka sudhArane aura sArA vartamAna pheMka denekA saMskAra jAgegA aura phira vaha yahI kahegA ki paraloka hI dharmakA dhyeya hai| dharma to paraloka sudhAraneko kahatA hai, isalie aihika sudhAranA yA aihika javAbadAriyoMmeM ba~dha jAnA to dharmadroha hai| aisA kahakara vaha prathamakI apekSAse paraloka kintu abhIkI apekSAse vartamAna, isa janmakI upekSA karegA aura dUsare hI paraloka aura dUsare hI janmako sudhAranekI dhunameM pAgala hokara dharmakA Azraya legaa| isa saMskArakA pariNAma yaha hogA ki prathama mAnA huA paraloka hI vartamAna janma banegA aura taba vaha dharmake paraloka sudhAraneke dhyeyako Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja 'pakar3akara isa prApta hue paralokakI upekSA karegA aura bigAr3egA / isa taraha dharmakA dhyeya paraloka hai, isa mAnyatAkI bhI gairasamajhakA pariNAma cArvAkake paralokavAdakI asvIkRtikI apekSA koI dUsarA honA saMbhava nahIM / ___ yadi koI kahe ki yaha dalIla bahuta khIca-tAnakI hai to hameM udAharaNake lie dUra jAne kI jarUrata nahIM hai| jaina samAja Astika ginA jAtA hai, paraloka sudhAranekA usakA dAvA hai aura usake dharmakA dhyeya paraloka sudhAranemeM hI pUrNa hotA hai, aisA vaha garvapUrvaka mAnatA hai / parantu agara hama jaina samAjakI pratyeka pravRttikA bArIkIke sAtha abhyAsa kareMge to dekheMge ki vaha paraloka to kyA sAdhegA cArvAka jitanA ihaloka bhI nahIM sAdha sktaa| eka cArvAka musAphira gAr3I meM baitthaa| usane apane pUre ArAmake lie dUsaroMkI suvidhAkI bali dekara, dUsaroMko adhika asuvidhA pahu~cA kara paryAptase bhI adhika jagaha ghera lii| thor3I dera bAda utaranA hogA aura yaha sthAna chor3anA par3egA, isakA usane kucha bhI khyAla nahIM kiyaa| isI taraha dUsare maukoMpara bhI vaha sirpha apane ArAmakI dhunameM rahA aura dUsaroMke sukhakI bali dekara sukhapUrvaka saphara karatA rhaa| dUsarA paiseMjara paralokavAdI jaina jaisA thaa| usako jagaha to milI jitanI cAhie usase bhI jyAdA, para thI vaha gandI / usane 'vicAra kiyA ki abhI hI to utaranA hai, kauna jAne dUsarA kaba A jAya, calo, isIse kAma calA lo / saphAIke lie mAthA-paccI karanA vyartha hai| isameM vakta khoneke badale 'arihanta' kA nAma kyoM hI na leM, aisA vicAra kara usane usI jagahameM vakta nikAla diyA / dUsarA sTezana AyA, sthAna badalanepara dUsarI jagaha mila gaI / vaha thI to svaccha para bahuta sa~karI / prayatnase adhika jagaha kI jA sakatI thI / parantu dUsaroMke sAtha vAdavivAda karanA paralokakI mAnyatAke 'viruddha thaa| so vahA~ phira paralokavAda A gayA-bhAI, rahanA to hai thor3I derake lie, vyarthakI mAthApaccI kisa lie ? aisA kahake vahA~ bhI usane arihantakA nAma lekara vakta nikaalaa| isa taraha usakI lambI aura adhika dinoMkI relakI aura jahAjakI sArI musAphirI pUrI huii| ArAma milA yA kaSTa-jahA~ usako 'kucha bhI karanekI jarUrata par3I-vahIM usake paralokavAdane hAtha pakar3a liyA"aura iSTa smaraNake lie sAvadhAna kara diyA / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dharma aura usake dhyeyakI parIkSA 47 - hama ina donoM musAphiroMke citra sadaiva dekhate haiN| isa parase yaha kaise kahA jA sakatA hai ki prathama cArvAkakI apekSA dusarA paralokavAdI paiseMjara bar3hA-car3hA hai| ekane jaba ki saMkIrga dRSTise sabake pratikI jimmedAriyoMkA bhaMga kara kamase kama apanA ArAma to sAdhA aura vaha bhI akhIra taka, taba dUsarene prayatna kiye binA yadi ArAma milA to rasapUrvaka usakA AsvAdana kiyA, parantu jahA~ jahA~ apane ArAmake lie aura dUsaroMkI beArAmIko dUra karaneke lie prayatna karanekA prasaMga AyA vahA~ vahA~ paraloka aura AgekA zreya sAdhaneke nire bhramameM cArvAkakI apekSA bhI adhika javAbadAriyoMkA bhaMga kiyaa| yaha koI rUpaka nahIM hai, pratidina honevAle vyavahArakI bAta hai| lar3akA vayaska hokara mAtA pitAko birAsata pAneke lie to utsuka ho jAtA hai, kintu mAtA pitAkI sevAkA prasaMga Anepara usake sAmane paralokavAdiyoMke upadeza zurU ho jAte haiM / ' are mUrkha ! AtmAkA hita to kara le, mAtA pitA to prapaMca hai|' ye mahAzaya phira paraloka sudhArane calate haiM aura vahA~ phira vahI gaira javAbadArIkA anavasthA-cakra calanA zurU ho jAtA hai| ___koI yuvaka sAmAjika javAbadArIkI tarapha jhukatA hai to paralokavAdI guru kahate haiM-'jAta-pA~take baMdhana tor3akara tU usako vizAla banAnekI bAtameM to par3A hai, para kucha AtmAkA bhI vicAra karatA hai ? paralokako dekha / isa prapaMcameM kyA rakhA hai ?' vaha yuvaka gurukI bAta sarvathA na mAne to bhI bhramavaza hAthameM liyA huA kAma to prAyaH hI chor3a detA hai| koI dUsarA yuvaka vaidhavyake kaSTa nivAraNArtha apanI sArI saMpatti aura sAmarthyakA upayoga eka vidhavAke punarvivAhake lie karatA hai yA aspRzyoMko apanAne aura aspRzyatAke nivAraNameM karatA hai, to Astika-ratna gurujI kahate haiM- 'are viSayake kIr3e, aise pApakArI vivAhoMke prapaJcameM par3akara paraloka kyoM bigAr3atA hai ?' aura vaha becAga bhrAnta hokara mauna lekara baiTha jAtA hai / garIboMkI vyathA dUra karaneke lie rASTrIya khAdI jaise kAryakramameM bhI kisIko par3atA dekhakara dharmatrAtA guru kahate haiM--'are yaha to karmokA phala hai / jisane jaisA kiyA, vaha vaisA bhogatA hai / tU to terA sa~bhAla / jisane AtmAko sAdha liyA, usane saba sAdha liyaa| paraloka jaisA ucca dhyeya honA caahie|' aise upadezase yaha yuvaka bhI karttavyase cyuta ho jAtA hai / hama isa taraha ke kartavya-bhraMza samAja samAja aura ghara gharameM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 dharma aura samAja - dekhate haiN| gRhasthoMkI hI bAta nahIM, tyAgI gine-jAnevAle dharmaguruoMmeM bhI kartavya-pAlanake nAmapara zUnya hai / taba cArvAka dharma yA usake dhyeyako svIkAra karanese jo pariNAma upasthita hotA hai vahI pariNAma paralokako dharmakA dhyeya mAnanese bhI nahIM huA, aisA koI kaise kaha sakatA hai ? yadi aisA na hotA to hamAre dIrghadarzI gine jAnevAle paralokavAdI samAja meM Atmika, koTumbika, sAmAjika aura rASTrIya javAbadAriyoM ke jJAna kA abhAva na hotA / cAhe karja lekara bhI ghI pInekI mAnyatA rakhanevAle pratyakSavAdI svasukhavAdI cArvAka ho cAhe paralokavAdI Astika hoM, yadi una donoMmeM kartavyakI yogya samajha, javAbadArIkA Atma-bhAna aura puruSArthakI jAgRti jaise tatva na hoM, to donoM ke dharmadhyeya sambandhI vAdameM cAhe kitanA hI antara ho, una donoM ke jIvana meM yA ve jisa samAjake aMga haiM, usa samAjake jIvana meM koI antara nahIM par3atA / balki aisA hotA hai ki paralokavAdI to dUsareke jIvanako bigAr3aneke alAvA apanA jIvana bhI bigAr3a letA hai, jaba ki cArvAkapanthI adhika nahIM to apane vartamAna jIvanakA to thor3A sukha sAdha letA hai / isake viparIta agara cArvAka-paMthI aura paralokavAdI donoMmeM kartavya kI yogya samajha, javAbadArIkA bhAna aura puruSArthakI jAgRti barAbara barAbara ho, to cArvAkakI apekSA paralokavAdIkA vizva adhika saMpUrNa honekI yA paralokavAdIkI apekSA cArvAkapanthIkI duniyAke nimna honekI koI saMbhAvanA nahIM hai| __dharmakA dhyeya kyA ho? dhyeya cAhe jo ho, jinameM kartavya aura javAbadArIkA bhAna aura purupArthakI jAgRti adhika hai, ve ho dUsaroMkI apekSA apanA aura apane samAja yA rASTrakA jIvana adhika samRddha yA sukhI banAnevAle haiM / kartavya aura javAbadArIke bhAna vAle aura puruSArthakI jAgRtivAle cArvAka sadRza loga bhI dUsare pakSake samAja yA rASTrake jIvanakI banisbata apane samAja aura rASTrakA jIvana khUba acchA banA lete haiM, isake pramANa hamAre sAmane haiN| isalie dharmake dhyeya rUpameM paralokavAda, karmavAda, yA AtmavAda dUsare vAdoMkI apekSA adhika saMpUrNa yA bar3hA huA hai, aisA hama kisI bhI tarahase sAbita nahIM kara | Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usake dhyeyakI parIkSA sakate / aisI sthitimeM paraloka sudhAraneko dharmakA dhyeya mAnanekI jo pravRtti calI AI hai, vaha barAbara nahIM hai, yaha svIkAra karanA hogA / ___ taba prazna hogA ki dharmakA dhyeya kyA honA cAhie ? kisa vastuko dharmake dhyeyarUpase siddhAntameM, vicArameM, aura vartanameM sthAna denese dharmakI saphalatA aura jIvanakI vizeSa pragati sAdhI jA sakatI hai ? __isakA javAba Uparake vivecanameM hI mila jAtA hai aura vaha yaha ki pratyekako apane vaiyaktika aura sAmUhika kartavyakA ThIka bhAna, kartavya ke prati rahI huI jimmevArImeM rasa aura usa rasako mUrta karake dikhAnevAlI puruSArthakI jAgRti, isIko dharmakA dhyeya mAnanA caahie| yadi ukta tatvoMko dharmakA dhyeya mAnakara unapara jora diyA jAya, to prajAkA jIvana samagra rUpameM badala jAya / dharma tAttvika ho yA vyAvahArika, yadi ukta tattva hI usake dhyeya-rUpameM svIkRta kiye jAya aura pratyakSa sukhavAdaH yA paralokasudhAravAdakA sthAna gauNa kara diyA jAya, to manuSya cAhe jisa pakSakA ho vaha navajIvana banAnemeM kisI bhI tarahakI visaMgatike binA apanA yogA degA, aura isa tarahakA dhyeya svIkAra kiyA jAyagA to jaina samAjakI bhAvI santati saba tarahase apanI yogyatA dikhalA skegii| isa dhyeyavAlA bhAvI jaina pahale apanA Atmika kartavya samajhakara usameM rasa legaa| isase vaha apanI buddhikI vizuddhi aura vikAsake lie apanese ho sakanevAlI sArI ceSTA karegA aura apane puruSArthako jarA bhI gupta na rkhegaa| kyoM ki vaha yaha samajha legA ki buddhi aura puruSArthake drohameM hI Atmadroha aura AtmakartavyakA droha hai / vaha kuTumbake prati apane choTe bar3e samagra kartavya aura jabAbadAriyA~ adA karane meM apane jIvanakI saphalatA smjhegaa| isa taraha usake jIvanase usakI kuTumbarUpI ghar3I vinA aniyamitatAke barAbara calatI rhegii| vaha samAja aura rASTrake prati pratyeka javAbadArIke pAlanameM apanA mahatva mAnegA aura isa lie samAja aura rASTrake abhyudayake mArgameM umakA jIvana bahuta madadagAra hogaa| jaina samAjameM ekAzrama saMsthA arthAt tyAgAzrama saMsthAke Upara hI mukhya bhAra deneke kAraNa adhikArakA vicAra upekSita raha jAtA hai aura usase jIvana meM Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja vizRGkhalatA dikhAI detI hai / usake sthAna meM adhikArasvarUpa AzramavyavasthA ukta dhyeyakA svIkAra karanese apane Apa siddha ho jAyagI / isa dRSTi se vicAra karate hue mujhe spaSTa mAlUma hotA hai ki yadi AjakI nava santati dUsare kisI bhI vAdavivAda meM na par3akara apane samasta kartavyoM aura unakI javAbadAriyoM meM rasa lene laga jAya, to hama thor3e hI samaya meM dekha sakeMge ki pazcimake yA isa deza ke jina puruSoM ko hama samartha mAna kara unake 'prati AdaravRtti rakhate haiM, unhIkI paMkti meM hama bhI khar3e ho gaye haiM / 50 yahA~ eka praznakA nirAkaraNa karanA z2arUrI hai / prazna yaha hai ki cArvAka dRSTi sirpha pratyakSa-sukha - vAdakI hai aura vaha bhI sirpha svasukhavAdakI / isa lie usameM sirpha apane hI sukhakA dhyeya rakhaneke kAraNa dUsaroMke prati bhI - sAmUhika jimmevArIko, cAhe vaha kauTumbika ho yA sAmAjika, kahA~ sthAna hai, 'jaisA ki paralokavAda meM honA saMbhava hai / cArvAka ke lie to apane saMtoSa para - hI sabakA saMtoSa aura ' Apa mue DUba gaI duniyA ' vAlA siddhAnta hai / para isakA khulAsA yaha hai ki kevala pratyakSavAdameM bhI jahA~ apane sthira aura pakke - sukhakA vicAra AtA hai vahA~ kauTumbika, sAmAjika Adi javAbadAriyA~ prApta ho jAtI haiM / jabataka dUsareke prati javAbadArI na samajhI jAya aura na pAlI * jAya tabataka kevala apanA aihika sukha bhI nahIM sAdhA jA sakatA | duniyAkA koI bhI sukha ho, vaha para sApekSa hai / isa lie dUsaroM ke prati vyavahArakA samucita vyavasthA kiye vinA kevala apanA aihika sukha bhI siddha nahIM ho sakatA / isa lie jisa taraha paraloka- dRSTimeM usI taraha kevala pratyakSa- bAda meM bhI sabhI jimmedAriyoMko pUrA sthAna hai / [ paryuSaNa vyAkhyAnamAlA, bambaI, 1936 ] Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astika aura nAstika bahuta prAcIna kAlameM jaba Arya RSiyoMne punarjanmakI zodha kI, taba punarjanma - ke vicArake sAtha hI unake manameM karmake niyama aura ihaloka tathA paralokakI kalpanA bhI AvirbhUta huI / karmatattva, ihaloka aura paraloka itanA to punarjanma ke sAtha sambandhita hai hI / yaha bAta ekadama sIdhI sAdI aura sahaja hI sabake gale utara jAya, aisI nahIM hai / isalie isake bAremeM thor3A bahuta matabheda hamezA rahA hai / uma purAne jamAne meM bhI eka choTA yA bar3A varga aisA thA jo punarjanma aura karmacakra ke mAnaneko bilkula taiyAra na thA / yaha varga punarjanmavAdiyoMke sAtha samaya samayapara carcA bhI karatA thA / usa samaya punarjanmake zodhakoM aura punarjanmavAdI RSiyoMne apane mantavyako na mAnanevAle punarjanmavirodhI pakSako nAstika kahA aura apane pakSako Astika / ina gaMbhIra aura vidvAn RSiyoMne jaba apane pakSako Astika kahA, taba usakA artha kevala itanA hI thA ki hama punarjanma aura karmatattvako mAnanevAle pakSake haiM aura isalie jo pakSa ina tatvoM ko nahIM mAnatA usako sirpha hamAre pakSase bhinna pakSake taurapara vyakta karaneke lie ' na ' zabda jor3akara kahA gayA / ye samabhAvI RSi usa samaya Astika aura nAstika ina do zabdoMkA kevala do bhinna pakSoM ko sUcita karaneke lie hI vyavahAra karate the / isase jyAdA ina zabdoM ke vyavahArake pIche koI khAsa artha nahIM thA / para ye zabda khUba cale aura sabako anukUla sAbita hue| bAda meM IzvarakI mAnyatAkA prazna AyA / Izvara hai aura vaha saMsArakA karttA bhI hai, aisA mAnanevAlA eka pakSa thaa| dUsarA pakSa kahatA thA ki svatantra aura alaga Izvara jaisA koI tattva nahIM hai aura ho bhI to sarjanake sAtha usakA koI sambandha nahIM hai / ye Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja do pakSa aura unakI aneka zAkhAe~ jaba astitvameM AI to pahale jo Astika aura nAstika zabda sirpha punarjanmavAdI aura punarjanmavirodhI pakSoM ke lie hI prayukta hote the, ve hI IzvaravAdI aura Izvara-virodhI pakSoMke lie bhI vyavahAra meM Ane lge| isa prakAra Astika aura nAstika zabdoMke arthakA kSetra punarjanma ke astitva aura nAstitvakI apekSA adhika vistRta yAnI Izvarake astitva aura nAstitva paryanta ho gyaa| phira punarjanma mAnanevAle vargameM bhI Izvarako mAnane aura na mAnanevAloMke do pakSa ho gaye, arthAta apane Apako Astika samajhanevAle AcArya ke sAmane hI unakI paraMparAmeM do bhinna pArTiyA~ ho gii| usa samaya punarjanmavAdI hone ke kAraNa Astika gine jAnevAle vargake lie bhI Izvara na mAnanevAle logoMko nAstika kahanA Avazyaka ho gyaa| parantu taba ina zabdoMmeM amuka bAta mAnanI yA amuka na mAnanI, isake sivAya koI dUsarA khAsa bhAva nahIM thA / isalie panarjanmavAdI Arya puruSoMne apane hI pakSake kintu Izvarako nahIM mAnanevAle apane bandhuoMko, ve kucha mAnyatA bheda rakhate haiM isa bAtakI sUcanAke lie hI, nAstika kahA / isI taraha sAMkhya, mImAMsaka, jaina aura bauddha ye saba punarjanmavAdIke nAte samAnarUpase Astika hote hue bhI dUsarI tarahase nAstika * khlaaye| aba eka dUsarA prazna khar3A huA aura vaha thA zAstrake pramANakA / vedazAstrakI pratiSThA rUDha ho cukI thii| punarjanmako mAnanevAlA aura Izvara tattvako bhI mAnanevAlA eka aisA bar3A pakSa ho gayA thA jo vedakA prAmANya pUrA pUrA maMjara karatA thaa| usake sAtha hI eka aisA bhI bar3A aura prAcIna pakSa thA jo punarjanmameM vizvAsa rakhate hue bhI aura vedakA pUrA pUrA prAmANya svIkAra karate hae bhI Izvara tatva nahIM mAnatA thA / yahA~se Astika nAstika zabdoM meM bar3A bhArI goTAlA zurU ho gayA / agara Izvarako mAnanese kisIko nAstika kahA jAya, to punarjanma aura vedakA prAmANya mAnanevAle apane sage bhAI mImAMsakako bhI nAstika kahanA pdd'e| isalie manu mahArAjane isa jaTila samasyAko sulajhAneke lie nAstika zabdakI eka saMkSipta vyAkhyA kara dI aura vaha yaha ki jo veda-niMdaka ho vaha nAstika kahA jAya / isa Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astika aura nAstika hisAbase sAMkhya logoMko jo nirIzvaravAdI hone ke kAraNa eka bAra nAstika gine jAte the, vedoMkA kucha aMzoMmeM prAmANya svIkAra karaneke kAraNa dhIre dhIre nAstika kahA jAnA banda ho gayA aura ve Astika gine jAne lage aura jaina tathA bauddha jo vedakA prAmANya bilkula nahIM svIkArate the, nAstika / yahA~ taka to Astika nAstika zabdoMke prayogake bAremeM carcA huii| __ aba dUsarI tarapha dekhie| jisa prakAra punarjanmavAdI, IzvaravAdI aura vedavAdI loga apanese judA pakSako batalAneke lie nAstika zabdakA vyavahAra karate theaura vyavahAra meM kucha zabdoM kA prayoga to karanA hI par3atA hai-usI taraha bhinna pakSavAle bhI apane aura apane pratipakSIko sUcita karaneke lie amuka zabdokA vyavahAra karate the| ve zabda the samyagdRSTi aura mithyAdRSTi / punarjanmako mAnate hue bhI kucha vicAraka apane gahare cintana aura tapake pariNAmase yaha patA lagA sake the ki Izvara jaisI koI svatantra vastu nahIM hai| isalie unhoMne adhikase adhika virodha aura jokhima sahana karake bhI apane vicAra logoMke sAmane rkhe| ina vicAroM ko prakaTa karate samaya antameM unheM vedoMke prAmANya ke svIkArase bhI inkAra karanA par3A / ye loga samajhate the aura saccI prAmANika buddhise samajhate the ki unakI dRSTi arthAt mAnyatA samyak arthAt saccI hai aura dUsare vedavAdI pakSakI mAnyatA mithyA arthAt bhrAnta hai| sirpha isIlie samabhAvapUrvaka unhoMne apane pakSako samyagdRSTi aura sAmanevAleko mithyAdRSTi batalAyA / isI bhA~ti jaise saMskRtajIvI vidvAnoMne apane pakSake lie Astika aura apanese bhinna pakSake lie nAstika zabda yojita kiye the usI taraha prAkRtajIvI jaina aura bauddha tapasviyoMne bhI apane pakSake lie samyagdRSTi ( sammAdiTThI) aura apanese bhinna pakSake lie mithyAdRSTi (micchAdiTThI) zabda prayukta kiye| para itanese hI anta AnevAlA thor3e hI thaa| matoM aura matabhedoMkA vaTavRkSa to samaya ke sAtha hI phailatA jAtA hai / jaina aura bauddha donoM vedavirodhI hote hue bhI unameM ApasameM bhI bar3A matabheda thaa| isalie jaina loga bhI apane hI pakSako samyagdRSTi kahakara vedakA prAmANya nahIM svIkAra karanemeM sage bhAI jaise apane bauddha mitrako bhI mithyAdRSTi kahane lge| isI. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja taraha bauddha loga bhI sirpha apaneko hI samyagdRSTi aura apane bar3e bhAI ke samAna jaina pakSako mithyAdRSTi kahane lage / sacamuca meM jisa taraha Astika aura nAstika usI taraha samyagdRSTi aura mithyAdRSTi zabda bhI kevala amuka aMza meM bhinna mAnyatA rakhanevAle do pakSoMke lie prayukta hote the, jinameM eka svapakSa aura dUsarA parapakSa hotA thA / pratyeka apane pakSako Astika aura sabhyadRSTi kahatA aura parapakSako nAstika aura mithyAdRSTi / yahA~ taka to sAmAnya bhAva huA, para manuSya kI prakRtimeM jaise mIThApana hai vaise hI kaDuApanakA tattva bhI hai / yaha tatva pratyeka jamAne meM thor3A bahuta dekhA hI jAtA hai| zabda apane ApameM kisI taraha bhale yA bure nahIM hote| unake miThAsa yA kaDuepana athavA unakI priyatA yA apriyatAkA AdhAra unake pIche vidyamAna manobhAvoMpara avalambita rahatA hai / yaha bAta hama kucha udAharaNoMdvArA jyAdA spaSTa rItise samajha sakeMge / pahale hama naMgA, luccA aura bAbA - ina zabdoM ko leM aura inapara vicAra kareM ! - naMgA yA nAgA saMskRta meM nagna aura prAkRta meM nagiNa, luccA saMskRtameM laMcaka aura prAkRta meM laMcao, bAbA saMskRta meM vaptA aura prAkRta meM vappA athavA bappA rUpase prasiddha hai / 54 jo sirpha kuTumba aura sampattikA hI nahIM parantu kapar3oM takakA tyAga karake Atma-zodhana ke lie nirbhaya vrata dhAraNa karatA aura mahAn Adarza sAmane rakhakara jaMgala meM ekAkI siMhakI taraha vicaraNa karatA thA vaha puNya puruSa namaH kahalAtA thA / bhagavAn mahAvIra isI artha meM nama nAmase prakhyAta hue haiM / parigrahakA tyAga karake aura deha-damanakA vrata svIkAra karake Atma-sAdhanA ke lie hI tyAgI honevAle aura apane sirake bAloMko apane hI hAthoMse khIMca nikAlanevAleko luMcaka yA loca karanevAlA kahA jAtA thA / yaha zabda zuddha - tyAga aura deha-damana sUcita karanevAlA thA / vaptA arthAt sarjaka aura sarjaka arthAt bar3A aura saMtatikA pUjya / isa artha meM bappA aura bAbA zabdakA prayoga hotA thA / parantu zabdoM ke vyavahArakI maryAdA hamezA eka samAna nahIM rahatI / usakA kSetra choTA, bar3A aura kabhI kabhI vikRta bhI ho jAtA hai / nagna arthAt vastrarahita tapasvI aura aisA tapasvI jo sirpha eka kuTumba yA eka hI parivArakI javAbadArI chor3akara vasudhA kuTumbI bananevAlA aura sAre vizvakI Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astika aura nAstika javAbadAriyoMkA vicAra karanevAlA ho / parantu kitane hI manuSya kuTumbameM aise nikala Ate haiM jo kamajorIke kAraNa apanI kauTumbika javAbadArIko pheMkakara usakI jagaha bar3I aura vyApaka javAbadArI leneke badale Alasya aura ajJAna ke kAraNa apane kuTumba aura apane samAja ke prati gaira-jimmedAra hokara idhara udhara bhaTakate rahate haiM / aise manuSyoM aura pahale batAye hue uttaradAyI na tapasviyoM ke bIca gharasambandhI gairajimmedArI aura ghara chor3akara icchApUrvaka ghUmane jitanI hI samAnatA hotI hai / isa sAmyake kAraNa una gairajimmedAra manuSyoM ko unake rizte ke logoMne hI tiraskArasUcaka tarIkese yA apanI aruci darzAne ke nimitta unako naMgA yA nAgA ( nagna ) kahA / isa taraha se vyavahArameM jaba koI eka javAbadArI chor3atA hai, diyA huA vacana pUrA nahIM karatA, apane sirapara rakhA huA karja nahIM cukAtA aura kisIkI sunatA bhI nahIM, taba, usa hAlata meM vaha tiraskAra aura arucisUcaka zabdoM meM naMgA yA nama kahatA hai / isa taraha dhIre dhIre pahalevAlA mUla nana zabda apane mahAn tapa, tyAga aura pUjyatA ke arthameMse nikalakara sirpha gairajimmevAra artha meM Akara ruka gayA aura Aja to vaha aisA ho gayA hai ki koI bhI vyakti apane lie naMgA zabda pasaMda nahIM karatA / digaMbara bhikSuka jo bilkula nama hote haiM, unako bhI agara naMgA kahA jAya, to ve apanA tiraskAra aura apamAna samajheMge / luMcaka zabda bhI apanA pavitra sthAna kho diyA hai / kahe huekA pAlana na kare, dUsaroM ko Thage, basa itane hI artha meM usakA upayoga raha gayA hai| bAbA zabda to bahuta bAra bAlakoM ko DarAneke lie hI prayukta hotA hai aura aksara jo kisI prakArakI jimmedArIkA pAlana nahIM karatA usa AlasI aura peTU manuSya ke lie bhI prayukta hotA hai / isa taraha bhalAI yA burAI, Adara yA tiraskAra, saMkucitatA yA vistRtatAke bhAvako lekara eka hI zabda kabhI acche, kabhI bure, kabhI AdarasUcaka, kabhI tiraskArasUcaka, kabhI saMkucita avAle aura kabhI vistRta arthavAle ho jAte haiM / ye udAharaNa prastuta carcA meM bahuta kAma hoNge| 55 Upara kahe hue nAstika aura mithyAdRSTi zabdoMkI zreNImeM dUsare do zabda bhI sammilita kiye jAne yogya haiM / unameM eka ' nindava ' zabda hai jo zvetAmbara Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja 'zAstroMmeM vyavahRta huA hai aura dUsarA 'jainAbhAsa' zabda hai jo digambara graMthoM meM prayukta huA hai / ye donoM zabda amuka aMzameM jaina kintu kucha bAtoMmeM virodha mata rakhanevAloMke lie prayukta haiN| ninhava zabda to kucha prAcIna bhI hai 'parantu jainAbhAsa arthAt 'kRtrima jaina' zabda bahuta purAnA nahIM hai aura vilakSaNa rItise isakA prayoga huA hai / digambara zAkhAkI mUlasaMgha, mAthurasaMgha, kASThAsaMgha Adi aneka upazAkhAe~ haiN| unameM jo mUlasaMghake na hoM aise sabhI vyaktiyoMko jainAbhAsa kahA gayA hai, jinameM zvetAmbara bhI A jAte haiN| zvetAmbara zAstrakAroMne bhI prAcIna kAlameM to amuka matabhedavAle amuka pakSako hI ninhava kahA thA parantu bAdameM jaba digambara zAkhA bilkula alaga ho gaI, to usako bhI ninhava kahA jAne lgaa| isa tarahase hama dekha sakate haiM ki do mukhya zAkhAe~-zvetAmbara aura digambara-eka dUsarIko bhinna zAkhA ke rUpa meM pahacAnane ke lie amuka zabdakA prayoga karatI haiN| jaba eka hI zAkhAmeM upabheda hone lagate haiM to usa samaya bhI eka upasampradAya dUsare upasampradAya ke lie inhIM zabdoMkA vyavahAra karane lagatA hai| isa avasarapara hama eka viSayapara lakSya kiye binA nahIM raha sakate ki Astika aura nAstika zabdoMke pIche to sirpha hakAra aura nakArakA hI bhAva hai jaba ki samyagdRSTi aura mithyAdRSTi zabdoMke pIche usase kahIM jyAdA bhAva hai| inameM apanA yathArthapana aura dUsare pakSakA bhrAntapana vizvAsapUrvaka sUcita kiyA jAtA hai / yaha bhAva jarA ugra aura kucha aMzameM kaTu bhI hai| isalie 'pahalevAle zabdoMkI apekSA bAdake zabdoMmeM vizeSa ugratA sUcita hotI hai| phira jyoM jyoM sAMpradAyikatA aura matAMdhatA bar3hatI gaI tyoM tyoM kaTutA jyAdA ugra hotI gaI aura usake pariNAmasvarUpa ninhava aura jainAbhAsa jaise ugra zabda 'pratipakSake lie astitva meM A gye| yahA~ taka to sirpha ina zabdoMkA kucha itihAsa aayaa| aba hamako vartamAna sthitipara gaura karanA cAhie / Aja kala ina zabdoMke bAremeM bahuta goTAlA ho gayA hai / ye zabda apane mUla arthameM nahIM rahe aura naye arthameM bhI ThIka aura maryAdita rItise vyavahArameM nahIM aate| saca kahA jAya to AjakAla ye zabda naMgA, luccA aura bAbA zabdoMkI taraha sirpha gAlIke taurapara athavA tiraskAra rUpameM hara koI vyavahAra Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astika aura nAstika karatA hai | saccI bAta kahanevAle aura bhaviSya meM jo vicAra hamako yA hamArI santatiko avazyameva svIkAra karane yogya hote haiM, una vicAroMko prakaTa karane vAle manuSya ko bhI zurU zurU meM rUr3higAmI, svArthI aura avicArI loga nAstika kahakara girAne kA prayatna karate haiM / mathurAvRndAvana meM mandiroMkI saMkhyA bar3hAkara unakI pUjAdvArA peTa bharanevAle aura anAcArako puSTa karanevAle paMDoM yA gusAIyoMke pAkhaNDakA svAmI dayAnaMdane virodha kiyA aura kahA ki yaha to mUrti-pUjA nahIM varan udara-pUjA aura bhoga- pUjA hai| kAzI tathA gayA meM zrAddha Adi karAkara masta rahanevAle aura atyAcArakA poSaNa karanevAle paMDoMse svAmIjIne kahA- yaha zrAddha - piNDa pitaroke to nahIM para * tumhAre peToM meM jarUra pahu~catA hai| aisA kahakara jaba unhoMne samAja meM sadAcAra, vidyA aura balakA vAtAvaraNa paidA karanekA prayatna kiyA, taba veda-purANako mAnanemAle paMDoM ke pakSane svAmIjIko nAstika kahA / ina logoMne yadi svAmIjIko sirpha apanese bhinna mata - darzaka ke artha meM hI nAstika kahA hotA, to koI doSa nahIM thA kintu jo purAne loga mUrti aura zrAddha meM hI mahattva mAnate the unako uttejita karaneke lie aura unake bIca meM svAmIjIkI pratiSThA ghaTAne ke lie hI unhoMne nAstika zabdakA vyavahAra kiyA / isI taraha mithyAdRSTi zabda kI bhI kadarthanA huI hai / jaina varga meM jyoM hI koI vicAraka nikalA aura usane kisI vastukI ucita - anucitatAkA vicAra prakaTa kiyA ki svArthIpriya vargane usako mithyAdRSTi kahA / eka yati kalpasUtra par3hatA hai aura logoM se usakI pUjA karAkara jo dAna-dakSiNA pAtA hai use svayaM hI hajama kara letA hai aura dUsarA yati maMdirakI AmadanIkA mAlika ho jAtA hai aura usase anAcAra bar3hAtA hai, yaha dekhakara jaba koI usakI ayogyatA prakaTa karaneko udyata hotA hai to zurU meM svArthI yatiyoM hI usa vicArakako apane varga meM se nikAla deneke lie mithyAdRSTi taka kaha DAlate haiM / isa taraha zurU zurU meM nAstika aura mithyA dRSTi zabda sudhAraka aura vicAraka logoMke lie vyavahArameM Ane lage aura aba ve aise sthira ho gaye haiM ki adhikAMzataH vicArazIla sudhAraka aura kisI vastukI yogyatA- ayogyatAkI parIkSA karanevAle ke lie hI byavahRta hote haiN| " purAne pratibandha, purAne niyama, purAnI maryAdAe~ aura purAne 57 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja rIti-rivAja, deza, kAla aura paristhitiko dekhate hue amuka aMzameM ucita nahIM jAna par3ate / unake sthAnameM amuka-prakArake pratibandha aura amuka prakArakI maryAdAe~ rakhI jAya~, to samAjako lAbha ho sakatA hai / ajJAna aura saMkucitatAkI jagaha jJAna aura udAratA sthApita ho, taba hI samAja sukhI raha sakatA hai| dharma agara visaMvAda bar3hAtA hai to vaha dharma nahIM ho sktaa|" aisI sarala aura sarvamAnya bAteM karanevAlA koI nikAlA ki turanta usako nAstika, mithyAdRSTi aura jainAbhAsa kahanA zurU kara diyA jAtA hai| isa taraha zabdoMke upayogakI isa aMdhAdhuMdhIkA pariNAma yaha huA hai ki Ajakala nAstika zabdakI hI pratiSThA bar3ha gaI hai / eka jamAnemeM rAjamAnya aura lokamAnya zabdoMkI hI pratiSThA thii| jaba samAja Age bar3hA to use rAjamAnya zabda khaTakA aura rAjamAnya honemeM kaI bAra samAjadroha aura dezadroha bhI mAlUma huA / aura rAjadroha zabda jo eka samaya bar3e bhArI aparAdhIke lie hI vyavahArameM AtA thA aura apamAnasUcaka samajhA jAtA thA usakI pratiSThA bar3ha gaI / Aja to deza aura samAja meM aisA vAtAvaraNa paidA ho gayA hai ki rAjadroha zabda pUjA jAtA hai aura apaneko rAjadrohI kahalAneke lie hajAroM hI nahIM varan lAkhoM strI-puruSa nikala par3ate haiM aura loga unakA satkAra karate haiN| sirpha hindustAnakA hI nahIM parantu sArI duniyAkA mahAn santa Aja eka mahAn rAjadrohI ginA jAtA hai| isa taraha nAstika aura mithyAdRSTi zabda jo kisI samaya kevala apanese bhinna pakSavAle ke lie vyavahArameM Ate the aura pIche kucha kadarthaka bhAvameM Ane lage the Aja pratiSThita ho rahe haiM / " achUta bhI manuSya hai / usase sevA lekara tiraskAra karanA bar3A bhArI aparAdha hai| vaidhavya marjIse hI pAlana kiyA jA sakatA hai, jabardastI nahIM / " ye vicAra jaba gA~dhIjIne prakaTa kiye to unako bhI manuke uttarAdhikArI kAzI ke paMDitoMne pahale nAstika kahA aura phira madhurazabdoMmeM AryasamAjI kahA aura jaba bachar3eke vadhakI carcA AI to bahutoMne unako hiMsaka btaayaa| yadi gA~dhIjIne rAjyaprakaraNameM par3akara itanI bar3I sAmrAjya-zaktikA sAmanA na kiyA hotA aura yadi unameM apane vicAroMko jagadvyApI karanekI zakti na hotI, to ve jo Aja kahate haiM vahI bAta aMtyajoM yA vidhavAoM ke Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astika aura nAstika 59. viSayameM kahate to loga unheM bhArI nAstika aura mUrkha mAnate aura manuke. uttarAdhikAriyoMkI calatI to ve unako zUlIpara car3hA dete / isa bhA~ti jaba kaTTara prAcInatApremiyoMne AvezameM Akara binA vicAra kiye cAhe jaise vicAraka aura yogya manuSyako bhI apratiSThita karaneke lie tathA logoMko usa ke viruddha ukasAneke lie nAstika jaise zabdoMkA vyavahAra kiyA, taba ina zabdoMmeM bhI krAntikA praveza ho gayA aura inakA artha-cakra badalaneke atirikta mahattA-cakra badalane lagA aura Aja to lagabhaga aisI sthiti A gaI hai ki rAjadrohakI taraha hI nAstika, mithyAdRSTi Adi zabda bhI mAnya hote cale jA rahe haiN| kadAcit ye paryApta rUpameM mAnya pramANa na hue hoM, to bhI aba inase DaratA to zAyada hI koI ho / ulaTe jaise apaneko rAjadrohI kahalAnevAle bahutase loga dikhAI dete haiM vaise bahuta loga to nirbhayatApUrvaka apaneko nAstika kahalAne meM jarA bhI hicakicAhaTa nahIM karate aura jaba acchese acche vicArakoM, yogya kAryakartAoM aura udAramanA puruSoMko bhI koI nAstika kahatA hai taba Astika aura samyagdRSTi zabdoMkA loga yahI artha karane lage haiM ki jo saccI yA jhUThI kisI mI purAnI rUr3hise cipake rahate haiM, usameM aucitya anaucityakA vicAra nahIM karate, kisI bhI vastukI parIkSA yA tarka-kasauTI sahana nahIM karate, kharI yA khoTI kisI bAtakI zodha kie binA pratyeka naye vicAra, naI zodha aura naI paddhatise bhar3akane para bhI kAlakramase paravaza hokara unakA svIkAra kara lete haiM, ve Astika aura samyagdRSTi haiN| isa taraha vicAraka aura parIkSaka yA tarkapradhAna arthameM nAstika Adi zabdoMkI pratiSThA jamatI jAtI hai aura kadAgrahI, dharmAtmA, Adike arthama Astika Adi zabdoMkI durdazA hotI dekhI jAtI hai / usa jamAne meM jaba zastrase lar3aneke lie kucha nahIM thA taba harekakI lar3anekI vRtti tRpta karanekA yaha zAbdika mArga hI raha gayA thA aura nAstika yA mithyAdRSTi zabdoM ke gole pheMke jAte the| parantu Aja ahiMsaka yuddhane jisa taraha zastroM ko niSkriya banA diyA hai, usI taraha nAstika Adi zabdoMko, jo viSamaya zastroMkI bhA~ti calAye jAte the, nirviSaH aura kAphI mAtrAmeM jIvana-prada amRta jaisA bhI banA diyA hai| yaha krAnti-yugakA prabhAva hai / parantu isase kisI vicAraka yA sudhArakako phUlakara apanA kartavya Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja nahIM bhUla jAnA caahie| bahuta bAra kSullaka vicAraka aura bhIru svArthI sudhAraka apaneko nAstika kahalAne ke lie sAmanevAle pakSake prati anyAya karane taka taiyAra ho jAte haiM / unheM bhI sAvadhAna honekI AvazyakatA hai / spaSTataH yadi koI eka pakSavAlA Aveza yA janUnameM Akara dUsare pakSako sirpha nIcA dikhAneke lie kisI bhI tarahake zabdakA prayoga karatA hai, to yaha tAttvika rItise 'hiMsA hI samajhI jaaygii| apanese bhinna vicAravAle vyaktike lie samabhAva aura premase yogya zabdoMkA vyavahAra karanA eka bAta hai aura roSameM Akara dUsareko tuccha banAneke khAtira maryAdA chor3akara amuka zabdoMkA vyavahAra karanA dUsarI bAta hai| phira bhI kisI bolanevAleke mu~hapara tAlA nahIM lagAyA jAtA yA likhanevAleke hAtha bAMdhe nahIM jaate| isIse jaba koI AvegameM Akara bhinna matavAle ke lie amuka zabdakA vyavahAra karatA hai taba bhinna matavAlekA ahiMsaka kartavya kyA hai, isakA bhI hamako vicAra kara lenA cAhie / pahalA to yaha ki hamAre lie jaba koI nAstika yA aisA hI koI dUsarA zabda vyavahAra kare, to itanA hI samajhanA cAhie ki usa bhAIne hameM kevala bhinna-matavAlA athavA vaisA na mAnanevAlA samajhakara usI arthameM samabhAva aura vastu-sthitisUcaka zabdakA prayoga kiyA hai / usa bhAIkI usa zabdake vyavahAra karanemeM koI durvRtti nahIM hai, aisA vicAra karake usake prati premavRtti aura udAratA rakhanI caahie| dUsarA yaha ki agara yahI mAlUma ho ki amuka pakSavAlene hamAre lie AvezameM Akara nindAkI dRSTise hI amuka zabdakA byavahAra kiyA hai to yaha vicAra karanA cAhie ki usa bhAIkI mAnasika bhUmikAmeM Aveza aura saMkucitatAke tatva haiM / una tattvoMkA vaha mAlika hai aura jo jisa vastukA mAlika hotA hai vaha usakA icchAnusAra upayoga karatA hI hai / usameM agara AvezakA tattva hai, to dhIraja kahA~se AvegA aura agara saMkucitatA hai to udAratA kahA~se 'prakaTa hogI ? aura agara Aveza aura saMkucitatAke sthAnameM dhairya aura udAratA usameM lAnI hai to vaha isI tarIkese A sakatI hai ki cAhe jitane kaDue zabdoMke badale bhI apane manameM dhIratA aura udAratAko banAye rakhanA / kyoM | Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astika aura nAstika . ki kIcar3a kIcar3ase sApha nahIM kiyA jA sakatA, vaha to pAnIse hI dhoyA jA sakatA hai| tIsarA yaha ki jaba koI hamAre mata aura vicArake viruddha Aveza yA zAntise kucha bhI kahatA hai to usake kathanapara sahAnubhUtise vicAra karanA caahie| agara sAmanevAleke AvezapUrNa kathanameM bhI satya mAlUma hotA ho to cAhe jitanA pracaNDa virodha hote hue bhI aura cAhe jitanI jokhama uThAkara bhI namra bhAvase use svIkAra karanA aura usImeM dRDha rahanA caahie| agara isI bhA~ti vicAra aura vartana rakkhA jAyagA to zabdoMke prahAra-prati-prahArakA viSa kama ho jAyagA / bhASA-samiti aura vacana-guptikI jo pratiSThA karIba karIba lupta hotI jA rahI hai vaha vApasa jamegI aura zAntikA vAtAvaraNa utpanna hogA / ina puNya dinoMmeM hama itanA hI cAheM / * [ taruNa jaina, akTUbara 1941 ] * mUla gujarAtImeM / anuvAdaka zrI bha~varamalajI siMghI / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zastra aura zAstra hamAre dezameM zAstroMkA nirmAtA, rakSaka, vikAsaka aura unake dvArA sArI pravRttiyA~ karanevAlA jo varga hai vaha brAhmaNa nAmase aura zastroMkA dhAraNa karanevAlA aura upayoga karanevAlA jo varga hai vaha kSatriya nAmase prasiddha hai| prArambhameM brAhmaNa vargakA kArya zAstrodvArA aura kSatriyoMkA zastrodvArA lokarakSA yA samAjarakSA karanA thaa| yadyapi ye donoM hI rakSA-kArya the, parantu inakA -svarUpa bhinna thaa| zAstramUrti brAhmaNa jaba kisIkI rakSA karanA cAhatA hai taba usake prati zAstrakA prayoga karatA hai, arthAt use hitabuddhise, udAratAse, premase vastusthitikA jJAna karAtA hai, aura aisA karake vaha viparIta-mArgapara jAnevAle vyaktiko bacA letA hai| vaisA karane meM yadi use saphalatA nahIM milatI, to kamase kama svayaM apanI unnata-sthitiko surakSita rakhatA hai / arthAt zAstrakA kArya mukhyarUpase vaktAko aura sAtha hI sAtha zrotAko bhI bacAnekA hotA thaa| usase zrotAkA aniSTa nahIM hotA thaa| zastramUrti kSatriya yadi AkramaNakArIse rakSA karanA cAhe, to zastra-dvArA AkramaNakArIkI hatyA karake hI kara sakatA hai| isI prakAra kisI nirbalakI rakSA bhI balavAn AkramaNakArIkI hatyA karake yA use harAkara hI kI jA sakatI hai| isa taraha ekakI rakSAmeM prAyaH dUsarekA nAza Avazyaka hai| dUsarekI balise hI AtmarakSA yA pararakSA sambhava hotI hai| isI kAraNa jo zAsana karake yA samajhA karake rakSaNakI zakti rakhatA hai vaha zAstra hai aura dUsaroMkA hanana karake kisI ekakI rakSA karatA hai vaha zastra hai| yaha bheda sAttvika aura rAjasa prakRti-bhedakA sUcaka hai| isa bhedake rahanepara bhI brAhmaNa aura kSatriya-prakRti jabataka samAja-rakSAke dhyeyase vicalita nahIM huI tabataka donoMne apanI apanI maryAdAnusAra niHsvArtha bhAvase kArya kiyA aura zastra tathA zAstra donoMkI pratiSThA banI rhii| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra aura zAstra kintu jyoM jyoM samaya bItatA gayA zAstradvArA prApta pratiSThAke phala cakhanekI vRtti aura upabhogakI lAlasA zAstramUrti vargameM balavatI hotI gaI / isI taraha zastramUrti vargameM bhI zastrasevAse labdha pratiSThAke phaloM kA AsvAdana karanekI kSudra vRtti udita ho gaI / phalasvarUpa dhIre dhIre sAttvika aura rAjasika prakRtikA sthAna tAmasa prakRtine le liyA aura aisI sthiti utpanna ho gaI ki zastramUrti varga zastrajIvI aura zAstramUrti varga zAstrajIvI bana gyaa| arthAt donoMkA dhyeya rakSA to rahA nahIM, AjIvikA ho gyaa| jaba zAstra aura zastrake dvArA AjIvikA karane aura apanI bhogavAsanA tRpta karanekI vRtti udita huI, taba zAstrajIvI brAhmagoMmeM paraspara phUTa aura IrSA bar3hane lgii| unakA kAma bhakta anuyAyI aura ziSyoMko ajJAna aura kusaMskAroMse bacA lenekA thA, so na karake ve apane hAthameM pha~sI nirakSara aura bholI janatAkI sevAzaktikA adhikase adhika upayoga kisa prakAra ho, isI pratispardhAmeM laga gaye / ataeva zikArIkI taraha ye zAstrajIvI apane zAstrajAlameM adhikase adhika anuyAyiyoMko baddha kAneke lie dUsare zAstrajIviyoM ke sAtha kuztImeM utarane lage aura jaisA ki AcArya siddhasenane kahA hai ki eka mAMsake Tukar3e ke lie lar3anevAle do kuttoMmeM to maitrIkI saMbhAvanA hai, kintu do sage bhAI yadi zAstrajIvI yA vAdI hoM to unameM maitrIkI saMbhAvanA nahIM, yaha sthiti upasthita ho gii| __dUsarI ora zastramUrtivarga bhI zastrajIvI bana gyaa| ataeva usameM bhI bhoga vaibhavakI pratispardhA aura kartavyacyuti praviSTa ho gii| isase anAtha yA Azrita prajAvargakA pAlana karanemeM apanI zaktikA vyaya karanekI apekSA yaha varga bhI sattA aura mahattAkI vRddhike pIche pAgala ho gayA / pariNAma yaha huA ki ina zastrajIviyoM ke bIca, kisI anAtha yA nirbalakI rakSAke nimitta nahIM, kintu vyaktigata dveSa aura vairake kAraNa yuddha hone lage aura yuddhAgnimeM, jinakI rakSAke vAste isa vargakI sRSTi huI thI aura itanA gaurava prApta huA thA, unhIM karor3oM logoMko balidAna kiyA jAne lgaa| isa taraha AryAvartakA itihAsa zAstra aura zastra donoM ke dvArA vizeSa - Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja kaluSita huA aura apanI pavitratA akhaMDita na rakha sakA / yahI kAraNa hai ki isa dezameM lAkhoM nahIM karor3oM zAstrajIviyoM ke hote hue bhI ajJAna aura vivAdakA anta nahIM hai| itanA hI nahIM; isa vargane ajJAna aura vivAdakI vRddhi aura puSTi karane meM bhI kucha kama hissA nahIM liyA hai / zUdroM aura striyoMko to jJAnakA anadhikArI ghoSita kara unase sirpha sevA hI lI gii| kSatriyoM aura vaizyoMko jJAnakA adhikArI mAnakara bhI unakA ajJAna dUra karanekA koI vyavasthita prayatna vyApakarUpase nahIM kiyA gyaa| zastrajIvI varga bhI ApasI IrSA-dveSa bhoga-vilAsa aura kalahake phalasvarUpa pararASTrake AkramaNase apane dezako na bacA sakA aura antameM svayaM bhI gulAma bana gyaa| pUrvajoMne apane hAthameM zAstra yA zastra lete samaya jo dhyeya rakhA thA usase cyuta hote hI usakA aniSTa pariNAma unakI saMtati aura samAjameM prakaTa huaa| zAstrajIvI varga itanA adhika nirbala aura peTU ho gayA ki vaha dhana aura sattAke lobhase satya becaneko taiyAra ho gayA aura zastrajIvI rAjA mahArAjAoMkI khuzAmada karane meM bar3apana samajhane lgaa| zastrajIvI varga bhI kartavya-pAlanake sthAnameM dAna-dakSiNA dekara hI usa khuzAmadI vargadvArA apanI khyAtikI rakSAke lie prayatnazIla rahane lgaa| isa taraha ina donoMkI buddhi aura sattAkI cakkImeM Azrita jana pIse jAne lage aura aMtameM samasta samAja nirbala ho gyaa| hama Aja bhI prAyaH dekhate haiM ki upaniSadoM aura gItAkA pATha karanevAle bhI antameM hisAba lagAte haiM ki dakSiNAmeM kyA milA? bhAgavatakA sAptAhika parAyaNa karanevAle brAhmaNakI dRSTi sirpha dakSiNAkI ora rahatI hai| abhyAsake balase zlokoMkA uccAraNa hotA rahatA hai, kintu A~kha kisane dakSiNA rakhI aura kisane nahIM, yahI dekhaneke lie tatpara rahatI hai| durgAsaptazatIkA pATha prAyaH dakSiNA denevAleke lie kiyA jAtA hai| gAyatrIke jApa bhI dakSiNA denevAleke lie hote haiN| eka yajamAnase dakSiNA aura 'sIdhA' leneke lie zAstra-jIviyoMmeM jo mArAmArI hotI hai usakI tulanA eka roTIke Tukar3e ke lie lar3anevAle do kuttoMse dI jA sakatI hai| jamInake eka choTese Tukar3e ke lie bhI aba do zastrajIvI hAIkorTameM jAkara lar3ate dekhe jAte haiM / aura to aura ina zAstrajIviyoMmeM jo svArtha aura saMkucitatAkA doSa praviSTa huA usakA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zastra aura zAstra asara bauddha aura jainake tyAgI mAne jAnevAle bhikSukoMpara bhI huA / kevalaH ina donoMmeM hI ApasI phUTa aura virodha nahIM bar3hA, inake upabhedoMmeM bhI vaha praviSTa huA / digambara bhikSu zvetAmbara bhikSuko aura zvetAmbara bhikSu digambara-bhikSuko nIcI najarase dekhane lagA | udAratA ke sthAna meM donoMmeM saMkucitatA bar3hane aura puSTa hone lagI / kevala zvetAmbara sampradAya ke bhikSuoM meM bhI zAstra ke nAmapara Apasa meM khUba virodha aura bheda utpanna huA / AdhyAtmika mAne jAne -- vAle tathA AdhyAtmika rUpase pUjita zAstroMkA bhI upayoga, eka yA dUsare prakArase dhanakI utpatti meM, virodhake sAtha kaTutAkI vRddhimeM aura apanI apanI nijI dUkAneM calAne meM hone lagA / isa prakAra zAstrane zastrakA sthAna le liyA aura vaha bhI zuddha zastrakA nahIM viSAkta zastrakA / yahI kAraNa hai ki Aja yadi kahIM kalaha aura vivAda ke bIja adhika dikhAI dete hoM, yA adhika: vyApakarUpase kalaha aura vivAda phailanekI zakyatA dIkhatI ho, to vaha tathAkathita tyAgI honepara bhI zAstrajIvI varga meM hI hai aura isakA asara idhara udhara samasta samAja meM vyApta hai / aba kyA kareM ? ye saba to bhUtakAlakI bAteM huI / kintu prazna hotA hai ki aba vartamAna aura bhaviSya kAlake lie kyA kiyA jAnA cAhie ? kyA zAstroM aura zastradvArA phailA huA viSa ina donoMke nAzase dUra ho sakatA hai yA anya koI rAstA hai ? ina donoMke nAzase to viSa naSTa ho nahIM sakatA / yUropameM zastra kama karane aura naSTa karanekI bAta cala rahI hai kintu vRttike sudhare binA kevala zastroMke nAzase zAnti nahIM ho sakatI / eka kahegA ki yadi sarvatra vedakA jhaMDA phaharAne lage to kleza aura vivAda jo paMthoMke nimittase hote haiM, ve na hoN| dUsarA kurAna ke viSaya meM bhI yahI kahegA kintu hameM isa bhrama meM nahIM rahanA caahie| kyoMki eka hI vedake anuyAyiyoM aura eka hI kurAnake mAnanevAloMmeM bhI mArAmArI calatI rahatI hai / jaba eka jhaMDeke nIce dUsare adhika ikaTThe hoMge, taba abakI apekSA mArapITa aura bar3hegI / taba aisA kauna-sA upAya hai jisase vairakA viSa naSTa ho jAya ? upAya eka hI hai aura vaha hai udAratA aura jJAnazakti kI vRddhikA / yadi hamameM udAratA aura jJAnazakti bar3ha jAya, to hama cAhe jisa 65. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja zAstrako mAnate raheM, kalahakA kAraNa svataH dUra ho jAyagA / Aja paMtha yA samAjameM jisakI mA~ga hai vaha hai zakti aura aiky| yaha tatva udAratA aura jJAnavRddhike binA saMbhava nahIM / bhinna bhinna zAstroMkA anusaraNa karanevAle bhinna bhinna varga aura paMtha sirpha udAratA aura jJAnavRddhike balase hI hilamilakara raha sakate haiN| aise bahuta-se puruSa haiM jo kisI eka zAstra yA eka paMthake anuyAyI nahIM haiM, phira bhI ekadila hokara samAja aura dezakA kArya karate haiM aura aise bhI aneka manuSya haiM jo eka hI saMpradAyake zAstra mAnane para bhI, paraspara hilamilakara kArya karanekI bAta to dUra rahI, eka dUsarekA nAma bhI sunane ke lie taiyAra nahIM / jaba taka mAnasa malIna ho, paraspara Adara yA taTasthatAkA abhAva ho, yA tanika bhI IrSA ho taba taka bhagavAnkI sAkSIse eka zAstrako mAnane yA anusaraNa karaneke vratakA svIkAra karanepara bhI, kabhI aikya siddha nahIM hogA, zakti sthApita nahIM hogii| yaha vastu yadi kisIke dhyAnameM nahIM AtI hai to kahanA cAhie ki usa vyaktimeM itihAsa aura mAnasazAstra samajhanekI zakti nahIM hai| hamArA samAja aura deza klezake bha~varameM pha~sA hai| vaha hamase adhika nahIM to itanI apekSA to rakhatA hI hai ki aba adhika klezakA poSaNa na ho / yadi hama udAratA aura jJAnavRddhikA poSaNa kareM, to samAja aura dezakI mA~gakI pUrti kI jA sakatI hai| jaina tattvajJAnameM anekAnta aura AcArameM ahiMsAkA jo pratipAdana kiyA gayA hai usakA Azaya itanA hI hai ki hameM bataura jainake ApasameM aura dUsare samAjoMke sAtha bhI udAratA aura premakA vyavahAra karanA cAhie / jahA~ bheda aura virodha ho vahIM udAratA aura premakI AvazyakatA hotI hai aura vahIM ve hamAre antaHkaraNameM haiM yA nahIM, aura haiM to kitane pramANameM haiM isakI parIkSA hotI hai / isalie yadi hama jainatvako samajhate hoM to yaha samajhanA sarala hai ki udAratA aura premavRttike dvArA hI dharmarakSA ho sakatI haiM, anyathA nahIM / zAstrakI utpatti aura usake upayogakA uddeza yahI hai| yadi isa uddezakI siddhi zAstrase nahIM hotI to vaha rakSaNa karaneke badale jaharIle zastrakI taraha bhakSaNakA kArya karegA aura zAstra apanA gaurava naSTa karake zastra sAbita hogaa| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zastra aura zAstra 67 udAratA do taraha kI hai-- eka to virodhI yA bhinna dhyeyavAle ke prati taTasthavRttike abhyAsakI aura dUsarI Adarzako mahAn banAnekI | jaba Adarza bilakula saMkucita hotA hai, vyaktimeM yA paMthameM maryAdita hotA hai, taba manuSyakA mana, jo svabhAvataH vizAla tattvoMkA hI banA huA hai usa saMkucita Adarza meM ghabar3AhaTakA anubhava karatA hai aura viSacakrase bAhara nikalaneke lie lAlAyita ho jAtA hai / usa manake samakSa yadi vizAla Adarza rakhA jAya to use abhISTa kSetra mila jAtA hai aura isa prakAra kleza aura kalahake lie usakI zakti zeSa nahIM raha jAtI / ataeva dharmapremI honekI icchA rakhanevAle pratyeka vyaktikA kartavya hai ki vaha apane Adarzako vizAla banAve aura usake lie manako taiyAra kare / aura jJAnavRddhikA matalaba bhI samajha lenA cAhie / manuSyajAtimeM jJAnakI bhUkha svabhAvataH hotI hai / usa bhUkhako bhinna bhinna paMthoMke, dharmoke aura dUsarI aneka jJAnavijJAnakI zAkhAoMke zAstroMke sahAnUbhUtipUrvaka abhyAsake dvArA hI zAnta karanI caahie| sahAnubhUti hotI hai tabhI dUsarI bAjUko ThIka taurase samajhA jA sakatA hai / [ paryuSaNa - vyAkhyAnamAlA, bambaI 1932 / anuvAdaka, pro0 dalasukha mAlavaNiyA ] Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura kAMgresa jisa samaya baMga-bhaMgakA Andolana cala rahA thA, maiMne eka saMta-vRtti vidyApriya jaina sAdhuse pUchA CC mahArAja, Apa kAMgresakI pravRttimeM bhAgA kyoM nahIM lete; yaha to rASTrIya svatantratAke vAste lar3anevAlI saMsthA hai aura rASTrIya svataMtratA jainoMkI svataMtratA bhI zAmila hai / " unhoMne sacce dilase, jaisA ve mAnate aura samajhate the, vaisA hI javAba diyA, 66 mahAnubhAva, kAMgresa dezakI saMsthA hai, isameM deza-kathA aura rAja kathA hI hotI hai, balki rAjya - virodha to isakA dhyeya hI hai| taba hama jaise vyAgiyoMke lie isa saMsthA meM bhAga lenA yA dilacaspI rakhanA kaise dharmaM kahA jA sakatA hai ? maukepara upaniSadoM aura gItAkA niraMtara adhyayana karanevAle bhI maiMne yahI savAla pUchA / unhoMne bhI gambhIratAse javAba diyA, advaita brahmakI zAMti aura kahA~ bheda-bhAvase bharI huI khicar3I jaisI saMkSobhakArI kAMgresa ! hamAre jaise advaita mArgameM vicaranevAle aura gharabAra chor3akara saMnyAsa lenevAleke lie isa bheda aura dvaitake cakkara meM par3anA kaise ucita kahA jA sakatA hai ? " " eka dUsare saMnyAsIse kahA~ to mahAbhArata ke vIra rasa pradhAna AkhyAna kahanevAle eka kathAkAra vyAsane bhI kucha aise hI praznake javAba meM phaurana sunAyA, " dekhA tumhArI kAMgresako ! isameM to jyAdAtara aMgrejI par3he hue aura kucha na kara sakanevAle loga hI jamA hote haiM aura aMgrejImeM bhASaNa dekara titara bitara ho jAte haiN| isameM mahAbhAratake sUtradhAra kRSNakA karmayoga kahA~ haiM ? " agara usa vakta maiMne kisI sacce musalamAna maulavIse bhI yahI prazna kiyA hotA to unakA jabAba bhI kucha isI tarahakA hotA, " kAMgresameM jAkara kyA karanA hai ? kyA isameM islAma ke pharamAnoMkA 88 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura kAMgresa 69 pAlana hotA hai ? yaha to jAti-bhedakA poSaNa karanevAle aura sage bhAiyoMko alaga mAnanevAle logoMkA zaMbhu-melA-sA hai| " kaTTara AryasamAjIko bhI yadi isa praznakA jabAba denA hotA to vaha bhI kahatA, "achatoddhAra aura strIko pUrNa sammAna denekA vedasammata Andolana to kAMgresameM kucha bhI nahIM dikhAI detaa|" isI taraha kisI bAibilabhakta pAdarI sAhabase agara yahI prazna kiyA jAtA to hindustAnI hote hue bhI ve yahI javAba dete ki " kAMgresa svargIya pitAke rAjyameM le jAnevAle prema-panthakA daravAjA thor3e hI khola detI hai ! " isa taraha eka samaya thA jaba kisI bhI sampradAyake sacce anuyAyIke lie kAMgresa praveza-yogya nahIM thI, isalie ki usako apanI apanI mAnyatAke mUla siddhAntoMkA kAMgresakI pravRttimeM na amala hotA dikhAI par3atA thA, aura na kalpanA hI hotI thii| samaya bdlaa| lAlA lAjapatarAyane eka bAra vaktavya diyA ki yuvakoMko ahiMsAkI zikSA denA unako ulaTe rAste le jAnA hai| ahiMsAse hI dezameM nirbalatA A gaI hai / isa nirbalatAko ahiMsAkI zikSAse aura bhI uttejanA milegI / lokamAnya tilakane bhI kucha aise hI vicAra prakaTa kiye ki rAjanItike kSetrameM satyakA pAlana maryAdita hI ho sakatA hai| isameM to cANakya-nItikI hI vijaya hotI hai| yaha samaya ahiMsA aura satyameM pUrNa zraddhA rakhate hue bhI Apattike prasaMgapara yA dUsare ApavAdita prasaMgoMpara ahiMsA aura satyake anusaraNakA ekAntika Agraha na rakhanevAle dhArmika vargake lie to anukUla hI thA / jo bAta unake manameM thI, vahI unako mila gaI / kintu lAlAjI yA lo0 tilakake ye udgAra jainoMke anukUla nahIM the / aba vicArazIla jaina gRhasthoM aura tyAgiyoM ke sAmane do bAteM AI, eka to lAlAjIke ' ahiMsAse nirbalatA AtI hai ' isa AkSepakA samartha rItise javAba denA aura dUsarI bAta yaha socanA ki jisa kAMgresake mahArathI netA hiMsA aura cANakya-nItikA poSaNa karate haiM, usameM ahiMsAko parama dharma mAnanevAle jaina kisa taraha bhAga leM ? yaha dUsarI bAta jaina tyAgiyoMkI prAcIna manovRttike bilkula anukUla thI, balki isase to unako yaha sAbita karanekA nayA sAdhana mila gayA ki kAMgresameM sacce jaina aura vizeSakara tyAgI jaina bhAga nahIM le sakate / kintu pahale AkSepakA javAba kyA ho ? javAba to Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja dezakI vibhinna jaina saMsthAoM dvArA bahuta se diye gaye, kintu ve lAlAjIke samAna samartha vyaktitvavAle dezabhakta ke sAmane maccharoMkI gunagunAhaTa jaise hI rahe / kaI jaina patroMmeM bhI kucha samaya taka UhApoha hotA rahA, aura phira zAnta ho gayA / tilakake sAmane bolane kI bhI kisI jaina gRhastha yA tyAgIkI himmata nahIM huI / saba yahI samajhate aura mAnate rahe ki unakI bAta sahI hai / rAja-kAja bhI kyA binA cANakya nItike cala sakatA hai ? kintu isakA sundara javAba jainoMke pAsa itanA hI saMbhava thA ki aisI saMsthAmeM hama agara bhAga hI na leM, to pApase bace raheMge / 70 acAnaka hindustAna ke karma-kSetrake vyAsa pIThapara eka gujarAtakA tapasvI AyA, aura usane jIvana meM utAre hue siddhAntake balapara lAlAjIko jabAba diyA ki ahiMsA se nirbalatA nahIM AtI hai, ahiMsA meM aparimita bala samAyA huA hai| usane yaha bhI spaSTa kiyA ki agara hiMsA vIratAkI hI poSaka hotI yA ho sakatI, to janmase hiMsApriya rahanevAlI jAtiyA~ bhI bhIru nahIM dikhAI detIM / yaha javAba agara sirpha zAstra ke AdhArapara yA 'kalpanAke balapara hI diyA gayA hotA, to isakI dhajjiyA~ ur3A dI gaI hotIM aura lAlAjI jaisoMke sAmane kucha bhI na calatI / tilakako bhI usa tapasvIne javAba diyA ki " rAjanItikA itihAsa dAva pecoM aura asatyakA itihAsa to hai, kintu vaha itihAsa yahIM samApta nahIM ho jAtA / usake bahuta se pRSTha abhI likhe jAneko haiM / tilakako yaha dalIla to mAnya nahIM huI, kintu unake manapara yaha chApa avazya par3a gaI ki dalIla karanevAlA vyakti sirpha bolanevAlA nahIM hai / vaha to jo kahatA hai, so karake dikhAnevAlA hai aura saccA hai / isalie tilaka ekAeka usake kathanakI upekSA nahIM kara sake aura agara karate bhI to vaha satyaprANa kahA~ kisIkI paravAha karanevAlA thA ! dd ahiMsA dharmake samartha rakSakakI isa kSamatApara jainoMke ghara miThAI bA~TI gaI; saba rAjI hue / sAdhu aura gaddIdhArI AcArya bhI kahane lage ki dekho lAlAjIko kaisA jabAba diyA hai ! mahAvIrakI ahiMsAko vAstava meM gA~dhIjIne hI samajhA hai / satyakI apekSA ahiMsAko pradhAnatA denevAle jainoMke lie ahiMsAkA bacAva hI mukhya saMtoSakA viSaya thA / unheM isa bAtase bahuta vAstA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura kAMgresa nahIM thA ki rAja-kAjameM cANakya-nItikA anusaraNa kiyA jAya yA Atyantika satya nItikA / kintu gA~dhIjIkI zakti prakaTa honeke bAda jainoMmeM sAmAnyata:: svadharma-vijayakI jitanI prasannatA prakaTa huI, utanI hI vaidika aura musalamAna samAjake dhArmika logoMmeM tIvra roSa-vRtti jAgRta huI / veda-bhakta AryasamAjiyoMmeM hI nahIM, mahAbhArata, upaniSat aura gItAke bhaktoMmeM bhI yaha bhAva utpanna ho gayA ki gA~dhI to jaina mAlUma par3atA hai| yadi yaha vaidika yA brAhmaNa dharmakA marma lo. tilakake samAna jAnatA hotA, to ahiMsA aura satyakIH itanI Atyantika aura ekAntika himAyata na karatA / kurAna-bhakta musala-- mAnoMkA cir3hanA to svAbhAvika hI thaa| cAhe jo ho, para yaha nizcaya hai ki jabase kAMgresake kArya-pradezameM gA~dhIjIkA hasta-prasAra huA, tabase kAMgresake dvAra jainoMke vAste khula gaye / isa bAtake sAtha-sAtha yaha bhI kaha denA cAhie. ki agara hindustAna meM jainoM jitane yA unase kama prabhAvazAlI bauddha gRhastha yA bhikSu hote to unake vAste bhI kAMgresake dvAra dharma-dRSTise khula gaye hote| merI samajhameM UparakA saMkSipta vivaraNa sAmpradAyika manovRtti samajhaneke lie kAphI hai / sAmpradAyika bhAvanAse mana itanA saMkIrNa aura niSkriya jaisA ho jAtA hai ki use vizAla kArya-pradezameM Ane tathA sakriya sahayoga denekI sUjhatI hI nahIM / isalie jaba tilaka aura lAlAjIkI bhAvanA rAjakIya kSetrameM mukhya thI, taba bhI mahAbhArata, gItA aura cANakya-nItike bhakta kaTTara hinduoM aura kaTTara sanyAsiyoMne kAMgresako apanA kArya-kSetra nahIM maanaa| ve kisI na kisI bahAne apanI dhArmikatA kAMgresase bAhara rahanemeM hI samajhate the / isI taraha jaba gA~dhIjIkI satya aura ahiMsAkI tAttvika dRSTi rAjakIya kSetrameM dAkhila huI.. taba bhI ahiMsAke ananya upAsaka aura pracAraka kaTTara jaina gRhastha aura jaina sAdhu kAMgresake daravAjese dUra rahe aura usase bAhara rahane meM hI apane dharmakI rakSA karanekA saMtoSa poSaNa karate rahe / kintu daiva zikSAke dvArA naI sRSTi taiyAra kara rahA hai / pratyeka sampradAyake yuvakoMne thor3e yA jyAdA parimANameM zikSA-kSetrameM bhI parivartana zurU kara diyA hai| yuvakoMkA vicAra-bindu tejIse badalatA jA rahA hai| zikSAne kaTTara sAmpradAyika pitAke putrameM bhI pitAkI apekSA vizeSa vizAla dRSTi-bindu nirmANa Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja kiyA hai / isalie haraeka sampradAyakI naI pIr3hIke logoMko cAhe ve apane dharmazAstra ke mUla siddhAnta bahuta gambhIratAse jAnate hoM yA na jAnate hoM, yaha spaSTa mAlUma ho gayA ki apane bujurga aura dharmAcArya jina dharma- siddhAntoMkI mahattA gAte haiM una siddhAntoMko ve apane gheroMmeM sajIva yA kAryazIla nahIM karate yA nahIM kara skte| kyoMki apane bAr3eke bAhara kAMgresa jaise vyApaka kSetra meM bhI ve apanI siddhAntakI sakriyatA aura zakyatA nahIM mAnate / isalie naI pIr3hIne dekha liyA ki usake vAste ye sampradAya, vyavahAra aura dharma donoM dRSTise baMdhanasvarUpa haiM / isa khayAlase haraeka sampradAyakI zikSita naI pIr3hIne * rASTrIyatA kI tarapha jhukakara aura sAmprAdAyika bhedabhAva chor3akara kAMgresako apanA -kArya-kSetra banA liyA hai / 72 aba to sampradAyake kaTTara paMDitoM, dharmAcAryoM aura kAMgresAnugAmI naI pIr3hI ke bIca vicAra- dvandva zurU ho gayA / jaba kaTTara mullA yA maulavI * taruNa musalamAna se kahatA hai ki " tuma kAMgresa meM jAte ho, kintu vahA~ to islAmake viruddha bahuta-sI bAteM hotI haiM, tumhArA pharja sabase pahale apane dIna : islAmako rozana karanA aura apane bhAiyoMko adhika sabala banAnA hai / " taba islAma taruNa javAba detA hai ki " rASTrIya vizAla kSetrameM to ulTA . muhammada sAhaba ke bhrAtRbhAvake siddhAntako vizeSa vyApaka rUpase sajIva banAnA * saMbhava hai / sirpha islAmahIke bAr3e meM to yaha siddhAnta ziyA sunnI, vagairaha * nAnA tarahake bhedoM meM par3akara khaNDita ho gayA hai aura samagra dezoMke apane par3osI , / isapara mullA yA maulavI ina yuvakoMko * nAstika samajhakara dutakAra detA hai sanAtanI paNDita aura sanAtanI saMnyAsI bhI isI bhA~ti apanI naI pIr3hIse kahate haiM ki " agara tumako kucha karanA hI hai to kyA hindU jAtikA kSetra choTA hai ? kAMgresa meM jAkara to tuma dharma, karma aura zAstrakI hatyA hI karoge / " naI pIr3hI unase kahatI hai ki Apa jisa dharma, karma aura zAstroMke nAzakI bAta kahate ho usako aba naI rItise jIvita karanekI jarUrata hai / I bhAiyoMko 'para' mAnatA AyA hai / "" yadi prAcIna rIti se hI unakA jIvita raha sakanA zakya hotA to itane 'paMDitoM aura saMnyAsiyoMke hote hue hindU dharmakA teja naSTa nahIM huA hotA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura kAMgresa 73 jaba kaTTarapaMthI jaina gRhastha aura tyagI dharmaguru taruNa pIr3hIse kahate haiM ki "tuma gA~dhI gA~dhI pukArakara kAMgresakI tarapha kyoM daur3ate ho ? agara tumako kucha karanA hI hai to apanI jAti aura samAjake lie kyoM nahIM kucha karate ?" taruNa korA javAba dete haiM ki "agara samAja aura jAtimeM hI kAma karanA zakya hotA aura tumhArI icchA hotI to kyA tuma khuda hI isameM koI kAma nahIM karate ? jaba tumhArI jAtIya aura sAmpradAyika bhAvanAne tumhAre choTese samAjame hI saikar3oM bhedopabheda paidA kara kriyA-kAMDake kalpita jAloMkI eka bAr3ha khar3I kara dI hai, jisase tumhAre khudake lie bhI kucha karanA zakya nahIM rahA, taba hamako bhI isa bAr3emeM khIcakara kyoM khilavAr3a karanA cAhate ho?" isa prakAra prAcIna sAmpradAyika aura nae rASTrIya mAnasake bIca saMgharSa calatA rahA, jo aba bhI cAlU hai| vicAra-saMgharSa aura UhApohase jisa prakAra rASTrIya mahAsabhAkA dhyeya aura kAryakrama bahuta spaSTa aura vyApaka banA hai, usI prakAra naI pIr3hIkA mAnasa bhI adhikAdhika vicArazIla aura asaMdigdha bana gayA hai / AjakA taruNa IsAI bhI yaha spaSTa rUpase samajhatA hai ki garIboM aura dukhiyoMkI bhalAI karanekA iMsAkA prema-saMdeza yadi jIvanameM saccI rItise utAranA abhISTa ho, to usake lie hindustAnameM rahakara rASTrIya mahAsabhA jaisA dUsarA vizAla aura asaMkucita kSetra nahIM mila sakatA / Arya samAjameM bhI naI pIr3hIke logoMkA yaha nizcaya hai ki svAmI dayAnandadvArA pratipAdita sArA kAryakrama unake dRSTibinduse aura bhI adhika vizAla kSetrameM amalameM lAnekA kArya kAMgresa kara rahI hai| islAmameM bhI naI pIr3hIke loga apane paigambara sAhabake. bhrAtRbhAvake siddhAntako kAMgresake paMDAlameM hI mUrtimAna hotA dekha rahe haiN| kRSNake bhaktoMkI naI pIr3hI bhI unake karmayogakI zakti kAMgresameM hI pAtI hai| naI jaina pIr3hI bhI -mahAvIrakI ahiMsA aura anekAMta dRSTikI vyAvahArika tathA tAttvika upayogitA kAMgresake kAryakramake bAhara kahIM nahIM dekhtii| isI kAraNa Aja jaina samAjameM eka prakArakA kSobha paidA ho gayA hai, jisake bIja varSoM pahale boye jA 'cuke the| Aja vicArazIla yuvakoMke sAmane yaha prazna hai ki unako apane vicAra aura kArya-nItike anukUla AkhirI phaisalA kara lenA cAhie / jisakI Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 dharma aura samAja samajhameM Ave, vaha isakA pAlana kare, jisakI samajhameM na Ave, vaha prAcIna paripATIkA anusaraNa kre| naI pIr3hI ke lie spaSTa zabdoMmeM isa tarahake nizcita siddhAnta aura kAryakramake honekI anivArya jarUrata hai| mujhe spaSTa dikhAI detA hai, aura maiM yaha mAnatA hU~ ki rASTrIya mahAsabhAke dhyeya, vicArasaraNi aura kArya-pradezameM ahiMsA tathA anekAntadRSTi, jo jaina tattvake prANa haiM, adhika tAttvika rItise aura adhika upayogI tarIkese kArya rUpameM A rahe haiM / yadyapi kAMgresake paMDAlake AsanoMpara pIle yA sapheda vastradhArI yA nagamUrti jaina sAdhu baiThe nahIM dikhAI dete; vahA~ unake mu~hase nikalatI huI ahiMsAkI sUkSmAtisUkSma. vyAkhyA kintu ahiMsAkI rakSAke lie prazasta hiMsA karaneke upadezakI vAgdhArA nahIM sunAI detI; yaha bhI satya hai ki vahA~ bhagavAnakI mUrtiyA~, unakI pUjAke lie phUloMke Dhera, sugaMdha-dravya, aura AratIke samayakI ghaMTAdhvani nahIM hotI; vahA~ke vyAkhyAnoMmeM 'tahatti tahatti' kahane vAle bhakta aura 'gahUlI' gAnevAlI bahaneM bhI nahIM milatIM; kAMgresakI rasoI meM upadhAna tapa vagairahake Age pIchekI taiyArIke vividha miSTAnna bhI najara nahIM Ate; phira bhI jinameM vicAra-dRSTi hai, unako spaSTa samajhameM A jAtA hai ki kAMgresako pratyeka vicAraNA aura pratyeka kAryakramake pIche vyAvahArika. ahiMsA aura vyAvahArika anekAnta dRSTi kAma kara rahI hai / khAdI utpanna karanI karAnI aura usIkA vyavahAra karanA, yaha kAMgresake kAryakramameM hai| kyA koI jaina sAdhu batA sakatA hai ki isakI apekSA ahiMsAkA tattva kisI dUsarI rItise kapar3A taiyAra karane meM hai ? sirpha choTI choTI jAtiyoMko hI nahIM, choTe choTe sampradAyoMko hI nahIM, parantu paraspara eka dUsarese ekadama virodhI bhAvanAvAlI bar3I bar3I jAtiyoM aura bar3e bar3e paMthoMko bhI unake ekAntika dRSTibinduse khIMca kara sarva-hita-samanvayarUpa anekAnta dRSTimeM saMgaThita karanekA kArya kyA kAMgresake sivAya dUsarI koI saMsthA yA koI jaina 'poSAla' karatI hai yA kara sakatI hai ? aura jaba yaha bAta hai to dhArmika kahe jAnevAle jaina sApradAyika gRhasthoM aura jaina sAdhuoMkI dRSTise bhI unake khudake hI ahiMsA aura anekAnta dRSTike siddhAntako AMzika rUpameM bhI sajIva kara batAneke lie naI pIr3hIko kAMgresakA mArga hI svIkAra karanA cAhie, yahI phalita hotA hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura kAMgresa yaha bAta cAroM tarapha phailAI jAtI hai ki jaina zAstroMmeM aneka udAtta siddhAnta haiN| udAharaNake lie pratyeka sAdhu aura AcArya kaha sakatA hai ki mahAvIrane to binA jaoNta-pA~take bhedake, patitoM aura dalitoMko bhI unnata karanekI bAta kahI hai, striyoMko bhI samAna samajhanekA upadeza diyA hai; kintu Apa jaba ina upadezakoMse pUchege ki Apa khuda ina siddhAntoMke mAphika vyavahAra kyoM nahIM karate, to ve eka hI javAba deMge ki kyA kareM, lokarUr3hi dUsarI tarapha ho gaI hai, isalie siddhAntake anusAra vyavahAra karanA kaThina hai| vakta Anepara yaha rUr3hi badalegI, aura taba siddhAnta amalameM aaveNge| isa taraha ye upadezaka rUr3hi badalaneke bAda kAma karaneko kahate haiN| so ye rUr3hiyA~ badalakara yA tor3akara unake lie kAryakSetra nirmANa karanekA hI to. kArya kAMgresa kara rahI hai| isalie kAMgresake sivAya dUsarA koI sAMpradAyika kAryakrama aisA nahIM hai jo naI pIr3hIke vicArakoMko saMtoSa pradAna kara ske| hA~, sampradAyameM hI santoSa mAna lene lAyaka aneka bAteM haiM / jo unako pasanda kareM, ve usImeM rheN| yadi thor3I adhika kImata dekara moTI khuradarI khAdI pahanakara bhI ahiMsA vRttikA poSaNa na karanA ho, aura nalake Upara caubIsoM ghaNTe channA kapar3A bA~dhakara yA hiMsakoMke hAthase aneka jIvoMko chur3avAkara aMhiMsA pAlanekA saMtoSa karanA ho, to sampradAyika kSetra bahuta sundara hai| loga usa vyaktiko sahaja hI ahiMsApriya aura dhArmika mAna leMge, aura usako kucha jyAdA karanA karAnA bhI na pdd'egaa| dalitoddhArake lie pratyakSa kucha bhI kArya kiye binA yA usake lie dhana vyaya kiye binA bhI sampradAyameM bar3e dhArmika kahalAnekI vidhi nokArazI, pUjApATha, aura saMgha nikAlanekI kharcIlI prathAe~ maujUda haiM, jinameM dilacaspI lenese dharma-pAlana samajhA jAya, saMpradAyakA poSaNa samajhA jAya aura isake alAvA tAtvika rUpase kucha karanA bhI na pdd'e| jahA~ dekho vahA~ sampradAyameM eka hI vastu najara AvegI, aura vaha yaha ki koI na koI nirjIva kriyAkAMDa, koI nA koI dhArmika vyavahArakI rUr3hi pUrI kara usImeM dharma karanekA saMtoSa mAna lenA aura phira usIke AdhArapara AjIvikAkA poSaNa krnaa| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja AjakA yuvaka jIvana cAhatA hai; usako svarUpakI banisbata AtmAkI jyAdA phikra hai; zuSka vAdoMkI apekSA jIvita siddhAnta jyAdA priya lagate haiM; pAralaukika mokSakI niSkriya bAtoMkI apekSA aihika mokSakI sakriya bAteM jyAdA AkarSita karatI haiM; saMkucita sImAmeM calane yA daur3anemeM use koI dilacaspI nahIM / usako dharma karanA ho to dharma aura karma karanA karanA ho to karma, parantu jo karanA ho khullamakhullA karanA acchA lagatA hai; dharmakI pratiSThAkA lobha lekara daMbhake jAlameM par3anA use abhISTa nhiiN| usakA mana kisI veSa, kisI kriyAkAMDa yA kisI vizeSa prakArake vyavahAra mAtrameM ba~dhe rahaneko taiyAra nahIM; isIlie AjakA yuvaka-mAnasa apanA astitva aura vikAsa kevala sAmpradAyika bhAvanAmeM poSita kara sake, aisI bAta nahIM rahI hai| ataeva jaina ho yA jainetara, pratyeka yuvaka rASTrIya mahAsabhAke vizAla prAMgaNakI tarapha ha~sate hue cehare aura phUlatI huI chAtIse eka dUsareke sAtha kandhA milAkara jA rahA hai| yadi isa samaya sAre sampradAya ceta jAya to naye rUpameM unake sampradAya jI sakate haiM aura apanI naI pIr3hIke logoMkA Adara apanI tarapha khIMcakara rakha sakate haiM / jisa taraha AjakA saMkIrNa jaina sampradAya kSubdha ho uThA hai, usI taraha yadi vaha navayuvakoMkI tarapha-sacce taurapara navayuvakoMko AkarSita karanevAlI rASTrIya mahAsabhAkI tarapha-upekSA yA tiraskArakI dRSTise dekhegA to usakI donoM tarapha mauta hai| - naI-zikSAprApta eka taruNI eka gopAla-mandirameM kutuhalavaza calI gii| gosvAmI dAmodara lAlajIke darzanoMke hetu bahuta-sI bhAvuka lalanAe~ jA rahI thIM, yaha bhI unake sAtha ho lii| gosvAmIjI bhaktinoMko alaga alaga saMbodhana karake kahane lage ki " mAM kRSNa bhAvaya AtmAnaM ca rAdhikAm " arthAt mujhe 'kRSNa samajho aura apaneko rAdhikA / aura saba bholI bhaktineM to mahArAja zrIke vacanoMko kRSNa-vacana samajhakara isI taraha mAnatI A rahIM thIM, kintu usa navazikSitA yuvatImeM tarkabuddhi jAgRta ho gaI thii| vaha cupa nahIM raha sakI namratApUrvaka kintu niDaratAse bolI ki " Apako kRSNa mAnanemeM mujhe jarA bhI Apatti nahIM, kintu maiM yaha dekhanA cAhatI hU~ ki kRSNane jisa taraha kaMsake hAthIko pachAr3a diyA thA, usI taraha Apa kisI hAthI nahIM, sAMr3a nahIM, eka Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura kAMgresa 66 choTe bachar3e ko hI pachAr3a dIjie / kRSNane to kaMsake muSTika aura cANUra malloMko parAsta kiyA thA, Apa jyAdA nahIM to gujarAtake eka sAdhAraNase pahalavAna yuvakako hI parAsta kara dIjie / kRSNAne kaMsako pachAr3a diyA thA; Apa apane vaiSNava dharmake virodhI kisI yavanako hI pachAr3a dIjie / " yaha jabardasta tarka thA / mahArAjane bar3abar3Ate hue kahA ki isa taruNImeM kaliyugakI buddhi A gaI hai / merI dhAraNA hai ki isa tarahakI kaliyugI buddhi rakhanevAlA Aja pratyeka saMpradAyakA pratyeka yuvaka apane saMpradAya ke zAstroMko sAMpradAyika dRSTise dekhanevAle aura usakA pravacana karanevAle sAMpradAyika dharma guruoMko aisA hI javAba degaa| musalamAna yuvaka hogA to maulavI se kahegA ki tuma hinduoMko kAphira kahate ho, parantu tuma khuda kAphira kyoM nahIM ho ? jo gulAma hote haiM, ve hI kAphira haiN| tuma bhI to gulAma ho / agara gulAmImeM rakhanevAloMko kAphira ginate ho to rAjyakarttAoMko kAphira mAno; phira unakI sor3ameM kyoM ghusate ho ? " yuvaka agara hindU hogA to vyAsajIse kahegA ki " yadi mahAbhAratakI vIrakathA aura gItAkA karmayoga saccA hai to Aja jaba vIratva aura karmayogakI khAsa jarUrata hai taba tuma prajAkIya raNAMgaNase kyoM bhAgate ho ? " yuvaka agara jaina hogA to kSamA vIrasya bhUSaNam ' kA upadeza denevAle jaina guruse kahegA ki " agara tuma vIra ho to sArvajanika kalyANakArI prasaMgoM aura uttejanAke prasaMgoM para kSamA pAlana karanekA padArtha- pATha kyoM nahIM dete ? sAta vyasanoMke tyAgakA satata upadeza karanevAle tuma jahA~ saba kucha tyAga kara diyA' hai, vahIM baiTha kara isa prakAra tyAgakI bAta kyoM karate ho ? dezameM jahA~ lAkhoM zarAbI barbAda hote haiM, vahA~ jAkara tumhArA upadeza kyoM nahIM hotA ? jahA~ anAcArajIvI striyA~ basatI haiM, jahA~ kasAIghara haiM aura mAMsa-vikraya hotA hai, vahA~ jAkara kucha prakAza kyoM nahIM phailAte ? isa prakAra AjakA kaliyugI yuvaka kisI bhI guruke upadezakI parIkSA kiye binA yA tarka kiye binA mAnanevAlA nahIM hai / vaha usIke upadezako mAnegA jo apane upadezako jIvana meM utAra kara dikhA ske| hama dekhate haiM ki Aja upadeza aura jIvanake bIca bhedakI divAla tor3anekA prayatna rASTrIya mahAsabhAne kiyA hai aura kara rahI hai / isalie sabhI sampradAyoMke lie yahI eka kArya kSetra hai / 8 29 77 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja jaina samAjameM tIna varga haiN| eka sabase saMkucita hai / usakA mAnasa aisA hai ki yadi kisI vastu, karttavya aura pravRttike sAtha apanA aura apane jaina dharmakA nAma na ho to usa vastu, usa kartavya aura usa pravRttikI, cAhe vaha kitanI bhI yogya kyoM na ho, tiraskAra nahIM, to kamase kama upekSA to jarUra kregaa| isake mukhiyA sAdhu aura gRhastha donoM haiM / inameM pAye jAnevAle kaTTara krodhI aura jiddI logoMke viSayameM kucha kahanekI apekSA mauna rahanA jyAdA acchA hai / dUsarA varga udAra nAmase prasiddha hai / isa vargake loga prakaTa rUpase apane nAmakA yA jainadharmakA bahuta Agraha yA dikhAvA nahIM krte| balki zikSAke kSetrameM bhI gRhasthoMke lie kucha karate haiN| deza paradezameM, sArvajanika dharma-carcA yA dharma-vinimayakI bAtameM dilacaspI rakhakara jaina dharmakA mahattva bar3hAnekI ceSTA karate haiM / yaha varga kaTTara vargakI apekSA adhika vicAravAn hotA haiM / kintu hameM yaha nahIM samajha lenA cAhie ki isa vargakI pahale vargakI apekSA kucha sudharI huI manodazA hai / pahalA varga to krodhI aura niDara hokara jaisA mAnatA hai, kaha detA hai, parantu yaha dUsarA varga bhIrutAke kAraNa bolatA to nahIM hai, phira bhI donoMkI manodazAoMmeM bahuta pharka nahIM hai / yadi pahale vargameM roSa aura ahaMkAra hai, to dUsare vargameM bhIrutA aura kRtrimatA hai / vAstavika dharmakI pratiSThA aura jaina dharmako sajIva banAnekI pravRttise donoM hI samAna rUpase dUra haiM / udAharaNa svarUpa, rASTrIya jIvanakI pravRttiko hI le liijie| pahalA varga khullamakhullA kahegA ki rASTrIya pravRttimeM jaina dharmako sthAna kahA~ hai ? aisA kahakara vaha apane bhaktoMko usa tarapha jAnese rokegaa| dUsarA varga khullamakhullA aisA nahIM kahegA kintu sAtha hI apane kisI bhaktako rASTrIya jIvanakI tarapha jAtA dekhakara prasanna nahIM hogaa| khudake bhAga lenekI to bAta dUrakI hai, yadi koI unakA bhakta rASTrIya pravRttikI tarapha jhukA hogA yA jhukatA hogA, to usake utsAhako ve " jo gur3ase mare use viSase na mArie " kI nItise ThaNDA avazya kara deNge| udAharaNa lIjie / yUropa amerikAmeM vizvabaMdhutvakI pariSadeM hotI haiM, to vahA~ jainadharma jabardastI apanA sthAna banAne pahu~ca jAtA hai, parantu binA parizramake hI vizvabaMdhutvakI pratyakSa pravRttimeM bhAga leneke dezameM hI prApta sulabha avasarakA vaha upayoga nahIM karatA / rASTrIya mahAsabhAke samAna vizva-baMdhutvakA sulabha aura Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -sampradAya aura kAMgresa 'gharakA kAryakSetra chor3akara laMdana aura amerikAkI pariSadoMmeM bhAga leneke lie - mAthApaccI karatA hai| mAlUma nahIM, svadezakI pratyakSa vizvabaMdhutvasAdhaka pravRttiyoMmeM apane tana mana aura dhanakA sahayoga denA chor3akara ye paradezameM hajAroM mIla dUrakI pariSadoMmeM dasa pA~ca minaTa bolaneke lie jabardastI apamAnapUrvaka kyoM U~ce nIce hote haiM / ina sabakA javAba DhU~r3heMge to Apako dUsare vargakA mAnasa samajhameM A jAvegA / bAta yaha hai ki dUsare vargako kucha karanA to avazya hai, parantu vahI karanA hai jo pratiSThA bar3hAve aura phira vaha pratiSThA aisI ho ki anuyAyI logoM ke manameM basI huI ho| aisI na ho ki jisase anuyAyi-yoMko koI cher3achAr3a karanekA maukA mile| isIlie yaha udAra varga jainadharmameM pratiSThAprApta ahiMsA aura anekAntake gIta gAtA hai / ye gIta hote bhI aise haiM . ki inameM pratyakSa kucha bhI nahIM karanA par3atA / pahalA varga to ina gItoMke lie upAzrayoMkA sthAna hI pasanda karatA thA, jaba ki dUsarA varga upAzrayake sivAya dUsare aise sthAna bhI pasanda karatA hai jahA~ gIta to gAye jA sakeM, para kucha karane kI AvazyakatA na ho / tattvataH dUsarA udAra varga adhika bhrAmaka hai, - kAraNa usako bahuta loga udAra samajhate haiM / gAyakavAr3anareza jaise dUradarzI rAjapuruSoMke lie vizva baMdhutvakI bhAvanAko mUrtimAna karanevAlI rASTrIya - mahAsabhAkI pravRtti meM bhAga na lenekA koI kAraNa rahA ho, yaha samajhameM A sakatA hai kintu tyAga aura sahiSNutAkA colA pahanakara baiThe hue aura tapasvI mAne jAnevAle jaina sAdhuoMke viSayameM yaha samajhanA muzkila hai / ve agara 'vizvabandhutvako vAstava meM jIvita karanA cAhate haiM to usake prayogakA sAmane par3A huA pratyakSa kSetra chor3akara kevala vizvabandhutvakI zAbdika khilavAr3a karanevAlI pariSadoMkI mRgatRSNAke pIche kyoM daur3ate haiM ? aba tIsare vargako lIjie | yaha varga pahale kahe hue donoM vargoMse bilakula bhinna hai | kyoMki sameM pahale varga jaisI saMkucita dRSTi yA kaTTaratA nahIM hai ki jisako lekara cAhe jisa pravRtti ke sAtha kevala jaina nAma jor3akara hI prasanna ho jAya, athavA sirpha kriyAkAMDoMmeM mUrchita hokara samAja aura dezakI pratyakSa sudhArane yogya sthiti ke sAmane A~kha banda karake baiTha rahe / yaha tIsarA varga udAra hRdayakA hai, lekina dUsare vargakI udAratA aura isakI udAratAmeM bar3A 79 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja antara hai| dUsarA varga rUr3hiyoM aura bhayake bandhana chor3e binA hI udAratA dikhalAtA hai jisase usakI udAratA kAmake avasarapara kevala dikhAvA siddha hotI hai, jaba ki tIsare vargakI udAratA zuddha karttavya aura svaccha dRSTimeMse utpanna hotI hai| isalie usako sirpha jaina nAmakA moha nahIM hotA, sAtha hI usake prati ghRNA bhI nahIM hotii| isI prakAra vaha udAratA yA sudhArake kevala zAbdika khilavAr3ameM nahIM pha~satA / vaha pahale apanI zaktikA mApa karatA hai aura pIche kucha karanekI socatA hai / usako jaba svaccha dRSTise kucha karttavya sUjhatA hai taba vaha binA kisIkI khuzI yA nArAjIkA khyAla kiye usa karttavyakI ora daur3a par3atA hai| vaha kevala bhUtakAlase prasanna nahIM hotaa| dUsare jo prayatna karate haiM, sirpha unhIMkI tarapha dekhate hue baiThe rahamA pasanda nahIM krtaa| usako jAti, saMpradAya, yA kriyAkAMDake pratibandha pasanda nahIM hote / vaha ina pratibandhoMke bhItara bhI rahatA hai aura inase bAhara bhI vicaratA hai| usakA siddhAnta yahI rahatA hai ki dharmakA nAma mile yA na mile, kisI kismakA sarvahitakArI kalyANa-kArya karanA cAhie / yaha jo tIsarA varga hai, vaha choTA hai, lekina usakI vicAra-bhUmikA aura kArya-kSetra bahuta vizAla hai| isameM sirpha bhaviSyakI AzAe~ hI nahIM hotI para atItakI zubha virAsata aura vartamAna kAlake kImatI aura preraNAdAyI bala takakA samAveza hotA hai| isameM thor3I, AcaraNameM A sake utanI, ahiMsAkI bAta bhI AtI hai| jIvanameM utArA jA sake aura jo utAranA cAhie, utanA anekAntakA Agraha bhI rahatA hai| jisa prakAra dUsare dezoMke aura bhAratavarSake aneka saMpradAyoMne Upara batalAye hue eka tIsare yuvaka vargako janma diyA hai, usI taraha jaina paramparAne bhI isa tIsare vargako janma diyA hai| samudrameMse bAdala banakara phira nadI rUpameM hokara aneka tarahakI loka-sevA karate hue jisa prakAra aMtameM vaha samudra meM hI laya ho jAtA hai, usI prakAra mahAsabhAke A~ganameMse bhAvanA prApta kara taiyAra huA aura taiyAra hotA huA yaha tIsare prakArakA jaina varga loka-sevA dvArA AkhirameM mahAsabhAmeM hI vizrAnti legaa| hamako samajha lenA cAhie ki AkhirameM to jaldI yA derIse sabhI saMpradAyoMko apane apane caukoMmeM rahate hue yA caukoMse bAhara jAkara bhI vAstavika Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura kAMgresa 81 udAratAke sAtha mahAsabhAmeM mila jAnA anivArya hogA / mahAsabhA rAjakIya saMsthA honese dhArmika nahIM, yA sabakA zaMbhu-melA honeke kAraNa apanI nahIM, dUsaroMkI hai-yaha bhAvanA, yaha vRtti aba dUra hone laga gaI hai| loga samajhate jAte haiM ki aisI bhAvanA kevala bhramavaza thii| paryuSaNa parvake dinoMmeM hama saba mileM aura apane bhrama dUra kareM, tabhI yaha jJAna aura dharmakA parva manAyA samajhA jAyagA / Apa saba nirbhaya hokara apanI svataMtra dRSTi se vicAra karane lageM, yahI merI abhilASA hai / aura usa samaya cAhe jisa matameM raheM, cAhe jisa mArgase caleM, mujhe vizvAsa hai, Apako rASTrIya mahAsabhAmeM hI hareka saMpradAyakI jIvana-rakSA mAlUma par3egI; usake bAhara kadApi nahIM / paryuSaNa-vyAkhyAnamAlA bambaI, 1938 -anuvAdaka bhaMvaramala siMghI Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsakA mukhya sAdhana vikAsa do prakArakA hai, zArIrika aura mAnasika / zArIrika vikAsa kevala manuSyoMmeM hI nahIM pazu-pakSiyoM takameM dekhA jAtA hai| khAna-pAna-sthAna Adike pUre subhIte mileM aura cintA, bhaya na rahe, to pazu pakSI bhI khUba balavAn , puSTa aura gaThIle ho jAte haiN| manuSyoM aura pazu-pakSiyoMke zArIrika vikAsakA eka antara dhyAna dene yogya hai, ki manuSyakA zArIrika vikAsa kevala khAnapAna aura rahana-sahana Adike pUre subhIte aura nizcintatAse hI siddha nahIM ho sakatA jaba ki pazu-pakSiyoMkA ho jAtA hai| manuSya ke zArIrika vikAsake pIche jaba pUrA aura samucita manovyApAra-buddhiyoga ho, tabhI vaha pUrA aura samucita rUpase siddha ho sakatA hai, aura kisI taraha nhiiN| isa taraha usake zArIrikavikAsakA asAdhAraNa aura pradhAna sAdhana buddhiyoga-manovyApAra-saMyata pravRtti hai| mAnasika-vikAsa to jahA~ taka usakA pUrNarUpa saMbhava hai manuSyamAtrameM hai| usameM zarIra-yoga-deha-vyApAra avazya nimitta hai, deha-yogake binA vaha saMbhava hI nahIM, phira bhI kitanA hI deha-yoga kyoM na ho, kitanI hI zArIrika puSTi kyoM na ho, kitanA hI zarIra-bala kyoM na ho, yadi manoyoga-buddhi-vyApAra yA samucita rItise samucita dizAmeM manakI gati-vidhi na ho, to pUrA mAnasika vikAsa kabhI sambhava nhiiN| arthAt manuSyakA pUrNa aura samucita zArIrika aura mAnasika vikAsa kevala vyavasthita aura jAgarita buddhi-yogakI apekSA rakhatA hai| hama apane dezameM dekhate haiM ki jo loga khAna-pAnase aura Arthika dRSTise jyAdA nizcinta haiM, jinheM virAsatameM paitRka sampatti jamIMdArI yA rAjasattA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsakA mukhya sAdhana 83 prApta hai, ve hI adhikatara mAnasika vikAsameM maMda hote haiM / khAsa-khAsa dhanavAnoMkI santAnoM, rAjaputroM aura jamIMdAroMko dekhie / bAharI camaka-damaka aura dikhAvaTI phurtI honepara bhI unameM manakA, vicArazaktikA, pratibhAkA kama hI vikAsa hotA hai / bAhya sAdhanoMkI unheM kamI nahIM, par3hane likhaneke sAdhana bhI pUre prApta haiM, zikSaka-adhyApaka bhI yatheSTa milate haiM, phira bhI unakA mAnasika vikAsa eka tarahase ruke hue tAlAbake pAnIkI taraha gatihIna hotA hai| dUsarI ora jise virAsatameM na to koI sthUla sampatti milatI hai aura na koI dUsare manoyogake subhIte saralatAse milate haiM, usa varga se asAdhAraNa manovikAsavAle vyakti paidA hote haiM / isa antarakA kAraNa kyA hai ? honA to yaha cAhie thA ki jinheM sAdhana adhika aura adhika saralatAse prApta hoM ve hI adhika aura jaldI vikAsa prApta kareM / para dekhA jAtA hai ulTA / taba hameM khojanA cAhie ki vikAsakI asalI jar3a kyA hai ? mukhya upAya kyA hai ki jisake na honese aura saba na honeke barAbara ho jAtA hai / __ javAba bilakula sarala hai aura use pratyeka vicAraka vyakti apane aura apane Asa-pAsa vAloM ke jIvana meM se pA sakatA hai| vaha dekhegA ki javAbadehI yA uttaradayitva hI vikAsakA pradhAna bIja hai / hameM mAnasa-zAstrakI dRSTise dekhanA cAhie ki javAbadehImeM aisI kyA zakti hai jisase vaha anya saba vikAsake sAdhanoMkI apekSA pradhAna sAdhana bana jAtI hai / manakA vikAsa usake satva-aMzakI yogya aura pUrNa jAgRtipara hI nirbhara hai / jaba rAjasa tAmasa aMza satvaguNase prabala ho jAtA hai taba manakI yogya vicArazakti yA zuddha vicArazakti AvRta yA kuMThita ho jAtI hai / manake rAjasa tathA tAmasa aMza balavAn honeko vyavahArameM pramAda kahate haiN| kauna nahIM jAnatA ki pramAdase vaiyaktika aura sAmaSTika sArI kharAbiyA~ hotI haiN| jaba javAbadehI nahIM rahatI taba manakI gati kuMThita ho jAtI hai aura pramAdakA tattva bar3hane lagatA hai jise yoga-zAstrameM manakI kSita aura mUr3ha avasthA kahA hai / jaise zarIra-para zaktise adhika bojha lAdanepara usakI sphUrti, usakA snAyubala, kAryasAdhaka nahIM rahatA vese hI rajoguNajanita kSipta avasthA aura tamoguNajanita mUr3ha avasthAkA bojha par3anese manakI svAbhAvika satvaguNajanita vicAra-zakti niSkriya ho jAtI hai / isa taraha manakI niSkriyatAkA mukhya kAraNa rAjasa aura tAmasa guNakA udreka hai| jaba Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja hama kisI javAbadehIko nahIM lete yA lekara nahIM nibAhate, taba manake sAttvika aMzakI jAgRti honeke badale tAmasa aura rAjasa aMzakI prabalatA hone lagatI hai| manakA sUkSma saccA vikAsa rukakara kevala sthUla vikAsa raha jAtA hai aura vaha bhI satya dizAkI ora nahIM hotaa| isIse vejavAbadArI manuSyajAtike lie sabase adhika khatarekI vastu hai / vaha manuSyako manuSyatvake yathArtha mArgase girA detI hai / isIse javAbadehIkI vikAsake prati asAdhAraNa pradhAnatAkA bhI patA cala jAtA hai| javAbadehI aneka prakArakI hotI hai-kabhI kabhI vaha mohameMse AtI hai| kisI yuvaka yA yuvatIko liijie| jisa vyaktipara usakA moha hogA usake prati vaha apaneko javAbadeha samajhegA, usIke prati kartavya-pAlanakI ceSTA karegA, dUsaroMke prati vaha upekSA bhI kara sakatA hai / kabhI kabhI javAbadehI sneha yA premameMse AtI hai| mAtA apane bacceke prati usI snehake vaza kartavya pAlana karatI hai para dUsaroM ke baccoMke prati apanA kartavya bhUla jAtI hai / kabhI javAbadehI bhayameMse AtI hai| agara kisIko bhaya ho ki isa jaMgalameM rAtako yA dinako zera AtA hai, to vaha jAgarika rahakara aneka prakArase bacAva karegA, para bhaya na rahanese phira bephikra hokara apane aura dUsaroMke prati kartavya bhUla jaaygaa| isa taraha lobha-vRtti, parigrahAkAMkSA, krodhakI bhAvanA, badalA cukAnekI vRtti, mAnamatsara Adi aneka rAjasa-tAmasa aMzoMse javAbadehI thor3I yA bahuta, eka yA dUsare rUpameM, paidA hokara mAnuSika jIvanakA sAmAjika aura Arthika cakra calatA rahatA hai / para dhyAna rakhanA cAhie ki isa jagaha vikAsake, viziSTa vikAsake yA pUrNa vikAsake asAdhAraNa aura pradhAna sAdhana rUpase jisa javAbadehIkI ora saMketa kiyA gayA hai vaha una saba maryAdita aura saMkucita javAbadehiyoMse bhinna tathA pare hai / vaha kisI kSaNika saMkucita bhAvake Upara avalambita nahIM hai, vaha sabake prati, sadAke lie, saba sthaloMmeM eka-sI hotI hai cAhe vaha nijake prati ho, cAhe kauTumbika, sAmAjika, rASTrIya aura mAnuSika vyavahAra mAtrameM kAma lAI jAtI ho| vaha eka aise bhAvameMse paidA hotI hai jo na to kSaNika hai, na saMkucita aura na malina / vaha bhAva apanI jIvanazaktikA yathArtha anubhava karanekA hai / jaba isa bhAvameMse javAbadehI prakaTa hotI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsakA mukhya sAdhana hai taba vaha kabhI rukatI nahIM / sote jAgate satata vegavatI nadI ke pravAhakI taraha apane pathapara kAma karatI rahatI hai| tatra kSita yA mUr3ha bhAga manameM phaTakane hI nahIM pAtA / tatra manameM niSkriyatA yA kuTilatAkA saMcAra sambhava hI nahIM / javAbadehIkI yahI saMjIvanI zakti hai, jisakI badaulata vaha anya saba sAdhanoMpara Adhipatya karatI hai aura pAmarase pAmara, garIbase garIba, durbalase durbala aura tuccha se tuccha samajhe jAnevAle kula yA parivAra meM paidA hue vyaktiko santa, mahanta, mahAtmA, avatAra taka banA detI hai / garaja yaha ki mAnuSika vikAsakA AdhAra ekamAtra javAbadehI hai aura vaha kisI eka bhAvase saMcAlita nahIM hotI / asthira saMkucita yA kSudra bhAvoMmeMse bhI javAbadehI pravRtta hotI hai / moha, sneha, bhaya, lobha Adi bhAva pahale prakAra haiM aura jIvana-zaktikA yathArthAnubhava dUsare prakArakA bhAva hai / 85 aba hameM dekhanA hogA ki ukta do prakArake bhAvoM meM paraspara kyA antara hai aura pahale prakArake bhAvoMkI apekSA dUsare prakArake bhAvoMmeM agara zreSThatA hai to vaha kisa sabase hai ? agara yaha vicAra spaSTa ho jAya to phira ukta donoM prakArake bhAvoMpara Azrita rahanevAlI javAbadehiyoMkA bhI antara tathA zreSThatAkaniSThatA dhyAna meM A jAyagI / moha meM rasAnubhUti hai, sukha-saMvedana bhI hai / para vaha itanA parimita aura itanA asthira hotA hai ki usake Adi, madhya aura antameM hI nahIM usake pratyeka aMza meM zaMkA, duHkha aura cintAkA bhAva bharA rahatA hai jisake kAraNa ghar3I ke lolakakI taraha vaha manuSyake cittako asthira banAye rakhatA hai / mAna lIjie ki koI yuvaka apane prema pAtra ke prati sthUla mohavaza bahuta hI dattacitta rahatA hai, usake prati kartavya pAlanameM koI truTi nahIM karatA, usase use rasAnubhava aura sukha-saMvedana bhI hotA hai| phira bhI bArIkI se parI - kSaNa kiyA jAya, to mAlUma hogA ki vaha sthUla moha agara saundarya yA bhogalAlasAse paidA huA hai, to na jAne vaha kisa kSaNa naSTa ho jAyagA, ghaTa jAyagA yA anya rUpameM pariNata ho jAyagA / jisa kSaNa yuvaka yA yuvatIko pahale prema pAtrakI apekSA dUsarA pAtra adhika sundara, adhika samRddha, adhika balavAn yA adhika anukUla mila jAyagA, usI kSaNa usakA citta prathama Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 dharma aura samAja pAtrakI orase haTakara dUsarI ora jhuka par3egA aura isa jhukAvake sAtha hI prathama pAtra ke prati kartavya pAlanake cakrakI, jo pahalese cala rahA thA, gati aura dizA badala jAyagI / dUsare pAtrake prati bhI vaha cakra yogya rUpase na cala sakegA aura mohakA rasAnubhava jo kartavya pAlanase santuSTa ho rahA thA kartavya pAlana karane yA na karanepara bhI atRpta hI rahegA / mAtA mohavaza aMgajAta bAlakake prati apanA saba kucha nyauchAvara karake rasAnubhava karatI hai, para usake pIche agara sirpha mohakA bhAva hai to rasAnubhava bilakula saMkucita aura asthira hotA hai / mAna lIjie ki vaha bAlaka mara gayA aura usake badale meM usakI apekSA bhI adhika sundara aura puSTa dUsarA bAlaka paravarizake lie mila gayA, jo bilakula mAtRhIna hai / parantu isa nirAdhAra aura sundara bAlakako pAkara bhI vaha mAtA usake prati apane kartavya pAlana meM vaha rasAnubhava nahIM kara sakegI jo apane aMgajAta bAlakake prati karatI thI / bAlaka pahalese bhI acchA milA hai, mAtAko bAlakakI spRhA hai aura arpaNa karanekI vRtti bhI hai| bAlaka bhI mAtRhIna honese bAlakApekSiNI mAtAkI prema-vRttikA adhikArI hai / phira bhI usa mAtAkA citta usakI ora mukta dhArAse nahIM bahatA / isakA saba eka hI hai aura vaha yaha ki usa mAtAkI nyauchAvara yA arpaNavRttikA preraka bhAva kevala moha thA, jo sneha hokara bhI zuddha aura vyApaka na thA, isa kAraNa usake hRdayameM usa bhAva ke honepara bhI usameMse karttavya pAlana ke phavvAre nahIM chUTate, bhItara hI bhItara usake hRdayako dabAkara sukhIke bajAya dukhI karate haiM, jaise khAyA huA para hajama na huA sundara anna / vaha na to khUna banakara zarIrako sukha pahu~cAtA hai aura na bAhara nikalakara zarIrako halakA hI karatA hai / bhItara hI bhItara sar3akara zarIra aura cittako asvastha banAtA hai / yahI sthiti usa mAtAke karttavya pAlana meM apariNata sneha bhAvakI hotI hai / hamane kabhI bhayavaza rakSaNake vAste jhopar3A banAyA, use sa~bhAlA bhii| dUsaroMse bacaneke nimitta akhAr3e meM bala sampAdita kiyA kavAyada aura nizAnebAjIse sainika zakti prApta kI, AkramaNake samaya ( cAhe vaha nijake Upara ho, kuTumba, samAja yA rASTra ke Upara ho ) sainikake taurapara karttavya pAlana bhI kiyA, para agara vaha bhaya na rahA, khAsakara apane nijake Upara yA hamane jise apanA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsakA mukhya sAdhana 87 samajhA hai usake Upara, yA jisako hama apanA nahIM samajhate, jisa rASTrako hama nija rASTa nahIM samajhate usapara hamArI apekSA bhI adhika aura pracaMDa bhaya A par3A, to hamArI bhaya-trANa-zakti hameM karttavya-pAlanameM kabhI prerita nahIM karegI, cAhe bhayase bacane bacAnekI hamameM kitanI hI zakti kyoM na ho| vaha zakti saMkucita bhAvoMmeMse prakaTa huI hai to jarUrata honepara bhI vaha kAma na AvegI aura jahA~ jarUrata na hogI yA kama jarUrata hogI vahA~ kharca hogii| abhI abhI hamane dekhA hai ki yUropake aura dUsare rASTroMne bhayase bacane aura bacAnekI nissIma zakti rakhate hue bhI bhayatrasta ebIsIniyAkI hajAra prArthanA karanepara bhI kucha bhI madada na kii| isa taraha bhayajanita karttavya-pAlana adhUrA hotA haiM aura bahudhA viparIta bhI hotA hai| moha-koTimeM gine jAnevAle sabhI bhAvoMkI eka hI jaisI avasthA hai, ve bhAva bilakula adhUre, asthira aura malina hote haiN| __jIvana-zaktikA yathArtha anubhava hI dUsare prakArakA bhAva hai jo na to udaya honepara calita yA naSTa hotA hai, na maryAdita yA saMkucita hotA hai aura na malina hotA hai| prazna hotA hai ki jIvana-zaktike yathArtha anubhavameM aisA kauna-sA tattva hai jisase vaha sadA sthira vyApaka aura zuddha hI banA rahatA hai ? isakA uttara pAneke lie hameM jIvana-zaktike svarUpapara thor3A-sA vicAra karanA hogaa| hama apane Apa soceM aura dekheM ki jIvana-zakti kyA vastu hai| koI bhI samajhadAra zvAsocchAsa yA prANako jIvanakI mUlAdhAra zakti nahIM mAna sakatA, kyoMki kabhI kabhI dhyAnakI viziSTa avasthAmeM prANa saMcArake cAlU na rahanepara bhI jIvana banA rahatA hai| isase mAnanA par3atA hai ki prANasaMcArarUpa jIvanakI preraka yA AdhArabhUta zakti koI aura hI hai| abhI takake sabhI AdhyAtmika sUkSma anubhaviyoMne usa AdhArabhUta zaktiko cetanA kahA hai| cetanA eka aisI sthira aura prakAzamAna zakti hai jo daihika, mAnasika aura aiMdrika Adi sabhI kAryopara jJAnakA, parijJAnakA prakAza anavarata DAlatI rahatI hai| indriyA~ kucha bhI pravRtti kyoM na kareM, mana kahIM bhI gati kyoM na kare, deha kisI bhI vyApArakA kyoM na AcaraNa kare, para usa sabakA satata bhAna kisI | Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja 'eka zaktiko thor3A bahuta hotA hI rahatA hai / hama pratyeka avasthAmeM apanI daihika, aindrika aura mAnasika kriyAse jo thor3e bahuta paricita rahA karate haiM, -so kisa kAraNase ? jisa kAraNase hameM apanI kriyAoMkA saMvedana hotA hai vahI cetanA zakti hai aura hama isase adhika yA kama kucha bhI nahIM haiM / aura kucha ho yA na ho, para hama cetanAzUnya kabhI nahIM hote / cetanAke sAtha hI -sAtha eka dUsarI zakti aura otaprota hai jise hama saMkalpa zakti kahate haiM / cetanA jo kucha samajhatI socatI hai usako kriyAkArI banAnekA yA use mUrtarUpa denekA cetanAke sAtha anya koI bala na hotA to usakI sArI samajha bekAra hotI aura hama jahA~ ke tahA~ bane rahate / hama anubhava karate haiM ki samajha, jAnakArI yA darzanake anusAra yadi eka bAra saMkalpa huA to cetanA pUrNatayA kAryAbhimukha ho jAtI hai / jaise kUdanevAlA saMkalpa karatA hai to sArA bala - saMcita hokara use kudA DAlatA hai / saMkalpa zaktikA kArya hai balako bikharanese -rokanA / saMkalpase saMcita bala saMcita bhAfake bala jaisA hotA hai / saMkalpa kI - madada milI ki cetanA gatizIla huI aura phira apanA sAdhya siddha karake hI - saMtuSTa huI / isa gatizIlatAko cetanAkA vIrya samajhanA cAhie / isa taraha jIvana-zaktike pradhAna tIna aMza haiM--- cetanA, saMkalpa aura vIrya yA bala / isa triaMzI zaktiko hI jIvana-zakti samajhie, jisakA anubhava hameM pratyeka choTe bar3e sarjana-kAryameM hotA hai / agara samajha na ho, saMkalpa na ho aura 'puruSArtha - vIryagati - na ho, to koI bhI sarjana nahIM ho sakatA / dhyAnameM rahe ki jagatameM aisA koI choTA bar3A jIvanadhArI nahIM hai jo kisI na kisI prakAra -sarjana na karatA ho| isase prANImAtrameM ukta triaMzI jIvana-zaktikA patA cala jAtA hai / yoM to jaise hama apane ApameM pratyakSa anubhava karate haiM vaise hI anya prANiyoMke sarjana-kAryase bhI unameM maujUda usa zaktikA anumAna kara sakate haiM / phira bhI usakA anubhava, aura so bhI yathArtha anubhava, eka alaga vastu hai / 88 yadi koI sAmane khar3I dIvAlase inkAra kare, to hama use mAneMge nahIM / hama to usakA astitva hI anubhava kareMge / isa taraha apanemeM aura dUsaroMmeM -maujUda usa triaMzI zaktike astitvakA, usake sAmarthyakA, anubhava karanA jIvana-zaktikA yathArtha anubhava hai / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsakA mukhya sAdhana jaba aisA anubhava prakaTa hotA hai taba apane Apake prati aura dUsaroMke prati jIvana-dRSTi badala jAtI hai / phira to aisA bhAva paidA hotA hai ki sarvatra triaMzI jIvana-zakti ( saccidAnanda ) yA to akhaMDa yA eka hai yA sarvatra samAna hai| kisIko saMskArAnusAra abhedAnubhava ho yA kisIko sAmyAnubhava, para pariNAmameM kucha bhI pharka nahIM hotA / abheda-dRSTi dhAraNa karanevAlA dUsaroMke prati vahI javAbadehI dhAraNa karegA jo apane prati / vAstavameM usakI javAbadehI yA kartavya-dRSTi apane parAyeke bhedase bhinna nahIM hotI, isI taraha sAmya dRSTi dhAraNa karanevAlA bhI apane parAyeke bhedase kartavya-dRSTi yA javAbadehImeM tAratamya nahIM kara sktaa| mohakI koTimeM AnevAle bhAvoMse prerita uttaradAyitva yA kartavya-dRSTi ekasI akhaNDa yA nirAvaraNa nahIM hotI jaba ki jIvana zaktike yathArtha anubhavase prerita uttaradAyitva yA kartavya-dRSTi sadA eka-sI aura nirAvaraNa hotI hai kyoM ki vaha bhAva na to rAjasa aMzase AtA hai aura na tAmasa aMzase abhibhUta ho sakatA hai / vaha bhAva sAhajika hai, sAtvika hai / mAnavajAtiko sabase bar3I aura kImatI jo kudaratI dena milI hai vaha hai usa sAhajika bhAvako dhAraNa karane yA paidA karanekA sAmarthya yA yogyatA jo vikAsakA-asAdhAraNa vikAsakA mukhya sAdhana hai / mAnavajAtike itihAsameM buddha mahAvIra Adi aneka santa mahanta ho gaye haiM, jinhoMne hajAroM vighna-vAdhAoMke hote hue bhI mAnavatAke uddhArakI javAvadehIse kabhI muMha na modd'aa| apane ziSyake pralobhanapara saoNkreTIsa mRtyumukhameM jAnese baca sakatA thA para usane zArIrika jIvanakI apekSA AdhyAtmika satyake jIvanako pasanda kiyA aura mRtyu use DarA na skii| jIsisane apanA nayA prema-sandeza denekI javAbadehIko adA karanemeM zUlIko sihAsana maanaa| isa tarahake purAne udAharaNoMkI sacAImeM sandehako dUra karaneke lie hI mAno gA~dhIjIne abhI abhI jo camatkAra dikhAyA hai vaha sarvavidita hai / unako hindutva-Aryatvake nAmapara pratiSThAprApta brAhmaNoM aura zramaNoMkI saikar3oM kurUr3hi pizAciyA~ calita -na kara skiiN| na to hiMdU-musalamAnoMkI daNDAdaNDI yA zastrAzastrIne unheM kartavyacalita kiyA aura na unheM mRtyu hI DarA skii| ve aise hI manuSya the jaise hama / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja phira kyA kAraNa hai ki unakI kartavya-dRSTi yA javAbadehI aisI sthira, vyApaka aura zuddha thI, aura hamArI isake viparIta / javAba sIdhA hai ki aise puruSoMmeM utaradAyitva yA kartavya-dRSTikA preraka bhAva jIvana-zaktike yathArtha anubhavameMse AtA hai, jo hamameM nahIM hai| aise puruSoMko jIvana-zaktikA jo yathArtha anubhava huA hai usIko jude jude dArzanikoMne judI judI paribhASAmeM varNana kiyA hai| use koI Atma-sAkSAtkAra kahatA hai, koI brahma-sAkSAtkAra aura koI Izvara-darzana, para isase vastumai antara nahIM pdd'taa| hamane Uparake varNanameM yaha batalAnekI ceSTA kI hai ki mohajanita bhAvoMkI apekSA jIvana-zaktike yathArtha anubhavakA bhAva kitanA aura kyoM zreSTha hai aura usase prerita kartavya-dRSTi yA uttaradAyitva kitanA zreSTha hai / jo vasudhAko kuTumba samajhatA hai, vaha usI zreSTha bhAvake kAraNa / aisA bhAva kevala zabdoMse A nahIM sktaa| vaha bhItarase ugatA hai, aura vahI mAnavIya pUrNa vikAsakA mukhya sAdhana hai| usIke lAbhake nimitta adhyAtma-zAstra hai, yoga mArga hai.. aura usIkI sAdhanAmeM mAnava-jIvanakI kRtArthatA hai / [saMpUrNAnanda-abhinandana grantha-1950 ] Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-dRSTimeM maulika parivartana itihAsake AraMbhameM vartamAna jIvana-para hI adhika bhAra diyA jAtA thaa| pAralaukika jIvanakI bAta hama sukha-suvidhAmeM aura phursatake samaya hI karate the| vedoMke kathanAnusAra 'caraivaiti caraivaiti carAti carobhagaH ' ( arthAt calo, calo, calanevAlekA hI bhAgya hai) ko hI hamane jIvana kA mUlamaMtra mAnA hai| para Aja hamArI jIvana-dRSTi bilkula badala gaI hai| Aja hama isa jIvanakI upekSA kara paralokakA jIvana sudhAranekI hI vizeSa cintA karate haiM / isakA duSpariNAma yaha huA hai ki isa jIvanameM parizrama aura puruSArtha karanekI hamArI Adata bilkula chUTa gaI hai| puruSArthakI kamIse hamArA jIvana bilkula kRtrima aura khokhalA hotA jA rahA hai| jisa prakAra jagalameM caranevAlI gAya-bakarIkI apekSA gharapara ba~dhI rahanevAlI gAya-bakarIkA dUdha kama lAbhadAyaka hotA hai; usI prakAra gharameM kaida rahanevAlI striyoMkI santAna bhI zaktizAlI nahIM ho sktii| pahale kSatriyoMkA bala-vikrama prasiddha thA, para aba vilAsitA aura akarmaNyatAmeM pale rAjA-raIsoMke bacce bahuta hI azakta aura puruSArthahIna hote haiN| Ageke kSatriyoMkI taraha na to ve lambI paidalayAtrA yA ghur3asavArI kara sakate haiM aura na aura koI zrama hI / isI prakAra vaizyoMmeM bhI puruSArthakI hAni huI hai / pahale ve araba, phArasa, misra, bAlI, sumAtrA, jAvA Adi dUra-dUrake sthAnoMmeM jAkara vyApAra-vANijya karate the| para aba unameM vaha puruSArtha nahIM hai, aba to unameMse adhikAMzakI toMdeM ArAma-talabI aura Alasyake kAraNa bar3hI huI najara AtI haiM / Aja to hama jise dekhate haiM vahI puruSArtha aura karma karaneke bajAya dharma-karma aura pUjA-pATake nAmapara jJAnakI khojameM vyasta dIkhatA hai / paramezvarakI Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja bhakti to usake guNoMkA smaraNa, usake rUpakI pUjA aura usake prati zraddhAmeM hai / pUjAkA mUlamaMtra hai 'sarvabhUtahite rataH' (saba bhUtoMmeM paramAtmA hai)arthAt hama saba logoMke sAtha acchA bartAva kareM, sabake kalyANakI bAta soceM / aura saccI bhakti to sabake sukhameM nahIM, duHkhameM sAjhIdAra honema hai| jJAna hai Atma-jJAna; jar3ase bhinna, cetanakA bodha hI to saccA jJAna hai / isalie cetanake prati hI hamArI adhika zraddhA honI cAhie, jar3a ke prati kama / para isa bAtakI kasauTI kyA hai ki hamArI zraddhA jar3ameM jyAdA hai yA cetanameM ? udAharaNake rUpameM mAna lIjie ki eka baccene kisI dharma-pustakapara pA~va rakha diyA / isa aparAdhapara hama usake tamAcA mAra dete haiN| kyoMki hamArI nigAhameM jar3a pustakase cetana lar3akA heca hai| yadi sahI mAnoMmeM hama jJAna-mArgakA anusaraNa kareM, to sadguNoMkA vikAsa honA caahie| para hotA hai ulttaa| hama jJAna-mArgake nAmapara vairAgya lekara la~goTI dhAraNa kara lete haiM, ziSya banAte haiM aura apanI ihalaukika z2immedAriyoMse chuTTI le lete haiM / daraasala vairAgyakA artha hai jisapara rAga ho, usase virata honaa| para hama vairAgya lete haiM una jimmedAriyoMse, jo Avazyaka haiM aura una kAmose, jo karane cAhie / hama vairAgyake nAmapara apaMga pazuoMkI taraha jIvanake karma-mArgase haTa kara dUsaroMse sevA karAneke lie unake sirapara savAra hote haiM / vAstavameM honA to yaha cAhie ki pAralaukika jJAnase ihalokake jIvanako ucca banAyA jAya / para usake nAmapara yahA~ke jIvanakI jo jimmedAriyA~ haiM, unase mukti pAnekI ceSTA kI jAtI hai / logoMne jJAna-mArgake nAmapara jisa svArthAndhatA aura vilAsitAko caritArtha kiyA hai, usakA pariNAma spaSTa ho rahA hai| isakI oTameM jo kavitAe~ racI gaI, ve adhikAMzameM zRGgAra-pradhAna haiM / tukArAmake bhajanoM aura bAuloMke gItoMmeM jisa vairAgyakI chApa hai, sApha-sIdhe arthameM unameM bala yA karmakI kahIM gandha bhI nahIM / unameM hai yathArthavAda aura jIvanake sthUla satyase palAyana / yahI bAta mandiroM aura maThoMmeM honevAle kIttanoMke saMbaMdhameM bhI kahI jA sakatI hai / itihAsameM maThoM aura maMdiroMke dhvaMsakI jitanI ghaTanAe~ haiM, unameM eka bAta to bahuta hI spaSTa hai ki Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-dRSTi meM maulika parivartana 23. daivI zaktikI duhAI denevAle pujAriyoM yA sAdhuoMne unakI rakSAke lie kabhI apane prANa nahIM diye| bakhtiyAra khilajIne dillIse sirpha 16 ghur3asavAra lekara bihAra-yukta-prAMta Adi jIte aura baMgAlameM jAkara lakSmaNasenako parAjita kiyaa| jaba usane sunA ki paraloka sudhAranevAloMke dAnase maMdiroMmeM bar3A dhana jamA' hai, mUrtiyoM takameM ratna bhare haiM to usane unheM lUTA aura mUrtiyoMko todd'aa| jJAna-mArgake ThekedAroMne jisa tarahakI saMkIrNatA phailAI, usase unhIMkA nahIM, na-jAne kitanoMkA jIvana duHkhamaya banA / ur3IsAkA kAlApahAr3a brAhmaNa thA, para usakA eka musalamAna lar3akIse prema ho gyaa| bhalA brAhmaNa use kase svIkAra kara sakate the ? unhoMne use jAticyuta kara diyaa| usane lAkha minnateM-khuzAmadeM kI, mAfI mA~gI; para koI sunavAI nahIM huI / antameM usane kahA ki yadi maiM pApI hoU~, to jagannAthakI mUrti mujhe daNDa degii| para marti kyA daNDa detI ? Akhira vaha musalamAna ho gyaa| phira usane kevala jaganAthakI mUrti hI nahIM, anya saikar3oM mUrtiyA~ tor3I aura maMdiroMko lUTA / jJAna-mArga aura paraloka sudhAraneke mithyA AyojanoMkI saMkIrNatAke kAraNa aise na jAne kitane anartha hue hai aura DhoMga-pAkhaNDoMko prazraya milA hai| pahale zAkadvIpI brAhmaNa hI tilaka-candana lagA sakatA thaa| phala yaha huA tilaka-candana lagAnevAle sabhI loga zAkadvIpI brAhmaNa gine jAne lage! pratiSThAke lie yaha dikhAvA itanA bar3hA ki tIsarI-cauthI zatAbdImeM Ae hue videzI pAdarI bhI dakSiNameM tilaka-janeU rakhane lge| ___ jJAna-mArgakI racanAtmaka dena bhI hai| usase sadguNoMkA vikAsa huA hai| parantu paralokake jJAnake nAmase jo sadguNoMkA vikAsa huA hai, usake upayogakA kSetra aba badala denA caahie| usakA upayoga hameM isI jIvanameM karanA hogaa| rAkaphelarakA udAharaNa hamAre sAmane hai| usane bahuta-sA dAna diyA, bahuta-sI saMsthAe~ kholI / isalie nahIM ki usakA paraloka sudhare, balki isalie ki bahutoMkA ihaloka sudhre| sadguNoMkA yadi isa jIvanameM vikAsa ho jAya, to vaha paraloka taka bhI sAtha jAyagA / sadguNoMkA jo vikAsa hai, usako vartamAna jIvanameM lAgU karanA hI saccA dharma aura jJAna hai| pahale khAna-pAnakI itanI suvidhA thI ki AdamIko adhika puruSArtha karanekI AvazyakatA nahIM hotI thii| yadi usa samaya Ajakala jaisI khAna-pAnakI. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja asuvidhA hotI, to vaha zAyada aura adhika puruSArtha karatA / para Aja to yaha 'puruSArthakI kamI hI jAnatA kI mRtyu hai / pahale jo loga paraloka-jJAnakI sAdhanA meM vizeSa samaya aura zakti lagAte the, unake pAsa samaya aura jIvanakI suvidhAoMkI kamI nahIM thI / jitane loga yahA~ the, unake lie kAphI phala aura anna prApta the / dudhArU pazuoM kI bhI kamI na thI, kyoMki pazupAlana bahuta sastA thA / cAlIsa hajAra gauoMkA eka gokula kahalAtA thA / una dinoM aise gokula rakhanevAloMkI saMkhyA kama na thI / mAlavA, mevAr3a, mAravAr3a AdikI gAyoMke jo varNana milate haiM, unameM gAyoMke udasakI tulanA sAranAtha meM rakhe 'ghaToni ' se kI gaI hai / isIse anumAna kiyA jA sakatA hai ki taba gaue~ kitanA dUdha detI thIM / kAmadhenu koI daivI gAya na thI, balki yaha saMjJA usa gAyakI thI, jo cAhe jaba duhanepara dUdha detI thI aura aisI gauoMkI kamI na thI / jJAna-mArga ke jo pracAraka (RSi) jaMgaloM meM rahate the, unake lie kanda-mUla, phala aura dUdhakI -kamI na thI / tyAgakA Adarza unake lie thA / upavAsakI unameM zakti hotI thI, kyoMki Age-pIche unako paryApta poSaNa milatA thA / para Aja -loga zaharoM meM rahate haiM, pazudhanakA hrAsa ho rahA hai aura AdamI azakta evaM akarmaNya ho rahA hai / baMgAla ke 1943 ke akAlameM bhikhAriyoM meM se adhikAMza striyA~ aura bacce hI the, jinheM unake sazakta puruSa chor3a kara cale gaye the / kevala azakta baca rahe the; jo bhIkha mA~ga kara peTa bharate the / mere kahane kA tAtparya yaha hai ki hameM apanI jIvana-dRSTi meM maulika parivartana karanA cAhie / jIvanameM sadguNoM kA vikAsa ihalokako sudhAraneke lie karanA caahie| Aja eka ora hama AlasI akarmaNya aura puruSArthahIna hote jA rahe haiM aura dUsarI ora poSaNakI kamI tathA durbala santAnakI vRddhi ho rahI hai / gAya - rakha kara ghara-bharako acchA poSaNa deneke bajAya loga moTara rakhanA adhika zAnakI bAta samajhate haiM / yaha khAmakhayAlI chor3anI cAhie aura puruSArthavRtti paidA karanI cAhie / sadguNoMkI kasauTI vartamAna jIvana ho hai / usameM sadguNoMko apanAne, aura unakA vikAsa karanese, ihaloka aura paraloka donoM sudhara sakate haiM / [ nayA samAja, sitambara 1948 ] 194 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra-maryAdA zAstra kyA hai ? jo zikSA de arthAt kisI viSayakA paricaya tathA anubhava pradAna kare, use zAstra kahate haiM / paricaya aura anubhava jitane parimANameM gaharA aura vizAla hogA utane hI parimANameM vaha zAstra adhika mahattvakA hogaa| isa prakAra mahattvakA AdhAra to gaharAI aura vizAlatA hai, phira bhI zAstrakI pratiSThAkA AdhAra usakI yathArthatA hai / kisI zAstrameM paricaya vizeSa ho, gahanatA ho, anubhava bhI vizAla ho, phira bhI usameM yadi dRSTi-doSa yA dUsarI bhrAnti ho, to usakI apekSA usI viSayakA thor3A bhI yathArtha paricaya denevAlA aura satya anubhava prakaTa karanevAlA dUsarA zAstra vizeSa mahattvakA hogA aura usIkI saccI pratiSThA hotI / ' zAstrameM ' 'zAs ' aura 'tra' ye do zabda haiN| " zAs' zabda paricaya aura anubhavakI pUrtikA aura 'tra' trANazaktikA bhAva sUcita karatA hai / jo kumArgameM jAte hue mAnavako roka kara rakSA karatI hai aura usakI zaktiko sacce mArgameM lagA detI hai, vaha zAstrakI trANazakti hai / aisI trANazakti paricaya yA anubhavakI vizAlatA athavA gabhIratApara avalambita nahIM, kintu kevala satyapara avalambita hai / isase samuccaya rUpase vicAra karanepara yahI phalita hotA hai ki jo kisI bhI viSaya ke sacce anumavakI pUrti karatA hai, vahI ' zAstra' kahA jAnA caahie| aisA zAstra kauna ? uparyukta vyAkhyAnusAra to kisIko zAstra kahanA hI kaThina hai| kyoMki Aja takakI duniyAmeM aisA koI zAstra nahIM banA jisameM varNita paricaya aura anubhava kisI bhI prakArake parivartanake pAne yogya na ho, yA jisake viruddha Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja kisIko kabhI kucha kahanekA prasaMga hI na AyA ho / taba prazna hotA hai ki UparakI vyAkhyAnusAra jise zAstra kaha sakeM, aisA koI zAstra hai bhI yA nahIM ? uttara sarala bhI hai aura kaThina bhii| yadi uttarake pIche rahe hae vicArameM baMdhana, bhaya yA lAlaca na ho, to sarala hai, aura yadi ve hoM to kaThina hai| manuSyakA svabhAva jijJAsu bhI hai aura zraddhAlu bhI / jijJAsA manuSyako vizAlatAmeM le jAtI hai aura zraddhA dRDhatA pradAna karatI hai / jijJAsA aura zraddhAke sAtha yadi dUsarI koI AsurI vRtti mila jAya, to vaha manuSyako maryAdita kSetrameM bA~dha rakhakara usImeM satya, nahIM-nahIM, pUrNa satya, dekhaneko bAdhita karatI hai| isakA pariNAma yaha hotA hai ki manuSya kisI eka hI vAkyako, yA kisI eka hI graMthako athavA kisI eka hI paramparAke granthasamUhako aMtima zAstra mAna baiThatA hai aura usImeM pUrNa satya mAna letA hai / aisA honese manuSya manuSyameM, samUha samUhameM aura sampradAya sampradAyameM zAstrakI satyatA-asatyatAke viSayameM athavA zAstrakI zreSThatAke taratama bhAvake viSayameM jhagar3A zurU ho jAtA hai / pratyeka manuSya svayaM mAne hue zAstrake atirikta dUsare zAstroMko mithyA yA apUrNa satya prakaTa karanevAle kahane laga jAtA hai aura aisA karake vaha apane pratispardhIko apane zAstrake viSayameM vaisA hI kahaneke lie jAne anajAne nimantraNa detA hai| isa tUphAnI vAtAvaraNameM aura saMkIrNa manovRttimeM yaha vicAranA bAkI raha jAtA hai ki taba kyA sabhI zAstra mithyA yA sabhI zAstra satya yA sabhI kucha nahIM haiM ? yaha to huI uttara denekI kaThinAIkI bAta / paraMtu jaba hama bhaya, lAlaca aura saMkucitatAke bandhanakAraka vAtAvaraNameMse chUTakara vicArate haiM, taba ukta praznakA niTabArA sugama ho jAtA hai aura vaha isa taraha ki satya eka aura akhaMDa hote hue bhI usakA AvirbhAva ( usakA bhAna) kAlakramase aura prakArabhedase hotA hai| satyakA bhAna yadi kAlakrama vinA aura prakArabheda vinA ho sakatA, to Ajase bahuta pahale kabhIkA yaha satyazodhakA kAma pUrNa ho jAtA aura isa dizAmeM kisIko kucha kahanA yA karanA zAyada hI rahA hotA / satyakA AvirbhAva karanevAle jo jo mahApuruSa pRthvI-talapara hue haiM unako unake pahaleke satyazodhakoMkI zodhakI virAsata milI thii| aisA koI bhI mahApuruSa kyA tuma batA sakoge Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra maryAdA jisako apanI satya kI zodha meM aura satyake AvirbhAvameM apane pUrvavartI aura samasamayavartI dUsare zodhakoMkI zodhakI thor3I bahuta virAsata na milI ho aura kevala usane hI ekAeka apUrvarUpase vaha satya prakaTa kiyA ho ? hama jarA bhI vicAra kareMge to mAlUma par3egA ki koI bhI satyazodhaka athavA zAstrapraNetA apaneko milI huI virAsatakI bhUmikApara hI khar3A hokara apanI dRSTi ke anusAra yA apanI paristhiti ke anusAra satyakA AvirbhAva karanemeM pravRtta hotA hai aura vaisA karake satyake AvirbhAvako vikasita karatA hai / yaha vicArasaraNI yadi tyAjya na ho, to kahanA cAhie ki pratyeka zAstra, usa viSayameM jinhoMne zodha kI, jo zodha kara rahe haiM yA jo zodha karanevAle haiM, una vyaktiyoM kI kramika tathA prakArabhedavAlI pratItiyoM kA saMyojana hai / pratItiyA~ jina saMyogoMmeM kramase utpanna huI hoM unheM saMyogoMke anusAra usI krama saMkalita kara liyA jAya to usa viSayakA pUrNa akhaNDa - zAstra bana jAya aura ina sabhI traikAlika pratItiyoM yA AvirbhAvoMmeMse alaga alaga khaNDa le liye jAya~, to vaha akhaNDa zAstra bhale hI na kahalAe phira bhI use zAstra kahanA ho to isI arthameM kahanA cAhie ki vaha pratItikA eka khaNDa bhI eka akhaNDa zAstrakA aMza hai | parantu aise kisI aMzako yadi sampUrNatAkA nAma diyA jAya, to vaha mithyA hai| yadi isa bAta meM kucha Apatti na ho ( maiM to koI Apatti nahIM dekhatA ) to hameM zuddha hRdayase svIkAra karanA cAhie ki kevala veda, kevala upaniSat, jainAgama, bauddha piTaka, avestA, bAibila, purANa, kurAna, yA tattat smRtiyA~, ye apane apane viSayasambandhameM akele hI sampUrNa aura antima zAstra nahIM haiM / ye saba AdhyAtmika, bhautika athavA sAmAjika viSayasambandhI eka akhaNDa traikAlika zAstra ke kramika tathA prakArabhedavAle satyake AvirbhAvake sUcaka haiM athavA usa akhaMDa satyake dezakAla tathA prakRtibhedAnusAra bhinna bhinna pakSoMko prastuta karanevAle khaNDa-zAstra haiM / yaha bAta kisI bhI viSayake aitihAsika aura tulanAtmaka abhyAsIke lie samajha lenA bilakula sarala hai / yadi yaha bAta hamAre hRdaya meM utara jAya aura utAranekI z2arUrata to hai hI, to hama apanI bAtako pakar3e rahate hue bhI dUsaroMke prati anyAya karanese baca jAe~ge aura aisA karake dUsareko bhI anyAya meM utAranekI paristhatise bacA leMge / apane mAne hue satyake prati vaphAdAra rahaneke lie yaha 1 Jain Education9nternational Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja z2arUrI hai ki usakI jitanI kImata ho usase adhika A~ka karake aMdhazraddhA vikasita na kI jAya aura kamatI A~kakara nAstikatA na prakaTa kI jAya / aisA kiyA jAya to yaha mAlUma hue vinA na rahegA ki amuka viSayasaMbaMdhI maMthana kyoM to zAstra hai, kyoM azAstra hai aura kyoM kucha nhiiN| deza, kAla aura saMyogase parimita satyake AvirbhAvakI dRSTise ye saba hI zAstra haiM, satyake sampUrNa aura nirapekSa AvirbhAvakI dRSTise azAstra haiM aura zAstrayogake pAra pahu~ce hae samartha yogIkI dRSTise zAstra yA azAstra kucha bhI nahIM / svAbhimata sAmpradAyika zAstrake viSayameM puSTa mithyA abhimAnako galAneke lie itanI hI samajha kAphI hai| yadi yaha mithyA abhimAna gala jAya, to mohakA bandhana dUra hote hI sabhI mahAn puruSoMke khaNDa-satyoMmeM akhaNDa satyakA darzana ho jAya aura sabhI vicArasaraNiyoMkI nadiyA~ apane apane DhaMgase eka hI mahAsatyake samudrameM milatI haiM, aisI spaSTa pratIti ho jAya / yaha pratIti karAnA hI zAstra-racanAkA pradhAna uddezya hai| sarjaka aura rakSaka zAstrake sarjaka anya hote haiM, unakI rakSA anya karate haiM aura anya kucha manuSyoMke dvArA unakI saMbhAlake atirikta unameM vRddhi kI jAtI hai / rakSakoM, saMzodhakoM aura pariziSTakAroM ( pUrtikAroM) kI apekSA sarjaka ( racayitA) hamezA kama hote haiN| sarjakoMmeM bhI saba samAna koTike hote haiM, yaha samajhanA manuSyaprakRtikA ajJAna hai / rakSakoMke mukhya do bhAga hote haiM / eka bhAga sarjakakI kRtike prati Ajanma vafAdAra rahakara usakA Azaya samajhanekI, use spaSTa karanekI aura usakA pracAra karanekI koziza karatA hai / vaha itanA adhika bhaktisampanna hotA hai ki use apane pUjya sraSTAke anubhavameM kucha bhI sudhAra yA parivartana karanA yogya nahIM lgtaa| isase vaha apane pUjya sraSTAke vAkyoMko akSarazaH pakar3e rahakara unameMse hI saba kucha phalita karanekA prayatna karatA hai aura saMsArakI tarafa dekhanekI dUsarI A~kha banda kara letA hai| dUsarA bhAga bhaktisampanna honeke atirikta dRSTisampanna bhI hotA hai| isase vaha apane pUjya sraSTAkI kRtikA anusaraNa karate hue bhI use akSarazaH nahIM pakar3e rahatA, ulaTA vaha usameM jo jo truTiyA~ dekhatA hai Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra-maryAdA - athavA paripUrtikI AvazyakatA samajhatA hai use apanI zaktyanusAra dUra karake yA pUrNa karake pracAra karatA hai / isa prakArase rakSakoMke pahale bhAgake dvArA zAstrakA pramArjana tathA pUrti to nahIM hotI phira bhI ekadezIya gaharAI unameM AtI hai aura rakSakoM ke dvitIyabhAga-dvArA zAstrakA pramArjana tathA pUrti honeke kAraNa ve vizAlatAko prApta hote haiN| kisI bhI sraSTAke zAstra-sAhityake itihAsakA adhyayana kiyA jAyagA to UparakI bAtapara vizvAsa hue vinA nahIM rahegA / udAharaNake taura para Arya RSiyoMke amuka vedabhAgako mUla racanA mAnakara prastuta vastu samajhAnI ho, to aisA kahA jA sakatA hai ki maMtravedakA brAhmaNa bhAga aura jaiminIyakI mImAMsA ye prathama prakArake rakSaka haiM aura upaniSad , jaina Agama, bauddha piTaka, gItA, smRti aura anya aise hI grantha dvitIya prakArake rakSaka haiM; kyoMki brAhmaNa granthoM aura pUrvamImAMsAko maMtravedameM calI AnevAlI bhAvanAoMkI vyavasthA karanI hai-usake prAmANyako adhika majabUta kara usapara zraddhAko dRr3ha karanA hai| kisI bhI taraha maMtravedakA prAmANya dRr3ha rahe, yahI eka cintA brAhmaNakAroM aura mImAMsakoMkI hai / una kaTTara rakSakoMko maMtravedameM vRddhi karane yogya kucha bhI naz2ara nahIM AtA, ulaTA vRddhi karanekA vicAra hI unheM ghabarA detA hai| jaba ki upaniSatkAra, AgamakAra, piTakakAra vagairaha maMtravedameMse milI huI virAsatako pramArjana karane yogya, vRddhi karane yogya aura vikAsa karane yogya samajhate haiN| aisI sthitimeM eka hI virAsatako prApta karanevAle bhinna bhinna samayoMke aura samAna samayake prakRtibhedavAle manuSyoMmeM pakSApakSI aura kilebandI khar3I ho jAtI hai| navIna aura prAcInameM dvandva ukta kilebandImeMse sampradAyakA janma hotA hai aura eka dUsareke bIca vicAra-saMgharSa gaharA ho jAtA hai| dekhanemeM yaha saMgharSa anarthakArI lagatA hai, parantu isake pariNAmasvarUpa hI satyakA AvirbhAva Age bar3hatA hai| puSTa vicAraka yA samartha sraSTA isI saMgharSa meMse janma letA hai aura vaha cale Ate hue zAstrIya satyoMmeM aura zAstrIya bhAvanAoMmeM nayA kadama bar3hAtA hai| yaha nayA kadama pahale to logoMko cauMkA detA hai aura unakA bahubhAga rUDha aura zraddhAspada zabdoM tathA bhAvanAoMke hathiyAradvArA isa naye vicAraka yA sarjakakA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 dharma aura samAja mastaka phor3aneko taiyAra ho jAtA hai / eka tarafa virodhiyoMkI senA aura dUsarI tarafa akelA nayA Agantuka / virodhI kahate haiM ki 'tU jo kahanA cAhatA hai, jo vicAra darzAtA hai, ve ina prAcIna IzvarIya zAstroMmeM kahA~ haiM ? ulaTe inake zabda to tere naye vicArake viruddha hI jAte hai / ina zraddhAluoM kintu A~khavAle virodhiyoMko vaha Agantuka yA vicAraka unhIMke hI saMkucita zabdoMmeMse apanI vicAraNA aura bhAvanA phalita kara batalAtA hai / isa prakAra isa naye vicAraka aura sraSTAdvArA eka samayake prAcIna zabda arthadRSTise vikasita hote haiM aura naye vicAroM tathA bhAvanAoMkA nayA stara racate haiM aura phira yaha nayA stara samaya bItanepara purAnA hokara jaba ki bahuta upayogI nahIM rahatA athavA ulaTA bAdhaka ho jAtA hai taba phira ye hI sraSTA tathA vicAraka pahaleke starapara aisI kisI samayakI naI kintu aba purAnI huI vicAraNAoM tathA bhAvanAoMpara naye starakI racanA karate haiN| isa prakAra prAcIna kAlase aneka bAra eka hI zabdakI kholameM aneka vicAraNAoM aura bhAvanAoMke stara hamAre zAstramArgameM dekhe jA sakate haiN| navIna starake pravAhako prAcIna starakI jagaha leneke lie yadi svatantra zabdoMkA nirmANa karanA par3A hotA aura anuyAyiyoMkA kSetra bhI alaga milA hotA, to usa prAcIna aura navInake madhyameM dvaMdvakAvirodhakA-avakAza hI na rahatA / parantu prakRtikA AbhAra mAnanA cAhie ki usane zabdoMkA aura anuyAyiyoMkA kSetra bilakula hI judA nahIM rakkhA, jisase purAne logoMkI sthiratA aura naye AgantukakI dRDhatAke bIca virodha utpanna hotA hai aura kAlakramase yaha virodha vikAsakA hI rUpa pakar3atA hai| jaina yA bauddha mUla zAstroMko lekara vicAra kIjie yA veda zAstrako mAna kara calie, yahI vastu hamako dikhalAI pdd'egii| maMtra-vedake brahma, indra, varuNa, Rta, tapa, sat, asat, yaja vagairaha zabda tathA unake pIchekI bhAvanA aura upAsanA aura upaniSadoMmeM dIkhanevAlI inhIM zabdoMmeM Aropita bhAvanA tathA upAsanApara vicAra kro| itanA hI nahIM kintu bhagavAn mahAvIra aura buddha ke upadezameM spaSTarUpase vyApta brAhmaNa, tapa, karma, varNa vagairaha zabdoMke pIchekI bhAvanA aura inhIM zabdoMke pIche rahI huI vedakAlIna bhAvanAoMko lekara donoMkI tulanA karo; phira gItAmeM spaSTa rUpase dIkhatI huI yajJa, karma, saMnyAsa, pravRtti, nivRtti, yoga, bhoga vagairaha Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra maryAdA zabdoM ke pIche rahI huI bhAvanAoMko vedakAlIna aura upaniSatkAlIna inhIM zabdoM para Aropita bhAvanAoMke sAtha tulanA karo, to pichale pA~ca haz2Ara varSoMmeM Arya logoMke mAnasameM kitanA parivartana huA hai yaha spaSTa mAlUma ho jAyagA / yaha parivartana kucha ekAeka nahIM huA, yA vinA bAdhA aura vinA virodhake vikAsakramameM ise sthAna nahIM milA balki isa parivartanake honemeM jaise samaya lagA hai vaise ina staroMko sthAna prApta karanemeM bhI bahuta Takkara sahanI par3I hai| naye vicAraka aura sarjaka apanI bhAvanAke hathor3ese prAcIna zabdoMkI eraNa ( nihAI ) ghara rUDha logoM ke mAnasako nayA rUpa dete haiN| hathor3A aura eraNake bIca meM mAnasakI dhAtu dezakAlAnusAra parivartita bhAvanAoMke aura vicAraNAoMke naye naye rUpa dhAraNa karatI hai; aura navIna prAcInakI kAla cakkI ke pATa nayA nayA pIsate jAte haiM aura manuSyajAtiko jIvita rakhate haiM / 101 vartamAna yuga isa yuga meM bahuta-sI bhAvanAe~ aura vicAraNAe~ naye hI rUpameM hamAre sAmane AtI haiN| rAjakIya yA sAmAjika kSetra meM hI nahIM kintu AdhyAtmika kSetra takameM tvarAse navIna bhAvanAe~ prakAzameM A rahI haiN| eka ora bhAvanAoMko vicArakI kasauTIpara car3hAye vinA svIkAra karanevAlA mandabuddhi varga hotA hai, aura dUsarI ora ina bhAvanAoMko vinA vicAre pheMka dene yA khoTI kahanevAlA jaraThabuddhi varga bhI koI choTA yA nagaNya nahIM hotaa| ina saMyogoM meM kyA honA cAhie aura kyA huA hai, yaha samajhAneke lie Upara cAra bAtoMkI cacoM kI gaI haiN| sarjaka aura rakSaka manuSya jAtike naisargika phala haiM / inake astitvako prakRti bhI nahIM miTA sakatI / navIna prAcInakA dvaMdva satya ke AvirbhAvakA aura use TikA rakhanekA anivArya aMga hai / ataH isase bhI satyapriya ghabar3AtA -nhiiN| zAstra kyA aura kauna, ina do vizeSa bAtoMkI dRSTike vikAsake lie, athavA navIna aura prAcInakI Takkara ke dadhi-maMthanameMse apane Apa Upara A jAnevAle makkhanako pahacAnanekI zakti vikasita karaneke lie yaha carcA kI gaI haiN| ye cAra khAsa bAteM to vartamAna yugakI vicAraNAoM aura bhAvanAoMko samajhane ke lie kevala prastAvanA haiM / aba saMkSepase jaina samAjako lekara socie ki usake sAmane Aja kauna kauna rAjakIya, sAmAjika aura AdhyAtmika Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 dharma aura samAja samasyAe~ khar3I haiM aura unakA samAdhAna zakya hai yA nahIM ? aura zakya hai to kisa prakAra ? 1 jo kevala kulaparamparAse jaina hai usake lie nahIM kintu jisameM thor3A bahuta jainatva bhI hai usake lie sIdhA prazna yaha hai ki vaha rASTrIya kSetra aura rAjanItimeM bhAga le yA nahIM aura le to kisa rItise ? kyoMki usa manuSyake manameM hotA hai ki rASTra aura rAjanIti to svArtha tathA saMkucita bhAvanAkA phala hai aura saccA jainatva isase parekI vastu hai / arthAt jo guNase jaina ho vaha rASTrIya kArya aura rAjakIya AndolanameM par3e yA nahIM ? 2 vivAhase sambandha rakhanevAlI prathAoM aura udyoga-dhaMdhoMke pIche rahI huI mAnyatAoM tathA strI-puruSajAtike bIcake sambandhoMke viSayameM Aja kala jo vicAra balapUrvaka udita ho rahe haiM aura cAroM tarapha phaila rahe haiM unako jaina zAstrakA AdhAra hai yA nahIM, athavA sacce jainatvake sAtha ina naye vicAroMkA mela haiM yA nahIM, yA prAcIna vicAroMke sAtha hI sacce jainatvakA sambandha hai ? yadi naye vicAroMko zAstrakA AdhAra na ho aura una vicAroMke vinA jInA samAjake lie azakya dikhalAI detA ho, to kyA karanA cAhie ? kyA ina vicAroMko prAcIna zAstrarUpI bUr3hI gAyake stanoMmeMse hI jaise taise duhanA hogA yA ina vicAroMkA nayA zAstra racakara jainazAstrakA vikAsa karanA hogA ? athavA ina vicAroMko svIkAra karanekI apekSA jainasamAjake astitvake nAzako nimaMtraNa denA hogA ? 3 mokSake panthapara prasthita gurusaMsthA samyakprakAra guru arthAt mArgadarzaka honeke badale yadi guru-bojha-rUpa hotI ho, aura subhUmacakravartIkI pAlakIkI taraha use uThAnevAle zrAvakarUpa devoMke bhI DUbanekI dazAko pahu~ca gaI ho, to kyA devoMko pAlakI pheMkakara khisaka jAnA cAhie yA pAlakIke sAtha DUba jAnA cAhie ? athavA pAlakI aura apaneko le cale aisA koI mArga khoja lenA cAhie ? yadi aisA mArga na sUjhe to phira kyA karanA cAhie ? aura yadi sUjha jAya to vaha prAcIna jaina zAstrameM hai yA nahIM aura Aja taka kisIke dvArA avalambita huA hai yA nahIM, yaha dekhanA cAhie? Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra maryAdA 103 4 kauna kauna dhaMdhe jainatvake sAtha ThIka baiThate haiM aura kauna kauna jainatvake ghAtaka haiM ? kyA khetIbAr3I, luhArI, sutArI ( bar3haIgIrI ) aura camar3esambaMdhI kAma, anAjakA vyApAra, jahAjarAnI, sipahagIrI, yantroMkA kAma vagairaha jainatvake bAdhaka haiM aura javAhirAta, bajAjI, dalAlI, saTTA, milamAlikI, vyAja- baTTA Adi jainatvake bAdhaka nahIM haiM yA kama bAdhaka haiM ? Upara diye hue cAra prazna to isa tarahake aura aneka praznoMkI bAnagI bhara haiM / isalie inakA jo uttara hogA vaha yadi tarka aura vicArazuddha huA, to dUsare praznoM para bhI sugamatAse lAgU ho sakegA / ye prazna Aja hI khar3e nahIM hue haiN| kama-jyAdA pramANameM aura eka athavA dUsare rUpameM hamAre jainazAstroMke itihAsameM ye avazya mila sakate haiM / jahA~ taka maiM samajhatA hU~ aise prazna utpanna honekA aura unakA samAdhAna na milanekA mukhya kAraNa jainatva aura usake vikAsa-kramake itihAsakA hamArA ajJAna hai / I jIvana meM sacce jainatvakA kucha bhI teja na ho, kevala paramparAgata veza, bhASA aura tilaka candanakA jainatva hI jAne anajAne jIvanapara lada gayA ho aura adhikAMzameM vastusthiti samajhane jitanI buddhizakti bhI na ho, to ukta praznoMkA samAdhAna nahIM hotaa| aura yadi jIvanameM thor3A bahuta saccA jainatva to udbhUta huA ho, para virAsata meM mile prastuta kSetrake atirikta dUsare vizAla aura naye naye kSetroMmeM khar3I honevAlI samasyAoMko sulajhAne tathA vAstavika jainatvakI cAbIse ulajhanoM ke tAloMko kholanekI prajJA na ho, to bhI ina praznoMkA samAdhAna nahIM hotA / isase AvazyakatA isa bAtakI hai ki saccA jainatva kyA hai, ise samajha kara jIvana meM utArane aura sabhI kSetroMmeM khar3I honevAlI kaThinAiyoMko hala karaneke lie jainatvakA kisa kisa rItise upayoga kiyA jAya, isakA jJAna bar3hAyA jAya / samabhAva aura satyadRSTi aba hameM dekhanA cAhie ki saccA jainatva kyA hai aura usake jJAna tathA prayogadvArA Upara ke praznoMkA avirodhI samAdhAna kisa rItise ho sakatA hai / saccA jainatva hai samabhAva aura satyadRSTi, jinakA jainazAstra kramazaH ahiMsA tathA anekAntadRSTi ke nAmase paricaya dete haiM / ahiMsA aura anekAntadRSTi ye * Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja donoM AdhyAtmika jIvanake do paMkha, athavA do0 prANapada phephar3e haiM / eka AcArako ujjvala karatA hai aura dUsarA dRSTiko zuddha aura vizAla banAtA hai / isI bAta ko dUsarI rIti se kahanA ho to kahie ki jIvanakI tRSNAkA abhAva aura ekadezIya dRSTikA abhAva hI saccA jainatva hai / saccA jainatva aura jainasamAja ina doke bIca z2amIna AsamAnakA antara hai / jinhoMne saccA jainatva pUrNarUpa se athavA thor3e-bahuta pramANameM sAdhA hai, una logoM kA samAja yA to ba~dhatA hI nahIM aura yadi ba~dhatA hai to usakA mArga aisA nirAlA hotA hai ki usameM jhaMjhaTeM khar3I hI nahIM hotIM aura hotI haiM to unakA zIghra hI nirAkaraNa ho jAtA hai| 104 jainatvako sAdhanevAle aura sacce jainatvakI ummIdavArI karanevAle jo ine gine loga pratyeka kAlameM hote rahate haiM ve to jaina haiM / aura aise jainoMke ziSya yA putra jinameM sacce jainatvakI ummIdavArI to hotI nahIM kintu sacce jainatvake sAdhakoM aura ummIdavAroMke rItirivAja yA sthUlamaryAdAe~ hI hotI haiM ve saba jainasamAjake aMga haiM / guNa-jainoMkA vyavahAra Antarika vikAsake anusAra hotA hai, unake vyavahAra aura Antarika vikAsake bIca visaMvAda nahIM hotA; jaba ki sAmAjika jainoMkA isase ulaTA hotA hai / unakA bAhya vyavahAra to guNa-jainoMkI vyavahAra - virAsatake anusAra hotA hai parantu Antarika vikAsakA aMza nahIM hotA - ve to jagata ke dUsare manuSyoMke samAna hI bhogatRSNAvAle tathA saMkIrNadRSTivAle hote haiN| eka tarapha Antarika jIvanakA vikAsa z2arA bhI na ho aura dUsarI tarapha vaisI vikAsavAlI vyaktiyoM meM pAye jAnevAle AcaraNoMkI nakula ho, taba yaha nakula visaMvAdakA rUpa dhAraNa karatI hai tathA pada-padapara kaThinAiyA~ khar3I karatI hai / guNa- jainatvakI sAdhanA ke lie bhagavAna mahAvIra yA unake sacce ziSyoMne vanavAsa svIkAra kiyA, nagnatva dhAraNa kiyA, guphAyeM pasaMda kIM, ghara tathA parivArakA tyAga kiyA, dhana-sampattikI tarafa beparvAhI dikhalAI / ye saba bAteM Antarika vikAsa se utpanna honeke kAraNa jarA bhI viruddha nahIM mAlUma hotIM / parantu gale taka bhogatRSNA meM DUbe hue, sacce jainatvakI sAdhanAke lie z2arA bhI sahanazIlatA na rakhanevAle aura udArahRSTi-rahita manuSya jaba ghara-bAra chor3akara jaMgalakI Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra - maryAdA 105 ora daur3a par3ate haiM, guphAvAsa svIkAra karate haiM, mA-bApa yA AzritoMkI javAbadArI pheMka dete haiM, taba unakA jIvana visaMvAdI ho jAtA hai aura badalate hue naye saMyogoM ke sAtha nayA jIvana ghar3anekI azaktike kAraNa unake jIvana meM virodha mAlUma par3atA hai / rASTrIya kSetra aura rAja- kAjameM jainoMke bhAga lene na leneke sambandhameM jAnanA cAhie ki jainatva tyAgI aura gRhastha aise do vargoM meM vibhAjita hai / gRhastha- jainatva yadi rAjakartAoM, rAjyake mantriyoM, senAdhipatiyoM vagairaha adhikAriyoMmeM, svayaM bhagavAna mahAvIrake samayameM hI prakaTa huA thA aura usake bAda 2300 varSo taka rAjAoM tathA rAjyake mukhya karmacAriyoM meM jainatva ke prakaTa karanekA athavA cale Ate hue jainatvako sthira rakhanekA prayatna jainAcAryoMne kiyA thA, to phira Aja rASTrIyatA aura jainatvake bIca virodha kisa lie dikhAI detA hai ? kyA ve purAne jamAneke rAjA, rAjakarmacArI aura unakI rAjanIti saba kucha manuSyAtIta yA lokottara bhUmikI thA ? kyA usameM kUTanIti, prapaMca, yA vAsanAoMko z2arA bhI sthAna nahIM thA yA usa vaktakI bhAvanA aura paristhitike anusAra rASTrIya asmitA jaisI koI vastu thI hI nahIM ? kyA usa vakta ke rAjyakartA kevala vItarAga dRSTise aura vasudhaiva kuTumbakam' kI bhAvanAse rAjya karate the ? yadi ina saba praznoMkA uttara yaha ho ki jaise sAdhAraNa gRhastha jainatva dhAraNa karaneke sAtha apane sAdhAraNa gRhavyavahAra calA sakatA hai, vaise hI pratiSThita tathA vaibhavazAlI gRhastha mI jainatvake sAtha apanI pratiSThAko sa~bhAla sakatA hai aura isI nyAyase rAjA tathA rAjakarmacArI bhI apane kAryakSetra meM rahate hue sacce jainatvakI rakSA kara sakate haiM, to AjakI rAjanItikI samasyAkA uttara bhI yahI hai / arthAt rASTrIyatA aura rAjanItike sAtha sacce jainatvakA, yadi vaha hRdayameM prakaTa huA ho to, kucha bhI virodha nahIM / niHsandeha yahA~ tyAgIvargakI bAta vicAranI raha jAtI hai| tyAgIvargakA rASTrIya kSetra aura rAjanItike sAtha sambaMdha ghaTita nahIM ho sakatA, yaha kalpanA utpanna honekA kAraNa yaha mAnyatA hai ki rASTrIya pravRtti meM zuddhi jaisA tattva hI nahIM hotA aura rAjanIti bhI samabhAva vAlI nahIM ho sakatI / parantu anubhava batalAtA hai ki yathArtha vastusthiti aisI nahIM / yadi pravRtti karanevAlA svayaM zuddha hai to vaha pratyeka jagaha zuddhi lA sakatA aura 5 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 dharma aura samAja surakSita rakha sakatA hai aura yadi vaha svayaM zuddha na ho to tyAgIvargameM rahate hue bhI sadA malinatA aura bhramaNAmeM par3A rahatA hai| kyA hama tyAgI mAne jAne vAle jainoMko chala prapaMca aura azuddhi meM lipaTA huA nahIM dekhate ? yadi rASTrIya vRttikI orase taTastha tyAgIvargameM ekAdha saccA jaina milanekA saMbhava ho, to Adhunika rASTrIya pravRtti aura rAjakIya kSetrameM kUdane vAle vargameM usase bhI adhika zreSTha guNa-jainatvako dhAraNa karanevAle aneka loga kyA nahIM milate jo janmase bhI jaina haiM ? phira tyAgI mAne jAnevAle jainavargameM rASTrIyatA aura rAjakIya kSetrameM samayocita bhAga leneke udAharaNa sAdhusaMghake itihAsameM kyA kama haiM ? pharka hai to itanA hI ki usa samaya rASTrIya vRttimeM sAmpradAyika aura naitika bhAvanAyeM sAtha sAtha kAma karatI thIM; jaba ki Aja sAmpradAyika bhAvanA jarA bhI kAryasAdhaka yA upayogI nahIM ho sakatI / isase yadi naitika bhAvanA aura arpaNavRtti hRdayameM ho, jisakA zuddha jainatvake sAtha saMpUrNa mela hai, to gRhastha yA tyAgI kisI bhI jainako, jainatvameM jarA bhI bAdhA na Ae balki adhika poSaNa mile isa rItise, kAma karanekA rASTrIya tathA rAjakIya kSetrameM pUrNa avakAza hai| ghara aura vyApArake kSetrakI apekSA rASTra aura rAjakIya kSetra bar3A hai, yaha bAta ThIka; parantu vizvake sAtha apanA mela honekA dAvA karanevAle jainadharmake lie to rASTra aura rAjakIya kSetra bhI ghara-jaisA hI choTA-sA kSetra hai| balki Aja to isa kSetrameM aise kArya zAmila ho gaye haiM jinakA adhikase adhika mela jainatva, samabhAva aura satyadRSTike hI sAtha hai| mukhya bAta yaha hai ki kisI kArya athavA kSetrake sAtha jainatvakA tAdAtmya saMbaMdha nahIM / kArya aura kSetra cAhe jo ho yadi jainatvakI dRSTi rakhakara usameM pravRtti hogI to vaha saba zuddha hI hogaa| dUsarA prazna vivAha-prathA aura jAta-pA~takA hai| isa viSayameM jAnanA cAhie ki jainatvakA prasthAna ekAnta tyAgavRttimeMse huA hai / bhagavAna mahAvIrako jo kucha apanI sAdhanAke phalasvarUpa jAna par3A thA vaha to aikAntika tyAga thA; parantu sabhI tyAgake icchuka ekAeka usa bhUmikApara nahIM pahu~ca skte| bhagavAn isa lokamAnasase anabhijJa na the, isIlie ve ummIdavAra ke kama yA adhika tyAgameM sammata hokara 'mA paDibaMdha kuNaha '--'vilamba mata kara' kaha kara sammata hote gye| aura zeSa bhogavRtti tathA sAmAjika maryAdAoMkA niyamana Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra-maryAdA 107 karanevAle zAstra to usa vakta bhI the, Aja bhI haiM aura Age bhI race jaayeNge| 'smRti' jaise laukika zAstra loga Aja taka racate Ae haiM aura Age bhI rceNge| deza-kAlAnusAra loga apanI bhoga-maryAdAke lie naye niyama, naye vyavahAra, gar3heMge, purAnoMmeM parivartana kareMge aura bahutoMko pheMka bhI deMge / ina laukika smRtiyoMkI ora bhagavAnane dhyAna nahIM diyaa| unakA dhruva siddhAnta tyAgakA hai| laukika niyamoMkA cakra usake Asa-pAsa utpAdana-vyayakI taraha, dhruva siddhAntameM bAdhA na par3e, isa prakAra calA kare, itanA hI dekhanA raha jAtA hai| isI kAraNa jaba jainadharmako kuladharma mAnanevAlA jainasamAja vyavasthita huA aura phailatA gayA taba usane laukika niyamAnusAra bhoga aura sAmAjika maryAdAkA pratipAdana karanevAle aneka zAstra rce| jisa nyAyane bhagavAna ke bAda hajAra varSAMtaka samAjako jindA rakkhA, vahI nyAya samAjako jindA rakhaneke lie hAtha U~cA karake kahatA hai ki 'tU sAvadhAna ho, apane AsapAsakI upasthita paristhitiko dekha aura phira samayAnusAriNI smRtiyA~ raca ! tU itanA hI dhyAnameM rakha ki tyAga hI saccA lakSya hai, paraMtu sAthameM yaha bhI na bhUla jAnA ki tyAgake vinA tyAgakA DhoMga karegA to z2arUra naSTa hogaa| aura apanI bhogamaryAdAke anukUla ho, aisI rItise sAmAjika jIvanakI ghaTanA kara; kevala strItva yA puruSatvake kAraNa ekakI bhogavRtti adhika hai aura dusarekI kama hai athavA ekako apanI vRttiyA~ tRpta karanekA cAhe jisa rItise haqa hai. aura dUsarekA usakI bhogavRttike zikAra bananekA hI janmasiddha kartavya hai,. aisA kabhI na mAna / samAjadharma yaha bhI kahatA hai ki sAmAjika smRtiyoM sadA eka jaisI nahIM hotiiN| tyAgake ananya pakSapAtI guruoMne bhI jainasamAjako bacAneke lie athavA usa vaktakI paristhitike vaza hokara Azcaryajanaka bhogamaryAdA-vAle vidhAna banAye haiN| vartamAnakI naI jaina smRtiyoM meM causaTha hajAra yA chayAnave hajAra to kyA, eka sAtha do striyA~ rakhanevAlekI bhI pratiSThA samApta kara dI jAyagI taba hI jainasamAja anya dharmasamAjoMmeM sammAnapUrvaka mu~ha dikhA skegaa| AjakalakI naI smRti ke prakaraNameM eka sAtha pA~ca pati rakhanevAlI draupadIke satItvakI pratiSThA nahIM ho sakatI, parantu prAmANikarUpase punarvivAha karanevAlI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja strIke satItvakI pratiSThAko darja kiye binA bhI chuTakArA nhiiN| naI smRtimeM cAlIsa varSase adhikakI umravAle vyaktikA kumArI kanyAke sAtha vivAha balAtkAra yA vyabhicAra hI samajhA jaaygaa| eka strIkI maujUdagImeM dUsarI strI byAhanevAle AjakAlakI jaina-smRtimeM strI-ghAtaka gine jAyeMge; kyoMki Aja naitika bhAvanAkA jo bala cAroM tarapha phaila rahA hai usakI avaga'NanA karake jainasamAja sabake bIca mAnapUrvaka nahIM raha sakatA / jAta-pA~take bandhana kaThora kiye jAyeM yA DhIle, yaha bhI vyavahArakI anukUlatAkA prazna hai| isalie usake vidhAna bhI naye sirese hI banAne pdd'eNge| isa viSayameM prAcIna zAstroMkA AdhAra khojanA ho to vaha jainasAhityameMse mila sakatA hai| parantu khojakI mehanata karanekI apekSA dhruva jainatva-samabhAva aura satyadRSTi-- kAyama rakhakara usake AdhArapara vyavahArake anukUla jIvana arpaNa karanevAlI laukika smRtiyA~ raca lenA hI adhika zreyaskara hai| gurusaMsthAke viSayameM kahanA yaha hai ki Aja taka vaha bahuta bAra pheMka dI gaI hai, phira bhI khar3I hai| pArzvanAthake pazcAt vikRta honevAlI paramparAko mahAvIrane pheMka diyA, parantu isase gurusaMsthAkA anta nahIM huA / caityavAsI gaye to samAjane dUsarI saMsthA mA~ga lii| jatiyoMke dina pUre hote hI saMvegI sAdhu khar3e ho gye| gurusaMsthAko pheMka denekA artha sacce jJAna aura sacce tyAgako pheMka denA nahIM hai / sacce tyAgako to pralaya bhI naSTa nahIM kara sakatA / isakA artha itanA hI hai ki Ajakala guruoMke kAraNa jo ajJAna puSTa hotA hai, jisa vikSepase samAja zoSita hotA hai, usa ajJAna tathA vikSapase bacaneke lie samAjako gurusaMsthAke sAtha asahakAra karanA cAhie / 'asahakArake agni-tApase sacce guru to kundana jaise hokara Age nikala AveMge / jo maile hoMge ve yA to zuddha hokara Age AveMge yA jalakara bhasma ho jAyage; parantu Ajakala samAjako jisa prakArake jJAna aura tyAgavAle guruoMkI jarUrata hai, ( sevA lenevAle nahIM kintu sevA denevAle mArgadarzakoMkI z2arUrata hai,) usa prakArake jJAna aura tyAgavAle guru utpanna karaneke lie unakI vikRta gurutvavAlI saMsthAke sAtha Aja nahIM to kala asahakAra kiye binA chuTakArA nahI / hA~, gurusaMsthAmeM yadi Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra-maryAdA koI ekAdha mAIkA lAla, saccA guru, jIvita hogA to isa kaThora prayogake pahale hI gurusaMsthAko barabAdIse bacA legaa| jo vyakti AntararASTrIya zAntipariSada-jaisI pariSadoMmeM upasthita hokara jagatakA samAdhAna ho sake aisI rItise ahiMsAkA tattva samajhA sakegA, athavA apane ahiMsA-balapara vaisI pariSadoMke himAyatiyoMko apane upAzrayameM AkarSita kara sakegA, vahI aba saccA jainaguru bana skegaa| isa samayakA jagata pahalekI alpatAse mukta hokara vizAlatAmeM jAtA hai, vaha )jAta-pA~ta, sampradAya, paramparA, veSa yA bhASAkI parvAha kiye vinA kevala zuddha jJAna aura zuddha tyAgakI pratIkSAmeM khar3A hai| isase yadi vartamAna gurusaMsthA zaktivardhaka honeke badale zakti-vAdhaka hotI ho, to usakI aura jaina samAjakI bhalAI ke lie sarva prathama pratyeka samajhadAra manuSyako usake sAtha asahakAra karanA cAhie / yadi aisA karanekI AjJA jaina zAstroMmeMse hI prApta karanI ho to vaha sulabha hai| gulAmIkI vRtti na navIna racatI hai aura na prAcInako sudhAratI yA pheMkatI hai| isa vRttike sAtha bhaya aura lAlacakI senA hotI hai| jise sadguNoMkI pratiSThA karanI hotI hai, use gulAmI vRttikA burakA pheMka kara prema aura namratA kAyama rakha kara, vicAra karanA caahie| dhaMdheke viSayameM jainazAstroMkI maryAdA bahata hI saMkSipta hai aura vaha yaha ki jisa cIjakA dhaMdhA dharma-viruddha yA nIti-viruddha ho, usa cIjakA upabhoga bhI dharma aura nIti-viruddha hai| jaise mAMsa aura madya jainaparamparAke lie varmya batalAye gaye haiM to unakA vyApAra bhI utanA hI niSiddha hai| jisa vastukA vyApAra samAja nahIM karatA hai use usakA upabhoga bhI chor3a denA caahie| isI kAraNa anna, bastra aura vividha vAhanoMkI maryAdita bhoga-tRSNA rakhanevAle bhagavAnke mukhya upAsaka anna, vastra vagairaha sabhI cIjeM utpanna karate the aura unakA vyApAra karate the| jo manuSya dUsarekI kanyAke sAtha vivAha kara apanA ghara to basAve para apanI kanyAke vivAhameM dharma-nAza dekhe, vaha yA to murkha honA cAhie aura yA dhUrta / samAjameM pratiSThita to vaha nahIM honA caahie| yadi koI manuSya koyalA, lakar3I, camar3A aura yaMtroMkA prakaTa rUpase upayoga karatA hai para vaise vyApArakA tyAga karatA hai to isakA yahI artha hai ki vaha dUsaroMse vaise Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 dharma aura samAja vyApAra karAtA hai| karanemeM adhika doSa hai aura karAnemeM tathA sammati dene meM kama, aisA aikAntika kathana to jaina zAstroMmeM nahIM hai / aneka bAra karanekI apekSA karAne tathA sammati denemeM adhika doSa honekI saMbhAvanA rahatI hai| jo bauddha mAMsakA dhaMdhA karane meM pApa mAna kara kevala mAMsake bhojanako niSpApa mAnate haiM, una bauddhoMse jainazAstra kahatA hai ki "tuma bhale hI dhaMdhA na karo parantu tumhAre dvArA upayogameM Ate hue mAMsako tayyAra karanevAle logoMke pApameM tuma bhAgIdAra ho," kyA vahI niSpakSa zAstra kevala kuladharma honeke kAraNa jainoMse kahate hue hicakeMge ? nahIM, ve to khullamakhullA kaheMge ki yA to bhogya cIz2oMkA tyAga karo aura tyAga na karo to jaise unake utpanna aura unake vyApAra karanemeM pApa samajhate ho vaise dUsaroM dvArA tayyAra huI aura dUsaroM ke dvArA sulabha kI gaI cIjoMke bhogameM bhI utanA hI pApa smjho| jainazAstra tumako apanI maryAdA batalAegA ki doSa yA pApakA sambandha bhogavRttike sAtha hai, kevala cIz2oMke sambandhake sAtha nhiiN| jisa z2amAnemeM 'majadUrI hI roTI hai, kA sUtra jagadvyApI ho rahA hai usa jamAne samAjake lie anivArya Avazyaka anna, vastra, rasa, makAna, Adi khuda utpanna karane aura unakA dhaMdhA karanemeM doSa mAnanevAle yA to avicArI haiM yA dhrmmuuddh'| . [paryuSaNavyAkhyAnamAlA, 1930 ] Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna sAdhu aura navIna mAnasa yUropameM gaililiyo vag2airaha vaijJAnikoMne jaba vicArakA nayA dvAra kholA aura brUno jaise pAdarI putroMne dharma-cintanameM svatantratA dikhalAI, taba unakA virodha karanevAle vahA~ke popa aura dharmaguru the / bAibila kI purAnI bAteM jaba vicAroMkI navInatA aura svatantratA na saha sakIM taba jar3atA aura vicAroMke bIca dvandva zurU huA / antameM jar3atAne apanA astitva salAmata rakhaneke lie eka hI mArgakA avalambana kiyA / arthAt jaba dharmaguruoM aura popoMne apane dharmakI maryAdA kevala bAibilake giri- pravacana meM aura yathAzakya sevAkSetra meM sImita dekhI aura vijJAna aura zikSAke navIna balako mArgadarzana karAnemeM apaneko asamartha pAyA, taba unhoMne apanA kAryakSetra saMkucita karake naye jamAnekI bar3hatI huI vicAradhArAkA mArga rokanekI Atma- ghAtaka pravRttise haTakara apane aura navIna vikAsake astitvako bacA liyA / yUropa meM jo bAta yugoM pahale zurU huI thI aura antameM apane svAbhAvika mArgako pahu~ca gaI thI, bhArata meM bhI Aja hama usakA Arambha dekha rahe haiM, khAsa karake jaina samAjameM / yahA~ke aura samAjoMko alaga rakhakara kevala vaidika yA brAhmaNa samAjako lekara jarA vicAra kIjie / vaidika samAja karor3oMkI saMkhyA meM hai / usameM guru- padoMpara gRhastha brAhmaNoMke alAvA tyAgI saMnyAsI bhI haiM - aura ve lAkhoM haiM / jaba navIna zikSAkA AraMbha huA, taba unameM bhI halacala maca gaI / para usa halacala se bhI jyAdA tejIse navIna zikSA phailane lgii| usane apanA mArga naye Dha~gapara zurU kiyA / jo brAhmaNa-paMDita zAstra ke bala aura paramparAke prabhAvase cAroM varNoMke lie gurutulya mAnya the, jinakI vANI nyAyakA kAma karatI thI aura varNa aura AzramoMkI purAnI rUr3hiyoMke bAhara paira Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja rakhanemeM pApakA bhaya dikhalAtI aura prAyazcitta detI thI, unhIM dhurandhara paMDitokI santAnoMne navIna zikSA lekara apane bar3oMkA sAmanA kiyA aura jahA~ koI mArga na milA vahA~ brahmasamAja, devasamAja, AryasamAjAdi naye dharmokI sthApanA kara lii| eka tarapha zikSita gRhasthoMmeMse prajAke navIna mAnasako mArga dikhA sakanevAlA samartha varga taiyAra hone lagA aura dUsarI tarapha sAdhu-saMnyAsiyoMmeMse bhI aisA varga nikalane lagA jo pAzcAtya zikSAko samajhatA thA aura usako apanA lene meM hI prajAkA sundara bhaviSya dekhatA thaa| svAmI vivekAnanda aura rAmatIrthane navIna-zikSAprApta hinduoMke mAnasako pahacAna liyA aura use yogya dizAmeM sahAnubhUtipUrvaka le jAnekA prAmANika aura buddhi-siddha prayatna kiyaa| pariNAma yaha huA ki Aja purAnI rUr3hiyoMke kaTTarase kaTTara samarthaka lAkhoM sanAtanI paMDitoMke rahate hue bhI vizAla vaidika samAjakI isa navIna pIr3hIke lie zikSaNameM yA vicAra-svAtantryameM koI baMdhana nahIM raha gayA / yahI kAraNa hai ki jahA~ eka ora dasa hajAra varSa purAne vaidika kAlake pakSapAtI prakhara paMDita maujUda haiM vahIM vidyAkI pratyeka zAkhAmeM sarvathA navIna DhaMgase pAraMgata aura khullamakhullA purAne samayake baMdhanoMke virodhI hajAroM lAkhoM vidvAn najara Ane lage haiM / koI bhI satAtanI paMDita yA zaMkarAcArya, jagadIzacandra bosa yA sI0 vI0 ramaNako isIlie nIce girAnekA prayatna nahIM karatA ki unhoMne jo unake pUrvajoMne nahIM kiyA thA vaha kiyA hai| kAlidAsa aura mAyake vaMzaja kisI saMskRta-kavine TAgorake kavitvake virodhameM isalie roSa nahIM dikhAyA ki unhoMne vAlmIki aura vyAsake sanAtana mArgase bhinna bilkula naI dizAmeM prasthAna kiyA hai / gItAke bhASyakAra AcAryoMke paTTadharoMne gA~dhIjIko isIlie tyAjya nahIM ginA ki unhoMne pUrvAcAryoMdvArA phalita na kI huI ahiMsA gItAmeMse phalita kI hai| arthAt hindU samAjameM karor3oM ati saMkucita, zaMkAzIla aura DarapokoMke hote hue bhI sArI duniyAkA dhyAna AkarSita karanevAle asAdhAraNa loga janmate Aye haiM / isakA eka mAtra kAraNa yahI hai ki isa samAjameM naye mAnasako pahacAnanevAloM, usakA netRtva karanevAloM aura usake sAtha tanmaya honevAloMkA kabhI abhAva nahIM rhaa| aba jarA jaina samAjakI ora dekhie| usameM koI pacAsa varSase, navIna zikSAkA saMbAra dhIre dhIre huA hai / vaha jaise jaise bar3hatA gayA, vaise vaise Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna sAdhu aura navIna mAnasa 113 pratyAghAtI bala bhI sAmane Ane lagA aura jaina samAja ke naye mAnasake sAtha purAne mAnasakA saMgharSa hone lagA / parantu jise hama jaina samAjakA purAnA mAnasa kahate haiM sacamuca meM to use sAdhuoMkA mAnasa samajhanA cAhie | yahaH saca hai ki kaTTara aura durAgrahI strI-puruSa jaina gRhasthoMmeM bhI the aura aba bhI haiM / parantu unake saMcAlanakI bAgaDora sadA sAdhuoMke hAthameM rahI hai / isakA yaha artha nahIM ki tamAma gRhasthoMne kisI eka samayameM apanA netRtva sAdhuvargako sauMpa diyA hai kintu purAnI paramparAke anusAra eka aisI mAnyatA calI AI hai. ki zikSA aura tyAgameM to sAdhu hI Age ho sakate haiM / gRhastha yadi par3hate haiM, to kevala apanA vyApAra calAneke lie / saba viSayoMkA aura sabhI prakArakA jJAna to sAdhuoM meM hI ho sakatA hai / aura tyAga to sAdhuoMkA jIvana hI rahA / isa paramparAgata zraddhAke kAraNa jAne yA anajAne gRhastha-dharma sAdhuoMke kathanAnusAra hI calatA AyA hai / vyApAra-dhandheke alAvA vicAraNIya pradeza meM sadAse: kevala sAdhu hI saccI salAha dete Aye haiM - isIlie jaba bhI koI naI paristhiti khar3I hotI hai, aura purAnI lakIrake phakIra kSubdha hote yA ghabar3Ate haiM, taba pratyakSa yA apratyakSa rIti se sAdhuoMkA mAnasa hI usa kSobhakA prerakaH nahIM to poSaka avazya hotA hai / yadi aise kSobhake samaya koI samartha: vicAraka sAdhu lakIrake phakIra zrAvakoMko yogya salAha de, to nizcaya hI vaha kSobha turanta miTa jAya / ajJatA, saMkIrNatA, pratiSThA bhaya yA anya kAraNoMse sAdhu loga navIna zikSA, navIna paristhiti aura usake balakA andAja nahIM lagA sakate / pariNAmasvarUpa ve navIna paristhitikA virodha na bhI kareM, to bhI jaba udAsIna rahate haiM taba lakIrapaMthI zraddhAlu jana mAna lete haiM ki jaba mahArAja sAhaba aisI bAtoMmeM cupa haiM taba yaha navIna prakAza yA navInA paristhiti samAja ke lie iSTa nahIM hogI aura isalie ve loga binA kucha soce samajhe khuda apanI hI saMtAnoM kA sAmanA karane lagate haiM / aura yadi kahIM koI prabhAvazAlI sAdhu hAtha DAla dete haiM, taba to jalatemeM ghI par3a jAtA hai / sAdhu samAjakI jaDatA para yaha bAta khAsa taura se zvetAmbara mUrtipUjakoM meM hI dikhAI detI hai / digambara samAjameM to unake sadbhAgyase sAdhu loga rahe hI nahIM the / avazya hI abhI Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja 'abhI kucha naH sAdhu naye hue haiM jo purAnI cAlake hai / atyanta saMkucita manake paNDita, brahmacArI aura varNI bhI hai / ye saba digambara samAjakI naI prajAkI navIna zikSA, naye vicAra aura vicAra svAtantryameM bahuta bAdhA DAlate haiM / eka taraha se ye apane samAja meM mandagati se bhI praveza karate hue prakAzako * dabAne ke lie yathAzakya saba kucha karate haiM / isI kAraNa ukta samAjameM bhI jar3atA aura vicArazIlatA ke bIca mahAbhArata cAlU hai / phira bhI zvetAMbara - mUrtipUjakoMmeM sAdhuoMkA jitanA prabhAva hai, jitanA anadhikAra hastakSepa hai aura jitanA gRhastha aura sAdhuoMke bIca tAdAtmya hai, utanA digambara samAjake 'paMDitoM aura sAdhuoMmeM nahIM hai / isa kAraNa zvetAmbara samAjakA kSobha digambara samAjake kSobhakI apekSA adhika dhyAna khIMcatA hai / sthAnakavAsI samAja meM isa tarahake kSobhake prasaMga nahIM upasthita hote / kAraNa usa samAjameM zrAvakoMpara sAdhuoMkA prabhAva vyavahAra kSetra meM nAma mAtrako bhI nahIM / gRhasthajana - sAdhuoM ko mAna dete, bandanA karate aura poSate haiM, basa itanA hI / kintu * sAdhujana yadi gRhasthoMkI pravRttimeM pratyakSa yA apratyakSa hAtha DAlate hue jAna par3heM, to unheM sAdhuke nAte jInA hI muzkila ho jAya / zvetAMbara sAdhuoMne gRhastha jIvana ke vikAsake lie jo kucha kiyA hai, usakA zAyada zatAMza bhI - sthAnakavAsI sAdhuoMne nahIM kiyA / para yaha bhI saca hai ki unhoMne zvetAMbara * sAdhuoMkI bhA~ti gRhastha ke jIvana-vikAsameM bAdhAyeM khar3I nahIM kiiN| yoM to - sthAnakavAsI samAja meM bhI purAne aura naye mAnasake bIca saMgharSa hai lekina usa -saMgharSakA mUla sUtra sAdhuoMke hAthameM nahIM hai / isIlie vaha na to jyAdA * samaya taka calatA hai aura na ugrarUpa dhAraNa karatA hai / usakA samAdhAna Apa hI Apa bApapa-beToM, aura bhAI bhAI meM hI ho jAtA hai / kintu zvetAmbara -samAjake sAdhu isa prakArakA samAdhAna azakya kara dete haiM / 114 dhArmika jhagar3e aba hama jarA pichalI zatAbdiyoMkI ora bar3heM aura dekheM ki, vartamAna meM jaisA saMgharSa sAdhuoM aura navIna prajAke bIca dikhAI detA hai vaisA kisI tarahakA saMgharSa sAdhuoM aura gRhasthoMke bIca, khAsakara zikSA aura saMskAra ke viSayameM, utpanna huA yA nahIM ? itihAsa kahatA hai ki nahIM / bhagavAn Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna sAdhu aura navIna mAnasa mahAvIrake bAdake itihAsameM kalaha aura saMgharSa honeke yoM to kaI pramANa milate haiM lekina vaha saMgharSa jaba dhArmika thA taba donoM orake virodhI sUtradhAra kevala sAdhu hI the aura ve pUrNa ahiMsaka honeke kAraNa pratyakSa rUpase hiMsA-yuddha nahIM kara sakate the, isa lie lagAma apane hAthameM rakha kara apane apane gacchakI chAvaniyoMmeM zrAvaka sipAhiyoMke dvArA hI lar3ate the aura itane kauzalase lar3ate the ki lar3anekI bhUkha bhI miTa jAtI thI aura ahiMsAkA pAlana bhI hotA thaa| isa prakAra purAne itihAsameM zrAvakoM-zrAvakoMke bIcakI dhArmika lar3AI bhI vAstavameM to sAdhu-sAdhuoMkI hI lar3AI thii| lekina usameM eka bhI dRSTAnta aisA nahIM milegA jisameM AjakalakI bhA~ti pratyakSa rItise sAdhuoM aura zrAvakoMke bIca lar3AI huI ho| sAdhuoMkA dRSTibiMdu prAcIna samayameM zikSA sAdhu aura zrAvakoMke bIca AjakI taraha bhinna nahIM thii| gRhastha loga vyApAra-dhandheke bAremeM cAhe jitanI kuzalatA prApta kara leM para dhArmika zikSAke silasilemeM ve sAdhuoMkA hI anukaraNa karate the / sAdhuoMkA dRSTibiMdu hI gRhasthoMkA dRSTibindu thaa| sAdhuoMke zAstra hI gRhasthoMke antima pramANa the| sAdhuoMdvArA pradarzita zikSAkA viSaya hI gRhasthoMke abhyAsakA viSaya aura sAdhuoMkI dI huI pustakeM hI gRhasthoMkI pAThya pustakeM aura lAyabrerI thii| tAtparya yaha ki zikSaNa aura saMskArake pratyeka viSayameM gRhasthoMko sAdhuoMkA hI anusaraNa karanA par3atA thA / isalie unakA dharma bhAratakI pativratA nArIkI taraha sAdhuoMke paga-pagapara jAne-AnekA thaa| patikA teja hI patnIkA teja, yahI pativratAkI vyAkhyA hai| isI kAraNa use svatantra puruSArtha karanekI AvazyakatA nahIM rahatI / jaina gRhasthoMkI zikSA aura saMskAritAke viSayameM yahI sthiti rahI hai| siddhasena aura samantamadra tArkika to the lekina sAdhupadako pahu~caneke bAda / yaha saca hai ki haribhadra aura hemacandrane nava nava sAhityase bhaMDAra bhara diye lekina vaha sAdhuoMkI zAlAmeM dAkhila honeke bAda / yazovijayajIne jaina-sAhityako nayA jIvana diyA lekina vaha bhI sAdhu abhyAsIke svarUpameM / hama usa purAne yugameM kisI bhI gRhasthako jaina sAdhu jitanA samartha aura prasiddha vidvAn nahIM dekha pAte, isakA kAraNa kyA hai ? asAdhAraNa pAMDitya Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja aura vidvattAvAle zaMkarAcArya aura dUsare saMnyAsiyoMke samayameM unake hI samakSa unase bhI bar3e bar3e gRhastha paMDitoMkA itihAsa vaidika samAjameM prasiddha hai / parantu prasiddha sAdhuoM yA AcAryoMkI jor3akA eka bhI gRhastha zrAvaka jaina itihAsane utpanna nahIM kiyA / kyA gRhastha brAhmaNa meM jitanI buddhi hotI hai utanI zrAvakameM nahIM ho sakatI ? yA jaba taka zrAvaka gRhastha hai taba taka usameM isa prakArakI buddhikI saMbhAvanA hI nahIM aura jaba vaha sAdhuveza dhAraNa karatA hai tabhI usameM ekAeka aisI buddhi ubala AtI hai ? nahIM, kAraNa yaha hai ki gRhastha zrAvaka zikSA aura saMskArake kSetrameM sAdhuoMke samAna darje meM dAkhila hI nahIM hue / unhoMne apanA sArA hI samaya pAtivratya dharmakA pAlana karake bhaktikI lAja rakhane meM lagAyA hai aura sAdhuoMkI pratiSThAkA satata samarthana kiyA hai / isIlie eka hI sAmAnya darje meM zikSA pAnevAle sAdhu gaccha bheda, kriyAkANDa-bheda yA padavI-mohake kAraNa jaba Apasa meM lar3ate the taba gRhastha zrAvaka eka yA dUsare pakSakA vaphAdArIse samarthana karate the / lekina pratyakSa rItise kisI bhI gRhasthakA kisI sAdhuke sAmane lar3anA, matabheda rakhanA yA virodha karanA hotA hI nahIM thA / isI kAraNa hamArA purAnA itihAsa gRhasthoM aura tyAgiyoMke zikSAsaMskAra viSayaka Antara - vigrahase nahIM raMgA gayA / vaha korA pRSTha to aba yUropakI zikSAse citrita honA zurU huA hai / Antaravigraha 116 sAdhuoM aura navIna zikSAprApta gRhasthoMke mAnasake bIca itanA bar3A vigrahakArI bheda kyoM hai ? isa antarvigrahakA mUla kAraNa kyA hai ? mAnasa zikSAse aura zikSA ke anusAra hI banatA hai / 'jaisA anna taisA mana ' isa kahAvata se jyAdA vyApaka aura sUkSma siddhAnta yaha hai ki 'jaisI zikSA vaisA mana / bIsavIM zatAbdI meM bhI zikSaNase - kevala paryApta zikSaNase hI hajAroM varSa pahale ke mAnasakA punargaThana ho sakatA hai / usa purAne jaMgalI mAnasako kevala zikSaNakI sahAyatA se thor3e hI samaya meM Adhunika banAyA jA sakatA hai / sAdhu jisa zikSaNako pAte haiM vaha eka prakArakA hai aura unake bhakta zrAvakoMkI santati jisa zikSAko pAtI hai vaha bilkula nirAle Dha~gakI / eka dUsareke bilkula viparIta bahanevAle zikSaNake ina do pravAhoMne jaina samAjameM, do prakAra ke. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna sAdhu aura navIna mAnasa 117 abhUtapUrva mAnasoM ko utpanna kiyA hai aura ve hI eka dUsarepara vijaya pAneke lie samAja ke akhAr3e meM utara par3e haiM / yadi hama ina parasparavirodhI donoM mAnasoM kA gaThana karanevAle zikSaNa, usake viSaya aura usakI praNAlIke bAremeM kucha jAna leM, to nizcaya ho jAyagA ki abhI jo mAnasika bhUkampa AyA hai vaha svAbhAvika aura anivArya hai / sAdhu loga sIkhate haiM / sArI jindagI zikSA lenevAle sAdhuoM kI nahIM hai / unake zikSaka unhIM jaise manovRttike sAdhu hote haiM aura jyAdAtara to aise paNDita hote haiM jo ki bIsavIM sadI meM janma lekara bhI bArahavIM yA solahavIM sadIse Age zAyada hI bar3he hoM / kamI sAdhuoMkI zikSApraNAlI sAdhuoMkI zikSAkA mukhya viSaya jo sabase pahale unheM par3hAyA jAtA hai, kriyA-kANDaviSayaka sUtra haiM / ina sUtroMke sIkhate aura sikhAte samaya eka hI dRSTi sAmane hotI hai ki ve svayaM bhagavAn mahAvIra ke race hue haiM, yA pIcheke honepara bhI aise acala haiM ki unameM utpAda-vyayakA jaina siddhAnta bhI gauNa ho jAtA hai / isa kriyA kANDI zikSApara sarvazreSThatAkI chApa isa taraha zraddhAke hathor3e mAramArakara biThAI jAtI hai ki sIkhanevAlA dUsare sabhI kriyAkANDoM ko tuccha aura bhrAmaka mAnane lagatA hai / itanA hI nahIM, vaha apane choTese gacchake sivA dUsare sahodara aura par3osI gacchoMke vidhi-vidhAnoMko bhI azAstrIya ginane lagatA hai / sAdhuoMke zikSaNakA dUsarA viSaya dharma aura tattvajJAna hai / dharmake nAmase ve jo kucha sIkhate haiM usameM unakI eka hI dRSTi Adise anta taka aisI dRDhatAse poSI jAtI hai ki unheM sikhAyA jAnevAlA dharma pUrNa hai / usameM kucha bhI kama jyAdA karaneke lie avakAza nahIM aura dharmakI zreSThatAke bAremeM unake manapara aise saMskAra DAle jAte haiM ki jaba taka ve loga itara dharmoMke doSa na dekheM aura itara dharmokI kamiyA~ na batalAveM, taba taka unheM apane dharmakI zreSThatAkA vizvAsa karanekA dUsarA koI mArga dikhalAI nahIM par3atA / jaina sAhitya meM dAkhila huI koI bhI ghaTanA bhale hI vaha kAlpanika ho, rUpaka Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 dharma aura samAja ho, yA parApUrvase calA AnevAlA kathAnaka ho, unake lie itihAsa aura saccA itihAsa haiN| unako par3hAyA jAnevAlA bhUgola vizkke usa pArase zurU hotA hai jisameM pratyakSa dekhe jA sake, aura jahA~ svayaM jAyA jA sake, aise sthAnoMkI apekSA jyAdAtara aise hI sthAnoMkA bar3A bhAga hotA hai jahA~ kabhI pahu~cA na jA sake aura jise dekhA na jA sake / unake bhUgolameM devAGganAe haiM, indrANiyoM hai aura parama dhArmika narakapAla bhii| jina nadiyoM, samudroM aura parvatoMke nAma unako sIkhane hote haiM unake viSayameM unakA pakkA vizvAsa rahatA hai ki yadyapi ve vartamAnameM agamya haiM phira bhI haiM varNanake anusAra hii| tattvajJAna, aise vizvAsake sAtha sikhAyA jAtA hai ki jo dohajAra varSa pahale saMgraha huA thA vahI avicchinna svarUpameM binA parivartanake calA AtA hai| isa lambe samaya AsapAsake baloMne jaina-tattvajJAnake poSaNake lie jo dalIleM, jo zAstrArtha jaina sAhityameM dAkhila kiye haiM unakA RNa svIkAranA to dUra rahA, ulaTe aise saMskAra bhara diye jAte haiM ki anyatra jo kucha bhI kahA gayA hai vaha saba jaina-sAhitya-samudrakA bindu mAtra hai| navIM aura dasavIM sadI taka bauddha vidvAnoMne aura karIba karIba usI sadI taka brAhmaNa vidvAnoMne jo tAttvika carcAe~ kI haiM vahI zvetAmbaroM yA digambaroMke tatva-sAhityameM akSarazaH maujUda haiN| kintu usake bAdakI sadiyoMmeM brAhmaNa vidvAnoMne jo tattvajJAna paidA kiyA hai aura jisakA abhyAsa sanAtanI paMDita aba taka karate Aye haiM aura jaina sAdhuoMko bhI par3hAte Aye haiM, usa tatvajJAnake vikAsase-yazovijayajIke apavAdako chor3akara-sabake saba jaina AcAryokA sAhitya vaMcita hai| phira bhI jainatattvajJAnakA abhyAsa karanevAle sAdhu mAnate haiM ki ve jo kucha sIkhate haiM usameM bhAratIya vikasita tatvajJAnakA koI bhI aMza bAkI nahIM raha jaataa| bhAratIya dArzanika saMskRtike prANabhUta pUrvamImAMsA aura uttaramImAMsA darzanoMke tanika bhI prAmANika abhyAsake binA jaina sAdhu apane tattvajJAnako saMpUrNa mAnate haiN| bhASA, vyAkaraNa, kAvya, koSa-ye saba bhI unakI zikSAke viSaya hai, lekina unameM navayugakA koI bhI tatva dAkhila nahIM huaa| saMkSepameM anekAntavAdakA viSayake nAte to sthAna hotA hai parantu anekAntakI dRSTi jIvita nahIM hotii| isI kAraNa ve vijJAnakA Azraya tabhI lete haiM jaba unheM apane mata-samarthanake anukUla usameMse kucha mila jAya / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna sAdhu aura navIna mAnasa sacce itihAsakI ve tabhI prazaMsA karate haiM jaba usameMse unakI mAnyatAke anukUla kucha nikala aaye| tArkika svatantratAkI bAta ve tabhI karate haiM jaba usa' tarkakA upayoga dUsare matoMke khaNDanameM ho sakatA ho| isa taraha vijJAna, itihAsa, tarka aura tulanA, ina cAroM dRSTiyoMkA unake zikSaNa meM niSpakSa sthAna nahIM hai| Adhunika zikSA isa dezameM kAlejoM aura yunivarsiTiyoMke prasthApita hote hI zikSaNake viSaya, usakI praNAlI aura zikSaka, ina sabameM Adise anta taka parivartana ho gayA hai| kevala kAlejoMmeM hI nahIM prAthamika zAlAoMse lekara hAIskUloMtakameM zikSaNakI pratyakSa paddhati dAkhila ho gaI hai| kisI bhI prakArake pakSa yA bhedabhAvako chor3akara satyakI nIMvapara vijJAnakI zikSAndAkhila huI hai / itihAsa aura bhUgolake viSaya pUrI sAvadhAnIse aise DhaMgase par3hAye jAte haiM ki koI bhI bhUla yA bhrama mAlUma hote hI usakA saMzodhana ho jAtA hai / bhASA, kAvya Adi bhI vizAla tulanAtmaka dRSTise sikhAye jAte haiN| saMkSepameM kahA jAya to naI zikSAmeM pratyakSasiddha vaijJAnika kasauTI dAkhila huI hai, niSpakSa aitihAsika dRSTiko sthAna milA hai aura udAra tulanAtmaka paddhatine saMkucita maryAdAoMko vizAlA kiyA hai| isake alAvA naI zikSA denevAle mAsTara yA prophesara kevala vidyArthiyoke paMthako poSaneke lie yA unake paitRka paraMparAmAnasako santoSa deneke lie baddha nahIM haiM jaise ki pazukI taraha dAsa bane hue, paMDita log| vAtAvaraNa aura vAcanAlaya kevala itanA hI nahIM, vAtAvaraNa aura vAcanAlayoMmeM bhI bhArI bheda hai| sAdhuoMkA unnatase unnata vAtAvaraNa kahA~ hogA? ahamadAbAda yA bambaI jaise zaharakI kisI galIke vizAla upAzrayameM jahA~ dasa pA~ca raTU sAdhuokA udAsIna sAhacarya rahatA hai| unako kisI vizeSa adhyayanazIla prophesarake cintana mananakA koI lAbha yA sahavAsakA saurabha nahIM miltaa| unake pustakAlayoM meM nAnA vidha kintu eka hI prakArakA sAhitya rahatA hai| para naI zikSAkA pradeza bilkula nirAlA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 dharma aura samAja hai| usameM vividha viSayoMpara gaMbhIra aura vyApaka adhyayana karanevAle prophesaroMkI vicAradhArA bahatI rahatI hai aura vividha viSayoMkI AmUla naye DhaMga 'para carcA karakAlI pustakoMse bharI huI lAyaberiyA~ rahatI haiM / - isake sivAya do bAteM aisI haiM jo sAdhu-zikSaNa aura nava zikSaNake bIca bar3I bhArI dIvAla siddha hotI haiM / eka to paMthoMke bAr3oMmeM paravariza pAyA huA sAdhu-mAnasa svabhAvataH aisA Darapoka hotA hai ki vaha bhAgyavaza kisI chidrase koI prakAza pA bhI le, parantu khullamakhullA apanI paramparAke viruddha kucha bhI kahanemeM mRtyuke kaSTakA anubhava karatA hai, jisa taraha parde meM rahanevAlI strIkA mAnasa khulI havAmeM paira rakhate hI karatA hai| lekina naI zikSAkA vidyArthI usa bhayase bilkula mukta rahatA hai / vaha jo jAnatA hai yA mAnatA hai use bedhar3aka kaha sakatA hai| usako sAdhukI taraha na to ghabar3AnA par3atA hai aura na daMbhakA hI Azraya lenA par3atA hai| dUsare nava zikSaNa pAnevAle yuvakoM aura yuvatiyoMko kevala isI dezake vividha sthaloM aura vividha jAtiyoMke bIca hI nahIM videzoMke vizAla pradezoMkA sparza karanA bhI sulabha ho gayA hai / saiMkar3oM yuvaka hI nahIM -yuvatiyA~ aura kumArikAe~ bhI yUropa aura amerikA jAtI haiN| jaise hI ve jahAjapara car3hakara anaMtAkAza aura apAra samudrakI ora tAkate haiM, unake janmasiddha ba~dhana bilkula TUTate nahIM to DhIle avazya ho jAte haiM / videzabhramaNa aura parajAtiyoMke sahavAsase aura videzI zikSaNa saMsthAoM, adbhuta prayogazAlAoM aura pustakAlayoMke paricayase unakA mAnasa hajAroM varSakI tIvratama graMthiyoMko bhI tor3anekI koziza karane lagatA hai aura ve saba kucha naI dRSTise dekhane samajhate lagate haiN| isa prakAra hamane dekhA ki jinako jaina prajA apane guruke nAte, apane nAyaka aura patha-pradarzakakI bhA~ti mAnatI AI hai unakA mAnasa kisa prakArakA hai aura pichale kucha varSoMse jo navIna 'pIr3hI naI zikSA pA rahI hai aura jisake lie usa zikSAkA grahaNa karanA anivArya hai, usake mAnasakA gaThana kisa prakAra ho rahA hai| agara ina do prakArake gaThanoMkI pArzvabhUmimeM abUjha aura ajor3a koI bar3A bheda hai, For Private & | Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna sAdhu aura navIna mAnasa 121 to abhI jisa bhUkampakA samAjameM anubhava kiyA jA rahA hai usako asvAbhAvika yA kevala Agantuka kauna buddhimAn kaha sakegA ? vartamAna bhUkampa kaise thame ? yA to AjakI aura isake bAdakI pIr3hI nava-zikSaNake daravAjoMpara tAle lagAkara usake saMskAroMko AmUla miTA de aura yA sAdhuvarga apanI saMkIrNa dRSTimaryAdAko vistIrNa karake nava zikSaNake dvAroMmeM praveza karane lage, tabhI yaha bhUkampa thamanekI saMbhAvanA ho sakatI hai / navazikSaNake dvAroMmeM praveza kiye binA aura bArahavIM sadIkI purAnI praNAlIkA zikSaNa prApta karate rahanepara bhI yadi zvetAmbara sAdhu sthAnakavAsI sAdhuoMkI taraha dharmake nAmase navapIr3hIkI vicAraNA yA pravRttimeM anadhikAra bAdhA DAlanA chor3a deM, to bhI yaha bhUkampa thama sakatA hai| isake lie yA to sAdhuvargake lie popoM aura pAdariyoMkI taraha apane vicAra aura kAryakI maryAdA badalanekI anivArya AvazyakatA hai yA phira navIna pIr3hIko hI hamezAke lie muktajJAnake dvAroMko baMda kara denA caahie| kintu kyA donoMmeMse eka varga bhI kabhI apanA pallA nIcA karaneko taiyAra hogA ? nhiiN| koI pAmara vyakti bhI vartamAna aura usake bAdake mukta zikSaNake avasaroMko ga~vAneke lie taiyAra na hogA / isake binA sAmprata jIvanakA TikanA bhI asaMbhava hai| jisa sAdhuvargane Ajataka paitRka tapa-saMpatike balase gRhasthoMke Upara rAjya kiyA hai, aura anadhikAra sattAke ghuTa piye hai, vaha buddhipUrvaka purAne jamAnese Age bar3hakara navIna yugake anukUla apane mAnasako banA le, yaha to zAyada hI saMbhava ho / isI kAraNa prazna hotA hai ki nava mAnasake pathapradarzaka kauna ho sakate haiM ? naye mAnasake patha-darzaka yA to gurupadapara rahakara zrAvakoMke mAnasakA patha-pradarzana karanevAlA sAdhuvarga navamAnasakA bhI patha-pradarzaka bane yA navamAnasa svayaM hI apanI lagAma apane hAthameM le le| isameMse pahalA to sarvathA asambhava hai / hamane dekhA hai ki Ajakalake sAdhukI zikSaNa-maryAdA bilakula hI saMkucita hai aura dRSTi Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 dharma aura samAja maryAdA to usase bhI adhika saMkucita, jaba ki nava mAnasa bilakula hI bhinna prakArakA hai| aisI sthiti, vartamAna sAdhu-vargameMse purAnI zAstra-saMpattiko naI dRSTise dekhanevAle vivekAnanda, rAmakRSNa jaise sAdhu nikalanA to saMbhava nahIM hai| tAtparya yaha ki koI bhI sAdhu navamAnasakA saMcAlana kara sake, samIpake bhaviSyameM to kyA lambI muddatake bAda bhI aisI koI saMbhAvanA nahIM hai| isalie aba dUsarA prakAra bAkI rahatA hai| usake anusAra navazikSaNaprApta naI pIDhIke mAnasako khuda hI apanI lagAma apane hAthameM lenekI jarUrata hai aura yaha ucita bhI hai| jaba patita, dalita aura kucalI huI jAtiyA~ bhI apane Apa uThanekA prayatna kara rahI haiM taba saMskArI jaina-prajAke mAnasake lie to yaha kArya tanika bhI kaThina nhiiN| apanI lagAma apane hAthameM leneke pahale navIna pIr3hI caMda mahattvake siddhAnta nizcinta kara ddaale| unake anusAra kAryakrama gar3he aura bhAvI svarAjyakI yogyatA prApta karanekI taiyArIke lie sAmAjika uttaradAyitva hAthameM lekara sAmUhika prabhoMko vyaktigata lAbhakI dRSTise dekhakara sva-zAsana aura sva-niyaMtraNake balakA saMgraha kre| paryuSaNa-vyAkhyAnamAlA anuvAdaka . bambaI, 1136 nihAlacaMdra pArekha Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataMtratAkA artha vyAvahArika yA sAMsArika kisI bhI kSetrameM svataMtratAkA nirapekSa artha khojanA zakya nahIM hai / isalie jaba hama svataMtratAke arthake viSayameM vicAra karate haiM taba usameM sApekSa dRSTise hI vicAra karanA par3atA hai / deza svataMtra huA hai, hamane svataMtratA prApta kI hai, Adi kahanA aura usakA pracalita sAmAnya artha lenA kaThina nahIM hai| isI prakAra svataMtratAprAptike nimitta honevAle UparI pheraphAra samajhanA aura usake nimitta honevAle utsavoMko saphala banAnemeM dilacaspI lenA bhI sahaja hai / parantu yaha svataMtratA hamAre jIvanako kisa bhA~ti sparza karatI hai, pratyeka vyaktike jIvanake kina kina banda daravAjoMko kholatI hai aura isa svataMtratAjanita muktimeMse kisa prakArakI karttavya-parataMtratA anivArya ho jAtI hai, yaha samajhanA jyAdA kaThina hai aura yahI svataMtratAkA vAstavika hRdaya hai| __ svataMtratA prApti honekA yaha artha to spaSTa hai ki hameM aMgrejI hukUmatakI parataMtratA yA videzI zAsanakI gulAmIse mukti milI hai| isake sAtha yaha prazna bhI khar3A hotA hai ki hama loga isa videzI zAsanake pahale gulAma the yA nhiiN| agara gulAma nahIM the to kisa arthameM aura the to kisa arthameM ? isake sAtha yaha prazna bhI uThatA hai ki videzI zAsanane isa dezapara gulAmI hI lAdI aura poSI yA svataMtratAke bIja bhI boye ? ye prazna aura isI tarahake dUsare prazna hameM bhUtakAlapara dRSTi DAlaneke lie bAdhya karate haiM / yUropake bhinna bhinna dezoMse jisa samaya videzI Aye usa samayakI aura jaba aMgrejI zAsana sthApita huA usa samayakI sthitikA vicAra kiyA jAya aura usakI tulanA aMgrejI zAsanake sthApita honeke bAdake samayase kI jAya, to hameM yaha samajhanemeM saralatA ho jAyagI ki donoMkI sthitimeM kaisA aura kitanA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja antara thA / isake sAtha yaha bhI samajhanA sarala ho jAyagA ki aMgrejI zAsanane kina kina viSayoMmeM hamapara gulAmI lAdI yA usakA poSaNa kiyA aura "kina kina viSayoMmeM purAnI gulAmIke bandhanoM kA uccheda kiyA yA ve DhIle kiye / sAtha hI sAtha hameM yaha bhI samajhameM A jAyagA ki videzI zAsanane "hamArI icchita svataMtratAke bIjoMkA icchA yA anicchAse, jAnakara yA binA jAne, kitane pariNAmameM vapana kiyA jisake pariNAmasvarUpa hamane svataMtratA prApta kI aura unakI kRtArthatA eka yA dUsare rUpameM anubhava kI / 124 a~grejI zAsanakI sthApanAke pahale dezakA Arthika jIvana svataMtra thA / arthAt dezakA kRSi utpAdana, usakA ba~TavArA, udyoga-dhaMdhe, kalA - kArIgarI sabhI vyavasAya dezAbhimukha the / isase bhayaMkara se bhayaMkara duSkAloMmeM bhI peTa bharanA briTiza zAsana kAlake sukAlake samaya se sahaja thA / mAnava jIvana ke - mukhya AdhArarUpa pazu-jIvana aura vanaspati- jIvana kramazaH samRddha aura harebhare the jinakA hrAsa briTiza zAsana kI sthApanAke bAda uttarottara hotA gayA aura Aja kSINa avasthAmeM pahu~ca gayA hai| isakA pariNAma yaha huA ki dezakI janasaMkhyA kAphI hote hue bhI jIvana ko dRSTise mAnava samAja rakta mAMsa aura vIryahIna hokara sirpha haDDIkA DhA~cA bhara raha gayA hai / aMgrejI zAsana ke pahale "dezakI dhArmika, sAmAjika aura zikSAkI sthitikA aura usake bAdakI sthitikA milAna kiyA jAya to pahale hamArI sthiti ekadezIya thI / dezameM dhArmika vAtAvaraNa vyApaka aura dhana vipula thA, lekina usa vAtAvaraNameM jitanI paralokAbhimukhatA aura bhrAmaka kriyAkANDakI pracuratA thI utanI hI aihika jIvana ke sulagate hue aura tatkAla hala mA~ganevAle praznoMke prati udAsInatA aura puruSArtha-hInatA thI / zraddhAkI ati aura aMdhAnukaraNa, buddhi aura tarkake prakAzako saralatAse ava-ruddha kara detA thA / samAjameM strI-zakti upekSita aura suSupta thI / usako svAtaMtrya thA to sirpha gRha- saMsArake jIvanako ujjvala yA kSubdha krnemeN| varNavyavasthAkA samagra bala jAti-pAti ke asaMkhya gheroMmeM tathA caukA-cUlhe aura U~ca-nIca - kI bhAvanAoMmeM hI samAyA huA thA / brAhmaNa aura anya guruvarga aura unakA poSaNa karanevAle itara savarNoMkI jitanI mahattA aura mahanIyatA thI utanI Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataMtratAkA artha 125 hI dalita aura aspRzya kahe jAnevAle logoMkI kSudratA aura nindanIyatA rUDha ho gaI thii| jIvanameM mahattvakA bhAga adA karanevAle vivAhake saMbaMdha aicchika yA guNAzrita zAyada hI hote the| gA~voMmeM hI nyAya karanevAlI aura samAdhAna karAnevAlI paMcAyata-vyavasthA aura mahAjanoMkI purAnI saMsthAoMmeM sevAke badale sattAne jora pakar3a liyA thaa| samasta dezameM zikSA sastI aura sulabha thii| lekina vaha ucca gine jAnevAle varNa aura vargako hI dI jAtI thI aura unhIM ke lie kulaparaMparAgata thii| dUsarI ora dezakA eka bahuta bar3A bhAga isase bilkula vaMcita thA aura strI-samAja to adhikAMza vidyA aura sarasvatIkI pUjAmeM hI zikSA kI itizrI samajhatA thaa| zikSAke aneka viSaya honepara bhI vaha aihika jIvanameM ucita rasa utpanna nahIM karatI thI, kyoMki usakA uddezya paralokAbhimukha bana gayA thA / usameM sevA karanekI apekSA sevA leneke bhAvoMkA adhika poSaNa hotA thA / brahma aura advaitakI gaganagAmI bhAvanAe~ cintanameM avazya thIM parantu vyavahAra meM unakI chAyA bhI dRSTigocara na hotI thii| vaijJAnika zikSAkA abhAva to na thA lekina vaha sirpha kalpanAmeM hI thI, prayogake rUpameM nahIM / rAjakIya sthiti vinA nAyakakI senAkI bhA~ti chinnabhinna ho rahI thii| pitA-putra, bhAI-bhAI aura svAmI-sevakameM rAjya-sattAkA lobha mahAbhArata aura gItAmeM varNita kaurava-pANDavoMke gRha-kalahako sadA sajIva rakhatA thaa| saMpUrNa dezakI to bAta hI kyA eka prAMtameM bhI koI prajAhitaiSI rAjA zAyada hI Tika pAtA thaa| talavAra, bhAlA aura baMdUka pakar3a sake aura calA sake, aisA koI bhI vyakti yA aneka vyakti prajAjIvanameM gar3abar3I utpanna kara dete the / paradezI yA svadezI AkramaNoMkA sAmanA karaneke lie sAmUhika aura saMgaThita zakti nirjIva ho cukI thii| yahI kAraNa thA ki aMgreja bhAratako jItane aura hastagata karanemeM saphala hue| aMgrejI zAsanake prArambhase hI dezakI saMpatti videzameM jAnI zurU ho gii| yaha kriyA zAsanakI sthiratA aura ekarUpatAkI vRddhike sAtha itanI bar3ha gaI ki Aja svataMtratA-prAptike utsavako manAneke lie bhI Arthika samRddhi nahIM rahI / aMgrejI zAsanakA sabase adhika prabhAva dezakI Arthika aura audyogika sthitipara pdd'aa| yaha saca hai ki aMgrejI zAsanane bhinna bhinna kAraNoMse rUr3ha. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 dharma aura samAja aura saMkIrNa dharma-baloMko poSA hai aura unheM TikAyA bhI hai lekina sAtha hI sAtha isa zAsanakI chAyAmeM unheM vAMchanIya vega bhI milA hai| bhramoMkA sthAna vicAroMne, paralokAbhimukha jar3a kriyAkANDakA sthAna jIvita mAnava-bhaktine kAphI aMzoMmeM le liyA hai| aMgrejI zAsana-kAlameM tarkavAdako jo bala milA hai usase jitanA aniSTa huA hai usase kahIM jyAdA zraddhA aura buddhikA saMzodhana huA hai / Uparase vicAra karanepara mAlUma hotA hai ki aMgrejI zAsana Aneke bAda jo naI zikSA aura naI zikSA-saMsthAoMkA prAdurbhAva huA usase purAnI zikSAzailI aura saMsthAoMko dhakkA lgaa| lekina agara bArIkIse dekhA jAya to pratIta hogA ki naI zikSA aura zikSaNa saMsthAoMdvArA hI bhAratameM krAntikArI upayogI pheraphAra hue haiM / paradezI zAsanakA hetu paropakArI thA, yA apane svArthI taMtrako calAnekA thA, yaha prazna vyartha hai / prazna itanA hI hai ki videzI zAsanadvArA pracalita zikSA, usake viSaya aura usakI zikSaNasaMsthAe~ pahalekI zikSAviSayaka sthitise pragatizIla haiM yA nahIM ? taTastha vicArakakA abhiprAya prAyaH yahI hogA ki pragatizIla hI haiM / isa zikSAse aura videziyoMke sahavAsa tathA videza-yAtrAse sAmAjika jIvana meM kAphI antara par3a gayA hai, ise koI bhI asvIkAra nahIM kara sakatA / dalitoM aura aspRzyoMko jIvanake pratyeka kSetrameM barAbarIkA darjA dene aura unako U~cA uThAnekI bhAvanA pratyeka savarNameM dinapratidina bala pA rahI hai| usakI gati sevAkI dizAmeM bar3hatI jA rahI hai / aMgrejI zAsanakI sthApanAke bAda hI sampUrNa dezakI akhaMDatA aura ekarUpatAkI kalpanA kI jAne lagI hai| usake pahale sAMskRtika ekatA to thI lekina rAjakIya ekatA na thii| isakA sUtrapAta briTiza-zAsanakAlameM hI huA hai| choTI bar3I rAjasattAke lie ApasameM sA~r3oMke samAna lar3anevAle jamIMdAra, ThAkura aura rAjAmahArAjAoMko aMgrejI zAsanane hI nakela DAlakara vazameM kiyA aura janatAke jIvanameM zAnti sthApita kI / briTizazAsanane apanI jar3oMko majabUta karaneke lie isa dezameM jo kucha kiyA hai yadyapi usake aniSTa pariNAma bhI kama nahIM hai to bhI usane lokataMtrakA pATha par3hAyA hai aura zikSAke dRSTibinduko pUrA kiyA hai / usI prakAra zikSaNa, vyApAra aura pravAsake lie bar3e paimAnepara jala aura sthalakI vAdhAoMko dUra kiyA hai| bhArata aura dUsare deza jo jyAdAse jyAdA najadIka A gaye haiN| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataMtratAkA artha isakI tulanAmeM dUsare aniSTa nagaNya ho gaye haiN| briTiza zAsana se prApta yaha eka hI lAbha aisA hai jisameM svataMtratAke sabhI biijoNk| samAveza ho jAtA hai / isa samaya jo hameM svataMtratA mila rahI hai, usake sAtha sAtha briTiza zAsana meM paidA hue iSTa aura aniSTa donoM tatva hameM uttarAdhikAra meM mila rahe haiM / aba agastakI pandrahavI tArIkha ke pazcAt hamAre lie svataMtratAkA kyA artha ho sakatA hai, isakA vicAra karanekA karttavya hamArA hai na ki aMgrejoMkA / Upara kI dRSTikA anusaraNa karate hue svarAjya prAptike maMgala- divasapara svataMtratAkA artha saMkSepameM isa prakAra kiyA jA sakatA hai - ( 1 ) itihAsakA vaphAdAra rahakara vartamAna paristhitikA taTastha avalokana karake bhAvI maMgalanirmANakI dRSTise jo aneka pheraphAra karane par3eMge, unako pUrA karanemeM pUrNa ullAsa aura rasakA anubhava karanA, ( 2 ) jIvana ke bhinna bhinna kSetroMmeM jo curAiyA~ ora kamiyA~ hai unako dUra karanemeM kaTibaddha honA, ( 3 ) pratyeka vyakti yA prajA apanI prApta siddhiko surakSita rakkhe aura naI siddhiyoMko prApta karanekI pUrI pUrI jabAbadArI uThAnekI aura usake lie jIvana dAna karanekI bhAvanA paidA kare / uparyukta artha hameM ' IzAvAsya ' ke mUlamaMtrako mudrAlekha banAneke lie prerita karatA hai / vaha mudrAlekha yaha hai ki jo koI vyakti lambe aura sukhI jIvanakI icchA karatA hai, use Avazyaka sabhI karttavyoMko karanA cAhie / vyakti aura samaSTike madhura saMbaMdha banAneke lie svakarttavya ke phalakA upabhoga tyAgapUrvaka karanA cAhie aura dUsaroMke zramaphalake lAlacase bacanA cAhie / ' IzAvAsya ' ke maMtrakA ukta sAra dharma, jAti, adhikAra aura saMpattike svAmiyoMse svarAjyaprApti ke isa divasapara kahatA hai ki Apa sattAke lobhase apane hakoMko Age na rakhakara janatA ke hitameM apanA hita samajheM / agara isa taraha nahIM hogA to yaha aMgrejoMke zAsana ke samayase bhI jyAdA bhayaMkara arAjakatA paidA karanevAlA hogA aura hama videzI AkramaNako AmaMtraNa kara svayaM hI gulAma bana jAyeMge / C prabuddha jaina ' 1-9-47 127 anuvAdakamohanalAla khArIvAla - Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAgI-saMsthA pratyeka samAjameM tyAgI saMsthA vaidika, bauddha, sikkha, pArasI, jaina Adi Arya jAtike samAja lIjie, yA musalamAna krizciyana, konaphyuzyasa Adi Aryetara jAtike samAja lIjie, yA bhIla, kolI, saMthAla Adi jaMgalI yA asaMskRta jAtiyoMke samAja lIjie, sabameM dharmapaMtha haiM aura pratyeka dharmapaMthameM kisI na kisI prakArakI tyAgI-saMsthA bhI hai, isalie manuSyajAtike astitva aura vikAsake sAtha sAtha tyAgIsaMsthAkA astitva aura vikAsa bhI anivArya hai| sudhAra anivArya tyAgI-saMsthA eka vizeSa bhUmikAke bAda udayameM AtI hai, usakA bharaNapoSaNa aura pravRtti kArya vizeSa saMyogoMmeM calatA hai| kabhI kabhI aise saMyoga bhI upasthita hote haiM ki usameM bhraSTAcAra adhika pramANameM praviSTa ho jAtA hai, upayogitAkI apekSA anupayogitAkA tattva bar3ha jAtA hai aura vaha gilaTI yA bakarIke galeke stana jaisI anupayogI bhI ho jAtI hai, taba usameM phira sudhAra zurU hotA hai| yadi sudhAraka adhika anubhavI aura dRr3ha hotA hai to vaha apane sudhArake dvArA usa saMsthAko bacA letA hai| isa taraha saMsthAkA astitva aura pravRtti, usameM vikAra aura sudhAra, kramazaH calate rahate haiN| kisI bhI samAja aura paMthakI tyAgI saMsthAkA itihAsa dekha lIjie vaha samaya samayapara sudhAra dAkhila kiye jAnepara hI jIvita raha sakI hai| buddha yA mahAvIra, jIsasa yA muhammada, zaMkara yA dayAnaMda samaya samayapara Ate rahate haiM aura apanI apanI prakRti, paristhiti aura samajhake anusAra parApUrvase Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAgI-saMsthA 129 cale AnevAle samAjoM meM sudhArakA prANa phU~kate haiM aura taba unakI tyAgIsaMsthAoMkA cakra Age calatA hai / samaya bItanepara usa takhtapara unake anugAmI yA pratispardhI rUpameM dUsare puruSa Ate haiM aura ve bhI apanI dRSTike anusAra parivartana karake saMsthAoMke kuMThita cakroMko vegavAn aura gatizIla banAte haiM / isalie hara eka saMsthAkA jIvana TikAU rakhaneke lie sudhAra anivArya hai / jisameM sudhAra yA parivartana nahIM hotA, usakA aMtameM nAza yA lopa ho jAtA hai / jagata meM kabhI kabhI aise vyakti utpanna hote haiM jinakI samagra buddhi, akhaMDa puruSArtha aura adbhuta lagana kisI tattvakI zodhake pIche athavA kisI kartavya ke pAlana meM lage rahate haiM / ye vyakti deha dhAraNa aura poSaNa ke lie kucha jarUrI sAdhanoM kA upayoga karate haiM phira bhI unakI AturatA usa zodha aura kartavyapAlana kI ora honeke kAraNa unakI icchA aura dilacaspIkA viSaya mukhyataH vaha zodha aura vaha kartavya hI bana jAtA hai; aura pratyakSa rUpase dUsare sAdhAraNa' manuSyoMkI taraha sAdhanoMkA upayoga karanepara bhI unakI icchA aura rasavRtti usa upayogakI ora nAma mAtra hI hotI hai / ina vyaktiyoMkA saMpUrNa lakSya aura icchA-bala sAdhya meM hI lagA rahatA hai, isalie unakA upabhoga kamase kama, kevala sAdhana jitanA, aura kisIko bhArarUpa yA bAdhaka na ho utanA hI, hotA hai / ucca aura vizAla dhyeyakI sAdhanA aura rasavRttike kAraNa aise vyaktiyoMmeM vikAra, abhimAna, saMkucitatA Adi doSa sthAna nahIM pA sakate / isIlie aise vyaktiyoMkA jIvana svAbhAvika rUpase tyAga-maya hotA hai / aisI ekAdha vibhUtike kahIM prakaTa hote hI turanta usake tyAgakI zItala chAyAkA Azraya prApta karaneke lie bhoga-saMtapta prANI usake AsapAsa ikaTThe ho jAte haiM aura thor3e bahuta aMzoM meM usakI sAdhanAkI ummedavArI karaneke lie bhItara yA bAharase thor3A bahuta tyAga svIkAra kara lete haiM / isa taraha kAla-krama se eka vyakti ke viziSTa tyAgake prabhAva se ekatra hue janasamUhase eka saMsthAkA nirmANa hotA hai / isalie tyAgI saMsthAke AvirbhAvakA mUla bIja to kisI mahAvibhUtike tyAgameM hI rahatA hai / tyAgI - saMsthAkA bIja jaba kisI bhI saMsthAmeM ekase adhika vyakti ho jAte haiM taba usako apanA pAlana-poSaNa to karanA hI par3atA hai / parantu saMsthAke pAsa prAraMbha meM sAmAnya taura se Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 dharma aura samAja koI saMpatti yA nizcita AmadanI nahIM hotI, isalie usakA pAlana-poSaNa kevala usakI pratiSThAse hotA hai aura pratiSThA sadguNoM aura janasamAjake lie upayogI guNoMpara avalaMbita hai / sadguNoMkI khyAti aura lokajIvana ke lie upayogI honekA vizvAsa jitane aMzameM adhika utane hI aMzameM usakI pratiSThA adhika aura jitane aMzameM pratiSThA adhika hotI hai utane hI aMzameM vaha logoMkI dAnavRttiko adhika jAgrata kara sakatI hai| pAlana-poSaNakA AdhAra mukhya rUpate pratiSThA aura pratiSThAjanita logoMkI dAnavRtti hai, isalie saMsthAko kucha niyamoMkA kartavya rUpase pAlana karanA par3atA hai| para una vrata-niyamoMkA pAlana karate karate dhIre dhIre vaha saMsthA niyamoMkA eka yaMtra bana jAtI hai / guNa aura doSa __ tyAgI-saMsthAmeM yadi kisI parivartanakA vicAra karanA ho, to usake guNa aura doSa taTastha rItise dekhane caahie| usakA sabase pahalA aura mukhya guNa yaha hai ki vaha jisa mUla pravartaka puruSake kAraNa khar3I hotI hai, usake upadeza, jJAna aura jIvana-rahasyakI surakSA karatI hai| kevala rakSA hI nahIM, usake dvArA ukta upadeza AdimeM gaMbhIratAkA vikAsa hotA hai aura TIkA-vivecanadvArA eka vizAla aura mArmika sAhityakA nirmANa hotA hai / parantu sAtha hI usameM eka doSa bhI praviSTa hotA jAtA hai aura vaha hai svataMtra buddhi aura svataMtra puruSArthako kmii| saMsthAke nirmANake sAtha hI usakA eka vidhAna bhI bana jAtA hai / isa vidhAnake vartulameM jAne anajAne jisa niyama-cakrakI adhInatAmeM rahanA par3atA hai usameM nirbhayatAkA guNa prAyaH daba jAtA hai aura vicAra, vANI tathA vartanameM bhayakA tatva praviSTa hotA hai / isase usake buddhizAlI aura puruSArthI sabhya bhI aksara saMsthAkA aMga honeke kAraNa apanI svataMtra buddhi aura svataMtra puruSArthakA vikAsa nahIM kara skte| unheM bAdhya hokara mUlapuruSake niyata mArgapara calanA par3atA hai, isalie ve bahuta bAra apanI buddhi aura puruSArthake dvArA svataMtra satyakI zodha karane meM niSphala hote haiM / jahA~ saMkoca aura bhaya hai, vahA~ svataMtra buddhi aura svataMtra puruSArthake vikAsa honekI saMbhAvanA hI nhiiN| yadi koI vaijJAnika saMkucita aura bhayazIla vAtAvaraNameM rahatA hai, to vaha apanI svataMtra buddhi aura puruSArthakA yatheSTa upayoga nahIM kara sktaa| isalie zaktizAlI sabhya bhI syAgI saMsthAne vicAra aura jJAnaviSayaka kucha hissA bhale hI adA kara deM, Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAgI saMsthA mUla puruSa ke sAhitya meM bhI kucha vRddhi kara deM, parantu koI svataMtra zodha, mUla puruSake mArga aura saMsthAke vartulase bhinna, kara hI nahIM skte| hama kisI bhI saMsthAkA itihAsa dekheM to mAlUma hogA, ki usameM jo prakhara vyAkhyAkAra aura TIkAkAra hue haiM, unhoMne apanI TIkAoM aura vyAkhyAoMmeM mUla granthakI nirbhaya samAlocanA zAyada hI kI hai / tyAgI saMsthAkA dUsarA guNa yaha hai, ki vaha logoMko mUlapuruSa aura usake anugAmI anya viziSTa puruSoMkI mahattAkA bhAna karAtI hai / logoMko aise puruSoMkA vizeSa paricaya mukhya rUpase unakI saMsthAke sabhyoMke dvArA hI milatA hai / yaha eka mahAn guNa hai, para isake sAtha hI sAtha eka mahAn doSa bhI praviSTa ho jAtA hai aura vaha hai abhimAna / aksara ye saMsthAyeM mUla puruSa aura usake anugAmI dUsare viziSTa puruSoMkA mahattva dekhane, vicArane aura kahane meM itanI adhika tallIna ho jAtI haiM ki unake vicAracakSu dUsare par3osI mahAn puruSoMkI mahattA kI ora zAyada hI jA pAte haiM / isIlie hama dekhate haiM ki ina tyAgI saMsthAoM ke buddhizAlI gine jAnevAle sabhya bhI dUsarI saMsthAoMke mUla utpAdakoMke viSayameM athavA anya viziSTa puruSoMke viSaya meM kucha bhI nahIM jAnate, aura yadi kucha jAnate haiM to itanA hI ki hamAre mAnya aura abhISTa puruSoMke sivAya bAkI ke saba adhUre aura truTipUrNa haiM / unameM udAratA se dekhane aura nirbhaya parIkSA karanekI zakti zAyada hI raha jAtI hai / isa vAtAvaraNa meM eka tarahake abhimAnakA poSaNa hotA hai, isalie unakI apanI saMsthA ke sivAya dUsarI kisI bhI saMsthAke asAdhAraNa puruSoMkI ora mAna aura AdarakI dRSTi se dekhanekI vRtti unameM zAyada hI rahatI hai / hajarata IsAkA anugAmI kRSNa meM aura buddhakA anugAmI mahAvIra meM vizeSatA dekhanekI vRtti kho baiThatA hai / yahI abhimAna Age bar3hakara do tyAgI saMsthAoMke bIca bheda khar3A kara detA hai aura eka dUsare ke bIca tiraskAra aura doSadarzanakI buddhi jAgrata karatA * hai; pariNAmasvarUpa koI bhI do saMsthAoMke sabhya paraspara saccI ekatA siddha nahIM kara sakate / aisI ekatA sAdhaneke lie unheM apanI apanI saMsthA chor3aneke lie bAdhya honA par3atA hai / yaha mithyA abhimAna vibhinna saMsthAoMke sabhyoMke bIca aMtara khar3A karake hI zAnta nahIM raha jAtA, balki aura Age bar3hatA hai / aura phira eka hI saMsthAke anugAmI mukhya mukhya AcAryoM 131 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 dharma aura samAja aura upadezakoMke bIca bhI choTe-bar3ekI bhAvanA paidA karatA hai, phalasvarUpa eka AcArya yA eka vidvAn apanI hI saMsthAke dUsare AcArya yA dUsare vidvAnke sAtha bilakula nizchala bhAva yA svatantratAse hilamila nahIM sktaa| isa taraha prAraMbhameM bhinna bhinna saMsthAoMke bIca mela karanemeM mithyA abhimAna sAmane AtA hai aura bAdameM kramazaH eka hI saMsthAke zaktizAlI mukhiyoMke bIca bhI saMdhAna nahIM rakha sakatA, unameMse vinaya aura namratA jaisI vastu hI lagabhaga calI jAtI hai| jaba eka jaina AcArya dUsare jaina AcAryake hI sAtha ekarasa nahIM ho sakatA, taba zaMkarAcArya, bauddha AcArya, yA kisI pAdarI, yA maulavIke sAtha kisa taraha ho sakegA ? isa aMtarakA kAraNa DhU~r3hanepara hama sAMpradAyikatAkI saMkucita bhAvanAke pradezameM jA pahuMcate haiN| ___ tyAgI-saMsthAkA tIsarA guNa usake sabhyoMmeM tyAgakA vikAsa karanA, logoMmeM dAnavRtti jagAnA yA vikAsa karanA batalAyA jAtA hai| saMsthAke sabhyake lie saMcaya karane jaisI koI vastu nahIM hotI, unheM byAhakA baMdhana bhI nahIM hotA, isalie unameM saMtoSa aura tyAgakI vRci icchA yA anicchAse surakSita rahatI aura vikasita hotI hai| isI taraha isa saMsthAke nirvAhakI cintA logoMmeM dAnavRtti prakaTa karatI aura usakA vikAsa karatI hai / isalie aisI saMsthA oMse viziSTa vyaktiyoMmeM tyAgakA aura sAdhAraNa logoMmeM dAnavRttikA poSaNa hotA hai / isa taraha isa saMsthAse doharA lAbha hai / para sUkSmatAse vicAra karanepara isa lAbhake pIche mahAn doSa bhI chupA rahatA hai| vaha doSa hai Alasa, kRtrima jIvana aura parAzraya / tyAgI-saMsthAke saba niyama tyAga-lakSI hote haiM / niyamoMko svIkAra karanevAlA koI bhI vyakti saMsthA praviSTa ho sakatA hai| para sabhI praviSTa honevAle sacce tyAgI banakara nahIM Ate / unheM tyAga to pasaMda hotA hai, parantu prAraMbhameM taiyAra suvidhA milanese, usa suvidhAke lie kisI tarahakA zArIrika parizrama na honese aura manuSya-svabhAvakI durbalatAse dhIre dhIre vaha AbhyaMtarika tyAga kho jAtA hai| eka ora bAdhya hokara anicchApUrvaka tyAgalakSI dikhanevAle niyamoMke vazavartI honA par3atA hai aura dUsarI ora taiyAra milanevAlI suvidhAse AlasakA poSaNa honeke kAraNa dUsaroMkI dAnavRttike Upara apanI bhogavRtti saMtuSTa karanI par3atI hai| isa taraha eka ora sacce tyAgake binA tyAgI dikhAnekA prayatna karanA par3atA hai aura dUsarI ora Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAgI saMsthA 133 zarIra-zramase prApta kiye hue sAdhanoM ke binA hI bhogavRtti saMtuSTa karanI par3atI hai / isakA pariNAma yaha hotA hai ki tyAgI - saMsthAke sabhyakA jIvana kRtrima aura beDaula ho jAtA hai / ve karma-pravRtti aura parizramakA tyAga karake tyAgI kahalAte haiM; parantu dUsaroMke karma, dUsaroMkI pravRtti aura dUsaroMke parizramakA tyAga bilakula nahIM kara skte| aisI sthitimeM unheM logoMkI dAnavRtti bahuta jagAnI par3atI hai / dAnake lAbha aura yazogAna se paripUrNa eka vipula sAhityakA nirmANa / hotA hai / isake kAraNa azoka aura harSavardhana jaise rAjA apane bhaNDAra khAlI karate haiM aura maThoM, vihAroM aura caityoMmeM pracura AmadanIkA pravAha jArI rakha ke lie dhanika dAtAoMkI orase dAnapatra utkIrNa kiye jAte haiM / jaise jaise dAnakI mahimA bar3hatI hai vaise vaise dAtA bhI bar3hate haiM aura tyAgI saMsthAkA vistAra bhI hotA hai / jaise jaise vistAra hotA hai vaise vaise Alasa aura parAzraya bar3hatA hai / isa taraha eka bar3e vargako samagra rUpase dUsare varga ke Upara nibhanA par3atA hai / sUkSmatAse dekhane aura vicAra karanepara mAlUma hotA hai ki tyAgI gine jAnevAloMkI AvazyakatAe~ bhogI vargakI apekSA zAyada hI kama hoM / bahutase udAharaNoM meM to ulaTI adhika hotI haiM / eka varga yadi apane bhogoM meM jarA bhI kamI nahIM karatA hai aura unheM prApta karaneke lie svayaM zrama bhI nahIM karatA hai, to svAbhAvika rUpase usakA bhAra dUsare zramajIvI vargapara par3atA hai / isalie jitane parimANameM eka varga AlasI aura svazramahIna hotA hai, utane hI parimANameM dUsare vargapara zramakA bhAra bar3ha jAtA hai / dAnavRttipara nibhanese jisa prakAra AlasakA praveza hotA hai aura tyAgakI oTameM bhoga poSA jAtA hai, usI taraha eka bhArI kSudratA bhI AtI hai| jaba eka tyAgI dAnakI mahattAkA varNana karatA hai taba vaha sIdhe yA ghumA phirAkara logoMke dilameM yaha ThasAneko prayatna karatA hai ki usakI saMsthA hI vizeSa dAnapAtra hai aura aksara vaha kSudratA isa sImA taka pahu~ca jAtI hai, ki usakI yuktiyoMke anusAra use chor3akara dUsare kisI vyaktiko dAna denese paripUrNa phala nahIM milatA / isa taraha ina saMsthAoMke dvArA tyAga aura dAnavRttike badale vastutaH akarmaNyatA, kSudratA aura lobha-lAlacakA poSaNa hotA hai / tyAgI jIvanameM kamAne aura ur3AnekI ciMtA na honese vaha kisI bhI kSetra meM, kisI bhI samaya, kisI bhI taraha kI lokasevAke lie svatantra raha sakatA hai / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAna isake sivAya usake pAsa jJAna aura zikSA ke kisI bhI pradezameM kAma karane lAyaka zakti vyartha par3I rahatI hai / use apane jIvana meM sadguNoM kA vikAsa karane aura logoM meM unheM praviSTa karAnekI bhI pUrI saralatA hotI hai / ise tyAgI saMsthAkA eka bar3e se bar3A guNa ginA jA sakatA hai / paraMtu tyAgI ke jIvana meM eka aisI cIz2a dAkhila ho jAtI hai ki jisake kAraNa ina guNoMke vikAsa kI 'bAta to eka ora dharI raha jAtI hai, usakI jagaha kaI mahAn doSa A jAte haiM / vaha cIz2a hai anuttaradAyitvapUrNa jIvana / sAmAnya rUpase to tyAgI kahe aura mAne jAnevAle sabhI vyakti anuttaradAyI hote haiN| bahuta bAra aisA AbhAsa to hotA hai ki ye loga jisa saMsthAke aMga hote haiM usake prati athavA guru Adi vRddhajanoMke prati uttaradAyI hote haiM paraMtu kucha gahare utara kara dekhanepara spaSTa mAlUma hotA hai ki unakA yaha uttaradAyitvapUrNa jIvana nAma mAtrako hI hotA hai / unakA na to jJAnaprerita uttaradAyitvapUrNa jIvana hotA hai aura na mohaprerita / yadi koI gRhastha samayapara kAma nahIM karatA hai, dharohara rakhanevAle yA sahAyatA pahu~cAnevAleko ucita javAba nahIM detA hai, yA kisIke sAtha acchA bartAva nahIM karatA hai. to usakI na to zAkha ba~dhatI hai, na nirvAha hotA hai, na rupaye milate haiM aura na use koI kanyA hI detA hai / paraMtu tyAgI to nirmohI kahalAte haiM, isalie ve aisI mohajanita jimmedArI apane sirapara leneke lie kyoM taiyAra hoM ? aba bacI jJAnaprerita jimmedArI, so ye tyAgI apanA jitanA samaya barbAda karate haiM, jitanI zakti vyartha khote haiM aura bhaktoM tathA anugAmiyoMkI orase prApta suvidhAko jitanA naSTa karate haiM, vaha jJAnaprerita jimmedArI hone para jarA bhI saMbhava nahIM hai / jisameM jJAnaprerita jimmedArI hotI hai vaha eka bhI kSaNa vyartha nahIM kho sakatA, apanI thor3I-sI bhI zaktike upayogako viruddha dizAmeM jAte sahana nahIM kara sakatA aura kisI dUsareke dvArA prApta huI suvidhAkA upayoga to use ciMtAgrasta kara detA hai / paraMtu hama tyAgI - saMsthAmeM yaha vastu sAmAnya * rUpase nahIM dekha sakate / anuttaradAyittvapUrNa jIvanake kAraNa unameM anAcArakA eka mahAn doSa praviSTa ho jAtA hai| sau gRhastha aura sau tyAgiyoMkA Antarika jIvana dekhA jAya, to gRhasthoMkI apekSA tyAgiyoMke jIvana meM hI adhika bhraSTAcAra milegA / gRhasthoMmeM to anAcAra parimita hotA hai, parantu tyAgiyoMmeM aparimita / 1 134 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAgI-saMsthA ve ramate rAma hote haiM aura jahA~ tahA~ apane AcaraNakI chUta lagAte phirate haiM / isalie logoMmeM unake dvArA sadguNoMke badale doSoMkA hI poSaNa hotA hai| tyAgI-saMsthAko apanA nirvAha karaneke lie lokazraddhApara hI Azrita rahanA par3atA hai aura usake Thosa na honeke kAraNa logoMko jAne anajAne vahama, aura andhazraddhAkA poSaNa karane ke lie bAdhya honA par3atA hai| isa taraha isa nizcinta aura ve jimmedAra jIvanameM doSoMkI paraMparA calatI rahatI hai / upAya tyAgI saMsthAmeM guNoMkA pramANa kama honepara bhI yadi doSa dUra kiye jA sakate haiM aura guNoMkA pramANa bar3hAyA jA sakatA hai, to bilakula naSTa karanekI apekSA usameM yogya parivartana karanA ThIka hogaa| aba yaha dekhanA cAhie ki yaha saba kaise ho sakatA hai ? manuSya apane anubhava aura buddhi ke anusAra hI rAstA batA sakatA hai aura yadi usakI apekSA koI acchA rAstA anubhavameM A jAya athavA use koI batalAnevAlA mila jAya, to usa rAstepara jamakara baiTha rahanekA Agraha bhI nahIM rkhtaa| aba to isakA parivartana sevaka-. saMsthAmeM honA cAhie / tyAgakA asalI artha vismRta ho jAne aura tyAgIko milanevAlI suvidhAmeM usakA sthAna daba jAneke kAraNa, jaba koI tyAgI bhaktoMmeM, logoMmeM, samAjameM yA kisI sthalapara jAtA hai, taba vaha apaneko sabakA guru mAna kara Adara-satkAra aura mAna-pratiSThAkI AkAMkSA rakhatA hai| yaha AkAMkSA use ghamaMDI banA detI hai aura rAjagaddIke vArisa rAjakumArakI taraha use sAdhAraNa logoMse namratApUrvaka milanese rokatI hai / isalie hara eka tyAgIsaMsthAko aba sevaka-saMsthA bana jAnA cAhie, jisakA hara eka sabhya apaneko tyAgI nahIM, sevaka samajhe aura dUsaroM ke dilameM bhI yaha bhAvanA ThasA de| loga bhI use sevaka hI samajheM, guru nhiiN| apaneko sevaka mAnanepara aura apane vyavahArake dvArA bhI dUsaroMke sAmane sevaka rUpase hAjira honepara abhimAnakA bhAva apane Apa naSTa ho jAtA hai, tathA logoMke kaMdhoM yA sirapara car3hanekA prazna na rahanese bhogakA parimANa bhI apane Apa kama ho jAtA hai aura parimANake kama honepara dUsare aneka doSa bar3hate hue ruka jAte haiM / isa bAtameM koI tathya nahIM ki svazramase nirvAhayogya arjana karanese samayAbhAvake kAraNa kama sevA hogii| hisAba lagAkara dekhanepara svazramase dUsaroMkI adhika hI sevA hogii| apanA Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 dharma aura samAja bhAra dUsaroMpara nahIM lAdanA, yaha kucha kama sevA nahIM hai| sevakakI AvazyakatA dUsaroMkI apekSA kama hotI hai, use nirvAhayogya arjana karanemeM apanA sArA samaya nahIM lagAnA par3atA, isalie usake lie bacA huA thor3A-sA samaya bhI adhika kImatI hotA hai. aura ise koI bilakula choTI sevA nahIM kaha sakatA ki unake dvArA logoMko jAtamehanata ( svAvalambana) aura sAdagIkA padArtha'pATha milatA hai| isalie tyAgI-saMsthAkA sArA parivartana svazramase nirvAha karanekI nIMvapara honA caahie| tyAgI honekI yogyatAkI pahalI zarta svazrama hI honA cAhie, na ki dAnavRttipara nibhanA / aura apaneko sevaka rUpase pahacAna karAnemeM use kisI saMkoca yA lajjAkA anubhava na karanA cAhie / parivartanakI nIMva tyAgI-saMsthAko kevala sevaka-saMsthA nAma de denese adhika parivartana nahIM ho sakatA aura thor3A bahuta parivartana ho jAnepara bhI usameM doSoM kA AnA nahIM ruka sktaa| isake lie to tattvameM hI parivartana honA cAhie / Aja lagabhaga sabhI tyAgI-saMsthAe~ sacce uttaradAyitvase rahita haiM aura usake kAraNa hI ve vyartha athavA hAnikara ho gaI haiN| isalie usameM sevaka nAmake sAtha uttaradAyitvakA tattva bhI praviSTa honA cAhie aura yaha svazramase nirvAha karanekA uttaradAyitva jahA~ jIvanameM praviSTa huA vahA~ dUsaroMkI suvidhAkA upabhoga karaneke badale AvazyakatA par3ane para logoMkI pagacaMpI taka karanekA apane Apa mana ho jAyagA aura loga bhI usake pAsase aisI sevA svIkAra karate samaya hicakicAhaTakA anubhava nahIM kreNge| tyAgakA artha samajhA jAtA hai ghara-kuTuMbAdi chor3akara alaga ho jaanaa| itanA karate hI vaha apaneko tyAgI mAna letA hai aura dasare bhI use tyAgI samajha baiThate haiN| paraMtu tyAgake pIche saccA kartavya kyA hai ise na to vaha khuda dekhatA hai aura na loga dekhate haiM, jaba ki sevAmeM isase ulaTA hai| sevAkA artha kisIkA tyAga nahIM kintu sabake saMbandhakI rakSA karanA aura isa rakSAmeM dUsaroMkI zakti aura suvidhAkA upayoga karanekI apekSA apanI hI zakti, caturAI aura suvidhAkA dUsaroM ke lie upayoga karanA hai| sevA kiye vinA sevaka kahalAnese loga usase javAba talaba kareMge, isalie vahA~ adhika pola nahIM cala skegii| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAgI-saMsthA sevaka saMsthAkA vidhAna (1) sevaka-saMsthAmeM praviSTa honevAlA sabhya--strI yA puruSa vivAhita ho yA avivAhita-use brahmacaryapUrvaka jIvana bitAnA caahie| (2) hara eka sabhyako apanI AvazyakatAnusAra svazramase hI paidA karane vAlA aura svazrama karaneke lie taiyAra honA caahie| (3) hara eka sabhyako apane samaya aura kAma-kAjake viSayameM saMsthAke vyavasthApaka-maNDalakI adhInatAmeM rahanA caahie| vaha apane pratyeka kSaNakA 'hisAba isa maMDalake sAmane rakhane ke lie ba~dhA huA honA caahie| (4) kamase kama dinake dasa ghaMTe kAma karaneke lie baMdhe hue honA cAhie, jinameM ki usake nirvAhayogya svazramakA samAveza hotA hai| (5) ruci, zakti aura paristhiti dekhakara kAryavAhaka maMDala use jisa kAmake lie pasaMda kare, usIko pUrA karaneke lie taiyAra rahanA caahie| (6) vaha apane kisI bhI mitra, bhakta yA snehIkI kisI bhI tarahakI bheTa khuda nahIM le, yadi kucha mile to use kAryavAhaka maMDalako sauMpaneke lie pratijJAbaddha rahe aura bImArI yA lAcArIke samaya maMDala usakA nivAha kre| (7) jaba tyAga aura apanI icchAnusAra jIvana vyatIta karanekI vRtti kama ho jAya taba vaha kAryavAhaka maMDalase chuTTI lekara alaga ho sake, phira bhI jaba taka usakA naitika jIvana barAbara ho taba taka usakI tyAgI aura sevakake samAna hI pratiSThA kI jAya / (8) jo sabhya kleza aura kalaha karatA ho vaha khuda hI saMsthAse alaga ho jAya, nahIM to maMDalakI sUcanAnusAra vaha mukta honeke lie ba~dhA huA hai| (9) koI bhI saMsthA apaneko U~cI aura dUsarIko nIcI yA halakI na kahe; saba apanI apanI samajha aura rItike anusAra kAma karate jAyeM aura dUsaroMkI ora Adara-vRttikA vikAsa kreN| (10) samaya samayapara eka saMsthAke sabhya dUsarI saMsthA jAya~ aura vahA~ke viziSTa anubhavoMkA lAbha lekara unheM apanI saMsthAmeM dAkhila kareM / isa taraha bhinna minna saMsthAoMke bIca bhedake tattvakA praveza rokakara eka dUsareke adhika nikaTa A jAveM / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 dharma aura samAja ekAnta tyAgakI rakSA abhI taka jo kucha vicAra kiyA gayA hai vaha tyAgako sakriya sevAyukta athavA tyAgI-saMsthAko vizeSa upayogI banAneke lie| paraMtu yahA~para prazna. hotA hai ki jisa tyAgameM pratyakSa sevAkA samAveza to nahIM hotA, phira bhI vaha saccA hotA hai usa ekAnta tyAgakI rakSA zakya hai yA nahIM? aura yadi zakya hai to kisa taraha ? kyoM ki jaba saba tyAgiyoMke lie sevAkA vidhAna anivArya ho jAtA hai taba hara eka tyAgIke lie lokasamudAyameM rahane aura usameM hilane-milane tathA apanepara kAmakI jimmedArI lenekI avazyakatA ho jAtI hai| aisA honepara ekAnta tyAga jaisI vastuke lie AvakAza hI kahA~ rahatA hai ? yaha to nahIM kahA jA sakatA ki aise tyAgakI jarUrata hI kyA hai ? kyoMki yadi kisImeM sacamucakA tyAga hotA hai aura usa tyAgake dvArA vaha vyakti kisI zodhameM lagA hotA hai, to kyA usa tyAgake dvArA kisI mahAn pariNAmake AnekI saMbhAvanA hai ? uttara itanA hI hai ki manuSya-jAtiko aise ekAnta tyAgakI bhI jarUrata hai aura isa tyAgakI rakSA bhI zakya hai / aise tyAgako Uparake vidhAnoMse tathA vyavasthAke niyamoMse kucha bhI bAdhA nahIM pahu~catI; kyoMki saMsthAmeM rahanevAle sabhyoMke tyAgameM aura aise tyAgameM mahAn aMtara hotA hai / ekAnta tyAgameM jJAnaprerita uttara-dAyitva honese usameM doSake lie bilakula avakAza nahI hai aura yadi bhUla cUkase kisI doSakI saMbhAvanA ho bhI, to usake lie kisIkI apekSA adhika sAvadhAnI to usa tyAgako svIkAra karanevAlekI hotI hai| isalie aise ekAnta tyAgako bAhya niyamanakI kucha jarUrata nahIM rhtii| ulaTA aisA tyAga dhAraNa karanevAlA cAhe vaha buddha ho yA mahAvIra, manuSya-jAti aura prANImAtrake kalyANakI zodhake pIche niraMtara lagA rahatA hai| usako apanI sAdhanAmeM lokAzrayakI apekSA jaMgalakA Azraya hI adhika sahAyaka siddha hotA hai aura sAdhanAke samApta hote hI vaha usakA pariNAma logoMke samakSa rakhaneke lie tatpara hotA hai| isalie jo ekAnta tyAgakI zakti rakhate, haiM unake lie to unakA antarAtmA hI sabase bar3A niyantA hai| isalie isa parivartana aura isa vidhAnake niyamoMke kAraNa aise ekAnta tyAga aura usake pariNAmako kisI bhI tarahakI bAdhA nahIM pahu~catI / sAdhAraNa AdamI jo ki ekAnta tyAga aura pUrNa tyAgakA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAgI-saMsthA 139 svarUpa nahIM samajhate aura apane Upara kisI bhI tarahakA niyaMtraNa Anepara asaMtuSTa hote haiM, aneka vAra tarka karate haiM ki yadi svazrama aura dUsare aneka jimmedArIke niyamana lAde jAyeMge, to buddha aura mahAvIra jaise tyAgI kisa taraha hoMge aura jagatako kauna apanI mahAn zodhakI virAsata saupeMgA ? unheM samajhanA cAhie ki AjakalakA jagat hajAroM varSa pahalekA jagat nahIM hai / / AjakA saMsAra aneka taraha ke anubhava prApta kara cukA hai, usane apanI zodhake bAda yaha bhalI bhA~ti dekha liyA hai ki jIvanakI zuddhi aura jJAnakI zodha karanemeM svazrama yA jimmedArIke baMdhana bAdhaka nahIM hote| yadi ve bAdhaka hote to isa jagatameM jo saikar3oM adbhuta vaijJAnika aura zodhaka hue haiM, aura gA~dhIjI jaise nararatna hue haiM, ve kabhI na hote| ekAnta tyAgIko saMsthAkI suvidhA athavA logoMkI sevA lenekI bhI bhUkha yA tRSNA nahIM hotii| vaha to Apa-bala aura sarvasva tyAgake Upara hI jUjhatA hai / isalie yadi aisA koI virala vyakti hogA to vaha apane Apa hI apanA mArga DhU~r3ha legaa| usake lie kisI bhI tarahakA vidhAna yA niyama vyartha hai| vaisA AdamI to svayaM hI niyamarUpa hotA hai| aneka bAra use dUsaroMkA mArgadarzana, dUsaroMkI madada aura dUsaroMkA niyamana asahya ho jAtA hai| jaise usake lie bAhya niyaMtraNa bAdhaka hotA hai, usI taraha sAdhAraNa koTike tyAgI ummedavAroMko bAhyaH niyaMtraNa aura mArgadarzanakA abhAva bAdhaka hotA hai| isalie ina donoMke mArga bhinna haiM / ekake lie jo sAdhaka hai vahI dUsareke lie bAdhaka / isalie prastuta vicAra kevala lokAzrita tyAgI-saMsthA taka hI sImita hai| jaina tyAgI-saMsthA aura svazrama dUsarI kisI bhI tyAgI saMsthAkI apekSA jaina-tyAgI-saMsthA apaneko adhika tyAgI aura unnata mAnatI hai aura dUsare bhI aisA hI samajhate haiN| isalie use hI sabase pahale aura sabase adhika yaha svazramakA siddhAnta apanAnA cAhie / yaha prastAva aura yaha vicAra anekoMko kevala AzcaryAnvita hI nahIM karegA, unake hRdayameM krodha aura Aveza bhI utpanna kara sakatA hai| kyoMki paraMparAse unheM isa bhAvanAkI virAsata milI hai aura ve prAmANika rUpase yaha mAnate haiM ki jaina sAdhu duniyAse para hai, usakA kevala AdhyAtmika jIvana hai, aura sAre hI Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja - kAma-kAja aura udyoga baMdhanakAraka honese usake lie tyAjya haiM / isalie jaina sAdhupara svazramakA siddhAnta kisa taraha lAgU ho sakatA hai ? siddhAntake lAgU karane para usakA AdhyAtmika jIvana, usakA saMsAratyAga, aura usakA nilepatva kisa taraha surakSita raha sakatA hai ? aisI zaMkA honA sahaja hai| parantu prAcIna jainaparaMparA, jaina tyAgakA marma, jaina zAstra, jaina itihAsa tathA Adhunika dezakAlake saMyoga aura sAdhu samAbakI sthitipara vicAra karaneke bAda mujhe spaSTa lagatA hai ki svazramakA tattva Upara Uparase dekhanepara bhale hI viruddha lagatA ho, phira bhI tattva dRSTise usakA jaina-tyAga aura jaina-siddhAntake sAtha saMpUrNa rUpase mela baiTha jAtA hai| kyA koI yaha dAvA kara sakatA hai ki AjakalakA jaina sAdhu-samAja AdhyAtmika hai ? yadi vaha AdhyAtmika hai, to kyA isa samAjameM dUsare samAjoMkI apekSA adhika kleza, kalaha, pakSApakSI, tucchatA, abhimAna, -svArtha aura Darapokapana, ityAdi doSa nibha sakate ? kyA koI yaha siddha karanekA sAhasa karatA hai ki AjakalakA jaina sAdhu dezakAlako jAnanevAlA aura vyavahArakuzala hai ? yadi aisA hai to hajAroMkI saMkhyAmeM sAdhuoMke honepara bhI jainasamAja pichar3A huA kyoM hai ? aura svayaM sAdhu loga eka tuccha vyaktikI taraha sirpha bhaloMkI dayApara kyoM jIvita haiM ? itane bar3e sAdhusamAjako rakhanevAlA aura usakA bhaktipUrvaka pAlana poSaNa karanevAlA jaina samAja saMgaThana yA Arogya, sAhityapracAra yA sAhityarakSA, zikSaNa yA udyoga, sAmAjika sudhAra yA rAjanIti Adi bAtoMmeM sabase pIche kyoM hai ? saca to yaha hai ki jaina sAdhu apaneko tyAgI samajhatA hai aura kahatA hai, loga bhI use tyAgI rUpase hI pahacAnate haiM parantu usakA tyAga sirpha karma-kriyA aura svazramakA tyAga hai, usake phala arthAta bhogakA tyAga nahIM / vaha jitane aMzameM svazrama nahIM karatA, utane hI aMzameM dUsaroMkI mehanata aura dUsaroMkI sevAkA adhikAdhika bhoga karatA hai| vaha yadi tyAgI hai to sirpha parizrama-tyAgI hai, bhoga yA phalakA tyAgI nahIM / phira bhI jaina sAdhu apaneko bhogI nahIM mAnatA hai, dUsare loga bhI nahIM mAnate / kyoMki loga samajhate haiM ki yaha to apanA ghara-bAra aura udyoga-dhaMdhA chor3akara baiThA hai / isa dRSTise | Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAgI saMsthA 141 yadi Apa ise tyAgI kahanA cAheM bhogI nahIM, to isameM merA virodha nahIM hai parantu jo svazramakA tyAga karatA hai aura dUsareke zramakA phala aMgIkAra kiye binA kSaNa mAtra bhI jIvita nahIM raha sakatA athavA jisa ekake jIvana ke lie. dUsare anekoMko anivArya rUpase parizrama karanA par3atA hai, use tyAgI kahanA cAhie yA sabase adhika bhogI ? bhagavAnakA tyAga karma mAtrakA tyAga thA / sAtha hI sAtha usameM phalakA aura dUsaroMkI sevAkA bhI tyAga thA / bhagavAnakA vaha tyAga Aja yadi saMbhava nahIM hai, to use anusaraNa karanekA mArga bhI aba bhinna banAye vinA kAma nahIM cala sakatA / AjakalakA digambaratva prAsAdoM aura bhavanoMmeM pratiSThA pA rahA hai / parantu bhagavAnakI nagnatva jaMgalameM paidA huA aura vahA~ hI zobhita huA / unheM Ajakalake sAdhuoMkI taraha dinameM tIna bAra khAnekI aura taila mardana karAnekI AvazyakatA nahIM par3atI thI / para Ajakala sthiti itanI adhika badala gaI hai ki jaina sAdhu-saMsthA AdhyAtmika kSetra se bilakula hI alaga ho gaI hai, yahA~ taka ki vyavahAra kuzalatAkI bhUmikApara bhI sthita nahIM hai; vaha to kevala Arthika spardhAke kSetrameM sthita hai / bhagavAnakA siddhAnta hai ki hama jaise antarameM hoM vaise hI bAhara se dikhAI deN| yadi jIvanameM tyAga ho, to tyAgI kahalAnA aura bhogavRtti ho to bhogI rUpase rahanA |aajklkaa sAdhu - samAja na to bhogI hai, kyoMki vaha svataMtratAke sAtha gRhasthoMkI taraha apane parizrama ke Upara bhoga-jIvana nahIM vyatIta karatA aura na tyAgI hai; kyoMki usake AMtarika lakSaNa tyAgase bilakula viruddha haiM / aisI sthiti honepara bhI vaha bhogIkI taraha mukhya mukhya suvidhAoMko chor3e vinA hI apanI tyAgI ke rUpase pahacAna karAtA hai / isalie bhagavAna ke siddhAntakA anusaraNa karaneke lie yadi use tyAgI hI rahanA hai, to jaMgalameM jAnA cAhie | athavA basatIke nikaTa rahanA ho to dUsaroMke zramakA upabhoga nahIM karanA cAhie aura yadi use bhogI hI honA hai, to dUsaroMke nahIM apane hI zramake Upara honA cAhie / aisA honepara hI sacce tyAgakI saMbhAvanA hai / svazramase utpanna kI huI vastukA upabhoga karanese aneka bAra adhika se adhika. tyAga hotA hai / jIvanameM vaisA tyAga anivArya hai / svazrama se taiyAra kiye hue. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja kapar3e dUsaroMke dvArA diye hue kapar3oMkI apekSA parimANameM kama upayogameM AnevAle, kama ghisanevAle aura kama phaTanevAle hote haiM / apane hAthakA dhokhA kapar3A dUsaroMke dhoye hue kapar3oMkI apekSA kama aura derIse malIna hotA hai / dAna se prApta ghI, dUdha, pustaka, kAgaja, pensila aura su~ghanIkI apekSA svazrama yA majadUrI se prApta vastue~ parimANa meM kama upayogameM AtI haiM aura unakA bigAr3a bhI kama hotA hai / dUsare loga jo pagacaMpI aura telamardana karate haiM usakI apekSA yadi svayaM apane hAthoM hI ye kArya kiye jAya~ to usameM sukhazIlatAkA poSaNa kama hogA / isalie vivekapUrvaka svIkRta svazrama vyAvahArikatA aura saccI AdhyAtmikatAkA mukhya lakSaNa aura poSaka hai / 942 sadaiva dUsaroM ke hAthoM pAnI pInevAlI aura dUsaroMke pA~voMse calanevAlI rAnI yA seThAnIse yadi svayaM pAnI bharane yA paidala calaneke lie kahA jAya, athavA aisA prasaMga upasthita ho jAya, to pahale to usake snAyu hI aisA karaneke lie iMkAra kareMge; aura phira bar3appana aura pratiSThAkA bhUta bhI isa kAmake karane meM bAdhaka hogA / rAjA-mahArAjA aura dhanika jo ki svazramake AdI nahIM haiM, unheM yadi zrama karaneke lie bAdhya kiyA jAya to prAraMbha meM unheM bhI bahuta burA lagegA / yadyapi jaina sAdhu itane adhika sukumAra yA parAzrayI nahIM hote haiM, phira bhI unameM parApUrvako eka bhUta ghusA huA hai, jo ki unheM svazramakA vicAra karate hI kSubdha kara DAlatA hai aura isa vicArako AcaraNameM lAte samaya unheM ka~pA detA hai / parantu isa samaya prati dina bar3hatI jAnevAlI tyAgakI vikRtiko rokane ke lie svazramake tattvake sivAya dUsarA koI upAya nahIM dikhAI detA / isalie usakA isa upAyako apanAne athavA vanavAsa jaisI sthitiko svIkAra karanemeM hI trANa hai / aba tyAgakI mUrtike Upara bhogake suvarNa alaMkAra adhika samaya taka zobhita nahIM raha sakate / } paryuSaNa- vyAkhyAnamAlA ahamadAbAda, 1931 anuvAdaka - mahendrakumAra Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvakoMse krAnti vastu mAtrakA anivArya svabhAva hai / prakRti svayaM hI nizcita samaya' para krAntiko janma detI hai / manuSya buddhipUrvaka krAnti karake hI jIvanako banAye rakhatA aura bar3hAtA hai| bijalI acAnaka giratI hai aura vRkSoMko kSaNamAtrameM 'nirjIva karake kisI dUsare kAmake lAyaka banA detI hai / parantu vasanta RtukA kArya isase viparIta hai / vaha eka tarapha jIrNa zIrNa patroMko jhar3A detI hai aura dUsarI -tarapha naye, komala aura hare parNoMko janma detI hai / kisAna sAre jhAr3a-jhaMkhAr3a nikAlakara jamInako khetIke lie taiyAra karatA hai, jisase dUsarI bAra use niMdAI meM samaya naSTa na karanA pdd'e| utane samayameM vaha paudhoMko acchI taraha ugAne kA prayatna karatA hai / ye saba pheraphAra apane apane sthAna meM jitane yogya haiM, dUsarI jagaha utane hI ayogya / isa vastusthitiko dhyAna meM rakhate hue agara hama caleM to krAntise bhaya rakhanekI AvazyakatA nahIM, sAtha hI avicArI krAMtike kaSTase bhI baca sakate haiM / hameM bhUtakAlake anubhava aura vartamAnake avalokanase sundara bhaviSyakA vicAra zAMtacitta se karanA cAhie / Aveza meM baha jAnA yA jar3atAmeM pha~sa jAnA, donoM hI hAnikAraka haiM / jaina- paramparA ke kula meM janmA huA jaina haiM, yaha sAmAnya artha hai / sAdhAraNataH aThArahase cAlIsa varSatakakI umrakA puruSa yuvaka kahA jAtA hai / para hameM isa parimita kSetra meM hI 'jaina yuvaka' zabdako nahIM rakhanA caahie| hamArA itihAsa aura vartamAna paristhiti isameM naye jIvanabhUta tattvoMko samAveza karanekI AvazyakatA prakaTa karatI hai / jinake abhAva meM jaina yuvaka kevala nAmakA yuvaka rahatA hai aura jinake honepara vaha eka yathArtha yuvaka banatA hai, ve tIna, tava ye haiM: 1 nivRttilakSI pravRtti, 2 nirmoha karmayoga, 3 vivekapUrNa kriyAzIlatA / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja 1 nivRttilakSI pravRtti - jaina samAja nivRtti pradhAna kahalAtA hai / hameM jo nivRtti uttarAdhikAra meM milI hai vaha vAstava meM bhagavAna mahAvIrakI hai aura vAstavika hai / parantu jabase yaha nivRtti upAsya bana gaI, usake upAsaka vargakI vRddhi hotI gaI aura kAlakramase usakA samAja bana gayA, tabase nivRttine nayA rUpa dhAraNa kara liyA / utkRSTa AdhyAtmika dharma vAstavika rUpase virale vyaktiyoMmeM dRSTigocara hotA aura rahatA hai, vaha samUhameM jIvita nahIM raha sakatA, isalie jabase upAsaka - samUhane sAmUhika rUpase AtyaMtika nivRttikI upAsanA prArambha kI, tabase hI nivRttikI vAstavikatAmeM pharka Ane lagA / hamAre samAja meM nivRtti ke upAsaka sAdhu aura zrAvaka ina do vargoM meM vibhakta haiM / jisameM Atmarasa hI ho aura vAsanA - bhUkha jise nahIM satA rahI ho aise vyaktiko apane dehakA koI moha nahIM hotA / use makAna, khAnadAna yA AcchAdanakA sukha-duHkha na to prasanna karatA hai aura na viSAda hI utpanna karatA hai / lekina ye cIjeM samUhameM zakya nahIM hai / AtmakalyANake lie saMsArakA tyAga karanevAle sAdhu-vargakA bhI yadi itihAsa dekhA jAya to ve bhI suvidhA aura asuvidhAmeM sama nahIM raha sake / duSkAla par3ate hI sAdhu subhikSavAle prAntameM vihAra kara dete haiM / jahA~ subhikSa hotA hai vahA~ bhI jyAdA suvidhAoMvAle sthAnoMmeM jyAdA rahate aura vicaraNa karate haiN| jyAdA suvidhAvAle gA~voM aura zaharoM meM bhI jo kuTuMba sAdhuvargakA jyAdAse jyAdA khyAla rakhate haiM unhIMke ghara unakA AnA jAnA jyAdA hotA hai / yaha saba asvAbhAvika nahIM hai / isIlie hameM suvidhA - rahita grAmoM, zaharoM aura prAntoMmeM sAdhu prAyaH dRSTigocara nahIM hote aura isake.. pariNAmasvarUpa jaina - paraMparAkA astitva bhI jokhimameM dikha par3atA hai / suvidhAoMke sAtha jIvanake pAlaNa-poSaNa kI ekarasatA hote hue bhI sAdhuvargamukhya rUpa se bhagavAna aura apane jIvanake aMtarake viSaya meM vicAra na karake dehameM kyA rakhA hai ? yaha to vinAzIka hai, kisI samaya naSTa hogI hI / kheta, makAnAdi saba jaMjAla haiM, paisA rupayA, strI- bacce Adi sabhI sAMsArika mAyAjAlake baMdhana haiM, ityAdi anadhikAra upadeza prAyaH dete rahate haiM / zrotA gRhasthavarga bhI apane adhikAra aura zaktikA vicAra na karake ukta upadezake pravAha meM baha jAte haiM / pariNAma yaha hai ki hamAre samAjameM bhagavAnakI saccI nivRtti yA adhikAra yogya pravRtti, kucha bhI pratIta nahIM hotI / vaiyaktika, 144 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvakoMse 145 kauTumbika yA sAmAjika kArya nirutsAha aura nIrasatAse karate jAte haiM, jisase bala prApta karanekI icchA rakhate hue bhI use prApta nahIM kara pAte / saMpatti, vaibhava, vidyA yA kIrtiko binA prayatna pAnekI icchA rakhate haiM aura usake lie prayatna karanekA kArya dUsaroMke Upara chor3a dete haiM / aisI sthitimeM bhagavAnake vAstavika nivRttirUpa jIvanaprada jalake sthAnameM hamAre hissemeM kevala usakA phena aura sIla hI rahatI hai| dharma adhikArase hI zobhita hotA hai| jo adhikArarahita dharma sAdhu-. vargako suzobhita nahIM kara sakatA vaha zrAvaka-vargako kaise suzobhita karegA ? nivRttikI dRSTise dA~ta aura zarIrakI upekSA karanemeM hI hama dharma mAnate haiM lekina dA~toMke sar3ane aura zarIrake asvastha honepara itane ghabar3A jAte haiM ki cAhe hama sAdhu ho cAhe gRhastha usI samaya DAkTara aura davA hI hamAre mohake viSaya bana jAte haiN| vyApAra aura kauTumbika jimmedArI nibhAnemeM bhI bahuta bAra hamArI mAnI huI nivRtti sAmane A jAtI hai lekina jisa samaya isake aniSTa pariNAma kuTumba-kalaha paidA karate haiM usa samaya hama use samabhAvase sahanemeM asamartha hote haiN| sAmAjika suvyavasthA aura rASTrIya abhyudaya agara binA prayatnake mila jAya, to hameM acche lagate haiM / sirpha hameM acchA nahIM lagatA hai usake lie puruSArtha krnaa| sAdhuvargakI nivRtti aura gRhasthavargakI pravRtti ye donoM jaba anucita DhaMgase eka dUsareke sAtha mila jAtI haiM, taba nivRtti saccI nivRtti nahIM rahatI aura pravRttikI bhI AtmA vilupta ho jAtI hai / eka prasiddha AcArya ne eka agragaNya aura zikSita mAne jAnevAle gRhasthako patra likhaa| usameM unhoMne sUcita kiyA ki tumhArI pariSad agara punarvivAhake cakkara meM par3egI, to dharmako lAMchana lgegaa| ina tyAgI kahe jAnevAle AcAryakI sUcanA Uparase to tyAga-garbhita-sI pratIta hotI hai, lekina agara vizleSaNa kiyA jAya to isa anadhikAra saMyamake upadezakA marma prakAzita ho jAtA hai / punarvivAha yA usake pracArase jainasamAja gartameM gira jAyagA, aisI dRDha mAnyatA rakhanevAle aura punarvivAhake pAtroMko nIcI najarase dekhanevAle ina tyAgI janoMke pAsa jaba koI vRddha-vivAha karanevAlA, yA eka sIke rahate hue bhI dUsarI zAdI karanevAlA, yA apane jIvanameM cauthI pA~cavIM zAdI karanevAlA dhanI gRhastha A pahu~catA hai, taba vaha saMpattike kAraNa Age 10 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja sthAna pAtA hai, aura usa samaya ina tyAgI guruoMkI saMyamakI himAyatameM kitanA viveka hai, yaha sApha mAlUma par3a jAtA hai / bahutase tyAgI guru aura unakI chAyAmeM rahanevAle gRhastha jisa samaya kahate haiM ki hameM deza yA rASTrase kyA matalaba, hameM to apanA dharma sa~bhAlanA cAhie, rAjyake viruddha hama loga kaise kucha kaha sakate yA kara sakate haiM, usa samaya nivRtti aura pravRttimeM kitanA asAmaMjasya paidA ho gayA hai, yaha mAlUma ho jAtA hai| isa tarahakI vicAra-saraNIvAle dezako parataMtratAkI ber3Ise mukti milanA asaMbhava hai| ve bhUla jAte haiM ki agara deza Arthika, audyogika aura rAjanItika dRSTi se parataMtra hai, to hama bhI usI beDImeM ba~dhe hue haiN| cirakAlakA abhyAsa ho jAnese yA sthUla dRSTike kAraNa agara gulAmI gulAmI pratIta nahIM hotI, to isase usakA prabhAva kama nahIM ho jAtA / ina adUradarzI vyaktiyoMko isakA bhI vicAra karanA cAhie ki vizvavyApI svataMtratAkI bhAvanAvAloMkA varga choTA hotA huA bhI apane dRDha nizcayase usI dizAkI ora bar3ha rahA hai| dharma, paMtha aura jAtike bheda-bhAvase rahita sahasroM hI nahIM balki lAkhoM yuvaka yuvatiyA~ unakA sAtha de rahI haiM / jaldI yA derase yaha taMtra saphala hogA hii| isa saphalatAmeM bhAga lenese agara jaina-samAja vaMcita na rahanA cAhatA ho aura use svataMtratAke sundara phaloMkA AsvAda acchA lagatA ho, to use parataMtratAkI ber3iyA~ kATanemeM icchA aura buddhipUrvaka dharma samajhakara apanA hissA adA karanA caahie| merI yaha dRDha mAnyatA hai ki jaina yuvakako apane jIvana-taMtrako svayaM hI nivRttilakSI pravRttivAlA banAnA cAhie / isameM prAcIna uttarAdhikArakI rakSA aura navIna 'paristhitikA sAmaJjasya karanevAle tattvoMkA sammizraNa hai| nivRttiko zuddha nivRtti rakhanekA eka hI niyama hai, aura vaha yaha ki nivRttike sAtha sAtha jIvanako sudRDha banAye rakhaneke lie Avazyaka aura anivArya pravRttikA bhAra bhI apane Upara liyA jAya / dUsaroMkI pravRttidvArA prApta phalake AsvAdanakA tyAga karanA cAhie / isI prakAra pravRttiko svIkAra kara agara jIvana zuddha rakhanA hai to pravRttise prApta phalakA AtmabhoktA na hokara samUhagAmI honA caahie| agara yaha hone lage to prApta sAdhanoMkA aura suvidhAoMkA vaiyaktika bhogameM pariNamana Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yudhakoMse 147 na hokara samUhagAmI sundara upayoga hogA aura pravRtti karanevAlA itane aMzameM vaiyaktika tRSNAse mukta hokara nivRttikA pAlana kara skegaa| nirmoha karmayoga dUsarA lakSaNa vastutaH prathama lakSaNakA hI rUpa hai| pahale aihika aura paralaukika icchAoMkI tapti ke lie yajJayAgAdi kriyAkANDa bahuta hotA thA / dhArmika samajhA jAnevAlA yaha kriyAkANDa vastutaH tRSNAjanita honeke kAraNa dharma nahIM hai, aisI dUsare pakSakI satya aura prabala mAnyatA thI / gItA-dharma-pravartaka jaise dIrghadarzI vicArakoMko karma-pravRttirahita jIvana-taMtra asaMbhava jAna par3A, phira cAhe vaha vyaktikA ho yA samUhakA / unheM yaha bhI pratIta huA ki karma-pravRttikI preraka tRNNA hI sArI viDambanAoMkA mUla hai| ina donoM doSoMse mukta honeke lie unhoMne anAsakta karmayogakA spaSTa rUpase upadeza diyaa| yadyapi jaina-paramparAkA lakSya nirmohattva hai, to bhI sampUrNa samAjake rUpameM hama pravRttike binA nahIM raha sakate aura na kabhI rahe haiM / aisI sthitimeM hamAre vicAraka-vargako nirmoha yA anAsakta bhAvase karmayogakA mArga hI svIkAra karanA cAhie / anya paramparAoMko agara hamane kucha diyA hai, to unase lenemeM bhI koI hInatA nahIM hai| aura anAsakta karmayogake vicAroMkA abhAva hamAre zAstroMmeM ho, aisI bAta bhI nahIM hai| isalie merA mAnyatA hai ki pratyeka jaina isa mArgake svarUpako samajhe aura use jIvanameM utAraneke lie dRDha nizcayI bane / vivekI kriyA-zIlatA aba hama tIsare lakSaNakA vicAra karate haiN| hamAre isa choTese samAjameM ApasameM lar3anevAle aura binA vicAre ghoSa-pratighoSa karanevAle do ekAntika pakSa haiM / eka pakSa kahatA hai ki sAdhu-saMsthA aba kAmakI nahIM hai, ise haTA denA caahie| zAstroM aura AgamoMke usa samayake baMdhana isa samaya vyartha haiMtIrtha aura maMdiroMkA bhAra bhI anAvazyaka hai / dUsarA pakSa isase viparIta kahatA hai| usakI mAnyatA hai ki jaina-paramparAkA sarvasva sAdhu-saMsthA hai| usameM agara kisI prakArakI kamI yA doSa ho to use dekhane aura karanekI vaha manAI karatA hai| zAstra nAmakI sabhI pustakoMkA eka eka akSara grAhya hai aura tIrthoM aura maMdiroMkI vartamAna sthitimeM kisI prakArake sudhArakI AvazyakatA nahIM hai| merI samajhameM agara ye donoM ekAntika virodhI pakSa viveka, . Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 dharma aura samAja pUrvaka kucha nIce utara AveM to unheM satya samajhameM A sakatA hai aura vyarthameM barbAda kI jAnevAlI zakti upayogI kAryoMmeM laga sakatI hai| isalie maiM yahA~para jaina yuvakakA artha kriyAzIla karake usake anivArya lakSaNake rUpameM vivekI kriyA-zIlatAkA samAveza karatA huuN| sAdhu-saMsthAko anupayogI yA ajAgalastanavat mAnanevAloMse maiM kucha prazna pUchanA cAhatA huuN| bhUtakAlIna sAdhu saMsthAke aitihAsika kAryoMko alaga rakhakara agara hama pichalI kucha zatAbdiyoMke kAryoMpara hI vicAra kareM, to isa saMsthAke prati AdarabhAva prakaTa kiye binA nahIM rahA jA sktaa| digambara-paraMparAne antima zatAbdiyoMmeM apanI isa saMsthAko kSINa banAyA, to kyA isa paramparAne zvetAmbara paramparAkI apekSA vidyA, sAhitya, kalA yA nIti-pracAra meM jyAdA dena dI hai ? isa samaya digambara-paramparA muni-saMsthAke lie jo prayatna kara rahI hai, usakA kyA kAraNa hai ? jihvA aura lekhanImeM asaMyama rakhanevAle apane taruNa baMdhuoMse maiM pUchatA hU~ ki Apa vidyA-pracAra to cAhate haiM na ? agara hA, to isa pracArameM sabase pahale aura jyAdA sahayoga denevAle sAdhu nahIM to aura kauna haiM ? eka utsAhI zvetAmbara sAdhuko kAzI jaise dUra aura bahuta kAlase tyakta sthAnameM gRhastha kumAroMko zikSA denekI mahattvapUrNa aMtaHsphuraNA agara na huI hotI, to kyA Aja jaina samAjameM aisI vidyopAsanA zurU ho sakatI thI ? eka satata karmazIla jaina munine Agama aura Agametara sAhityako vipula parimANameM prakaTa kara deza aura videzameM sulabha kara diyA hai jisase jaina aura jainetara vidvAnoMkA dhyAna jaina sAhityakI ora AkarSita huA hai| kyA itanA bar3A aura mahattvapUrNa kArya koI jaina gRhastha itane alpa samayameM kara sakatA thA ? eka vRddha muni aura usakA ziSyavarga jaina samAjake vibhUtirUpa zAstra-bhaNDAroMko vyavasthita karane aura use naSTa honese bacAnekA prayatna kara rahA hai aura sAtha hI sAtha unameMkI saikar3oM pustakoMkA zramapUrvaka prakAzanakArya bhI varSoMse kara rahA hai jo svadeza videzake vidvAnoMkA dhyAna AkarSita karatA hai / aisA kArya Apa aura mere jaisA koI gRhastha nahIM kara sakatA / zAstroM aura AgamoMko nikammA samajhanevAle bhAiyoMse maiM pUchatA hU~ ki kyA Apane kabhI una zAstroMkA adhyayana bhI kiyA hai ? Apa unakI kadara nahIM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvakoMse 149 karate, so apane ajJAnake kAraNa yA zAstroMkI nirarthakatA ke kAraNa ? maiM yuvakoMse pUchatA hU~ ki Apa apane samAjake lambe kAlakA kauna-sA kArya saMsArake sAmane rakha sakate haiM ? deza videzake jainetara vidvAn bhI jaina sAhityakA adbhuta mUlyAMkana karate haiM aura usake abhAva meM bhAratIya saMskRti yA itihAsakA pRSTha adhUrA mAnate haiN| videzoMmeM lAkhoM rupaye kharca karake jaina sAhitya saMgraha karanekA prayatna ho rahA hai| aisI sthitimeM jaina zAstroM yA jaina sAhityako jalA denekI bAta kahanA pAgalapana nahIM to aura kyA hai ? tIrthoM aura mandiroMke aikAntika virodhiyoMse merA prazna hai ki isa tIrthasaMsthAke itihAsake pIche sthApatya, zilpa aura prAkRtika saundaryakA kitanA bhavya itihAsa chipA huA hai, kyA Apane kabhI isa viSaya meM socA hai ? sthAnaka - vAsI samAjako agara usake pUrva puruSoMke sthAna yA smRtike viSayameM pUchA jAya, to ve isa viSaya meM kyA kaha sakate haiM ? kyA aise aneka tIrtha nahIM haiN| jahA~ ke maMdiroM kI bhavyatA aura kalAko dekhakara ApakA mana yaha kahaneko vivaza ho jAya ki lakSmIkA yaha upayoga vAstava meM saphala kahA jA sakatA hai ? isI bhA~ti dUsare aikAntika pakSase bhI maiM AdarapUrvaka pUchanA cAhatA hU~ ki agara hamAre sAdhu vAstava meM sacce sAdhu haiM, to Aja unameM gRhasthavarga se bhI jyAdA mArAmArI, pakSApakSI, tU tU maiM maiM, aura eka hI dhanikako apanA apanA anuyAyI banAnekI avyakta hor3a kyoM cala rahI hai ? akSarazaH zAstroMke mAnanevAloMse merA yaha nivedana hai ki yadi zAstroMke prati ApakI ananya bhakti hai, to Apane una zAstroMko par3hane aura vicAranemeM tathA dezakAlAnusAra upayogitA - anupayogitAkA pRthakkaraNa karanemeM kabhI apanI buddhi lagAI hai yA dUsaroMkI hI buddhikA upayoga kiyA hai ? maMdira saMsthA ke pIche sarvasva homa denevAle bhAiyoMse merA yaha nivedana hai ki kitane maMdiroMkI vyavasthA karanekI zakti ApameM hai ? unake Upara honevAle AkramaNoMkA pratikAra karanekI kitanI zakti Apake pAsa hai ? ekataraphI dhunameM kahIM Apa isake Avazyaka karttavya to nahIM bhUla jAte ? isa prakAra donoM pakSoMse pUchatAchakara maiM unakA dhyAna vivekakI ora AkarSita karanA cAhatA hU~ / mujhe vizvAsa hai ki agara donoM varga maryAdAmeM rahakara vivekapUrvaka vicAra kareM, to apane apane varga meM rahakara kAma karate hue bhI bahuta-sI kaThinAiyoMse baca jAyeMge / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja 150 aba maiM apane karttavya sambandhI praznoMkI ora AtA hU~ / udyoga, zikSA, rAjasattA Adike rASTravyApI nirNaya, jo dezakI mahAsabhA samaya samayapara kiyA karatI hai, vahI nirNaya hamAre bhI haiM, isalie unakA yahA~ alaga se vicAra karanA anAvazyaka hai / sAmAjika praznoMmeM jAti-pA~tike baMdhana, bAla-vRddha-vivAha, vidhavAoMke prati jimmedArI, anupayogI kharca ityAdi aneka haiM / ina saba praznoMke viSaya meM jaina samAjakI bhinna bhinna pariSadeM varSoMse prastAva karatI A rahI haiM aura vartamAna paristhiti isa viSaya meM svayaM hI kucha mArgoko khola rahI hai / hamArI yuvaka pariSadane isa viSaya meM kucha jyAdA vRddhi nahIM kI hai / hamArI pariSadako apanI maryAdAe~ samajhakara hI kAma karanA cAhie / yaha mukhya rUpase vicAranekA hau kArya karatI hai| vicAroMko kAryarUpameM pariNata karaneke lie jisa sthira buddhi-bala aura samaya-balakI AvazyakatA hai use pUrA karanevAlA agara koI vyakti na ho to arthasaMgrahakA kAma kaThina ho jAtA hai / aisI sthiti meM cAhe jitane sukarttavyoMkI rUparekhA taiyAra kI jAya, vyAvahArika dRSTise usakA jyAdA artha nahIM rahatA / hamArI pariSadako eka bhI sAdhukA sahayoga nahIM hai, jo apanI vicArasaraNIse yA dUsarI tarahase sahAyatA karake pariSada ke kAryako sarala banAe / pariSadako apane gRhastha sabhyoMke balapara hI jindA rahanA hai / eka tarapha usameM svataMtratAkA pUrA avakAza honese vikAsakA sthAna hai, dUsarI tarapha usake prAyaH sabhI sadasya vyApArI vRttike haiM, isa kAraNa ve kAryoMko vyavasthita aura satata saMcAlana karanemeM ucita samaya nahIM de sakate / isIlie maiM bahuta hI parimita karttavyoM kA nirdeza karatA hU~ / deza bhinna bhinna prAntoMmeM aneka zahara kasbe aura grAma aise haiM jahA~para jaina yuvaka hote hue bhI unakA saMgha nahIM hai / unake lie apekSita dhArmika, sAmAjika aura rASTrIya paThana-pAThanakA subhItA nahIM hai / eka prakArase ve a~dhere meM hai / unameM utsAha aura lagana hote hue bhI vicArane, bolane, milane julanekA sthAna nahIM hai / zaharoM aura kasboM meM pustakAlayakI suvidhA hote hue bhI jaba aneka utsAhI jaina yuvakoMkA paThana paThana nAma mAtrakA bhI nahIM hai taba unake vicAra- sAmarthya ke viSayameM to kahanA hI kyA ? aisI sthiti meM hamArI Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvakoMse 151 pariSada do tIna sabhyoMkI samiti cunakara use Avazyaka pAThya pustakoMkI sUcI banAnekA kArya sauMpe aura usa sUcIko prakAzita kare, jisase pratyeka jaina yuvaka saralatAse dhArmika, sAmAjika, rASTrIya aura anya praznoMke viSayameM dUsaroMke vicAra jAna sake aura khuda bhI vicAra kara sake / aisI sUcI aneka yuvaka-saMghoMke saMgaThanakI prathama bhUmikA bnegii| kendrasthAnake sAtha aneka yuvakoMkA patra-vyavahAra honepara kaI yuvaka-saMghoMkA saMgaThana hogaa| dasa pA~ca zaharoMke thor3ese gine cune vicArazIla yuvaka honese koI sArvatrika yuvaka saMghakI vicAra-pravRtti nahIM cala sktii| mukhapatrameM prakaTa hue vicAroMko jhelanekI sAmAnya bhUmikA sarvatra isI prakAra nirmita ho sakatI hai / zikSApradhAna zaharoMke saMghoMko eka zikSAsaMbaMdhI pravRtti bhI hAthameM lenI cAhie / zaharake saMghoMko apane kAryAlayameM aisI vyavasthA karanI cAhie jisase sthAnIya yA AsapAsake gA~voMke vidyArthI apanI kaThinAiyA~ vahA~ Akara kaha skeN| yuvaka-saMgha bhI apanI zaktike anusAra kucha vyavasthA kare yA mArga darzana kre| isase mArga aura Alambanarahita bhaTakanevAle yA ciMtA karanevAle apane bhAiyoMko kucha rAhata mila skegii| - isake atirikta eka karttavya udyogake bAremeM hai / zikSAprApta yA bIcameM hI adhyayana chor3a denevAle aneka bhAI naukarI yA dhaMdhekI khojameM idhara udhara bhaTakate phirate haiN| unheM prArambhameM dizAsUcanakI bhI sahAyatA nahIM miltii| yadi thor3e dina rahane, khAne AdikI sastI suvidhA na bhI dI jA de sakeM, to bhI paristhiti jAnakara agara unheM yogya salAha denekI vyavasthA usa sthAnakA saMgha kara de, to isase yuvaka-maNDaloMkA saMgaThana acchI taraha ho sakatA hai| __ hamAre AbU, pAlItANA Adi kucha aise bhavya tIrtha haiM jahA~para hajAroM vyakti yAtrA yA ArAmake lie jAte rahate haiN| pratyeka tIrtha hamArA dhyAna svacchatAkI ora AkarSita karatA hai| tIrtha jitane bhavya aura sundara haiM vahA~para manuSyakRta asvacchatA asuMdaratA bhI utanI hI hai| isalie tIrtha-sthAnake yA usake pAsake yuvaka-saMgha Adarza svacchatAkA kArya apane hAthameM le leM to ve usake dvArA janAnurAga utpanna kara sakate haiM / AbU eka aisA sthAna hai jo gujarAta aura rAjapUtAnAke madhya honeke atirikta AbahavAke lie bhI bahuta acchA hai / vahA~ke prasiddha jaina maMdiroMko dekhaneke lie AnevAloMkA mana AbUkI Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 dharma aura samAja 'pahAr3iyoMmeM rahaneke lie lalacA uThatA hai aura AbahavAke lie AnevAle bhI ina maMdiroMko dekhe binA nahIM raha skte| jaise sundara ye mandira haiM vaisA hI sundara parvata hai / to bhI unake pAsa na to svacchatA hai, na upavana hai aura na jalAzaya / svabhAvase udAsIna jaina janatAko yaha kamI bhale hI na khaTakatI ho, to bhI jaba ve dUsare kempoM aura jalAzayoMkI ora jAte haiM to tulanAmeM unheM bhI apane maMdiroMke AsapAsa yaha kamI khaTakatI hai| sirohI, pAlanapura yA ahamadAbAdake yuvaka-saMgha isa viSayameM bahuta kucha kara sakate haiN| uttama vAcanAlaya aura pustakAlayakI suvidhA to pratyeka tIrthameM honI cAhie | AbU Adi sthAnoMmeM yaha suvidhA bahuta upayogI siddha ho sakatI hai| pAlItANAmeM kaI 'zikSaNasaMsthAe~ haiN| unake pIche kharca bhI kama nahIM hotaa| unameM kAma to hotA hai lekina dUsarI prasiddha saMsthAoMkI bhA~ti ve vidvAnoMko AkarSita nahIM kara sakatIM / isake lie bhAvanagara jaise najadIkake zaharake viziSTa zikSita yuvakoMko sahayoga denA caahie| jo U~ca-nIcake bheda na mAnatA ho, kathita aspRzyoM aura dalitoMke sAtha manuSyatAkA vyavahAra karatA ho, jo anivArya vaidhavyake badale aicchika vaidhavya kA sakriya samarthaka ho aura jo dhArmika saMsthAoMmeM samayocita sudhArakA himAyatI ho, usake dvArA yadi aisI alpa aura halakI kArya-sUcanA dI jAya, to jar3a rUDhikI bhUmimeM lambe samayase khar3e khar3e ukatAye hue aura vicAra-krAntike AkAzameM ur3anevAle yuvakoMko navInatA mAlUma hogI, yaha svAbhAvika hai| parantu maiMne yaha mArga jAna-bUjhakara apanAyA hai| maiMne socA ki eka halakIse halakI kasauTI yuvakoM ke sAmane rakhU aura parIkSA karake dekhU ki ve usameM kitane aMzameM saphala ho sakate haiN| hameM uttarAdhikArameM ekAMgI dRSTi prApta hotI hai jo samucita vicAra aura Avazyaka pravRttike bIca mela karanemeM vighnarUpa siddha hotI hai| isalie usakI jagaha kisa dRSTikA hameM upayoga karanA cAhie, isIkI maiMne mukhya rUpase carcA kI hai| yukakapariSat, ahamadAbAda, / anuvAdakasvAgatAdhyakSake padase / mohanalAla khArIvAla Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harijana aura jaina jabase bambaIkI dhArA-sabhAmeM 'harijanamandira-praveza' bila pAsa huA hai tabase gAr3ha-nidrAmeM magna jaina samAjakA mAnasa vizeSa rUpase jAgRta ho gayA hai / isa mAnasake eka konese paNDitAI seThAI aura sAdhuzAhIne eka sAtha milakara AvAz2a lagAI hai ki harijana hindU samAjake aMga haiM, aura jaina hindU samAjase jude haiN| isalie hindU samAjako lakSya karake banAyA gayA 'harijanamandirapraveza' bila jainasamAjako lAgU nahIM ho sktaa| jAgRta jainamAnasake dUsare konese dUsarI AvAja uThI hai ki bhale hI jainasamAja hindU samAjakA eka bhAga ho aura isase jainasamAja hindU ginI jAya para jainadharma hindU dharmase pRthak hai, aura 'harijana-mandira-praveza' bila hindUdharmameM sudhAra karaneke lie hai, ataH vaha jainadharmapara lAgU nahIM ho sktaa| kyoMki harijana hindU dharmake anuyAyI haiM, jainadharma ke nahIM / jaina dharma to mUlase hI judA hai| ina do virodhI AvAjoMke sivAya jAgRta jaina mAnasase kucha aura bhI svara nikale haiN| koI kahate haiM ki lambe samayase calI AI jainaparamparA aura praNAlIke AdhArase harijanoMko jainamandira-pravezase roka rakhaneke lie bilakA niSedha karanA caahie| kucha loga jaina mandiroMko jaina sampatti aura unapara jaina svAmitva mAnakara hI bilakA virodha karate haiM / / dUsarI tarapha uparilikhita jude-jude virodhI pakSoMkA sakhta prativAda karanevAlI eka navayugIna pratidhvani bhI joroMse uThI hai / maiM ina lekhameM isa saba pakSoMkI sabalatA aura nirbalatAko parIkSA kAnA cAhatA huuN| pahale pakSakA kahanA hai ki jainasamAja hindUsamAjase judA hai / yaha pakSa 'hindU' zabda kA artha kevala brAhmaNa-dharmAnuyAyI yA vaidika paramparAnuyAyI samajhatA hai, para yaha artha Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 dharma aura samAja itihAsa aura paramparAkI dRSTi se bhrAnta hai / itihAsa aura paramparAkA ThIka ThIka jJAna na honese yaha pakSa apanI mAnyatAkI puSTike lie hindU zabdakI ukta saMkIrNa vyAkhyA gar3ha letA hai| ataH isa sambandhameM thor3A gaMbhIra vicAra karanA hogaa| grIka loga sindhuke taTase yahA~ Aye the| ve bhAratake jitane jitane pradezako jAnate gaye utane utane pradezako apanI bhASAmeM 'inDasa' kahate gye| bhAratake bhItarI bhAgoMse ve jyoM jyoM paricita hote gaye tyoM tyoM unake 'iMDasa' zabdakA artha bhI vistRta hotA gyaa| muhammada paigambarase pahale bhI araba vyApArI bhAratameM Ate the| kucha sindhu nadIke taTa taka Aye the aura kucha samudrI mArgase bhAratake kinAre kinAre pazcimase pUrva taka-jAvA sumAtrAse lekara cIna taka-yAtrA karate the| ye araba vyApArI bhArata ke sabhI paricita kinAroMko 'hinda' kahate the| araboMko bhAratakI banI huI talavAra bahuta pasanda thI aura ve usapara mugdha the| bhAratakI sukhasamRddhi aura manohara AbohavAne bhI unheM bahuta AkRSTa kiyA thaa| isa lie bhAratakI talavArako ve usake utpatti-sthAnake nAmase 'hinda' kahate the| isake bAda paigambara sA0 kA jamAnA AtA hai| muhammada bina kAsamane sindhameM apanA aDDA jmaayaa| phira mahamUda gajanabI tathA anya AkramaNakArI musalamAna dezameM Age-Age bar3hate gaye aura apanI sattA jamAte gye| isa jamAnemeM musalamAnoMne bhAratake lagabhaga sabhI bhAgoMkA paricaya pA liyA thA, isalie musalima itihAsa-lekhakoMne bhAratako tIna bhAgoMmeM bA~TA-sindha, hinda aura dakSiNa / hinda zabdase unhoMne sindhuke Ageke samasta uttara hindusthAnako pahicAnA / akabara tathA anya mugala bAdazAhoMne rAjya-vistArake samaya rAja-kAjakI suvidhAke lie samasta bhAratako hI 'hinda' nAmase vyavahRta kiyaa| isa taraha hinda aura hindU zabdakA artha uttarottara usake prayoga aura vyavahAra karanevAloMkI jAnakArIke anusAra vistRta hotA gayA aura phira aMgrejI zAsanameM isakA ekamAtra nivivAda artha mAna liyA gayAkAzmIrase kanyAkumArI aura sindhuse AsAma takakA sampUrNa bhAga--sArAdeza-hinda / isa taraha hinda aura hindustAnakA artha cAhe jitanA purAnA ho aura cAhe jisa kramase vistRta huA ho, para yaha prazna to aba bhI khar3A rahatA hai ki hindustAna meM basanevAle sabhI loga hindUsamAjameM zAmila haiM yA usameMke khAsa Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harijana aura jaina 155 khAsa varga 1 aura ve kauna kauna ? isake uttarake lie bahuta dUra jAnekI AvazyakatA nahIM hai| kyoMki hindustAnameM pahalese hI aneka jAtiyA~ aura mAnava-samAja Ate aura basate rahe haiN| para sabhIne hindasamAjameM sthAna nahIM pAyA / hama jAnate haiM ki musalamAna vyApArI aura zAsakake rUpameM idhara Aye aura base, para ve hindUsamAjase bhinna hI rahe / isI taraha hama yaha bhI jAnate haiM ki musalamAnoMke Aneke kucha pahale aura usake bAda bhI, vizeSa rUpase 'pArasI' hindustAnameM Akara rahe haiM aura unhoMne musalamAnoMkI taraha hindustAnako apanI mAtRbhUmi mAna liyA hai, phira bhI ve hindU samAjase pRthak gine jAte haiM / isI taraha krizciyana aura gorI jAtiyA~ bhI hindustAnameM haiM, para ve hindasamAjakA aMga nahIM bana sakI haiN| isa samasta sthitikA aura hindusamAjameM ginI jAnevAlI jAtiyoM aura vargoke dhArmika itihAsakA vicAra karake sva0 lokamAnya tilaka jaise vicArakoMne 'hindU' zabdakI jo vyAkhyA kI hai, vaha pUrNatayA nirdoSa aura satya hai| isa vyAkhyA ke anusAra jinake puNya puruSa aura tIrthasthAna hindustAnako apane devoM aura RSiyoMkA janmasthAna arthAt apanI tIrthabhUmi mAnate haiM, ve saba 'hindU' haiM, aura una sabakA samAja ' hindU-samAja' hai| jainoMke lie bhI Upara kahI huI hindUsamAjakI vyAkhyA na mAnanekA koI kAraNa nahIM haiN| jainoMke sabhI puNya puruSa aura puNya tIrtha hindustAnameM haiN| isalie jaina hindUsamAjase pRthak nahIM ho skte| unako judA mAnanekI pravRtti jitanI aitihAsika dRSTise bhrAnta hai utanI hI anya aneka dRSTiyoMse bhii| isI bhrAnta dRSTike vaza 'hindU' zabdakA kevala 'vaidika paramparA' artha karake ajJAnI aura sampradAyAndha jainoMko bhramameM DAlA jA rahA hai / para isa pakSakI nissAratA aba kucha zikSita logoMke dhyAnameM A gaI hai, isalie unhoMne eka nayA hI muddA khar3A kiyA hai| usake anusAra jaina samAjako hindusamAjakA aMga mAnakara bhI dharmakI dRSTi se jainadharmako hindU dharmase bhinna mAnA jAtA hai| aba jarA isI praznakI mImAMsA kara lI jAya / aMgrejI zAsanake bAda manuSya-gaNanAkI suvidhAke lie ' hindU dharma' zabda bahuta pracalita aura rUr3ha ho gayA hai| hindUsamAjameM zAmila aneka vargAke | Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja dvArA pAle jAnevAle aneka dharma hindUdharmakI chatrachAyAmeM A jAte haiM / islAma, - jarathustra, IsAI aura yahUdI Adiko chor3akara, jinake ki mUla dharmapuruSa aura -mUla tIrthasthAna bhAratase bAhara haiM, bAkIke sabhI dharma - pantha ' hindUdharma ' meM zAmila haiM / bauddhadharma bhI jisakA ki mukhya aura bahubhAga hindustAna ke bAhara hai, hindUdharmakA hI eka bhAga hai, bhale hI usake anuyAyI aneka dUravartI "dezoM meM phaile hue haiM / dharma kI dRSTise to bauddhadharma hindUdharmakI hI eka zAkhA hai / 1 156 vAstavika dRSTise sArA jainasamAja hindustAnameM hI pahale se basatA calA AyA hai aura Aja bhI basa rahA hai| isalie jaina jisa taraha samAjakI dRSTise hindUsamAjakI eka zAkhA haiM, usI taraha dharma kI dRSTise bhI hindUdharmakA eka - mukhya aura prAcIna bhAga hai / jo loga 'hindUdharma' zabdase kevala 'vaidika dharma' - samajhate haiM ve na to jainasamAja aura jainadharmakA itihAsa jAnate haiM aura na hindU samAja aura hindUdharmakA / apane kAmacalAU chichale jJAnake balapara jainadharmako hindUdharmase judA ginanekA sAhasa karanA spaSTatayA apanI ha~sI karAnA hai| bhAratake yA videzoMke prasiddha vidvAnoMne jaba jaba hindUdarzana yA hindUdharmake * sambandhameM likhA hai, taba taba vaidika, bauddha aura jaina tattvajJAna aura dharmakI sabhI paramparAoMko lekara vicAra kiyA hai / jinhoMne hindU sAhityakA itihAsa likhA hai unhoMne bhI jaina sAhityako hindU sAhityakI eka zAkhAke rUpameM hI sthAna diyA hai / sara rAdhAkRSNanakI 'iMDiyana philAsaphI ' DaoN0 dAsaguptA Adi ke darzana grantha, AcArya AnandazaMkara bApUbhAI dhruvakI ' hindUdharmakI vAlapothI ' aura dIvAna narmadAzaMkara mehatAkA 'hinda tattvajJAnakA itihAsa' Adi meM vaidika, bauddha aura jaina ina tInoM hI jIvanta bhAratIya dharma-paramparAoMkA hindUdharma ke rUpameM varNana kiyA hai / isa taraha jainadharma hindUdharmake antargata ho jAtA hai, phira bhI yaha prazna khar3A hI raha jAtA hai ki jaba harijana mUlameM hI jainadharma ke anuyAyI nahIM haiM aura jaina samAja ke aMga bhI nahIM hai, taba unake lie bananevAlA kAnUna ve hindU samAjake jisa bhAgake aMza hoM athavA hindUdharmakI jisa zAkhA ke anuyAyI hoM usI hindUsamAja aura hindUdharmake bhAgako lAgU honA cAhie na ki samasta hindU"samAja aura samasta hindUdharmako / na to jaina apane samAjameM harijanoMko ginate Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harijana aura jaina 157 haiM aura na harijana hI apaneko jainasamAjakA aMza mAnate haiN| isI taraha harijanoMmeM jainadharmake eka bhI viziSTa lakSaNakA AcaraNa nahIM hai aura na ve jainadharmaH dhAraNa karanekA dAvA hI karate haiN| harijanoMmeM cAhe jitanI jAtiyA~ hoM, para jo krizciyana aura musalamAna nahIM hue haiM ve sabhI zaMkara, rAma, kRSNa, durgA, kAlI Adi vaidika aura paurANika paramparAke devoMko hI mAnate, bhajate aura pUjate haiN| isI taraha vaidika yA paurANika tIrthoM, parvatithiyoM aura vrata niyamoMko pAlate haiN| prAcIna yA arvAcIna harijana santoMko bhI vaidika aura paurANika paramparAmeM hI sthAna milA hai| isa lie harijanoMko hindusamAjakA aMga aura hindU dharmakA anuyAyI mAna lenepara unakA samAveza hindUsamAjakI vaidika-paurANika paramparAmeM hI ho sakatA hai, jaina paramparAmeM to kisI bhI taraha nahIM / isalie dUsare pakSavAloMko yadi harijana-mandira-pravezase jaina samAjako mukta rakhanA hai to yaha kahanekI AvazyakatA nahIM hai ki jainadharma hindUdharmase judA hai| adhikase adhika itanA hI kahanA cAhie ki harijana bhI hindU haiM, jaina bhI hindU haiM / jainadharma hindUdharmakA eka bhAga hai, phira bhI harijana jaina samAja ke aMga nahIM haiM aura na ve jainadharmake anuyAyI haiM / hindU samAja aura hindU dharmako eka zarIra mAnA jAya aura usake avAntara bhedoMko hAtha paira, a~gUThA yA a~gulI jaisA avayava mAnA jAya, to harijana hindUdharmakA anusaraNa karanevAle hindUsamAjake eka bar3e bhAga-vaidika paurANika dharmAnuyAyI samAja-maiM hI sthAna pA sakate haiM na ki jaina samAjameM / harijana hindU haiM aura jaina bhI hindU haiM, isase harijana aura jaina abhinna siddha nahIM ho sakate, jaise ki brAhmaNa aura rAjapUta yA rAjapUta aura musalamAna / manuSya-samAjake brAhmaNa,, rAjapUta aura musalamAna sabhI aMga haiM, phira bhI ve manuSya hokara bhI bhItara bhItara bilakula bhinna haiN| isI taraha harijana aura jaina hinda hokara bhI bhItara hI bhItara samAja aura dharmakI dRSTi se bilakula jude haiM / yadi dUsare pakSavAle aisA vicAra rakhate haiM to ve sAdhAra kahe jA sakate haiM / ataH aba isI pakSa ke Upara vicAra karanA ucita hai| hama yahA~ yadi jainadharmake asalI prANako na pahicAneM to prastuta vicAra aspaSTa raha jAyagA aura cira kAlase calI AnevAlI bhrAntiyA~ cAlU hI rheNgii| pratyeka dharmakA eka viziSTa dhyeya hotA hai, jaina dharmakA bhI eka viziSTa Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja dhyeya hai aura vahI jaina dharmakA asalI prANa hai| vaha dhyeya hai"mAnavatAke sarvAMgINa vikAsameM AnevAlI sabhI bAdhAoMko haTAkara sArvatrika nirapavAda bhUtadayAkA AcAraNa karanA, arthAt Atmaupamya ke siddhAntake AdhArase prANimAtrako aura khAsakara manuSyamAtrako U~ca-nIca, garIbI-amIrI yA isI prakArake jAtigata bheda-bhAvake vinA sukha suvidhA aura vikAsakA pUrNa avasara denaa|" isa mUlabhUta dhyeyase jaina dharmake nIce likhe viziSTa lakSaNa 'phalita hote haiM 1-kisI bhI devI devatAke bhaya yA anugrahase jIneke andha-vizvAsase mukti 'paanaa| 2-aisI mukti ke bAdhaka zAstra yA paramparAoMko pramANa mAnanese iMkAra krnaa| 3-aise zAstra yA paramparAoMke Upara ekAdhipatya rakhanevAle aura unhIMke AdhArase jagatmeM andhavizvAsoMkI puSTi karanevAle vargako guru mAnanese iMkAra karanA / 4-jo zAstra yA jo guru kisI na kisI prakAra hiMsAkA yA dharmakSetrameM mAnava-mAnavake bIca asamAnatAkA sthApana yA poSaNa karate hoM, unakA virodha karanA aura sAtha hI guNakI dRSTise sabake lie dharmake dvAra khule rkhnaa| inase tathA inase phalita honevAle dharmake dUsare aise hI lakSaNoMse jainadharmakI AtmA pahicAnI jA sakatI hai| inhIM lakSaNoMse jaina AcAra-vicArakA aura usake pratipAdaka zAstroMkA svarUpa banA hai| jaina bhagavAn mahAvIra yA aise hI kisI puruSako krAntikArI sudhAraka yA pUjya samajhate haiM / unake sudhArakatva yA pUjyatvakI kasauTI pUrvokta jainadharmake prANoMko apane jIvanameM utAranekI zakti aura pravRtti hI hai / jinameM yaha zakti na ho unheM jaina guru yA pUjya nahIM mAna skte| aura jo isa dhyeyake mAnane yA manavAnemeM bAdhA DAlatA hai, usake pIche jaina nahIM cala skte| isa sambandhameM kisI bhI jainako kisI prakArakI Apatti nahIM ho sktii| jainadharmakA vicAra isa dRSTise hI ho sakatA hai| isIlie hama dekhate haiM ki jainadharmake anuyAyI sadAse dharmake nimitta honevAlI hiMsAkA virodha karate Aye haiM aura ahiMsAkI pratiSThAmeM apanA pUrA-pUrA hissA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harijana aura jaina 159 ba~TAte rahe haiM / isIliye jaina apaneko sarvopari aura sarvazreSTha mAnanevAle brAhmaNavargako guru mAnanese iMkAra karate haiM aura U~ca-nIca-bhedake binA cAhe jisa varNake dharmajijJAsuko apane saMghameM sthAna dete haiN| yahA~ taka ki jo samAjameM sabase nIca samajhA jAtA hai aura tiraskArakA pAtra hotA hai, usa cANDAlako bhI jainoMne gurupadapara biThAyA hai| sAtha hI jo uccatvAbhimAnI brAhmaNa jaina zramaNoMko unakI krAntikArI pravRttike kAraNa adarzanIya yA zUdra samajhate the, unako bhI samAnatAke siddhAntako sajIva banAneke lie apane guruvargameM sthAna diyA haiM / jaina AcAryokA yaha krama rahA hai ki ve sadAse apane dhyeyakI siddhike lie svayaM zaktibhara bhAga lete haiM aura AsapAsake zaktizAlI logoMkI sattAkA bhI adhikase adhika upayoga karate haiN| jo kArya ve svayaM saralatAse nahIM kara sakate, usa kAryakI siddhike lie apane anuyAyI rAjAoMmaMtriyoM aura dUsare adhikAriyoM tathA anya samartha logoMkA pUrA-pUrA upayoga karate haiM / jainadharmakI mUla prakRti aura AcArya tathA vicAravAn jainagRhasthoMkI dhArmika pravRtti, ina donoMko dekhate hue yaha kauna kaha sakatA hai ki yadi harijana svayaM jaina dharmasthAnoMmeM AnA cAhate haiM to unheM Anese rokA jAya ? jo kArya jaina dharmaguruoM aura jaina saMsthAoMkA thA aura honA cAhie thA vaha unake ajJAna yA pramAdake kAraNa banda par3A thA; use yadi koI dUsarA samajhadAra cAlU kara rahA ho, to aisA kauna samajhadAra jaina hai jo isa kAmako apanA hI mAnakara use bar3hAnekA prayatna nahIM karegA ? aura apanI aba takako ajJAnajanya bhUla sudhAraneke badale yaha kArya karanevAleko dhanyavAda nahIM degA ? isa taraha yadi hama dekheM to baMbaI sarakArane jo kAnUna banAyA hai vaha spaSTa rUpase jainadharmakA hI kArya hai| jainoMko yahI mAnakara calanA cAhie ki 'harijana-mandira-praveza' bila upasthita karanevAle mAnanIya sadasya aura use kAnUnakA rUpa denevAlI bambaI sarakAra eka tarahase hemacandra, kumArapAla aura hIravijayajIkA kArya kara rahI hai| isake badale apane mUlabhUta dhyeyase ulaTI dizAmeM calanA to apane dharmakI hAra aura sanAtana vaidika paramparAkI jIta svIkAra karanA hai| harijana-mandira praveza bila cAhe jisa vyaktine upasthita kiyA ho aura cAhe jisa sarakArake adhikArameM ho, para isameM Fol Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 dharma aura samAja - - vijaya to jainadharmakI asalI AtmAkI hI hai| isa vijayase prasanna honeke badale apanI dharmacyuti aura pramAdapariNatiko hI dharma mAnakara eka satkAryakA kalpita dalIloMse virodha karanA aura cAhe jo ho, jainatva to nahIM hai| jainI sudUra prAcInakAlase jisa taraha apane tyAgI-saMghameM jAti aura liMgake bhedakI apekSA na karake sabako sthAna dete Aye haiM, usI taraha ve sadAse apane dharmasthAnoMmeM janmase ajaina vyaktiyoMko samajhAkara, lAlaca dekara, paricaya bar3hAkara tathA anya rItiyoMse le jAnemeM gaurava bhI mAnate Aye haiM / koI bhI videzI, cAhe puruSa ho yA strI, koI bhI sattAdhArI yA vaibhavazAlI cAhe pArasI ho yA musala, mAna, koI bhI zAsaka cAhe ThAkura ho yA bhIla, jo bhI sattA sampatti aura vidyAmeM ucca samajhA jAtA hai use apane dharmasthAnoMmeM kisI na kisI prakArase le jAnemeM jaina dharmakI prabhAvanA samajhate Aye haiM / jaba aisA vyakti svayaM hI jainadharmasthAnoMmeM jAnekI icchA pradarzita karatA hai, taba to jaina gRhasthoM aura tyAgiyoMkI khuzIkA koI ThikAnA hI nahIM rhtaa| yaha sthiti abataka sAmAnyarUpase calI AI hai| koI tyAgI yA gRhastha yaha nahIM socatA ki mandira aura upAzrayameM AnevAlA vyakti rAmakA nAma letA hai yA kRSNakA, ahuramajda, khudA yA IsAkA? usake mana meM to kevala yahI hotA hai ki bhale hI vaha kisI panthakA mAnanevAlA ho, kisIkA nAma letA ho, kisIkI upAsanA karatA ho, cAhe mAMsabhakSI ho yA madyapAyI, yadi vaha svayaM yA anyakI preraNAse jainadharmasthAnoMmeM ekAdha bAra bhI AyegA, to kucha na kucha preraNA aura bodha grahaNa karegA, kucha na kucha sIkhegA / yaha udAratA cAhe jJAnamUlaka ho cAhe nibalatAmUlaka, para isakA poSaNa aura uttejana karanA hara tarahase ucita hai / hemacandra jaba siddharAjake pAsa gaye the to kyA ve nahIM jAnate the ki siddharAja zaiva hai ? jaba hemacandra somanAtha pATanake zaiva mandirameM gaye taba kyA ve nahIM jAnate the ki yaha zivamandira haiM ? jaba siddharAja aura kumArapAla unake upAzrayameM pahale pahala Aye taba kyA unhoMne rAma-kRSNakA nAmakA lenA chor3a diyA thA, kevala arahaMtakA nAma raTate the ? jaba hIravijayajI akabarake darabArameM gaye taba kyA akabarane yA usake darabAriyoMne khudA yA muhammada paigambarakA nAma lenA chor3a diyA thA ? athavA jaba akabara hIravijayajIke upAzrayameM Aye taba kyA unhoMne khudAkA nAma tAkameM rakhakara arahaMtake nAmakA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harijana aura jaina 161 uccAraNa zurU kara diyA thA ? yaha saba kucha nahIM thA / yaha saba hote hue bhI jainI pahalese Aja taka sattAdhArI prabhAvazAlI aura sampattizAlI pratyeka jAti yA vargake manuSyako apane dharma-sthAnoMke dvAra khule rakhate the / taba prazna hotA hai ki ye loga phira Aja harijana-mandira-praveza bilakA itanA ugra virodha kyoM kara rahe haiM ? jo vastu isa paramparAke prANoMmeM nahIM thI vaha hAr3oMmeM kahA~se A gaI ? isakA uttara jaina-paramparAkI nirbalatAmeM hai / guru-saMsthAmeM vyApta jAtisamAnatAkA siddhAnta jainoMne maryAdita arthameM lAgU kiyA hai, kyoMki Aja bhI jaina-gurusaMsthAmeM brAhmaNa, kSatriya, vaizya, aMgreja, pArasI Adi koI bhI samAna sammAnya sthAna pA sakatA hai| yahA~ maiM 'maryAdita arthameM' isalie kaha rahA hU~ ki jisa gurusaMsthAmeM kisI samaya harikezI aura metArya jaise aspRzyoMko pUjya pada prApta huA thA usameM usake bAda aspRzyoMko sthAna milA ho, aisA itihAsa nahIM hai| itanA hI nahIM, aspRzyoMkA uddhArakara unheM spRzya banAne tathA manuSyakI sAmAnya bhUmikApara lAneke mUla jaina siddhAntako bhI jaina loga bilakula bhUla gaye hai| jainoMke yahA~ harijanoMkA anivArya praveza hai| kevala gRhasthoMke. gharoMmeM hI nahIM, dharmasthAnoMmeM bhI, icchA yA anicchAse, harijanoMkA praveza anivArya haiN| para yaha praveza svArthaprerita hai / apane jIvanako kAyama rakhane aura svacchatA tathA Arogyake lie na cAhate hue bhI ve harijanoMko apane gharoM tathA dharmasthAnoMmeM bulAte haiN| jaba dharmasthAnoMkI svacchatAke lie harijana Ate haiM, taba kyA ve una devoMkA nAma lete haiM ? aura kyA jainoMko usa samaya isa bAtakI paravAha hotI hai ki ve jinadevakA nAma le rahe haiM yA nahIM ? usa samaya unakI garaja hai, ataH ve koI dUsarA vicAra nahIM karate / para jaba ve hI harijana svaccha hokara jainadharmasthAnoMmeM AnA cAhate haiM athavA unake mandira-pravezameM bAdhaka rUr3hiyoMko tor3aneke lie koI kAnUna banAyA jAtA hai, taba jainoMko yAda A jAtI hai ki yaha araMhaMtakA anuyAyI nahIM hai, yaha arahaMtakA nAma nahIM letA, yaha to mahAdeva yA muhammadakA mAnanevAlA hai| yaha hai jainoMkI AjakI dharmaniSThA ! isa praznako eka dUsare prakArase socie / kalpanA kIjie ki aspRzya Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 dharma aura samAja varga kramazaH U~ce U~ce zAsakapadoMpara pahu~ca jAya, jaise ki krizciyana ho jAneke bAda vaha U~ce padoMpara pahu~catA hai, aura usakA pahu~canA nizcita hai / isI taraha zikSA yA vyAgAradvArA vaha samRddhizAlI ho uccAdhikArI bana jAya jaise ki Aja DaoN0 ambeDakara Adi haiM, usa samaya kyA jaina loga unake lie apane dharmasthAnoM meM dUsare logoMkI taraha pratibandha lagAyeMge ? aura kyA usa samaya bhI bilake virodhakI taraha unakA sIdhA virodha kareMge ? jo loga jaina-paramparAkI vaizya prakRtiko jAnate haiM ve niHzaMka kaha sakate haiM ki jaina usa samaya aspRzya vargakA utanA hI Adara kareMge jitanA ki atItakAlameM krizciyana musalamAna pArasI tathA anya vidharmI ucca zAsakoMkA karate Aye haiM aura aba karate haiN| isa carcAkA niSkarSa yahI hai ki jaina loga 'apanA dharmasiddhAnta bhUla gaye haiM aura kevala sattA aura dhanakI pratiSThAmeM hI 'dharmakI pratiSThA mAnate haiN| anyathA yaha kahanekA kyA artha hai ki 'harijana' hindU hokara bhI jaina nahIM haiM, ataH hama loga jaina mandirameM praveza denevAle kAnUnako nahIM mAnanA cAhate 1 harijanoMke sivAya anya sabhI ajaina hinduoMko jaina 'dharmasaMdha aura dharmasthAnoMmeM AnemeM koI pratibandha nahIM hai, ulaTe unheM apane 'dharmasthAnoMmeM lAneke lie vividha prayatna kiye jAte haiN| to phira hindu samAjake hI eka dUsare aMgarUpa harijanoMko apane dharmasthAnoM tathA apanI zikSaNasaMsthAoM meM svayaM kyoM na bulAyA jAya ? dhArmika siddhAntakI rakSA aura gaurava isImeM hai / jainoMko to kahanA cAhie ki hameM bila-phila yA dhArAvArAkI koI AvazyakatA nahIM hai, hama to apane dharmasiddhAntake balase hI harijana yA hara kisI manuSyake lie apanA dharmasthAna khulA rakhate haiM aura sadA hI vaha sabake lie unmukta-dvAra rhegaa| aisI khulI ghoSaNA karaneke badale virodha karanA aura ulaTI sulaTI dalIloMkA vitaNDA khar3A karanA, isase bar3hakara jaina dharmakI nAmozI kyA ho sakatI hai ? para isa nAmozIkI paravAha na karanevAlA jo jaina mAnasa bana gayA hai usake pIche eka itihAsa hai / jaina loga vyavahAra-kSetrameM brAhmaNa-vargake jAti-bhedake siddhAntake sAmane sarvadA jhukate Aye haiM / bhagavAn mahAvIrase hI nahIM, unase bhI pahalese prArambha huA 'jAti-samAnatA' kA siddhAnta Aja takake jaina anthoMmeM eka sarIkhA samarthita huA hai aura zAstroMmeM isa siddhAntake samarthana Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harijana aura jaina karane meM brAhmaNa vargakA koI prabhAva svIkAra nahIM kiyA gayA hai / phira bhI unhIM zAstroMke likhanevAle, bA~canevAle aura sunanevAle jaina loga harijanoM yA dalita logoMko dhArmika kSetra meM bhI samAnatA denese sApha inakAra kara dete haiM, isase bar3hakara Azcarya aura dukhakI bAta kyA ho sakatI hai ? pazcimakA sAmyavAda ho, samAnatAke AdhArase racA huA kAMgresI kAryakrama ho yA gA~dhIjIkA aspRzyatA nivAraNa ho, ye saba pravRttiyA~ jo dalitoMkA uddhAra karatI haiM aura mAnavatAke vikAsa meM AnevAle ror3oMko dUra kara usake sthAnameM vikAsakI anukUlatAe~ lAtI haiM, kyA inameM jainadharmakA prANa nahIM dhar3akatA ? kyA jainadharmake mUlabhUta siddhAntakI samajha aura rakSAkA bhAra kevala jainoMke Upara hai ? kyA jainadharmake siddhAntoMko aMkurita aura vikasita karaneke lie paramparAse calA AnevAlA jainadharmakA hI bAr3A cAhie ? yadi nahIM, to binA parizrama aura binA kharcake yadi jainadharma ke siddhAntoMke punarujjIvanakA avasara AtA hai, to aise maukepara jainoMko harijana mandira - praveza bilako svIkAra karane aura bar3hAvA deneke badale usakA virodha karanA, sanAtanI vaidika varNAzrama-saMghakI puSTi karake prAcIna jainadharma aura zramaNadharmake virodhI rukhako protsAhana denA hai / isa dRSTise jo vicAra kareMge, unheM yaha lage binA nahIM raha sakatA ki jo kAma jainaparamparAkA thA aura hai aura jisa kAmako karaneke lie jainoMko hI Age AnA cAhie thA, saMkaTa sahanA cAhie thA aura brAhmaNavarga ke varcasvase parAbhUta jainadharmake tejakA uddhAra karanA cAhie thA, vaha satra kArya mUlabhUta siddhAMtakI zuddhike balase svayameva ho rahA hai, usameM sAtha na dekara virodha karanA pichalI roTI khAnA aura karttavyabhraSTa honA hai / - prasthAna 163 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra - kaNikA [ ' saMsAra aura dharma ' kI prastAvanA* ] yoM to isa saMgrahakA pratyeka lekha gahana hai kintu kucha to aise haiM ki jo bar3e se bar3e vidvAn yA vicArakakI bhI buddhi aura samajhakI kasauTI karate haiM / viSaya vividha haiM / dRSTibindu aneka vidha haiM / samAlocanA mUlagAmI hai / ataeva samasta pustakakA rahasya to samasta lekhoM ko par3hakara vicAra kara hI prApta kiyA jA sakatA hai phira bhI donoM lekhakoMke pratyakSa paricaya aura isa pustakake vAcanase maiM jo kucha samajha pAyA hU~ aura jisane mere manapara gaharI chApa jamAI hai usase sambaddha kucha bAtoMkI hI yahA~ carcA karatA hU~ / ( 1 ) dharma aura tattva - cintanakI dizA eka ho tabhI donoM sArthaka bana sakate haiM / ( 2 ) karma aura usake phalakA niyama sirpha vaiyaktika na hokara sAmUhika bhI hai / (3) mukti karmake viccheda yA cittake vilaya meM nahIM hai kintu donoM kI uttarottara zuddhimeM hai / ( 4 ) mAnavatAke sadguNoM kA rakSA, puSTi aura vRddhi yahI parama dhyeya hai / - tattvajJAna arthAt satyazodhanake prayatnoMmeMse phalita hue aura honevAle siddhAnta / dharma arthAt una siddhAntoMke anusaraNadvArA nirmita vaiyaktika aura sAmUhika jIvana vyavahAra / yaha saca hai ki eka hI vyakti yA samUhakI yogyatA aura zakti sadaiva eka sI nahI hotI / ataeva bhUmikA aura adhikAra-bhedake * navajIvana saMghadvArA prakAzita gujarAtI pustaka / lekhaka - zrI kizoralAla mazarUvAlA aura kedAranAthajI / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra kaNikA AdhArase dharmameM antara hotA hai| itanA hI nahIM kintu dharmAcaraNameM adhika puruSArtha apekSita honese vaha gatikI dRSTise tattvajJAnase pichar3a bhI jAtA hai| phira bhI yadi donoMkI dizA hI mUlase bhinna ho to tatvajJAna kitanA bhI gaharA tathA saccA kyoM na ho, dharma usake prakAzase vaMcita hI rahegA aura phalasvarUpa mAnavatAkA vikAsa avaruddha ho jaaygaa| tattvajJAnakI zuddhi, vRddhi aura paripAka jIvanameM dharmakI pariNatike binA asaMbhava hai| isI prakAra tattvajJAnake Alabanase zUnya dharma jaDatA aura vahamase mukta nahIM ho sktaa| ataeva donoMmeM dizA-bheda honA ghAtaka hai| isa vastuko ekAdha aitihAsika dRSTAntake dvArA samajhanA sarala hogaa| bhAratIya tattvajJAnake tIna yuga spaSTa haiM / prathama yuga AtmavaiSamya ke siddhAntakA, dUsarA AtmasamAnatAke siddhAntakA, aura tIsarA AtmAdvaitake siddhAntakA / prathama siddhAtake anusAra mAnA gayA thA ki pratyeka jIva mUlataH samAna nahIM hai / pratyeka svakarmAdhIna hai aura pratyekake karma viSama aura prAyaH viruddha honese tadanusAra hI jIvakI sthiti aura usakA vikAsa saMbhava hai| isI mAnyatAke AdhArapara brAhmaNa-kAlake janmasiddha dharma aura saMskAra nizcita hue haiN| isameM kisI eka varmakA adhikArI apanI kakSAmeM raha kara hI vikAsa kara sakatA hai, usa kakSAse bAhara jAkara varNAzramadharmakA AcaraNa nahIM kara sktaa| indrapada yA rAjyapadakI prAptike lie amuka dharmakA AcaraNa Avazyaka hai kintu usakA hara koI AcaraNa nahIM kara nahIM sakatA aura na karA sakatA hai| isakA artha yahI hai ki karmakRta vaiSamya svAbhAvika hai aura jIvagata samAnatA honepara bhI vaha vyavahArya nahIM hai| AtmasamAnatAke dUsare siddhAntAnusAra ghaTita AcaraNa isase bilkula bhinna hai| usameM kisI bhI adhikArI yA jijJAsuko kisI bhI prakArake karmasaMskArake dvArA apanA vikAsa karanekA svAtaMtrya hai| usameM AtmaupamyamUlaka ahiMsApradhAna yama-niyamoMke AcaraNapara hI bhAra diyA jAtA hai| usameM karmakRta vaiSamyako avagaNanA nahIM hai kintu samAnatAsiddhi ke prayatnoMke dvArA usake nivAraNapara hI bhAra diyA jAtA hai / AtmAdvaitakA siddhAnta to samAnatAke siddhAntase bhI eka kadama Age bar3ha gayA hai / usameM vyakti-vyaktike bIca koI vAstavika bheda nahIM hai| usa advaitameM to samAnatAkA vyaktibheda bhI lupta ho jAtA hai ataeva usa siddhAntameM karmasaMskArajanya vaiSamyako sirpha nivAraNa ' Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 dharma aura samAja yogya hI nahIM mAnA kintu use bilkula kAlpanika mAnA gayA hai| kintu hama dekhate haiM ki Atma-samAnatA aura AtmAdvaitake siddhAntako kaTTaratAse mAnanevAle bhI jIvana-vyavahAra meM karmavaiSamyako hI sAhajika aura anivArya mAnakara calate haiN| yahI kAraNa hai ki Atma-samAnatAke prati ananya pakSapAta rakhanevAle jaina yA vaise hI dUsare paMthake loga jAtigata ucca-nIcatAko mAno zAzvata mAnakara hI vyavahAra karate haiN| isake kAraNa sparzAsparzakA mAraNAntika viSa samAjameM vyApta ho gayA hai, phira bhI isa bhramase ve mukta nahIM hote / spaSTa hai ki unakA siddhAnta eka dizAmeM hai, aura dharma-jIvana-vyavahAra dUsarI dizAmeM / yahI sthiti advaita siddhAntakA anusaraNa karanevAloMkI hai| ve dvaitako tanika bhI avakAza na dekara advaitakI to bAteM karate haiM, kintu unakA, yahAM taka ki saMnyAsiyoMkA bhI, AcaraNa dvaita aura karmavaiSamyake anusAra hI hotA hai / pariNAma yaha hai ki tattvajJAnakA vikAsa advaita taka honepara bhI usase bhAratIya jIvanako koI lAbha nahIM huaa| ulTA vaha AcaraNakI duniyAmeM pha~sakara chinna bhinna ho gayA hai| yaha eka hI dRSTAnta isa bAtakI siddhike lie paryApta hai ki tatvajJAna aura dharmakI dizA eka honA Avazyaka hai| - 2-acchI burI hAlata, unnata-avanata avasthA aura sukhaduHkhakI sArvatrika viSamatAkA pUrNarUpase khulAsA kevala IzvaravAda yA brahmavAdameMse milanekA saMbhava nahIM thA, ataeva svAbhAvika rUpase hI parApUrvase prApta vaiyaktika karmaphalakA siddhAnta, manacAhe pragatizIla-vAdako svIkAra kara lenepara bhIadhikAdhika dRDha hotA gyaa| 'jo kare vahI bhoge' 'pratyekakA bhAgya bhinna hai' 'bove vahI kATe' 'kATanevAlA aura phala cakhanevAlA eka aura bonevAlA dUsarA, yaha asaMbhava hai ' ye saba khayAlAta kevala vaiyaktika karmaphalake siddhAntake AdhArase rUDha hue aura sAmAnya rUpase prajA-jIvanake pratyeka aMgameM itane gahare dRDhamUla ho gaye ki yadi koI kahatA hai ki kisI eka vyaktikA karma kevala usImeM phala yA pariNAma utpanna nahIM karatA kintu usakA asara usa karmakartA vyaktike alAvA sAmUhika jIvanameM bhI jJAta ajJAta rUpase phaila jAtA hai, ' to tathAkathita buddhimAn varga bhI cakita ho jAtA hai aura pratyeka saMpradAyake vidvAn yA vicAraka usake virodhameM apane zAstrIya pramANoMkA Dhera lagA dete haiN| isa kAraNa karmaphalakA niyama vaiyaktika honeke sAtha hI Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra-kaNikA 167. sAmUhika bhI hai yA nahI, aura nahIM hai to kauna-sI asaMgatiyA~ yA anupapattiyA~ upasthita hotI haiM aura aisA ho to usa dRSTise hI samagra mAnava-jIvanake vyavahArakI racanA karanA cAhie, isa bAtapara koI gaharA vicAra karaneke lie taiyAra nhiiN| sAmUhika karmaphalake niyamakI dRSTise zUnya sirpha vaiyaktikaH karmaphala-niyamake kAraNa mAnava-jIvanake itihAsameM Aja taka kyA kyA bAdhAe~ AIM aura unakA nivAraNa kisa dRSTise karmaphalakA niyama mAnanepara ho sakatA hai, maiM nahIM jAnatA ki isa viSayameM kisIne itanA gaharA vicAra kiyA ho| kisI eka bhI prANIke duHkhI honepara maiM sukhI nahIM ho sakatA, jaba taka vizva duHkhamukta na ho taba taka arasika mokSase kyA lAbha ? yaha mahAyAna-bhAvanA bauddhaparaMparAmeM udita huI thii| isI prakAra pratyeka saMpradAya sarva jagatake kSema-kalyANakI prArthanA karatA hai aura samasta vizvake sAtha maitrI bar3hAnekI brahmavArtA bhI karatA hai kintu vaha mahAyAnI bhAvanA yA brahmavArtA aMtameM vaiyaktika karmaphalavAdake dRDha saMskAroMse TakarAkara jIvanameM adhika upayogI siddha nahIM huii| pUjya kedAranAthajI aura mazarUvAlA donoM karmaphalake niyamako sAmUhika dRSTise socate haiN| mere janmagata aura zAstrIya saMskAra vaiyaktika karmaphala-niyamake haiM, isase maiM bhI usI prakAra vicAra karatA thA; kintu jaise jaise usapara gabhIratAse vicAra karatA hU~ vaise vaise pratIta hotA hai ki karmaphalake niyamake viSayameM sAmUhika jIvanakI dRSTise hI socanA jarUrI hai aura sAmUhika jIvanakI javAba-dehiyoMko khayAlameM rakha kara jIvanake pratyeka vyavahArakI ghaTanA aura AcaraNa honA cAhie / jaba vaiyaktika dRSTikA prAdhAnya hotA hai taba tatkAlIna ciMtaka usI dRSTise amuka niyamoMkI racanA karate haiM, isase una niyamoMmeM artha-vistAra saMbhAvita hI nahIM, aisA mAnanA deza-. kAlakI maryAdAmeM sarvathA baddha ho jAne jaisA hai / jaba sAmUhika jIvanakI dRSTise karmaphalake niyamakI vicAraNA aura ghaTanA hotI hai taba bhI vaiyaktika dRSTi lupta nahIM ho jaatii| ulTA sAmUhika jIvanameM vaiyaktika jIvana pUrNarUpase samAviSTa ho jAnese vaiyaktika dRSTi sAmUhika dRSTi taka vistRta aura adhika zuddha hotI hai / karmaphalake niyamakI saccI AtmA to yahI hai ki koI bhI karma niSphala nahIM hotA aura koI bhI pariNAma binA kAraNa nahIM hotA / jaisA pariNAma vaisA hI usakA kAraNa honA cAhie / acchA pariNAma cAhanevAlA yadi acchA karma Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 dharma aura samAja na kare, to vaha vaisA pariNAma prApta nahIM kara sktaa| karma-phala niyamakI isa AtmAkA sAmUhika dRSTise karma-phalako ghaTAne para bhI lopa nahIM hotaa| sirpha vaha vaiyaktika sImAke bandhanase mukta hokara jIvana-vyavahArakI ghaTanAmeM sahAyaka hotA hai| Atma-samAnatAke siddhAntAnusAra yA AtmAdvaitake siddhAntAnusAra kisI bhI prakArase soceM, eka bAta sunizcita hai ki koI bhI vyakti samUhase sarvathA bhinna nahIM hai, raha bhI nahIM sakatA / eka vyaktike jIvana-itihAsake sudIrgha paTapara dRSTi DAlakara soceM; to zIghra spaSTa ho jAyagA ki usameM pUrvakAlake ekatra hue aura vartamAnake naye saMskAroMmeM sAkSAt yA paraMparAse anya asaMkhya vyaktiyoMke saMskAra bhI kAraNa haiM aura vaha vyakti bhI jina saMskAroMkA nirmANa karatA hai ve sirpha usI taka maryAdita nahIM rahate kintu anya vyaktiyoMmeM bhI sAkSAt yA paraMparAse saMkrAnta hote rahate haiM / vastutaH samUha yA samaSTi yaha vyakti yA vyaSTikA pUrNa jor3a hai| ___ yadi pratyeka vyakti apane karma aura phalake lie pUrNa rUpase uttaradAyI ho aura anya vyaktiyoMse atyanta svatantra honese usake zreya azreyakA vicAra usIke adhIna ho, to phira sAmUhika jIvanakA kyA artha hogA ? kyoMki bilkula bhinna, svatantra aura pArasparika asarase mukta vyaktiyoMkA sAmUhika jIvanameM praveza to kevala Akasmika ghaTanA hI mAnanI hogii| yadi sAmUhika jIvanase vaiyaktika jIvana atyanta bhinna saMbhavita nahIM hai aisA anubhavase siddha hai, to tattvajJAna bhI usI anubhavake AdhArapara pratipAdana karatA hai ki vyakti vyaktike bIca kitanA hI bheda kyoM na dIkhatA ho phira bhI pratyeka vyakti kisI aise eka jIvanasUtrase otaprota hai ki usIke dvArA ve sabhI vyakti ApasameM saMkalita haiN| yadi vastusthiti aisI hai to karmaphalake niyamakA bhI vicAra aura usakI ghaTanA isI dRSTise honI cAhie / aba taka AdhyAtmika zreyakA vicAra bhI pratyeka saMpradAyameM vaiyaktika dRSTise hI huA hai| vyAvahArika lAbhAlAbhakA vicAra bhI usI dRSTise huA hai / isake kAraNa jisa sAmUhika jIvanake binA hamArA kAma nahIM calatA, usako lakSya karake zreya yA preyakA maulika vicAra yA AcArakA nirmANa hI nahIM ho pAyA hai| sAmUhika kalyANArtha banAI jAnevAlI yojanAe~ isI lie yA to pada pada para bhagna ho jAtI haiM yA nirbala hokara khaTAI meM par3a jAtI haiM / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra-kaNikA vizva-zAntikA siddhAnta nizcita hotA hai kintu usakA himAyatI pratyeka rASTra phira vaiyaktika dRSTise hI socane laga jAtA hai / isIse na to vizva-zAMti siddha hotI hai aura na rASTrIya unnati sthiratAko prApta hotI hai / yahI nyAya pratyeka samAjameM lAgU hotA hai / kintu yadi sAmUhika jIvanakI vizAla aura akhaNDa dRSTikA unmeSa kiyA jAya aura usI dRSTike anusAra pratyeka vyakti apanI javAbadehIkI maryAdAko vikasita kare, to usake hitAhitakI dUsaroMke hitAhitoMse Takkara nahIM hogI aura jahA~ vaiyaktika hAni dIkhatI hogI vahA~ bhI sAmUhika jIvanake lAbhakI dRSTi use saMtoSa degii| usakA kartavya-kSetra vistRta ho jAnese usake sambandha bhI vyApaka bana jAya~ge aura vaha apanemeM eka 'bhUmA' kA sAkSAtkAra kregaa| 3-duHkhase mukta honeke vicArameMse hI usake kAraNabhUta karmase mukta honekA vicAra sphurita huaa| aisA mAnA gayA ki karma, pravRtti yA jIvanavyavahArakA uttaradAyitva svataH hI bandhanarUpa hai| usakA astitva jaba taka hai, taba taka pUrNa mukti saMbhava hI nhiiN| isa dhAraNAmeMse karmamAtrakI nivRttike vicArameMse zramaNa-paraMparAkA anagAramArga aura saMnyAsa-paramparAkA varNa-karmadharmasaMnyAsa phalita huA / kintu usameM jo vicAra-doSa thA vaha zanaiHzanaiH sAmUhika jIvanakI nirbalatA aura bina-jabAbadehIke dvArA prakaTa huaa| jo anagAra hue yA jinhoMne varNa-karma-dharmakA tyAga kiyA, unheM bhI jInA to thA hI / huA yaha ki unakA jIvana adhika mAtrAmeM parAvalambI aura kRtrima ho gyaa| sAmUhika jIvana ke baMdhana TUTane aura asta-vyasta hone lge| isa anubhavase sIkha milI ki kevala karma baMdhana nahIM hai kintu usameM rahanevAlI tRSNA. vRtti yA dRSTikI saMkucitatA aura cittakI azuddhi hI bandhanarUpa hai| inhIMse duHkha hotA hai / isI anubhavakA nicor3a hai anAsakta karmavAdake prtipaadnmeN| isa pustakake lekhakoMne usameM saMzodhana karake karmazuddhi kA uttarottara prakarSa siddha karaneko hI mahatva diyA hai aura usI meM muktikA sAkSAtkAra karanekA pratipAdana kiyA hai / pA~vameM suI ghusa jAya to nikAla kara pheMka denevAleko sAmAnya rUpase koI burA nahIM khegaa| kintu jaba suI phaiMkanevAlA punaH sIneke lie yA anya prayojanase naI suIkI talAza karegA aura na milanepara adhIra hokara duHkhakA anubhava karegA, taba buddhimAna manuSya usase avazya kahegA ki tumase bhUla huI Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 dharma aura samAja / hai / suIkA nikAlanA to ThIka hai kyoMki vaha asthAna meM thI / kintu yadi usakI bhI jIvana meM AvazyakatA hai, to use phaiMka denA avazya bhUla hai / yathAvat upayoga karaneke lie yogyarUpase usakA saMgraha kara rakhanA hI pA~vameMse suI nikAlanekA ThIka prayojana hai / jo nyAya suIke lie hai, vahI nyAya sAmUhika karmake lie hai / sirpha vaiyaktika dRSTise jInA sAmUhika jIvanakI dRSTi meM suI bhoMkane jaisA hai / usa suIko nikAla kara usakA yathAvat upayoga karanekA matalaba hai sAmUhika jIvanakI javAbadehI samajhapUrvaka svIkAra karake jInA / aisA jIvana vyaktike lie jIvana- mukti hai / jaise jaise pratyeka vyakti. apanI vAsanAzuddhike dvArA sAmUhika jIvanake mailako kama karatA rahegA, vaise vaise sAmUhika jIvana vizeSa rUpase duHkhamukta hotA jAyagA / isa prakAra vicAra karanese karma hI dharma pratIta hogA / amuka phala arthAt rasake alAvA chAla bhI / yadi chAla na ho, to rasa Tika nahIM sakatA aura binA rasakI chAla bhI phala nahIM / isI prakAra dharma to karmakA rasa hai aura karma kevala dharmakI chAla hai| donoM jaba yathAvat saMmizrita hoM, tabhI jIvana phala prakaTa ho sakatA hai / karmarUpa Alambanake binA vaiyaktika aura sAmUhika jIvanakI zuddhirUpa dharma rahegA kahA~ ? aura yadi aisI zuddhi na ho to usa karmakA chAlase adhika mUlya bhI kyA hogA ? isa prakArakA dharma-karma-vicAra ina lekhoM meM otaprota hai / vizeSatA yaha hai ki lekhakoMne muktikI bhAvanAkA bhI vicAra sAmudAyika jIvanakI dRSTise kiyA hai aura saMgati baiThAI hai / karma pravRttiyA~ nAnA prakArakI haiM / kintu una sabakA mUla citta meM hai / kabhI yogiyoMne nirNaya kiyA ki jaba taka citta hai taba taka vikalpa udbhUta hote raheMge aura vikalpoMke honese zAMtikA anubhava nahIM hogA / ataeva 'mUle kuThAraH ' ke nyAyase ve cittake vilaya karaneko ho pravRtta ho gaye aura kaI logoMne mAna liyA ki citta-vilaya hI mukti hai aura vahI parama sAdhya hai / mAnavatAke vikAsakA vicAra to isameM upekSita-sA hI raha gayA / yaha bhI karmako bandhana mAnakara usake tyAgake jaisI hI bhUla thI / ukta vicArameM anya vicArakoMne saMzodhana kiyA ki cittavilaya mukti nahIM hai kintu cittazuddhi hI zaktikA mArga honese mukti hai / kintu sirpha vaiyaktika cittakI zuddhiko pUrNa mukti 1 mAna lenA adhUrA vicAra hai / sAmUhika cittakI zuddhi bar3hAte jAnA hI Jain Education, International Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra-kaNikA 171 vaiyaktika citta-zuddhikA Adarza honA cAhie / aura yadi vaha ho, to kisI sthAnAntara yA lokAntarameM mukti-dhAma mAnane yA kalpita karanekI tanika bhI AvazyakatA nhiiN| vaisA dhAma to sAmUhika cittakI zuddhimeM apanI zuddhikI dena denA hI hai| 4-pratyeka saMpradAyameM sarvabhUtahitako mahattva diyA gayA hai| kintu vyavahArameM mAnava-samAjake bhI hitakA pUrNarUpase AcaraNa muzkilase dIkhatA hai / ataeva prazna yaha hai ki mukhya lakSya kauna-sI dizAmeM aura kisa dhyeyakI ora denA cAhie / prastutameM donoM lekhakoMkI vicArasaraNI spaSTa rUpase prathama mAnavatAke vikAsakI ora lakSya dene aura tadanusAra hI jIvana jInekI ora saMketa karatI hai| mAnavatAke vikAsakA matalaba hai mAnavatAne Aja taka jina sadguNoMkI jitanI mAtrAmeM siddhi kI hai unakI pUrNarUpase rakSA karanA aura tadvArA unhIM sadguNoMmeM adhika saMzuddhi lAnA aura naye sadguNoMkA vikAsa karanA, jisase ki mAnava-mAnavake bIca dvandva aura zatrutAke tAmasa-bala prakaTa. na ho ske| jitane pramANameM isa prakAra mAnavatA-vikAsakA dhyeya siddha hogA utane hI pramANameM samAja-jIvana saMvAdI aura ekatAna bnegaa| isakA prAsaMgika phala sarvabhUtahita hI hogaa| ataeva pratyeka sAdhakake prayatnakI mukhya dizA mAnavatAke vikAsa kI hI honI caahie| yaha siddhAnta bhI sAmUhika jIvanakI dRSTise karma-phalakA niyama ghaTita karaneke vicArameMse hI phalita hotA hai / ukta vicArasaraNIse gRhasthAzramako kendrameM rakhakara sAmudAyika jIvanake sAtha vaiyaktika jIvanakA sumela rakhanekI sUcanA milatI hai / gRhasthAzramameM hI zeSa sabhI AzramoMke sadguNoMko siddha karanekA avasara mila jAtA hai| kyoMki tadanusAra gRhasthAzramakA Adarza hI isa prakArase badala jAtA hai ki vaha kevala bhogakA dhAma na raha kara bhoga aura yogake sumelakA dhAma bana jAtA hai / ataeva gRhasthAzramase vicchinna rUpameM anya AzramoMkA vicAra prApta nahIM hotA / gRhasthAzrama hI caturAzramake samagra jIvanakA pratIka bana jAtA hai| yahI vastu naisargika bhI hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjako badalo 'badalanA' preraka kriyA hai, jisakA artha hai-badala DAlanA / preraka kriyAmeM apreraka kriyAkA bhAva bhI samA jAtA hai; isalie usameM svayaM badalanA aura dUsareko badalanA ye donoM artha A jAte haiM / yaha kevala vyAkaraNa yA zabdazAstrakI yukti hI nahIM hai, isameM jIvanakA eka jIvita satya bhI nihita hai / isIse aisA arthavistAra upayukta mAlUma hotA hai| jIvanake pratyeka kSetrameM anubhava hotA hai ki jo kAma auroMse karAnA ho aura ThIka tarahase karAnA ho, vyakti use pahale svayaM kre| dUsaroMko sikhAnekA icchuka svayaM "icchita viSayakA zikSaNa lekara-usameM pAraMgata yA kuzala hokara hI dUsaroMko sikhA sakatA hai / jisa viSayakA jJAna hI nahIM, acchA aura uttama zikSaka bhI vaha viSaya dUsareko nahIM sikhA sakatA / jo svayaM mailA-kucailA ho, aMga-aMgameM maila bhare ho, vaha dUsaroMko nahalAne jAyagA, to unako svaccha karaneke badale unapara apanA maila hI lagAyagA / yadi dUsareko svaccha karanA hai to pahale svayaM svaccha honA cAhie / yadyapi kabhI kabhI sahI zikSaNa pAyA huA vyakti bhI dUsareko nizcayake mutAbika nahIM sikhA pAtA, to bhI sikhAnekI yA zuddha karanekI kriyA bilakula bekAra nahIM jAtI, kyoMki isa kriyAkA jo AcaraNa karatA hai, vaha svayaM to lAbhameM rahatA hI hai, para usa lAbhake bIja jalda yA derase, dikhAI deM yA na deM, AsapAsake vAtAvaraNameM bhI aMkurita ho jAte haiM / svayaM taiyAra hae binA dusareko taiyAra nahIM kiyA jA sakatA, yaha siddhAnta satya to hai hI, isameM aura bhI kaI rahasya chipe hue haiM, jinheM samajhanekI jarUrata hai| hamAre sAmane samAjako badala DAlanekA prazna hai| jaba koI vyakti samAjako badalanA cAhatA hai aura samAjake sAmane zuddha manase kahatA hai Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjako badalo 8 badala jAo, ' taba use samAjako yaha to batAnA hI hogA ki tuma kaise ho, aura kaisA honA cAhie / isa samaya tumhAre amuka amuka saMskAra haiM, amuka amuka vyavahAra hai, unheM chor3akara amuka amuka saMskAra aura amuka amukarItiyA~ dhAraNa karo / yahA~ dekhanA yaha hai ki samajhAnevAlA vyakti jo kucha kahanA cAhatA hai, usameM usakI kitanI lagana hai, usake bAremeM kitanA jAnatA hai, use usa vastukA kitanA raMga lagA hai, pratikUla saMyogoM meM bhI vaha usa sambandhameM kahA~ taka TikA rahA hai aura usakI samajha kitanI gaharI hai / ina bAtoMkI chApa samAjapara pahale par3atI hai / sAre nahIM to thor3e se bhI loga jaba samajhate haiM ki kahanevAlA vyakti saccI hI bAta kahatA hai aura usakA pariNAma usapara dIkhatA bhI hai, taba unakI vRtti badalatI hai aura unake manameM sudhArakake prati anAdarakI jagaha Adara prakaTa hotA hai / bhale hI loga sudhAraka ke kahe anusAra cala na sakeM, to bhI usake kathanake prati Adara to rakhane hI lagate haiM / auroMse kahaneke pahale svayaM badala jAnemeM eka lAbha yaha bhI hai ki dUsaroMko sudhArane yAnI samAjako badala DAlaneke tarIkekI aneka cAbiyA~ mila jAtIM haiM / use apane Apako badalanemeM jo kaThinAiyA~ mahasUsa hotI haiM, unakA nivAraNa karanemeM jo UhApoha hotA hai, aura jo mArga DhU~r3he jAte haiM, unase vaha auroMkI kaThinAiyA~ bhI sahaja hI samajha letA hai / unake nivAraNake nae nae mArga bhI use yathAprasaMga sUjhane lagate haiM / isalie samAjako badalane kI bAta kahanevAle sudhArakako pahale svayaM dRSTAMta bananA cAhie ki jIvana badalanA jo kucha hai, vaha yaha hai / kahanekI apekSA dekhanekA asara kucha aura hotA hai aura gaharA bhI hotA hai / isa vastuko hama sabhIne gA~dhIjI ke jIvanameM dekhA hai / na dekhA hotA to zAyada buddha aura mahAvIrake jIvanaparivartanake mArga ke viSayameM bhI sandeha banA rahatA / 173 isa jagaha maiM do-tIna aise vyaktiyoM kA paricaya dU~gA jo samAjako badala DAlanekA bIr3A lekara hI cale haiM / samAjako kaise badalA jAya isakI pratIti ve apane udAharaNase hI karA rahe haiN| gujarAtake mUka kAryakarttA ravizaMkara mahArAjako - jo zurUse hI gA~dhIjIke sAthI aura sevaka rahe haiM, -- corI aura Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 dharma aura samAja . khUna karane meM hI bharosA rakhanevAlI aura usImeM puruSArtha samajhanevAlI 'bAraiyA' jAtiko sudhAranekI lagana lgii| unhoMne apanA jIvana isa jAtike bIca aisA otaprota kara liyA aura apanI jIvana-paddhatiko isa prakAra parivartita kiyA ki dhIre-dhIre yaha jAti Apa hI Apa badalane lagI, khUnake gunAha khuda-ba-khuda kabUla karane lagI aura apane aparAdhake lie sajA bhoganemeM bhI gaurava mAnane lagI / Akhirakara yaha sArI jAti parivartita ho gii| ravizaMkara mahArAjane hAI skUla taka bhI zikSA nahIM pAI, to bhI unakI vANI bar3e bar3e prophesaroM takapara asara karatI hai| vidyArthI unake pIche pAgala bana jAte haiM / jaba ve bolate haiM taba sunanevAlA samajhatA hai ki mahArAja jo kucha kahate haiM, vaha satya aura anubhavasiddha hai| kendra yA prAntake mantriyoM taka para unakA jAdU jaisA prabhAva hai / ve jisa kSetrameM kAmakA bIr3A uThAte haiM, usameM basanevAle unake rahana-sahanase mantramugdha ho jAte haiM -kyoM ki unhoMne pahale apane Apako taiyAra kiyA hai-badalA hai, aura badalaneke rAstoMkA-bhedoMkA anubhava kiyA hai / isIse unakI vANIkA asara par3atA hai| unake viSayameM kavi aura sAhityakAra sva0 meghANIne 'mANasAInA dIvA' ( mAnavatAke dIpaka) nAmaka paricaya-pustaka likhI hai / eka aura dUsarI pustaka zrI babalabhAI mehatAkI likhI huI hai / dUsare vyakti haiM santa bAla, jo sthAnakavAsI jaina sAdhu haiM / ve mu~hapara muhapattI, hAthameM rajoharaNa AdikA sAdhu-veSa rakhate haiM, kintu unakI dRSTi bahuta hI Age bar3hI huI hai / veSa aura panthake bAr3oMko chor3akara ve kisI anokhI duniyAmeM vihAra karate haiN| isIse Aja zikSita aura azikSita, sarakArI yA gairasarakArI, hindU yA musalamAna strI-puruSa unake vacana mAna lete haiM / vizeSa rUpase 'bhAlakI paTTI' nAmaka pradezameM samAja-sudhArakA kArya ve lagabhaga bAraha varSoMse kara rahe haiM / usa pradezameM do sause adhika choTe-moTe gA~va haiM / vahA~ unhoMne samAjako badalaneke lie jisa dharma aura nItikI nIMvapara sevAkI imArata zurU kI hai, vaha aisI vastu hai ki use dekhanevAle aura jAnanevAleko Azcarya hue binA nahIM rahatA / mantrI, kalekTara, kamiznara Adi sabhI koI Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjako badalo 175 - - apanA-apanA kAma lekara santa bAlake pAsa jAte haiM aura unakI salAha lete haiM / dekhane meM santa bAlane kisI paMtha, veSa yA bAhya AcArakA parivartana nahIM kiyA paraMtu maulika rUpameM unhoMne aisI pravRtti zurU kI hai ki vaha unakI AtmAmeM adhivAsa karanevAle dharma aura nIti-tattvakA sAkSAtkAra karAtI hai aura unake samAjako sudhArane yA badalaneke dRSTibinduko spaSTa karatI hai| unakI pravRttimeM jIvana-kSetrako chUnevAle samasta viSaya A jAte haiM / samAjakI sArI kAyA hI kaise badalI jAya aura usake jIvanameM svAsthyakA, svAvalamvanakA vasanta kisa prakAra prakaTa ho, isakA padArtha-pATha ve jaina sAdhukI rItise gA~vagA~va ghUmakara, sAre praznoMmeM sIdhA bhAga lekara logoMko de rahe haiN| inakI vicAradhArA jAnaneke lie inakA 'vizva-vAtsalya ' nAmaka patra upayogI hai aura vizeSa jAnakArI cAhanevAloMko to unake samparkameM hI AnA caahie| __ tIsare bhAI musalamAna hai / unakA nAma hai akabara bhAI / unhoMne bhI, aneka varSa hue, aisI hI tapasyA zurU kI hai| banAsa taTake sampUrNa pradezameM unakI pravRtti vikhyAta hai| vahA~ corI aura khUna karanevAlI kolI tathA ThAkuroMkI jAtiyA~ saikar3oM varSose prasiddha haiM / unakA rojagAra hI mAno yahI ho gayA hai| akabara bhAI ina jAtiyoM meM nava-cetanA lAye haiN| uccavarNake brAhmaNa, kSatriya, vaizya bhI jo ki aspRzyatA mAnate cale Aye haiM aura dalita vargako dabAte Aye haiM, akabara bhAIko zraddhAkI dRSTise dekhate haiN| yaha jAnate hae bhI ki akabara bhAI musalamAna haiM, kaTTara hindU taka unakA Adara karate haiM / saba unheM ' nanheM bApU' kahate haiM / akabara bhAIkI samAjako sudhAranekI sUjha bhI aisI acchI aura tIvra hai ki ve jo kucha kahate haiM yA sUcanA dete haiM, usameM nyAyakI hI pratIti hotI hai / isa pradezakI azikSita aura asaMskArI jAtiyoMke hajAroM loga izArA pAte hI unake irda-girda jamA ho jAte haiM aura unakI bAta sunate haiM / akabara bhAIne gA~dhIjIke pAsa rahakara apane Apako badala DAlA hai-samajhapUrvaka aura vicArapUrvaka / gA~voMmeM aura gA~voMke praznoMmeM unhoMne apane Apako ramA diyA hai| Upara jina tIna vyaktiyoMkA ullekha kiyA gayA hai, vaha kevala yaha sUcita karaneke lie ki yadi samAjako badalanA ho aura nizcita rUpase naye sirese gar3hanA ho, to aisA manoratha rakhanevAle sudhArakoMko sabase pahale Apako badalanA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja cAhie / yaha to Atma-sudhAra kI bAta huI / aba yaha bhI dekhanA cAhie ki yuga kaisA AyA hai / hama jaise haiM, vaise vaise rahakara athavA parivartanake kucha paibanda lagAkara naye yugameM nahIM jI sakate / isa yugameM jIneke lie icchA aura samajhapUrvaka nahIM to Akhira dhakke khAkara bhI hameM badalanA par3egA / samAja aura sudhAraka donoMkI dRSTike bIca kevala itanA hI antara hai ki rUr3higAmI samAja navayugakI navIna zaktiyoMke sAtha ghisaTatA huA bhI ucita parivartana nahIM kara sakatA, jyoMkA tyoM unhIM rUr3hiyoMse cipaTA rahatA hai aura samajhatA hai ki Aja taka kAma calA hai to aba kyoM nahIM calegA ? phira ajJAna se yA samajhate hue bhI rUr3hike bandhanavaza sudhAra karate hue lokanindA DaratA hai, jaba ki saccA sudhAraka naye yugakI nayI tAkata ko zIghra parakha letA hai aura tadanusAra parivartana kara letA hai / vaha na loka-nindAkA bhaya karatA hai, na nirbalatAse jhukatA hai / vaha samajhatA hai ki jaise Rtuke badalanepara kapar3oMmeM pheraphAra karanA par3atA hai athavA vaya bar3hane para naye kapar3e silAne par3ate haiM, vaise hI nayI paristhiti meM sukhase jIneke lie. ucita parivartana karanA hI par3atA hai aura vaha parivartana kudaratakA yA aura kisI vastukA dhakkA khAkara karanA par3e, isase acchA to yahI hai ki saceta hokara pahalese hI samajhadArI ke sAtha kara liyA jAya / 176 yaha saba jAnate haiM ki naye yugane hamAre jIvanake pratyeka kSetrameM pA~va jamA liye haiM / jo pahale kanyA - zikSA nahIM cAhate the, ve bhI aba kanyAko thor3A bahuta par3hAte haiM / yadi thor3A bahuta par3hAnA jarUrI hai to phira kanyAkI zakti dekhakara use jyAdA par3hAnemeM kyA nukasAna hai ? jaise zikSaNake kSetrameM vaise hI anya mAmaloM meM bhI nayA yuga AyA hai / gA~voM yA purAne DhaMgake zaharoMmeM to parde se nibhA jAtA hai, para aba bambaI, kalakattA yA dillI jaise nagaroMmeM nivAsa karanA ho aura vahA~ banda gharoMmeM striyoMko parde meM rakhanekA Agraha kiyA jAya, to striyA~ khuda hI puruSoMke lie bhArarUpa bana jAtI haiM aura santati dinapara dina kAyara aura nirbala hotI jAtI hai / vizeSakara taruNa jana vidhavAke prati sahAnubhUti rakhate haiM, parantu jaba vivAhakA prazna AtA hai to loka-nindAse Dara jAte haiM / Darakara aneka bAra yogya vidhavAkI upekSA karake kisI ayogya kanyAko svIkAra kara lete haiM aura apane Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjako badalo hAthase hI apanA saMsAra bigAr3a lete haiM / svAvalambI jIvanakA Adarza na honese tejasvI yuvaka bhI abhibhAvakoMkI sampattike uttarAdhikArake lobhase, unako rAjI rakhaneke lie, rUr3hiyoMko svIkAra kara lete haiM aura unake cakrako cAlU rakhanemeM apanA jIvana ga~vA dete haiM / isa tarahakI durbalatA rakhanevAle yuvaka kyA kara sakate haiM ? yogya zakti prApta karanese pUrva hI jo kuTumba-jIvanakI jimmedArI le lete haiM, ve apane sAtha apanI patnI aura baccoMko bhI khaDDemeM DAla dete haiN| maha~gI aura taMgIke isa jamAnemeM isa prakArakA jIvana antameM samAjapara bar3hatA huA aniSTa bhAra hI hai / pAlana-poSaNakI, zikSA denekI aura svAvalaMbI hokara calanekI zakti na honepara bhI jaba mUr3ha puruSa yA mUr3ha dampati santatise ghara bhara lete haiM, taba ve naI santatise kevala pahalekI santatikA hI nAza nahIM karate balki svayaM bhI aise pha~sa jAte haiM ki yA to marate haiM yA jIte hue bhI murdoke samAna jIvana bitAte haiM / __ khAna-pAna aura pahanAveke viSayameM bhI aba purAnA yuga bIta gayA hai| aneka bImAriyoM aura apacake kAraNoMmeM bhojanakI avaijJAnika paddhati bhI eka hai / purAne jamAnemeM jaba loga zArIrika mehanata bahuta karate the, taba gA~voMmeM jo paca jAtA thA, vaha Aja zaharoM ke 'baiThakie' jIvanameM pacAyA nahIM jA sktaa| anna aura duSpaca miThAiyoMkA sthAna vanaspatiyoMko kucha adhika pramANameM milanA cAhie / kapar3ekI ma~hagAI yA taMgIkI hama zikAyata karate haiM parantu bace hue samayakA upayoga kAtanemeM nahIM kara sakate aura niThalle rahakara milamAlikoM yA sarakArako gAliyA~ dete rahate haiM / kama kapar3oMse kaise nibhAva karanA, sAde aura moTe kapar3oMmeM kaise zobhita honA, yaha hama thor3A bhI samajha leM to bahuta kucha bhAra halakA ho jAya / / puruSa pakSameM yaha kahA jA sakatA hai ki eka dhotIse do pAjAme to bana hI sakate haiM aura striyoMke lie yaha kahA jA sakatA hai ki bArIka aura kImatI kapar3oMkA moha ghaTAyA jAya / sAikala, TrAma, basa jaise vAhanoMkI bhAga-daur3ameM, barasAta, teja havA yA A~dhIke samayameM aura purAne DhaMgake rasoI-gharameM sTova Adi sulagAte samaya striyoMkI purAnI prathAkA pahanAvA ( laha~ge-sAr3okA) pratikUla par3atA hai / isako chor3a kara nabayugake anukUla paMjAbI striyoM jaisA koI pahanAvA (kamase kama maba baiThA na rahanA ho) svIkAra karanA caahie| 12 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 dharma aura samAja dhArmika evaM rAjakIya viSayoMmeM bhI dRSTi aura jIvanako badale. binA nahIM cala sktaa| pratyeka samAja apane paMthakA veza aura AcaraNa dhAraNa karanevAle hara sAdhuko yahA~ taka pUjatA-poSatA hai ki usase eka bilkula nikammA, dUsaroMpara nirbhara rahanevAlA aura samAjako aneka bahamoMmeM DAla rakhanevAlA vizAla varga taiyAra hotA hai / usake bhArase samAja svayaM kucalA jAtA hai aura apane kandhepara baiThanevAle isa paMDita yA guruvargako bhI nIce girAtA hai| dhArmika saMsthAmeM kisI tarahakA pheraphAra nahIM ho sakatA, isa jhUThI dhAraNAke kAraNa usameM lAbhadAyaka sudhAra bhI nahIM ho sakate / pazcimI aura pUrvI pAkistAnase jaba hindU bhAratameM Aye, taba ve apane dharmaprANa mandiroM aura mUrtiyoMko isa taraha bhUla gae mAno unase koI sambandha hI na ho / unakA dharma sukhI hAlatakA dharma thaa| rUr3higAmI zraddhAlu samAja itanA bhI vicAra nahIM karatA ki usapara nirbhara rahanevAle itane vizAla guruvargakA sArI jindagI aura sAre samayakA upayogI kAryakrama kyA hai ? ___ isa dezameM asAmpradAyika rAjyataMtra sthApita hai| isa lokataMtrameM sabhIko apane matadvArA bhAga lenekA jadhikAra milA hai| isa adhikArakA mUlya kitanA adhika hai, yaha kitane loga jAnate haiM ? striyoMko to kyA, puruSoMko bhI apane hakakA ThIka-ThIka bhAna nahIM hotA; phira lokataMtrakI kamiyA~ aura zAsanakI truTiyA~ kisa taraha dUra hoM ? __ jo gine cune paisevAle haiM athavA jinakI Aya paryApta hai, ve moTarake pIche jitane pAgala haiM, usakA eka aMza bhI pazu-pAlana yA usake poSaNake pIche nhiiN| sabhI jAnate haiM ki samAja-jIvanakA mukhya staMbha dudhArU pazuoMkA pAlana aura saMvardhana hai / phira bhI hareka dhanI apanI pU~jI makAnameM, sone-cA~dImeM, javAharAtameM yA kArakhAne meM lagAnekA prayatna karatA hai parantu kisIko pazu-saMvardhana dvArA samAjahitakA kAma nahIM suujhtaa| khetIkI to isa taraha upekSA ho rahI hai mAno vaha koI kasAIkA kAma ho, yadyapi usake phalakI rAha hareka AdamI dekhatA hai / Upara nirdiSTa kI huI sAmAnya bAtoMke atirikta kaI bAteM aisI haiM jinheM sabase pahale sudhAranA caahie| una viSayoMmeM samAja jaba taka badale nahIM, purAnI rUr3iyA~ chor3e nahIM, mAnasika saMskAra badale nahIM, taba taka anya sudhAra Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjako badalo 179 ho bhI jAyeMge to bhI sabala samAjakI racanA nahIM ho skegii| aisI kaI mahattvakI bAteM ye haiM : (1) hindU dharmakI paryAya samajhI jAnevAlI U~ca-nIcake bhedakI bhAvanA, jisake kAraNa ucca kahAnevAle savarNa svayaM bhI gire haiM aura dalita adhika dalita bane haiM / isIke kAraNa sArA hindU-mAnasa mAnavatA-zUnya bana gayA hai / (2) pU~jIvAda yA sattAvAdako IzvarIya anugraha yA pUrvopArjita puNyakA phala mAna kara use mahattva denekI bhrAnti, jisake kAraNa manuSya ucita rUpameM aura nizcintatAse puruSArtha nahIM kara sktaa| (3) lakSmIko sarvasva mAna lenekI dRSTi, jisake kAraNa manuSya apane buddhi-bala yA tejakI bajAya khuzAmada yA gulAmIkI ora adhika jhukatA hai / (4) strI-jIvanake yogya mUlyAMkanameM bhrAMti jisake kAraNa puruSa aura striyA~ svayaM bhI strI-jIvanake pUrNa vikAsameM bAdhA DAlatI haiM / (5) kriyAkAMDa aura sthUla prathAoMmeM dharma mAna baiThanekI mUDhatA, jisake kAraNa samAja saMskArI aura balavAna bananeke badale ulTA adhika asaMskArI aura sacce dharmase dUra hotA jAtA hai|| ___ samAjako badalanekI icchA rakhanevAleko sudhArake viSayoMkA tAratamya samajhakara jisa bAremeM sabase adhika jarUrata ho aura jo sudhAra maulika parivartana lA sakeM unheM jaise bhI bane sarva prathama hAthameM lenA cAhie aura vaha bhI apanI zaktike anusAra / zaktise parekI cIjeM eka sAtha hAthameM lenese saMbhava sudhAra bhI ruke raha jAte haiN| samAjako yadi badalanA ho to usa viSayakA sArA nakzA apanI dRSTike . sAmane rakhakara usake pIche hI lage rahanekI vRttivAle utsAhI taruNa yA taruNiyoMke lie yaha Avazyaka hai ki ve prathama usa kSetrameM Thosa kAma karanevAle anubhaviyoMke pAsa rahakara kucha samaya taka tAlIma leM aura apanI dRSTi spaSTa aura sthira bnaaveN| isake binA prAraMbhameM prakaTa huA utsAha bIcameM hI mara jAtA hai yA kama ho jAtA hai aura rUDhigAmI logoMko upahAsa karanekA maukA milatA hai| [taruNa, pharavarI 1951] Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmoMkA milana [ sara sarvapallI rAdhAkRSNanake 'mITiMga Apha rilIjiyansa'ke gujarAtI anuvAdakI prastAvanA] prastuta pustakameM sara rAdhAkRSNanane iMgleDameM jo aneka vyAkhyAna diye aura lekha likhe, unakA apunarukta saMgraha hai| inameM choTe-bar3e aneka viSayoMkI anekamukhI carcA hai aitihAsika dRSTi aura tulanAtmaka paddhatise kI gaI hai| inameM tIna vizeSatAe~ vizeSarUpase dRSTigocara hotI haiM--(1) jI Uba jAya aisA vistAra kiye binA manohara zailIse bilkula sphuTa carcA karanA, (2) prastuta viSayameM gaMbhIra bhAvase likhanevAle anya aneka lekhakoMkI sAkSI dekara sambaddha avataraNoMke samucita saMkalanase apane vaktavyako sphuTa aura samRddha banAnA aura (3) tIsarI vizeSatA unakI tarkapaTutA aura samamAva hai| bhUtakAlakI taraha isa yugameM bhI bhAratameM aneka samartha dharmacintaka dharmake viSayameM sAdhikAra likhane-bolanevAle utpanna hue haiN| asAdhAraNatA una sabameM haiM, phira bhI bhUmikA sabakI bhinna bhinna hai| bhArata aura bhArata-bAhya vizvameM dharmaviSayaka vicAraNA aura anubhUtikI viziSTa chApa jamAnevAle pA~ca mahApuruSa suvidita haiM / aravinda ghoSa gUDha tAntrika sAdhanA aura gUDhavANIdvArA dharmake gUDha tattvoMkA prakAza karate haiM / vaha pAradake rasAyana jaisA sarvabhogya nahIM / kavivara ravIndra apanI kavisulabha sarvatomukhI pratibhA aura sahajasiddha bhASAsamRddhike hRdayaMgama alaMkAroMse dharma-tattvakA sarasa nirUpaNa karate haiM / vaha upaniSat aura gItAkI gAthAoM ke samAna saralatama aura gUDhatama donoM prakArakA kAvya bana jAtA hai| isase vaha bahubhogya hote hue bhI Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmokA milana 181 vastutaH alpabhogya hai / gA~dhIjIke udgAra aura lekha gaMbhIra hote hue bhI saMta-tapasvIkI vANImeM sarvagamya bana jAte haiN| isase ve adhikArIbhedase bakarI aura gAya ke dUdhakI taraha puSTikA kArya karate haiM / DaoN0 bhagavAnadAsakA dharmacintana aura vicAralekhana aneka udyAnoMke anekavidha puSpoMmeMse jhaMgarAjadvArA kiye gaye madhu-saMcaya jaisA hai| vaha madhura aura pazya hai kintu dUdhake samAna supaca nahIM / zrIrAdhAkRSNanake dharmapravacana aneka udyAnoMke nAnA latA-bRkSoMse cune hue aneka raMgI aura vividha jAtike kusumoMkI atyanta kuzala mAlAkArake dvArA gUMthI manorama puSpamAlA hai, jo kisI bhI prekSaka adhikArIkI dRSTiko lubdha karatI hai aura apanI sugaMdha aura sundaratAse vAcaka aura zrotAko viSayameM lIna karake rasAsvAdI banA detI hai| dharma kahate haiM satyakI jijJAsA, vivekapUrNa samabhAva aura ina do tattvoMke AdhArase ghaTita jIvana-vyavahArako / yahI dharma parimArthika hai| anya vidhi-niSedha kriyAkANDa, upAsanA bheda, Adi taba taka hI aura utane hI aMzoMmeM yathArtha dharmake nAmake yogya haiM, jaba taka aura jitane aMzoMtaka ukta pAramArthika dharmake sAtha unakA abhedya sambandha banA hai / pAramArthika dharma jIvanakI mUlagata aura adRzya vastu hai| usakA anubhava yA sAkSAtkAra, dhArmika vyaktiko hI hotA hai, jaba ki vyAvahArika dharma dRzya honese para-pratyeya hai| yadi pAramArthika dharmakA sambandha na ho, to ati prAcIna aura bahusammata dharmoko bhI vastutaH dhamobhAsa kahanA hogaa| AdhyAtmika dharma kisI eka vyaktike jIvana meMse choTe-bar3e srotarUpase prakaTa hotA hai aura AsapAsake mAnava-samAjakI bhUmikAko plAvita kara detA hai| usa srotakA bala kitanA hI kyoM na ho kintu vaha sAmAjika jIvanakI bhUmikAko kucha aMzoMtaka hI Ardra karatA hai| bhUmikAkI adhUrI ArdratAmeMse aneka kITANuoMkA janma hotA hai aura ve apanI AdhArabhUta bhUmikAkA hI bhakSaNa karane lagate haiN| itane meM phira kisI dUsare vyaktimeMse dharmasrota prakaTa hotA hai aura taba vaha prAthamika kITANujanya gandagIko sApha karaneke lie tatpara hotA hai / yaha dUsarA srota pahale srotake Upara jamI huI kAIko haTAkara jIvanakI bhUmikAmeM adhika phaladAyI rasatattvakA siMcana karatA hai| Age calakara usake Upara bhI kAI jama jAtI hai aura taba kAla-kramase tIsare vyaktimeM prAdurbhUta Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 dharma aura samAja - - dharmasrota usakA mArjana karatA hai| isa prakAra mAnava-jIvanakI bhUmikApara dharmasrotake aneka pravAha Ate rahate haiM aura unase vaha bhUmikA adhikAdhika yogya aura urvara hotI jAtI hai| dharmasrotoMkA prakaTIkaraNa kisI eka deza yA jAtikI paitRka saMpatti nahIM hai| vaha to mAnavajAtirUpa eka vizAla vRkSakI bhinna bhinna zAkhAoMmeM prAdurbhUta honevAlA suphala hai / yaha saca hai ki usakA prabhAva virala vyaktimeM hI hotA kintu usake dvArA samudAyakA bhI aneka aMzoMmeM vikAsa hotA hai / isI prakAra dharmakI AkarSakatA, pratiSThA, usake nAmase saba kucha acchA yA burA karanekI zakyatA, aura bureko trANa denekI usakI zakti,-ina saba baloMke kAraNa mAnava-samudAyameM ajJAna aura vAsanAjanya aneka bhayasthAna bhI khar3e ho jAte haiM / koI bhI dharmapaMtha ina bhayasthAnoMse sarvathA mukta nahIM hotaa| isase ihaloka aura paralokake bhedako miTAnekI, zreya aura preyake abhedako siddha karanekI tathA AnevAle sabhI prakArake vikSepoMko lupta karake mAnava jIvanameM sAmaMjasya sthApita karanekI dharmakI maulika zakti kuMThita ho jAtI hai| dharmake utthAna aura patanake itihAsakA yahI hArda hai| . dharma-nadIke kinAre aneka tIrtha khar3e hote haiM, aneka paMthoMke ghATa nirmANa hote haiM / ina ghAToMse AjIvikA karanevAle paMDe yA purohita apane apane tIrthoM yA ghAToMkI mahattA yA zreSThatAkA AlApa karake hI santuSTa nahIM hote, balki anya tIrthoM yA ghAToMkI nyUnatA dikhalAnemeM bhI adhika rasa lene lagate haiM / dharmakI pratiSThAke sAtha ve kucha dUsare tattvoMkA bhI mizraNa kara dete haiN| ve kahate haiM hamArA dharma mUlataH to zuddha hai, kintu usameM jo kucha azuddhiyA~ AgaI haiM vaha parapaMthoMkA Agantuka asara hai| isI prakAra yadi dUsare dharmameM koI acchA tattva dikhatA hai to kahate haiM ki vaha to hamAre dharmakA asara hai| sAtha hI sanAtanatAke sAtha hI zuddhi aura pratiSThAkA gaThabandhana karate haiM / ina aura aise hI anya vikArI tattvoMke kAraNa logoMkA dhArmika jIvana kSubdha hotA hai / pratyeka paMtha apanI sanAtanatA aura zuddhikI sthApanAke lie to tatpara rahatA hai para anya panthoMke ucca tattvoMkI upekSA karatA hai| dhArmika jIvanakI isa burAIko dUra karaneke aneka mArgoMmeMse eka supariNAmadAyI mArga yaha hai ki pratyeka dharmajijJAsuko aitihAsika aura tulanAtmaka Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmoMkA milana 183 dRSTise dharmakA jJAna karAyA jAya jisase dharmakI zikSA sirpha eka paMthamai sImita na rahakara sarvapathagAmI bane aura apane parAye sabhI paMthoMke sthUla aura sUkSma jIvanake itihAsakA bhAna ho / isa prakArakI zikSAse apane paMthakI taraha dUsare paMthoMke bhI sutattvoMkA saralatAse jJAna ho jAtA hai aura parapaMthoMkI taraha supaMthakI bhI truTiyoMkA patA laga jAtA hai| sAtha hI prAcInatAmeM hI mahattA aura zuddhikI bhrAnta mAnyatA bhI saralatAse lupta ho jAtI hai| isa dRSTise dharmake aitihAsika aura tulanAtmaka adhyayanako bahuta U~cA sthAna prApta hotA hai| dharmake vyApaka aura taTastha dRSTise aitihAsika tathA tulanAtmaka adhyayanake lie yogya sthAna sArvajanika kAleja aura yUnivarsiTiyA~ hI haiN| yoM to pratyeka dezameM aneka dharmadhAma haiM aura una dharmadhAmoMse saMbaMdhita vidyAdhAma bhI haiM / parantu vizeSa vizeSa sampradAyoMke honeke kAraNa unameM sirpha unhIM sampradAyoMkA adhyayana karAyA jAtA hai aura unhIM saMpradAyoMke vidyArthI aura adhyApaka rahate haiN| aise vidyAdhAmoMmeM cAhe kitanA hI udAra vAtAvaraNa kyoM na ho anyadharmI vidyArthI aura adhyApaka muzkilase hI jAte haiM aura yadi jAte haiM to unameM sampUrNa rItise ghula-mila nahIM sakate / pariNAmasvarUpa aise vidyAdhAmoMkA dharma-zikSaNa ekadezIya raha jAtA hai| isase bhinna bhinna sampradAyoMke bIcakA aMtara aura bhrAntiyA~ dUra honekI apekSA agara bar3hatI nahIM hai to kama bhI nahIM hotii| yAtAyAtake sulabha sAdhanoMne isa yugameM sabhI dezoMko nikaTa lA diyA hai / saMsArake bhinna bhinna khaNDake manuSya AsAnIse mila-jula sakate haiN| aisI avasthAmeM kaI viSayoMmeM vizva-saMghakI yojanA banAnekI zakti upalabdha ho gaI hai| isa yugameM manuSyakI raga ragameM paiThA huA dharma-tattvakA ekadezIya zikSaNa cala nahIM sakatA aura calanA bhI nahIM cAhie / vastutaH isa yugane hI sarva-milana-yogya kAlejoM aura yUnivarsiTiyoMkI sthApanA kI hai| yahI saMsthAe~ prAcIna vidyAdhAmoM aura dharma-dhAmoMkA sthAna le rahI haiM aura tadanurUpa aitihAsika aura tulanAtmaka dharmazikSAkI nIMva rakhI gaI hai| yaha zikSA prAcIna dharmadhAmoMko apanI udAratAse prakAzita karegI aura agara unhoMne apanI saMkucitatA na chor3I to ve apane Apako tejohIna banA leNge| zrIrAdhAkRSNanakA yaha kathana upayukta hI hai ki kaoNleja aura yUnivarsiTiyA~ dharma-pracArake sthAna nahIM haiM; ye to Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja zuddha aura vyApaka jJAna denevAlI zikSAsaMsthAe~ haiM / vartamAna yugameM pratyeka viSaya meM sArvajanika zikSAkI pravRtti bar3hatI jA rahI hai / isa yugameM dharmakI bhI sarvagrAhya sArvajanika zikSA kitanI Avazyaka hai aura isa viSaya meM janatAkI kitanI ruci hai, yaha hameM dina pratidina bar3hatI huI dharmaviSayaka aitihAsika aura tulanAtmaka zikSAse mAlUma ho jAtA hai / yadyapi aisI zikSAkA prArambha yUropiyanoMdvArA aura yUropakI bhUmipara huA thA, phira bhI yaha prasannatAkI bAta hai ki bhArata ke eka sacce brAhmaNane usI yUropakI bhUmimeM isa viSayakA guru pada prApta kiyA hai / manuke isa kathanakA ki ' kisI bhI deza ke nivAsI bhArata meM Akara vidyA grahaNa kareM' gaharA Azaya yaha bhI ho sakatA hai ki bhArata ke yugAnurUpa brAhmaNa bhArata ke bAhara jAkara bhI yugAnurUpa zikSA deMge / jahA~ sanAtana saMskArake dvija Aja bhI manuke ina zabdoMse cipake hue haiM vahA~ manuke jJAnake uttarAdhikArI zrIrAdhAkRSNana zabdoMse na cipakakara usake garbhita arthako amala meM lA rahe haiM / 184 buddhi, smRti, vizAla adhyayana, saMkalanazakti aura bhASApara asAdhAraNa prabhutva Adi sarvaguNasaMpanna hote hue bhI agara zrIrAdhAkRSNanako Arya dharma aura usake tatvoMkA vizada sUkSma aura samabhAvI jJAna na hotA, to unake dvArA itanI saphalatA se vizvake sabhI dharmokI tAtvika aura vyAvahArika mImAMsA honA asaMbhava thA / yadyapi isa pustaka padapadase vizadatA TapakatI hai to bhI pAThakoM ko usakA kucha namUnA pRSTha 175 meM ' nivRtti banAma pravRtti' ke antargata citrita kiye gaye citraparase upasthita kiyA jA sakatA hai / pAThaka dekha sakate haiM ki isa adhyAyameM pUrva aura pazcimake dharmoM kA svarUpa bheda, mAnasa-bheda aura uddezya bheda kitanI khUbI se citrita kiyA gayA hai| unakI vicAra - sUkSmatAko pradarzita karaneke lie do tIna udAharaNa yatheTa hoMge / lekhaka mokSake svarUpakI carcA karate hue dharmoke eka gUDha rahasyakA udghATana karate haiN| kucha loga mokSako IzvarakI kRpAkA phala mAnakara bAhara se AnevAlI bheMTa samajha lete haiM, to kucha use Atma-puruSArthakA phala mAnate haiM / isake sUkSma vivecanameM zrIrAdhAkRSNana vAstavameM yogazAstrakI 'cittabhUmikA' jainazAstra ke 'guNasthAnoMkA' aura bauddha-piTakoMke mArgakA hI atyanta sarala bhASA meM vivecana karate haiN| unakA kathana hai ki apane hRdaya meM Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmokA milana 185 kramazaH honevAlA vikAsa hI mokSa hai / IzvarakI kRpA aura AtmAkA puruSArtha donoM eka ho kriyAke do pahalU haiN| (pR 119) karma aura punarjanmake viSayameM carcA karate hue, pApIke pApako dhone ke lie dUsareko duHkha bhoganA par3atA hai, isa IsAI dharmake siddhAntakI sUkSma samIkSA kI gaI hai aura puSTa pramANoMse siddha kiyA gayA hai ki svakRta karma anyathA nahIM ho sakate aura agara hote bhI haiM to kartAke satpuruSArthase hii| yaha carcA pR0 133 se prArambha hotI hai| bhinna bhinna saMpradAyoMmeM paramAtmadarzanake sAdhanoMke viSayameM kaI virodhI dRSTikoNa dRSTigocara hote haiN| eka paramAtma-darzanake lie kisI mUrtikA avalaMbana letA hai to dUsarA use nirarthaka kahakara cintana aura japako paramAtmadarzanakA sAdhana mAnatA hai / ina do mAgoM meM sthita gahare virodhane bhAI-bhAI aura saMpradAya-saMpradAyameM saMkrAmaka viSakA siMcana kiyA hai aura anekoMke prANa hare haiM / isa virodhakA parihAra zrIrAdhAkRSNanane jisa maulika DhaMgase kiyA hai use sunakara mujhe apane jIvanakI eka adbhuta ghaTanAkA smaraNa ho AyA / maiM janmase mUrti nahIM mAnanevAlA thaa| aneka tIrthoM aura maMdiroMmeM jAnepara bhI unameM pASANakI bhAvanAke atirikta dUsarI bhAvanAkA mere manameM udaya nahIM huaa| eka bAra prakhara tArkika yazovijayajIkA 'pratimAzataka' par3hA gyaa| usameM unhoMne eka sarala dalIla dI hai ki paramAtmAkA smaraNa karanA upAsakakA dhyeya hai| yaha smaraNa yadi nAmase ho sakatA hai to rUpase bhI ho sakatA hai| taba kyA yaha ucita hai ki ekako mAne aura dUsareko tyAga deM? isa tarkase mere janmagata kusaMskAroMkA lopa ho gyaa| zrIrAdhAkRSNanane bhI mUrtivirodhiyoMke sAmane yahI vastu bahuta vistAra aura sUkSmarItise upasthita kI hai / unakA kathana hai ki paramAtma-tattva to vANI aura manase agocara hai: lekina hamAre sadRza apUrNa vyaktiyoMke lie usa pathameM Age bar3haneke lie aura usake smaraNako puSTa karaneke lie aneka pratIka haiN| bhale hI ve pratIka kASTha, pASANa yA dhAturUpa hoM yA kalpanA, japasvarUpa mAnasika yA amUrta ho / vastutaH ye saba mUrta-amUrta pratIka hI to haiN| unhoMne isa carcA meM mAnasazAstrake siddhAnta aura jJAnakA jo sundara sammelana kiyA hai usake Upara agara koI taTasthatAse vicAra kare, to usakA purAnA virodha khaNDa khaNDa hue binA nahIM rhegaa| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja zrIrAdhAkRSNana ke nirUpaNakI khUbI unake samabhAvameM hai / ve gA~dhIjI ke samAna hI samabhAvako sahiSNutA, dayA aura udAratAse bhI U~cA sthAna pradAna karate haiM / islAma dharmakI samIkSA karate samaya ve usake do tattvoM - IzvarakA pitRtva aura mAnavI bhrAtRtva - ko apanAne aura jIvana meM utAraneke lie hinduoM ko prerita karate haiM / yadyapi ve mukhyarUpa se IsAIyoM ke sAmane IsAI dharmake bhrAmaka vicAroMkI khUba TIkA karate haiM, to bhI IsAI dharma ke mAnava-sevA, vyavasthA Adi tattvoMko grahaNa karanekA saMketa kara haiM / hinduoMke lie bhI unakI kurUpa aura jaMgalI prathAoMko tyAjya batAnA zrIrAdhAkRSNanakI samatola buddhikA pramANa hai / parantu rAdhAkRSNanakI vAstavika saMskAriNI aura sauMdaryadRSTi to usa samaya vyakta hotI hai jisa samaya ve kahate haiM ki ahiMsA kI jo bar3ha bar3hakara bAteM karate haiM ve hI pazuyajJoMko uttejana dete hue mAlUma par3ate haiM / ( pR0 167 ) / isI prakAra ve kahate haiM ki eka dUsareke khaMDanameM mazagUla rahanevAle aneka vAda, buddhise agamya tattvoM kA piSTapeSaNa kiyA karate haiM / 186 ' dharma aura rASTrIyatA ' zIrSakake antargata eka mahattvapUrNa vicAra upasthita kiyA gayA hai jo Ajake vicArakoMke mastiSka meM cakkara kATa rahA hai / usakA tAtparya yaha hai ki dharmasaMghoM ko mithyA rASTrabhimAnameM nahIM par3anA caahie| unhoMne yaha bAta mukhyataH IsAI dharmako lakSyameM rakhakara kahI hai| IsAI dharmane isa rASTrAbhimAnake vazavartI hokara apanI AtmAkA hanana kiyA hai / IsAI saMgha apane rASTrake hI vaphAdAra rahate haiM, IsAke siddhAntoMke nahIM / yahI doSa musalamAnoM meM pAkistAna ke rUpameM avatarita ho rahA hai / isakA phala yaha hogA ki jo musalamAna jisa dezameM rahate haiM unake lie vahI sarvocca ho jAyagA, kurAnake siddhAnta nahIM / agara hindU mahAsabhA bhI isa prakAra calegI to usameM bhI yahI doSa A jAyagA / jApAnI bauddhoMne apane bauddha dharmako jApAnakI rAjasattAko sauMpa diyA hai / isa taraha dharmake tejohIna honepara jaba rASTra lar3ate haiM, taba dharmaguru unako yuddha se parAGmukha karanekA dhArmika bala kho dete haiM / gA~dhIjI rAjanIti meM bhI dharmako sthAna dete haiM / unakA yaha dharma koI eka saMpradAyakA nahIM balki sarvasaMpradAyasammata prema, sevA aura tyAgakA dharma hai| gA~dhIjI rASTrake Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmokA milana lie lar3ate haiM lekina dharmako nirjIva yA gauNa karake nahIM / rASTrake viparIta mArgapara jAnepara use dharma dRSTise hI sumArga batAte haiM / jisa prakAra parAdhInatAse mukta honeke lie ve dharmakA Azraya lekara kAryakI yojanA banAte haiM usI prakAra svarASTra zuddha dharmase rahita na ho jAya, isakI bhI sAvadhAnI rakhate haiM / jaba loga kahate haiM ki gAMdhIjI rASTrIya nahIM, dhArmika haiM; taba isakA artha yahI samajhanA cAhie ki ve haiM to rASTrIya hI lekina rASTrako viparIta mArgapara na jAne deneke lie: sAvadhAna haiM, aura isIlie ve dhArmika haiN| agara ve sirpha dhArmika hI hote, to dUsare niSkriya sAdhuoMkI taraha ekAMtameM cale jAte / lekina ve to dharmase hI rASTroddhAra karanA ThIka mAnate haiM aura usIse dharma aura adharmakI parIkSA karate haiM / gA~dhIjI agara sirpha dhArmika hI hote to ve dharmake nAmapara samasta dezako uttejita karate aura dUsare dharmokA sAmanA karaneke lie kahate / lekina ve to dUsaroMkI luTArUvRttikA virodha karate haiM, unake astitvakA nhiiN| isI bhA~ti ve svadezakI nirbalatAkA virodha karate haiM aura sAtha hI rASTrake uddhArameM jarA bhI udAsInatA nahIM Ane dete / jisa samaya dharma rASTrake kzameM ho jAtA hai usa samaya vaha rASTrake AkramaNa-kAryameM sahAyaka hotA hai aura dUsaroMkI gulAmIkA poSaNa karatA hai, sAtha hI sAtha svarAjyameM gulAmIkA bIja vapana karatA hai / grIsa, roma, araba Adi dezoMmeM jo huA hai vahI jApAnameM bauddha dharmake dvArA ho rahA hai| jaba dharma rASTrake adhIna ho jAtA hai taba rASTra apane bacAvake lie agara adharmakA AcaraNa karatA hai, to usameM bhI dharma sahAyaka hotA hai| udAharaNake taurapara cInakA bauddha dharma liyA. jA sakatA hai / jaba cIna apane duzmanoMse hiMsaka yuddha lar3atA hai, taba vahA~kA bauddha dharma usameM sahAyaka banatA hai / yahI hai dharmakI rASTrAdhInatA / agara dharma pradhAna rahatA hai to vaha rASTrako AkramaNa nahIM karane detA, usameM sahAyaka bhI nahIM banatA, svarASTrako gulAmIse mukta karaneke lie bhI adharmya sAdhanoMkA upayoga nahIM hone detA / isake viparIta vaha dharmya sAdhanoMkI naI yojanA banAkara dezako parAdhInatAse mukta karatA hai| isa dRSTise agara koI deza dharmakI svataMtratAkA dAvA kara sakatA hai to vaha bhArata hI hai aura vaha bhI gA~dhIjIke haathoN| gA~dhIjIkA dharma sakriya aura niSkriya donoM hai| para-sattvako chInanemeM to vaha niSkriya hai lekina sva-satva siddha karanemeM skriy| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12.88 dharma aura samAja bhArata AkramaNa to karatA hI na thA, isa lie usake dharmomeM AkramaNa kAryameM madada kAnekA doSa AyA hI nahIM jaisA ki islAma aura IsAI dharmameM A gayA hai| lekina isameM AkramaNa sahanekA yA anyAyakA virodha na kAnekA doSa A gayA hai| usIko dUra karane ke lie gA~dhIjI prayatna karate haiM / dharmadvArA rASTrako parAdhInatAse mukta karanekA gA~dhIjIkA mArga apUrva hai / zrIrAdhAkRSNana aura Taigora Adi jisa samaya dharma aura rASTrAbhimAnakA sammizraNa nahIM karanekI bAta kahate haiM, usa samaya unake sAmane sabhI adharmagAmI rASTroMkA sajIva citra hotA hai| isa graMthakA nAmakaraNa bhI ucita hI huA hai| isake sabhI nibaMdha aura pravacana mukhyarUpase dharma-milanase saMbaMdha rakhate haiM / dharma-milanakA sAdhya kyA honA cAhie, yaha mukhya prazna hai / isakA uttara zrIrAdhAkRSNanane svayaM hI mahAsamanvaya kI carcA karake diyA hai| pratyeka dharmake vicAraka, anuyAyI aura jJAtAoMkA yaha nizcita mata hai ki dharmAntara karanekI pravRtti aniSTa hai| sAtha hI sAtha kisI bhI dharmakA uccatara abhyAsI aura vicAraka aisA nahIM hai 'jo apane paraMparAnugata dharmake svarUpase saMtuSTa ho| pratyeka suvicAraka aura utsAhI paraMparAgata dharmabhUmiko vartamAna sthitise vizeSa unnata aura vyApaka banAnekI icchA rakhatA hai / eka tarapha panthAntara yA dharmAntarakI ora bar3hatI huI aruci aura dUsarI ora apane apane dharmakA vikAsa karanekI, use vizeSa vyApaka aura zuddha karanekI utkaTa abhilASA, ina donoMmeM virodha dRSTigocara hotA hai| parantu yaha virodha hI 'mahAsamanvaya'kI kriyA kara rahA hai| koI dharma sampUrNa nahIM hai, sAtha hI yaha bhI nahIM hai ki dUsarA pUrNarUpase paMgu hai / jAgarUka dRSTi aura vivekazIla udAratA ho to koI bhI dharma dUsare dharma se sundara vastu grahaNa kara sakatA hai| isa prakAra pratyeka dharmakA uccIkaraNa saMbhava hai| yahI dharmajijJAsuoMkI bhUkha hai / yaha bhUkha zrIrAdhAkRSNanake sarvadharmaviSayaka udAra aura taTastha tulanAtmaka adhyayanase saMtuSTa hotI hai aura ve aise nirupaNadvArA bhinna bhinna dharmoM ke anuyAyiyoMko apane apane dharmameM sthita rahakara uccattama sthiti prApta karanekA saMketa karate haiM / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kahA~ hai? dharmake do rUpa haiN| eka dRSTimeM Ane yogya pratyakSa aura dUsarA dRSTi se ojhala, kevala manase samajhA jAnevAlA prokss| pahale rUpako dharmakA zarIra aura dUsareko AtmA kahA jA sakatA hai| duniyAke saba dharmo kA itihAsa kahatA hai ki pratyeka dharmakA zarIra avazya hotA hai| pratyeka choTe bar3e dharma-paMthameM itanI bAteM sAdhAraNa haiM-zAstra, unake racayitA aura jJAtA paMDita yA guru; tIrtha maMdirAdi pavitra sthala; vizeSa prakArakI upAsanA yA kriyAkANDa, aura una kriyAkANDoM aura upAsanAoMkA poSaNa karanevAlA aura unhIMpara nirvAha karanevAlA eka varga / sAre dharmapathoMmeM kisI na kisI rUpameM ukta bAteM milatI haiM aura ye hI usa dharmake zarIra haiN| aba yaha dekhanA hai ki dharmakA AtmA kyA hai ? AtmA arthAt cetanA yA jIvana / satya, prema, niHsvArthatA, udAratA, viveka, vinaya Adi sadguNa AtmA haiM | zarIra bhale hI aneka aura bhinna bhinna hoM paraMtu AtmA sarvatra eka hotA hai / eka hI AtmA aneka dehoMmeM jIvanako posatA hai, jIvanako bahAtA hai| __ yadi aneka dehoMmeM jIvana eka ho aura aneka deha kevala jIvanake prakaTa honeke vAhana hoM, to phira bhinna bhinna dehoMmeM virodha, jhagar3A, kleza aura pratidvaMdvitA kaise saMbhava ho sakatI hai ? jaba eka hI zarIrake aMga banakara bhinna bhinna sthAnoMpara vyavasthita aura vibhinna kAmoM ke lie niyukta hAtha-pA~va, peTa, A~khakAna vagairaha avayava paraspara lar3ate yA jhagar3ate nahIM haiM, to phira eka hI dharmake AtmAko dhAraNa karanekA garva karanevAle bhinna minna dharmapaMthoMke deha paraspara kyoM lar3ate haiM ? unakA sArA itihAsa pArasparika jhagar3oMse kyoM ra~gA huA hai ? isa praznakI ora pratyeka vicArakakA dhyAna jAnA Avazyaka hai| nirIkSaka aura vicArakako spaSTa dikhAI degA ki pratyeka paMtha jaba AtmAvihIna mRtaka jaisA hokara gaMdhAne lagatA hai aura usameMse dharmake AtmAkI jyoti lopa ho jAtI hai, tabhI ve saMkucitadRSTi hokara dUsareko virodhI aura zatru mAnane manAneko taiyAra hote haiN| yaha sar3ana kisa prakAra zurU hotI hai aura kaise bar3hatI jAtI hai, yaha jAnaneke lie bahuta gaharAImeM jAnekI jarUrata nahIM hai| zAstra, tIrtha aura maMdira vagairaha svayaM jar3a haiM, isa kAraNa na to ve kisIko pakar3a rakhate haiM aura na kisI vyaktise bhir3aneke lie dhakkA mArate haiM / ve yaha karane aura vaha nahIM Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 dharma aura samAja karaneke lie bhI nahIM kahate / svayaM jar3a aura niSkriya honeke kAraNa dUsare kriyAzIlake dvArA hI prerita hote haiM aura kriyAzIla hote haiM pratyeka dharmapaMthake paMDita, aura kriyAkANDI / jaba ye loga svayaM jAnakara yA anajAne hI dharmake bhramameM par3a jAte haiM aura dharma ke madhura tathA sarala Azrayake nIce vinA parizramake ArAma-talabI aura bejimmedArIse jIneke lie lalacAte haiM tabI dharma-paMthakA zarIra AtmAvihIna hokara sar3ane lagatA hai, gaMdhAne lagatA hai| yadi anuyAyIvarga bholA, apar3ha yA avivekI hotA hai, to vaha dharmako poSaneke bhramameM ulaTA dharma-dehakI gaMdhakA poSaNa karatA hai aura isakI mukhya jimmedArI usa ArAmatalaba paMDita yA purohita vargakI hotI hai| pratyeka paMthakA paMDita yA purohita-varga apanA jIvana ArAmase bitAnA cAhatA hai / vaha aisI lAlasAkA sevana karatA rahatA hai ki apanA doSa dUsaroMkI najarameM na Ave aura apane anuyAyIvargako najarameM bar3A dikhAI de| isa nirbalatAse vaha aneka prakArake ADambaroMkA apane bAr3emeM poSaNa karatA jAtA hai aura sAtha hI bholA anuyAyI varga kahIM dUsarI ora na calA jAya, isa Darase sadaiva dUsare dharmapaMthake dehakI truTiyA~ batAtA rahatA hai| vaha jaba apane tIrthakA mahattva gAtA hai taba use dUsaroMke tIrthakI mahimAkA khyAla nahIM rahatA, itanA hI nahIM vaha dUsare dharmapaMthoMkA apamAna karanese bhI bAja nahIM aataa| jaba sanAtana dharmakA paMDA kAzI yA gayAke mahattvakA varNana karatA hai taba usIke pAsake sAranAtha yA rAjagRhako bhUla jAtA hai, balki ina tIrthoMko nAstika-dhAma kahakara apane anuyAyI vargako vahA~ jAnese rokatA hai| pAlItANA aura sammedazikharake mahattvakA varNana karane vAlA jaina yati gaMgA aura haridvArakA mahatva zAyada hI svIkAra karegA / koI pAdarI jerusalamakI taraha makkA madInAko pavitra nahIM maanegaa| isI prakAra eka paMthake paMDita dUsare paMthake ati mahatvapUrNa zAstroMko bhI apane zAstrase adhika adhika mahattva nahIM deNge| itanA hI nahIM, ve apane anuyAyIvargako dusare paMthake zAstroMko chUne takake lie manA kareMge / kriyAkANDake viSayameM to kahA hI kyA jAya ! eka paMthakA purohita apane anuyAyIko dUsare paMthameM pracalita tilaka taka nahIM lagAne detA! ina dharmapaMthoMke kalevaroMkI pArasparika ghRNA tathA jhagar3oMne hajAroM varSoMse aitihAsika yuddhasthala nirmANa kiye haiN| isa prakAra eka hI dharmake AtmAke bhinna bhinna dehoMkA jo yuddha calatA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kahA~ hai ? 191 rahatA hai usakA eka kAraNa to Upara batAyA gayA hai-usIpara nibhanevAle bargakI akarmaNya aura ArAmatalaba jiMdagI / dUsarA kAraNa hai pratyeka paMthake anuyAyI-vargakI matimaMdatA aura tejohInatA / yadi hama itihAsake AdhArase samajha lete haiM ki adhikatara paMthake poSaka mAnavatAko jor3aneke badale use barAdara khaMDita karate Aye haiM, to hamArA (anuyAyI-vargakA) kartavya hai ki hama svayaM hI dharmake sUtra apane hAthameM lekara usake viSayameM svataMtra vicAra kreN| eka bAra anuyAyI-vargameMse koI aisA vicAraka aura sAhasI-varga bAhara nikalA to usa paMthake deha-poSakoMmeMse bhI use sAtha denevAle avazya mila jAya~ge / dharmapaMthake poSakoMmeM koI yogya nahIM hotA yA unameM kisI yogya vyaktikA honA saMbhava nahIM, aisI koI bAta nahIM hai / paraMtu pratyeka paMthakA vAtAvaraNa dhIre dhIre aisA anyonyAzrita ho jAtA hai ki yadi usameMse koI saccA purohita paMDita yA guru koI saccI bAta kahane yA tadanusAra AcaraNa karanekA nizcaya kare to vaha dUsarese DaratA hai aura dUsarA tiisrese| jisa sTezanake sabhI karmacArI rizvata Adi lekara kAma karate hoM, usameM ekAdha prAmANika vyaktike lie apanA jIvana bItAnA kaThina ho jAtA hai| yahI dazA paMthadehake poSakoMmeM kisI yogya vyaktikI hotI hai| kisI asAdhAraNa zaktike binA purohita, paMDita yA guruvargameM pAlita poSita vyaktike lie kulaparaMparAgata pravRttikA virodha karanA yA usameM udAra dRSTibiMdu praviSTa karanA bahuta kaThina ho jAtA hai| jo dharma sabako eka samaya prakAza denekI aura sabako samAna bhAvase dekhanekI dRSTi arpita karanekI zakti rakhatA hai, vahI dharma paMthoMmeM pha~sakara apanA astitva gavA~ detA hai / paMtha-poSaka varga jaba dharmake pravacana karatA hai taba to sAre jagatako samAna bhAvase dekhanekI aura sabakI samAnarUpase sevA karanekI bAta kahatA hai aura usake lie apane zAstroMke pramANa bhI detA hai, para jaba usake AcaraNakI ora dRSTipAta karate haiM, taba jo asaMgati usake rahana-sahanake bIca meM hotI hai vaha spaSTa dikhAI de jAtI hai / sevA, saMpUrNa tyAga aura ahiMsAkI mahimA gAnevAlA tathA usake pracArake lie veSa lenevAlA varga logoMkI pasInekI kamAIkA jaba kevala apanI sevAke lie upayoga karatA hai aura bilakula vyartha tathA bhArarUpa ADambarapUrNa kriyAkAMDoM aura utsavoMmeM kharca karAke dharmakRtya karaneke saMtoSakA poSaNa karatA hai, taba samajhadAra manuSyakA mana vihvala hokara pukAra uThatA hai ki isase dharmako kyA lenA denA hai ? Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 dharma aura samAja yadi ADasvara aura svAgata Adise mI dharmakI prabhAvanA aura vRddhi hotI ho, to gaNitake hisAbase jo adhika ADambara karatA karAtA hai, vaha adhika dhArmika ginA jAnA cAhie / yadi tIrthoM aura maMdiroM ke nimitta kevala dhanakA saMcaya karanA hI dharmakA lakSaNa ho, to jo peDhI aisA dhana adhika ekatrita karake usakI rakSA karatI hai vahI adhika dhArmika ginI jAnI cAhie / paraMtu dUsarI ora paMtha-dehake poSaka hI usase ulaTA kahate haiM aura mAnate-manAte haiM / ve apane lie honevAle ADambaroMke sivAya dUsaroMke ADambarakA mahattva yA usakI dhArmikatAkA gAnA nahIM gAte / isI prakAra ve duniyAke kisI bhI dUsare dharmapaMthakI per3hIkI pracura saMpattiko dhArmika saMpatti nahIM ginate / aisA hai to yaha bhI spaSTa hai ki yadi dUsare paMthake poSaka pahale paMthake poSakoke ADambaroM aura usakI peDhiyoMko dhArmika nahIM gineM, to isameM koI anaucitya nahIM hai / yadi donoM eka dUsareko adhArmika ginate haiM, to hameM kyA mAnanA cAhie ? hamArI viveka-buddhi jAgarita ho, to hama thor3I-sI bhI kaThinAIke binA nizcaya kara sakate haiM ki jo mAnavatAko nahIM jor3atI hai, usameM anusaMdhAna paidA karanevAle guNoMko nahIM prakaTa karatI hai, aisI koI bhI bAta dhArmika nahIM ho sktii| __ anuyAyI vargamaiM Upara batAI huI vicArasaraNI paidA karane, use pacAne aura dUsarese kahane yogya namra sAhasako vikasita karanekA nAma dhArmika zikSaNa hai| yaha hameM dIpakakI taraha batA sakatA hai ki dharma usake AtmAmeM hai aura usakA AtmA hai sadAcArI aura sadguNI jIvana / aise AtmAke honepara hI dehakA mUlya hai, abhAvameM nahIM / bhinna bhinna paMthoMke dvArA khar3e kiye gaye dehoMke avalaMbanake vinA bhI dharmakA AtmA jIvanameM prakaTa ho sakatA hai, kevala dehoMkA Azraya lenepara nhiiN|| - isa sAdhanoMkI taMgI aura kAThinAiyoMse yukta yugameM mAnavatAko jor3ane aura use jIvita rakhanekA eka hI upAya hai aura vaha yaha ki hama dharmakI bhrAntiyoM aura usake bahamoMse jaldI mukti prApta kareM aura aMtarameM saccA artha smjheN| [ mAMgarola jaina-samAkA suvarNa mahotsava aMka, san 1947 ] Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala pravacana zrIyuta motIcanda bhAIne mere paricaya meM kahA hai ki maiM bIsavIM zatAbdIke vicArapravAhoM aura dRSTi - binduoMse paricita hU~ / unake isa kathanameM yadi satya hai to maiM apanI dRSTise usakA spaSTIkaraNa karanA cAhatA hU~ / 800 kI janasaMkhyAvAle eka choTese gande gA~va meM merA janma aura pAlana huA, jahA~ Adhunika saMskAroM, zikSA aura sAdhanoMkA sarvathA abhAva thA, aise vAtAvaraNameM, unnIsavIM zatAbdI meM maiM palA aura par3hA likhA / gujarAtI grAmINa pAThazAlA se Age mere lie zikSAkA koI vAtAvaraNa thA hI nhiiN| mujhe jahA~ taka yAda hai, maiMne koI bIseka varSa kI umra meM eka sAmpradAyika mAsika patrakA nAma sunA thA / 19 vIM athavA 20 vIM zatAbdIke kAlejoM aura vizvavidyAlayakI zikSAkA lAbha mujhe nahIM milaa| isa dRSTise mujhe 19 vIMkA hI kyoM eka taraha se caudahavIM zatAbdIkA ginanA cAhie / * yaha saba satya hote hue bhI unake kathanAnusAra yadi maiM 20 vIM zatAbdIkA hU~ to vaha isI artha meM ki kisI bhI kAla, deza aura viSayake prAcIna athavA navIna vicAra jisa samaya mere sAmane Ate haiM usa samaya maiM unakA sabhI prakArake bandhanoMse mukta hokara vicAra karatA hU~ aura yathAzakti satyAsatyakA nirNaya karanekA prayatna karatA hU~ / isa prayatnameM jAti, dharma, sampradAya, zAstra athavA bhASA kadAgraha yA pUrvagraha mujhe zAyada hI jakar3a rakhate hoMge / maiM AcaraNa kara sakatA hU~ yA nahIM, yaha prazna puruSArthakA hai kintu jijJAsA aura vicArakI dRSTise maiM apane manake sabhI dvAra pUrNa rUpase khule rakhatA hU~ / mujhe isakI pUrI cintA rahatI hai ki koI jJAtavya satyAMza pUrvagraha aura upekSAke kAraNa chUTa na jAya / manako pUrvagrahoM aura saMkucitatAke bandhanoMse pare rakhakara tathya jAnane, vicArane aura svIkAra karanekI ora ruci aura tatparatA rakhanA hI yadi 20 vIM zatAbdIkA lakSaNa ho to maiM usa artha meM avazya hI 20 vIM zatAbdIkA hU~, cAhe * tA0 14|5|45 ke dina naye varSa ke satrAraMbhake prasaMgapara zrImahAvIra - jainavidyAlaya ke vidyArthiyoMke samakSa kiyA huA maMgala pravacana / 13 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja dUsare artha meM bhale hI 19 vIM yA 14 vIM zatAbdIkA ginA jAU~ / merA vizvAsa hai ki satya kI jijJAsA aura zodha kisI eka zatAbdIkI cIja nahIM / pratyeka zatAbdI aura yugameM cAhanevAloMke lie hamezA unake dvAra khule rahate haiM aura dUsaroMke lie kisI bhI zatAbdI aura yugameM banda rahate haiM / isa vyaktigata carcAdvArA maiM Apa logoM kA dhyAna do bAtoMkI ora khIMcanA cAhatA hU~ / eka to jIvanameM hamezA vidyArthI avasthA banAe rakhanA aura dUsare vidyArthIpanako mukta manase arthAt nirbandhana aura nirbhaya hokara vikasita karate rahanA ! manovijJAna kI dRSTise vicAra kiyA jAya to vidyArthI avasthAke arthAt saMskAra grahaNa karanekI yogyatAke bIja jisa samaya bAlakake mAtA pitA dAmpatyajIvana meM praveza karate haiM usI samaya se manobhUmikA rUpase saMcita hone lagate haiM aura garbhAdhAna ke samayase vyakta rUpa dhAraNa karane lagate haiM / kintu hamArA gulAma mAnasa isa satyako nahIM samajha pAtA / jinako zizu, kizora aura kumArAvasthAke vidyArthI jIvana meM sAvadhAnIse suvicArita mArgadarzana milA ho, aise vidyArthI hamAre yahA~ bahuta kama haiM / hamAre yahA~ke sAmAnya vidyArthIkA jIvana I nadIke pattharoMkI bhA~ti Akasmika rItise hI gar3hA jAtA aura Age bar3hatA hai / nadI ke patthara jaise bArabAra pAnIke pravAhake bala se ghisate ghisate kisI samaya khuda hI gola gola sundara AkAra dhAraNa karate haiM usI prakAra hamArA sAmAnya vidyArthI varga pAThazAlA, skUla, samAja, rAjya aura dharmadvArA niyaMtrita zikSaNapraNAlIkI cakkI ke bIcase gujaratA huA kisI na kisI rUpa meM gar3hA jAtA hai / 16 varSa takakA vidyArthI jIvana dUsaroMke chananese vidyA-pAna karanemeM bItatA hai / arthAt hamAre yahA~ vAstavika vidyArthI jIvanakA prAraMbha skUla chor3akara kAlejameM praveza karate samaya hI hotA hai / isa samaya vidyArthIkA mAnasa itanA paka jAtA hai ki aba vaha apane Apa kyA par3hanA, kyA na par3hanA, kyA satya aura kyA asatya, kyA upayogI kyA anupayogI, yaha saba soca sakatA hai / isalie vidyArthIjIvanameM kAleja-kAla bahuta mahattvakA hai| pahale kI apakvAvasthA meM rahI huI truTiyoM aura bhUloMko sudhAraneke uparAnta jo sAre jIvanako sparza kare aura upayogI ho, aisI pUrI taiyArI isI jIvana meM karanI hotI hai / usa samaya itanA uttaradAyitva samajhane aura nibhAne jitanI buddhi aura zArIrika taiyArI bhI hotI hai / 194 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala pravacana 195 isalie isa samaya vidyArthIkA jarA-sA bhI pramAdI honA jIvanake madhyabindupara kuThArAghAta karanA hai| maiM thor3A bahuta kAlejake vidyArthiyoMke bIca rahA hU~ aura maiMne dekhA hai ki unase bahuta kama vidyArthI prApta samaya aura zaktikA saMpUrNa jAgRtipUrvaka upayoga karate haiN| kisI na kisI taraha parIkSA pAsa karanekA lakSya honese vidyArthIke bahumUlya samayakA aura zaktikA ThIka upayoga nahIM ho paataa| mere eka mitrane-jo ki isa samaya kuzala vakIla aura prajAsevaka haiM, mujhase kahA ki hama vidyArthI-khAsakara buddhimAn gine jAnevAle vidyArthI-rAta aura dinakA bahuta bar3A bhAga gappaM haoNkane aura anAvazyaka vAgyuddha karanemeM vyatIta kara dete the aura yaha mAna baiThe the ki parIkSA pAsa karane meM kyA hai ? jaba parIkSA samIpa AvegI, taba taiyArI kara leMge aura vaisA kara bhI lete the| kintu jaba bI0 e0 pAsa hue aura Age ucca adhyayanakA vicAra kiyA taba mAlUma huA ki hamane prAraMbhake cAra varSAkA bahuta-sA samaya vyartha hI barabAda kara diyA hai| usa samaya apane 'pUre sAmarthya aura samayakA ThIka DhaMgase niyamita sadupayoga kiyA hotA, to hamane kAleja-jIvanameM jitanA prApta kiyA usase bahuta adhika prApta kara lete| maiM samajhatA hU~ ki mere mitrakI bAta bilakula saccI hai aura vaha kAlejake pratyeka vidyArthIpara kama yA adhika aMzameM lAgU hotI hai| isalie maiM pratyeka vidyA rthIkA dhyAna jo isa samaya kAlejameM nayA praviSTa huA ho yA Age bar3hA ho, isa ora khIMcatA huuN| kAlejake jIvanameM itane acche avasara prApta hote haiM ki yadi manuSya soce to apanA saMpUrNa navasarjana kara sakatA hai| vahA~ bhinna bhinna viSayoM ke samartha adhyApaka, acchese acchA pustakAlaya aura naye raktake utsAhase uphanate hue vidyArthiyoMkA sahacAra jIvanako banAnekI amUlya sampatti hai| kevala usakA upayoga karanekI kalA hAtha AnI caahie| jIvana-kalA vidyArthI-jIvanameM yadi koI siddha karane yogya tattva hai, to vaha hai jIvanakalA / jo jInekI kalAko hastagata kara letA hai vaha sAdhana tathA suvidhAkI kamIke viSayameM kabhI zikAyata nahIM krtaa| vaha to apane sAmane jitane aura jaise sAdhana hote haiM, jitanI aura jaisI suvidhAyeM hotI haiM, unakA itane Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 dharma aura samAja sundara DhaMgase upayoga karatA hai ki usImeMse usake sAmane apane Apa naye sAdhanoMkI sRSTi khar3I ho jAtI hai| ve binA bulAye Akara sAmane khar3e ho jAte haiM / jo isa prakArakI jIvana-kalAse aparicita hotA hai vaha hamezA yaha nahIM, vaha nahIM, aisA nahIM, vaisA nahIM, isa DhaMgakI zikAyata karatA hI rahatA hai / usake sAmane cAhe jaise aura cAhe jitane sAdhana raheM vaha unakA mUlya nahIM samajha sktaa| kyoMki jaMgala meM maMgala karanekI kalAse vaha aparicita hotA hai| pariNAmataH aisA vidyArthI prApta suvidhAke lAbhase to vaMcita raha hI jAtA hai sAtha hI bhAvI suvidhAkI prApti usake manorAjyameM rahakara ulaTI vyAkulatA paidA kara detI hai| isalie hama kisI bhI kSetrameM hoM aura kucha bhI karate hoM, jIvanakalA sabase pahale Avazyaka hai / jIvana-kalA arthAt kamase kama aura nagaNya sAdhana sAmagrIse bhI saMtuSTa rahanA, Age bar3hanemeM usakA upayoga kara lenA aura svapuruSArthase apanI icchita sRSTi khar3I kara lenaa| __ asuvidhAoMkA atibhAra yadi jIvanako kucala sakatA hai, to suvidhAoMkA Dhera bhI vahI kara sakatA hai / jisake sAmane bahuta suvidhAe~ hotI haiM vaha hamezA pragati kara sakatA hai athavA karatA hai, aisA koI dhruva niyama nhiiN| isake viparIta jo adhika asuvidhA athavA kaThinAImeM hotA hai vaha pIche raha jAtA hai athavA kucalA jAtA hai, yaha bhI koI dhruva niyama nhiiN| dhruva niyama to yaha hai ki buddhi aura puruSArtha hone para pratyeka sthitimeM Age bar3hA jA sakatA hai / jisameM isa tattvako vikasita karanekI bhUkha hotI hai vaha suvidhA asuvidhAkI jhaMjhaTameM nahIM pdd'taa| kaI bAra to vaha 'vipadaH santu naH zazvat' kuntIke isa vAkyase vipattiyoMkA AhvAna karatA hai| maiMne eka aise mahArASTra vidyArthIko dekhA thA jo mAtA-pitAkI orase milanevAlI sabhI suvidhAoMko chor3akara apane puruSArthase hI kAlejameM par3hatA thA aura bI. esa. sI. kA abhyAsa karaneke sAtha sAtha kharcayogya kamAneke uparAnta svayaM bhojana pakAkara thor3e khacameM jInekI kalA siddha karatA thaa| maiMne usase pUchA ki " par3hane likhanemeM bahuta bAdhA par3atI hogI ? " usane kahA ki "maiMne AraMbhase hI isI DhaMgase jInA sIkhA hai ki Arogya banA rahe, aura vidyAbhyAsake sAtha sAtha svAzrayavRttimeM Atma-vizvAsa bar3hatA calA jaay|" antameM usane ucca zreNImeM bI. esa. sI. kI parIkSA uttIrNa kI / hama yaha jAnate Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala pravacana haiM ki vyApAravRtti ke mAtA-pitA apanI santatike lie adhika se adhika sampattikA uttarAdhikAra de jAnekI icchA rakhate haiN| ve kaI pIr3hI takakI svasaMtati ke sukhakI cintA karate haiM kintu isakA pariNAma ulaTA hI hotA hai aura unakI saMtati sukhakI dhAraNA dhUla meM mila jAtI hai / isalie merI dRSTise jIvana kI sabase bar3I khUbI yahI hai ki hama cAhe jaisI sthiti meM hoM aura cAhe jahA~ hoM apanI vidyArthI avasthA banAe rakheM aura usakA uttarottara vikAsa carate jAya~ / khulA huA aura nirbhaya mana jJAna athavA vidyA kevala bahuta par3hanese hI milatI hai, aisI bAta nahIM / kama yA adhika par3hanA yaha ruci, zakti aura suvidhAkA prazna hai / kamase kama par3hanepara bhI yadi adhika siddhi aura lAbha prApta karanA ho to usakI anivArya zarta yaha hai ki manako khulA rakhanA aura satya- jijJAsA rakhakara jIvana meM pUrvagrahoM athavA rUr3ha saMskAroMko avakAza na denA / merA anubhava yaha hai ki isake lie sarva prathama nirbhayatAkI AvazyakatA hai / dharmakA yadi koI saccA aura upayogI artha hai to vaha hai nirbhayatApUrvaka satyakI khoja / tattvajJAna satya zodhanakA eka mArga hai / kisI bhI viSayake adhyayanameM dharma aura tattvajJAnakA saMbaMdha rahatA hI hai / ye donoM vastue~ kisI caukemeM nahIM bA~dhI jA sakatIM / yadi manake sabhI dvAra satyake lie khule hoM aura usakI pRSThabhUmi meM nirbhayatA ho, to jo kucha vicArA jAya athavA kiyA jAya, saba tattva-jJAna aura dharma meM samAviSTa ho jAtA hai / 197 jIvana-saMskRti jIvanameMse gaMdagI aura durbalatAko dUrakara unake sthAnapara sarvAgINa svacchatA aura sAmaJjasyapUrNa balakA nirmANa karanA, yahI jIvanakI saccI saMskRti hai / yahI vastu prAcIna kAlase pratyeka deza aura jAti meM dharmake nAmase prasiddha hai / hamAre deza meM saMskRtikI sAdhanA sahasroM varSa pUrva prAraMbha huI aura Aja bhI calatI hai / isa sAdhanA ke lie bhAratakA nAma suvikhyAta hai / aisA hote hue bhI yahA~ dharmakA nAma glAni utpanna karanevAlA ho gayA hai aura tattvajJAna nirarthaka kalpanAoMmeM ginA jAne lagA hai / isakA kyA kAraNa hai ? isakA uttara dharmaguruoM, dharma- zikSA aura dharma-saMsthA oMkI jar3atA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja aura niSkrayatAmeM mila jAtA hai / dharma athavA tattvajJAna apane ApameM to jIvanakA sarvavyApI saurabha hai / paraMtu isameM jo durgaMdha Ane lagI hai, vaha dAmbhika ThekedAroMke kAraNa / jisa prakAra kaccA anna ajIrNa karatA hai, para isase kucha bhojana mAtra hI tyAjya nahIM ho jAtA aura jaise tAje aura poSaka anna ke binA jIvana nahIM cala sakatA, usI prakAra jar3atA poSaka dharmakA kalevara tyAjya hote hue bhI saccI saMskRtike binA mAnavatA athavA rASTrIyatA nahIM Tika sakatI / 198 vyaktikI sArI zaktiyA~, siddhiyA~ aura pravRttiyA~ jaba eka mAtra sAmAjika kalyANakI dizA meM laga jAtI haiM, tabhI dharma yA saMskRti caritArtha hotI hai / dharma, saMskRti aura tattvajJAnakI vikRta vicAradhArA dUra karane aura zatAbdiyoM purAne bhramako miTAneke lie bhI saMskRtikA saccA aura gaharA jJAna Ava zyaka hai / isase gA~dhIjI hama logoMko mAlUma hai ki gA~dhIjI eka mahAn rAjapuruSa haiM / unakI rAjakIya pravRtti aura halacalake mUla meM satata pravAhita honevAle amRtake jharaneko utpanna karanevAlA yadi koI aTUTa udgama sthAna hai to vaha hai unakA saMskRtiviSayaka saccA viveka / unakI nirNAyaka zakti, sunirNayapara jame rahane kI dRr3hatA aura kisI bhI prakArake bhinna dRSTikoNako sahAnubhUti se samajhanekI mahAnubhAvatA, ye saba unake saMskRti ke sacce vivekake AbhArI haiM / isake atirikta unake pAsa anya koI dharma nhiiN| aisA saMskRtipradhAna vidyAkA vAtAvaraNa taiyAra karanA jisa prakAra saMsthAke saMcAlakoM aura zikSakoM para nirbhara hai usI prakAra vidyArthiyoMpara bhI usakA bahuta kucha AdhAra hai / vyavasAyiyoM aura kuTumbiyoMse hama mAnate Aye haiM ki jo kucha sIkhanekA hai vaha to kevala vidyArthiyoMke lie hai / hama vyavasAya yA gRhasthI meM pha~se hue kyA sIkheM ? aura kaise sIkheM ? kintu yaha mAnyatA bilakula galata hai| maoNNTesarIkI zikSaNa-paddhati meM kevala zizu aura bAlakake zikSaNapara hI bhAra nahIM diyA jAtA apitu mAtA-pitAoMke susaMskAroMkI ora bhI saMketa kiyA jAtA hai| aisA hone para hI zizu Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArmika zikSAkA prazna aura bAlakoM kA jIvana ghara aura pAThazAlA ke saMskAroMke saMgharSake bIca sthira raha sakatA hai / yahI bAta bar3I umra ke vidyArthiyoM ke viSayameM bhI hai / pratyeka vyavasAyI athavA gRhastha, apane bace hue samaya aura zaktikA upayoga susaMkAra grahaNa karane meM kara sakatA hai| itanA hI nahIM use vaisA karanA bhI cAhie, anyathA usake aura usakI saMtati ke bIca aisI dIvAla khar3I ho jAnevAlI hai ki saMtati use doSa degI aura vaha saMtatipara doSa mar3hegA / aisI sthiti kadApi ThIka nahIM ki saMtati kahe ki mAtA pitA bahamI, jar3a, aura rUr3higAmI haiM aura mAtA-pitA kaheM ki par3he likhe vidyArthI kevala havAmeM ur3ate haiM / mAtA-pitAoM aura vidyArthiyoM ke bIca kI khAI adhika gaharI na ho, isakA rAmabANa ilAja mAtA-pitAoMke hI hAthameM hai, aura vaha ilAja hai apanI samajhako zuddha karanekA prayatna | anu0 - mohanalAla mehatA prabuddha jaina / 15 dhArmika zikSAkA prazna dhArmika zikSA denA cAhie yA nahIM, isa praznako lekara mukhya rUpase Amane sAmaneke choroMpara khar3e hue do varga najara Ate haiM / eka varga vaha hai jo dhArmika zikSA dene dilAneke lie bahuta Agraha karatA hai jaba ki dUsarA varga isa viSaya meM udAsIna hI nahIM hai apitu aksara virodha bhI karatA hai / yaha sthiti kevala jaina samAjakI hI nahIM prAyaH sabhI samAjoMkI hai / hameM dekhanA cAhie ki virodha karanevAlA virodha kyoM karatA hai ? kyA use zikSA ke prati aruci hai yA dharmake nAmase sikhAI jAnevAlI bAtoMke prati dveSa hai ? aura isa aruci yA dveSakA kAraNa kyA hai ? isI prakAra dhArmika zikSAke prati Agraha rakhanevAlA kisa dharmakI zikSAke viSayameM Agraha rakhatA hai aura usa Agrahake mUlameM kyA hai ? 199 virodha karanevAlekI zikSAke prati utanI hI mamatA hai jitanI dharma - zikSAke AgrahIkI / dharmake prati bhI usakI aruci nahIM ho sakatI, yadi vaha Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 dharma aura samAja jIvanaprada aura mAnavatApoSaka ho| usakA virodha dharmake nAmase sikhAI jAnevAlI bAtoMke prati hI hai aura usakA kAraNa hai usa prakArakI dharmazikSAke dvArA mAnavatAkA vikAsa honeke bajAya hrAsa honA / dUsarI ora dhArmika zikSAkA Agraha rakhanevAlA mukhya rUpase amuka amuka pATha sikhAne aura paramparAgata kriyAkANDa sikhAnekA hI Agraha karatA hai / isa Agrahake mUlameM usakA khudakA dharmaviSayaka jItA jAgatA anubhava nahIM hotA kintu paramparAgata kriyAkANDake jo saMskAra use prApta hue haiM una saMskAroMko banAe rakhanekA jo sAmAjika moha hai aura una saMskAroM ko sIMcaneke lie paMDita aura dharmaguru jo nirantara jora diyA karate haiM vaha hotA hai| jisa samaya virodhI varga dhArmika zikSAkA virodha karatA hai usa samaya vaha itanA to mAnatA hI hai ki mAnava-jIvana ucca aura zuddha saMskArayukta honA cAhie / aise saMskAra ki jinakA sevana karake manuSya nijI aura sAmAjika jIvanameM prAmANikatA na chor3e, tuccha svArtha ke lie samAja aura rASTra ke vikAsako rUddha karanevAlA koI bhI kAma na kare / jIvana-poSaka eka bhI tattva isa vargako amAnya nahIM hotaa| isakA artha yaha huA ki samRddha aura saMskArI jIvanake lie jo Avazyaka zikSA hai vahI isa vargakI dRSTimeM ThIka hai| jisa zikSAke dvArA jIvanameM udAtta saMskAra jamanekI saMbhAvanA zAyada hI hotI hai, usa zikSAkA virodha hI usakA virodha hai| isa taraha gahare utarakara dekheM to mAlUma hogA ki dhArmika zikSAkA virodha karanevAlA varga vAstavameM dhArmika zikSAkI AvazyakatA svIkAra karatA hai / dUsarI ora isa zikSAkA bahuta Agraha rakhanevAlA zabda-pATha aura kriyAkAMDake prati cAhe jitanA Agraha rakhe, phira bhI jIvanameM ucca saMskAra-samRddhi bar3hatI ho yA usakA poSaNa hotA ho to vaha use dekhaneke lie utsuka rahatA hai| isa prakAra Amane sAmaneke choroMpara khar3e hue ye donoM varga ucca aura saMskArI jIvana banAneke viSayameM ekamata haiM / eka pakSa amuka prakArakA virodha karake aura dUsarA pakSa usakA samarthana karake antameM donoM nakAra aura hakArameMse eka hI sAmAnya tattvapara Akara khar3e ho jAte haiN| yadi Amane sAmaneke donoM pakSa kisI eka viSayameM ekamata hote hoM, to usa ubhayasammata tattvako lakSya karake hI zikSAke praznakA vicAra karanA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArmika zikSAkA prazna 201 cAhie aura vivAdAspada tattvake viSayameM ekAntika vidhAna yA vyavasthA na karake use zikSArthIkI ruci aura vicArapara chor3a denA caahie| jo loga dhArmika pATha aura kriyAkANDake pakSapAtI haiM unhoMne yadi apane jIvanase yaha siddha kiyA hotA ki paramparAgata dhArmika kriyAkAMDakA sevana karanevAle apane jIvana-vyavahArameM dUsaroMkI apekSA adhika sacce hote haiM aura sAdA jIvana vyatIta kara apanI cAlU dharma-prathA dvArA mAnavatAkI adhika sevA karate haiM, to vaisI zikSAkA virodha karanekA koI kAraNa hI na hotaa| kintu itihAsa isase viparIta kahatA hai| jisa jisa jAti yA samAjane rUr3ha dharmazikSA adhika pAI. hai, usa jAti yA kaumane dUsarI jAti yA kaumakI apekSA bheda-bhAvanAkA adhika poSaNa kiyA hai / sabase adhika kriyA-kANDI zikSAkA abhimAna rakhanevAlI brAhmaNa yA hindU jAti dUsare samAjoMkI apekSA adhika bhedoMmeM ba~Ta gaI hai, aura adhika dAmbhika sAtha hI Darapoka bana gaI hai| jyoM jyoM dhArmika zikSA vividha aura adhika ho, tyoM tyo jIvanakI samRddhi bhI vividha aura adhika honI caahie| kintu itihAsa kahatA hai ki dharmaparAyaNa mAnI jAnevAlI jAtiyA~ dharmake dvArA paraspara jur3aneke bajAya eka dUsarese alaga hotI gaI haiM / islAma dharmakI rUr3ha zikSAne yadi amuka vargako amuka aMzameM jor3A hai to usase bar3e vargako aneka aMzoMmeM prathama vargakA virodhI mAnakara mAnavatAko khaMDita bhI kiyA hai / IsAI dharmakI rUr3ha zikSAne bhI mAnavatAko khaMDita kiyA hai| amuka dharma apane rUr3ha zikSaNake balase yadi amuka parimANameM mAnava-vargako bhItara hI bhItara jor3anekA puNya karatA hai to usase bhI bahuta bar3e vargako apanA virodhI mAnanekA mahApApa bhI karatA hai / yaha to rUr3ha zikSA-janya mAnavatAke khaMDita honekI kathA huii| yadi sampradAyakI rUr3ha zikSA apane sampradAya ke lie bhI sarala, prAmANika aura parArthI jIvana banAnevAlI hotI taba bhI dhArmika zikSAkA virodha karanevAleko virodha karanekA kAraNa nahIM mila sakatA / kintu itihAsa dUsarI hI kathA kahatA hai / kisI eka sampradAyake pradhAna mAne jAnevAle dharmaguruoM athavA mukhya gRhasthoMko lekara vicAra kareM to mAlUma hogA ki pratyeka dharmaguru ADambarapUrNa jIvanameM hI rasa letA hai aura apane bhole anuyAyiyoMke bIca usa ADaMbarakA dharmake nAmase poSaNa karatA hai / jisa dhana, zakti aura samayase usa sampradAyake anuyAyiyoMkA Arogya bar3ha sakatA hai, Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja unheM zikSA dI jA sakatI hai, udyoga sikhAkara svAvalambI banAyA jA sakatA hai, usI dhana, zakti aura samayakA adhikatara upayoga pratyeka dharmaguru apanI ADaMbara - sajita jIvana-gAr3I calAte rahane meM kiyA karatA hai / svayaM zarIrazrama karanA chor3a detA hai kintu anyake zrama ke phaloMkA bhoga nahIM chor3atA / svayaM sevA karanA chor3a detA hai kintu sevA lenA nahIM chor3atA / bana sake utanA uttaradAyitva chor3a dene meM dharma mAnatA hai kintu khudake prati dUsare loga uttaradAyitva na bhUleM, isakI pUrI cintA rakhatA hai / sampradAyake de rUr3ha zikSA - rasika ague gRhastha, apane jIvanameM rAjAoMke samAna asadAcArI hote haiM, manamAnA bhoga karate haiM aura cAhe jitanoMko vaMcita karake kamase kama zramase adhikase adhika pU~jI ekatra karanekA prayatna karate haiM / jaba taka anukUla paristhitiyA~ hotI haiM taba taka to vyavasAyameM prAmANikatA rakhate haiM kintu jarA-sI jokhima A par3anepara TATa ulaTa dete haiN| aisI paristhiti meM cAhe jitanA jora lagAyA jAya kintu rUr3ha dharma - zikSA ke viSaya meM svataMtra aura nirbhaya vicAraka Antarika aura bAhya virodha rakheMge hii| yadi vastusthiti aisI hai aura aisI hI rahanekI hai, to adhika sundara aura surakSita mArga yaha hai ki jo ubhaya pakSa-sammata ho usI dharmatattvakI zikSAkA prabandha sAvadhAnI se kiyA jAya / 202 dharmatattvameM mukhya rUpase do aMza hote haiM, eka AcArakA aura dUsarA vicArakA / jahA~ taka AcaraNakI zikSAkA saMbaMdha hai, nirapavAda eka hI vidhAna saMbhava ho sakatA hai aura vaha yaha ki yadi kisIko sadAcaraNakI zikSA denA ho to vaha sadAcAramaya jIvanase hI dI jA sakatI hai, kevala vANI se nahIM dI jA sakatI / sadAcaraNa vastu hI aisI hai ki vaha vANImeM utarate hI phIkI par3a jAtI hai / yadi vaha kisI ke jIvana meM antastalase udita huI ho, to dUsare ko kisI na kisI aMzameM prabhAvita kiye binA nahIM raha sakatI / isakA artha yaha huA ki mAnavatAkA poSaNa karanevAle jisa prakArake sadAcArako samAja meM dAkhila karanA ho, jaba taka usa prakArakA sadAcArI vyakti koI na mile taba taka usa samAja yA saMsthAmeM sadAcArakI zikSA ke praznako hAthameM lenA nirI mUrkhatA hai / mAtA pitA yA anya loga bAlakoM ke jIvanakA jaisA nirmANa karanA cAhate hoM, unheM apane Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArmika zikSAkA prazna 203 jIvanako vaisA hI banAnA cAhie aura yadi ve aisA nahIM kara sakate hoM to unheM apanI saMtatike jIvanameM sadAcaraNa lAnekI AzA nahIM karanI cAhie / koI bhI saMsthA kirAyeke nakalI zikSaka rakhakara vidyArthiyoMmeM sadAcArakA bAtAvaraNa utpanna nahIM kara sktii| yaha vyavahArakA viSaya hai aura vyavahAra saccA yA jhUThA dekhAdekhImeMse utpanna honeke bAda hI vicArake yA saMskArake gahare pradeza taka apanI jar3eM pahuMcAtA hai| dharma-zikSAkA dUsarA aMza vicAra hai-jJAna hai| koI bhI saMsthA apane vidyArthiyoMmeM vicAra aura jJAnake aMza siMcita aura poSita kara sakatI hai| isa taraha pratyeka saMsthAke lie rAjamArgake rUpameM dhArmika zikSAkA eka hI viSaya bAkI rahatA hai aura vaha hai jJAna tathA vicArakA / isa aMzake lie saMsthA jitanA udAtta prabaMdha karegI utanI saphalatA avazya milegii| pratyeka vidyArthIko jAnanekI kama yA adhika bhUkha hotI hI hai| usakI bhUkhakI nAr3I yadi ThIka ThIka parakha lI jAya to vaha vizeSa teja bhI kI jA sakatI hai| isalie vidyArthiyoMmeM vividha prakArase tattva-jijJAsA paidA karanekA Ayojana karanA sasthAkA prathama kartavya hai| isa AyojanameM samRddha pustakAlaya aura vicArapUrNa vividha viSayoMpara vyAkhyAnoMkA prabaMdha Avazyaka hai| sAtha hI sampUrNa AyojanakA kendra jJAna aura vicAramUrti zikSaka aura usakI sarvagrAhiNI aura pratikSaNa navanavatAkA anubhava karanevAlI dRSTi bhI caahie| jo saMsthA aise zikSakako prApta karanekA saubhAgya prApta karatI hai usa sasthAmeM aisI dharmazikSA anivArya rUpase phailegI aura bar3hegI hI, jo vicAra karaneke lie kAphI hotI hai / karanekI bAta Anepara vidyArthI jarA-sA kaSTakA anubhava karatA hai kintu jAnanekA prazna sAmane Anepara usakA mastiSka anukUla zikSakake sannidhAnameM jijJAsAko lie hue hamezA taiyAra rahatA hai| pratibhAzAlI adhyApaka aise avasarase lAbha uThAtA hai aura vidyArthImeM udAra tathA vyApaka vicAroM ke bIjoMkA vapana karatA hai / saMsthAe~ dhArmika zikSAkA Ayojana karake bhI vAstavameM jo vidyArthIke lie karanA cAhie, usa kAryako pUrNa nahIM karatI aura jisa dhArmika kahe jAne-- vAle aMzameM vidyArthIko athavA svayaM zikSakako rasa nahIM hotA usa aMzapara paramparAke mohake kAraNa athavA amuka vargake anusaraNake kAraNa bhAra dekara donoM cIjeM kho detI haiM / zakya vicArAMzakI jAtimeM bAdhA pahu~catI hai Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 dharma aura samAja yA rukAvaTa khar3I hotI hai aura azakya rUr3ha AcAroMmeM rasavRtti utpanna honeke bajAya hamezAke lie unase aruci ho jAtI hai| merI dRSTi se pratyeka saMsthAmeM upasthita honevAle dhArmika zikSAke praznakA hala yaha ho sakatA hai (1) pratyeka kriyAkANDI athavA rUDha zikSA aicchika ho, anivArya nahIM / (2) jIvanake saurabhake samAna sadAcaraNakI zikSA zabdoMse denemeM hI santoSa nahIM mAnanA cAhie aura aisI zikSAkI suvidhA na ho, to usa viSayameM mainA rahakara hI santoSa karanA cAhie / (3) aitihAsika tulanAtmaka dRSTise dharmatattvake mUlabhUta siddhAntoMkI zikSAkA vidyArthiyoMkI yogyatAke anusAra zreSThatama prabaMdha honA caahie| jisa viSayameM kisIkA matabheda na ho, jisakA prabaMdha saMsthA kara sakatI ho aura jo bhinna bhinna sampradAyoMkI mAnyatAoMko milAnemeM sahAyaka tathA upayogI ho aura sAtha hI sAtha mithyA bhramoMkA nAza karanevAlI ho vahI zikSA saMsthAoMke lie upayogI ho sakatI hai| anu0-mohanalAla mehatA vidyAkI cAra bhUmikAe~ * bhAiyo aura bahano, Apa logoMke sammukha bolate samaya yadi maiM pratyeka vyaktikA ceharA dekha sakatA yA zabda sunakara bhI sabako pahacAna sakatA to mujhe bar3A subhItA hotaa| supaddhatise athavA vaijJAnika DhaMgase kAma karanekI jaisI zikSA Apako milI hai. vaisI mujhe nahIM milI, isalie mujhe binA zikSAke idhara-udhara bhaTakate hue jo mArga dikhAI de gayA, usIke viSayameM kucha kahanA hai / jisa vyaktine anya mArga dekhA hI na ho aura jo pagaDaMDI mila gaI usIse jaMgala pAra kiyA ho vaha kevala apanI pagaDaMDIkA hI varNana kara sakatA hai / isakA artha yaha kadApi nahIM ki dUsarI pagaDaNDiyA~ haiM hI nahIM, athavA haiM to usase ghaTiyA yA hIna haiN| dUsarI pagaDaMDiyA usase bhI zreSTha ho sakatI haiN| phira * gujarAtavidyAsabhAkI anusnAtaka vidyArthI-sabhAke adhyApakoM aura chAtroMke samakSa 1947 ke pahale satrameM diyA huA maMgala prvcn| -'buddhiprakAza' se Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAkI cAra bhUmikAe~ 205 - bhI merI pagaDaMDIse mujhe to Ananda aura sthiratA mila rahI hai| mujhe vidyArthI jIvana cAra vibhAgoM athavA bhUmikAoMmeM vibhAjita dikhAI detA hai| prAthamikase mAdhyamika takakA prathama vibhAga, mAdhyamikase ucca zikSaNa takakAbI. e. athavA snAtaka hone takakA-dvitIya, anusnAtakakA tRtIya aur| usake bAdakA caturtha / hamArI prAraMbhika zikSA zabda-pradhAna aura smRti-pradhAna hotI hai| isameM sIkhanevAle aura sikhAnevAle donoMkI samajhane aura samajhAnekI pravRtti bhASAke sAdhanadvArA hotI hai| isameM sIdhA vastu-grahaNa nahIM hotA / kevala bhASAdvArA jo saMskAra par3ate haiM ve smRtimeM pakar3a rakhe jAte haiM / yahA~ maiM jise bhASA kahatA hU~ usameM likhanA, bolanA, par3hanA aura uccAraNa karanA saba kucha A jAtA hai| isa pravRtise samajha aura tarkazakti vizeSa uttejita hotI hai, kintu vaha adhika aMzoMmeM Ayupara nirbhara hai| / usake bAdakI dUsarI bhUmikA saMjJAna arthAt samajha-pradhAna hai| vidyArthI jaba kAlejameM praviSTa hotA hai usa samaya bhI bhASA aura zabdakA mahattva to rahatA hai, kintu isa bhUmikAmeM use viSayako pakar3akara calanA par3atA hai| isIse pAThyakrama meM bahuta-sI pustakeM honepara bhI ve sabhI pUrI ho jAtI haiN| yadi use vahA~ bhI kevala smRtikA AdhAra lekara calanA par3e to aisA nahIM ho sktaa| isalie vahA~ zabda nahIM, arthakA mahattva hotA hai / isa artha-grahaNakI paddhatimeM antara ho sakatA hai kintu mukhya vastusthiti isI prakArakI hotI hai| usake bAdakI bhUmikAmeM samajhake sivAya eka nayA tattva AtA hai / isake pahalekI bhUmikAoMmeM zikSA, carcA, AlocanA ityAdi saba dUsaroMkI orase AtA thA aura samajha liyA jAtA thA, kintu aba nRtIya bhUmikAmeM tAratamya, parIkSaNa-vRtti, kisI bhI matako apanI buddhipara kasa kara dekhanekI parIkSaka-vRtti aura bhI zAmila ho jAtI hai| isa samaya vidyArthI aisA kara sakanekI umra meM pahu~ca gayA hotA hai| ataH pahale jisa pustaka athavA adhyApakako vaha pramANabhUta mAnatA thA usakA bhI virodha karane ko taiyAra ho jAtA hai| isake bAdakI bhUmikA pI0 eca0 DI0 honeke lie kI jAnevAlI pravRtti hai / zabdapradhAna, samajhapradhAna, vivekapradhAna aura parIkSApradhAna vidyAdhyayanakA upayoga isa bhUmikAmeM hotA hai| isameM jo viSaya | Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 dharma aura samAja cunA jAtA hai usapara usa samayataka jitanA kAma ho cukA hotA hai, usa sabako samajhakara aura upalabdha jJAnako prApta karake kucha naI khoja karanA, naI racanA karanA, kucha naI vRddhi karanA par3atA hai, pUrvokta zabda, smRtei, saMjJAna aura parIkSAkI triveNIke AdhArapara / isameM kiye hue kAmakA parimANa dekhanekI AvazyakatA nahIM hotI, arthAt pannoMkI saMkhyA nahIM dekhI jAtI, kintu usakI maulikatA, usakA AdhikAra dekha jAtA hai| usakI naI khoja kabhI kabhI ekAdha vAkyase bhI prakaTa ho jAtI hai / abhiprAya yaha ki yaha khoja ora sarjana zaktikI bhUmikA hai| yahA~ ekatra honevAle tIsarI aura cauthI bhUmikAvAle haiN| isa samaya meM "DigrI . cAhanevAloM yA parIkSA pAsa kara cukanevAloMkA vicAra nahIM karatA / vidyArthiyoM aura adhyApakoMkA bhI meM eka hI sAtha vicAra karatA hU~ / phira bhI adhyApakoMke viSayameM thor3A-sA kahanA hai| yoM to saccA adhyApaka hamezA vidyArthI-mAnasa ke sAtha tAla milAtA huA hI calatA hai / kintu jisa samaya vaha vidyArthIkI saMzodhana-pravRttimeM sahAyaka hotA hai usa samaya judA hI rUpa letA hai| isa kakSAmeM adhyApakako aisI hI vAteM batAnI hotI haiM jinase vidyArthIkI saMzodhaka-vRtti jAgrata ho / arthAt adhyApaka pratyakSa zikSAse hI nahIM apitu carcA, vArtAlApa, sUcanA ityAdike dvArA bhI vidyArthIke manameM kucha naI cIja paidA karatA hai| jisa prakAra vidyArthIjIvanakI cAra bhUmikAe~ haiM usI prakAra adhyApakake jIvanakI bhI cAra bhUmikAe~ ginanI caahie| vidyArthI aura adhyApakakA saMbaMdha bhI samajha lene yogya hai / vidyAdhyayana donoMkA sAmAnya dharma hai| vAstavameM adhyApaka aura vidyArthI donoM eka hI vargake haiN| kevala adhyApakake padapara niyukta ho jAnese koI adhyApaka nahIM hotA, vidyArthIkI buddhi aura jijJAsAko uttejita karanevAlA hI saccA adhyApaka hai / isake atirikta vidyArthI aura adhyApakake bIca koI jyAdA tAratamya nahIM hai / phira bhI adhyApakake binA vidyArthIkA kAma nahIM cala sakatA, jisa taraha rassIke binA nAcanevAle naTakA / aura yadi vidyArthI na hoM, to adhyApaka athavA adhyApanakI koI saMbhAvanA hI nahIM ho sktii| vastutaH vidyArthIke sAnnidhyase hI adhyApakakI AtmA vikasita hotI hai, vyakta hotI hai| jJAna Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAkI cAra bhUmikAe~ 207 bhI tabhI spaSTa hotA hai| vidyArthI usake pAsa AtA hai kucha prApta karanekI zraddhAse / kintu zraddhA tabhI sArthaka hotI hai, jaba adhyApaka apanA uttaradAyitva samajhatA ho / isa prakAra ucca zikSAkI saMsthAmeM adhikase adhika uttaradAyitva adhyApakakA hotA hai| parantu kevala adhyApakake uttaradAyitvase hI vidyArthIkA uddhAra nahIM ho sakatA / jo adhyApakakI zaraNameM AtA hai use svayaM bhI jijJAsu, parizramI aura vidyA-parAyaNa honA cAhie / __svayaM adhyApakakA bhI eka dhyeya hotA hai| use bhI navIna saMzodhana karanA hotA hai| vidyArthiyoMko mArga batAte samaya, sUcanA dete samaya aura unase kArya lete samaya usakI khudakI sUjhakA bhI vikAsa hotA hai aura usake netRtvako gati milatI hai| isalie yaha svAbhAvika hai ki acchA saMzodhaka hamezA apane AsapAsa vidyArthiyoMkA maMDala rakhanA cAhatA hai / itanA hI nahIM, usake sAtha kuTumba jaisA vyavahAra rakhatA hai| kalakattameM aura zAntiniketanameM maiMne aise adhyApaka dekhe haiN| aise adhyApakoMse vidyArthI to zaMkA yA prazna karake nizcinta hokara ghara jAkara so sakate haiM kintu adhyApakakI to aksara nIMda hI ur3a jAtI hai / use aisA pratIta hotA hai ki vidyArthIkI zaMkAkA samAdhAna karaneke lie usane jo uttara diyA hai vaha adhUrA hai / pUrNa saMtoSajanaka uttara denepara hI use caina milatI hai / jaba vidyArthIko yaha mAlUma hotA hai taba adhyApakake jIvanakA raMga usapara bhI car3ha jAtA hai| vidyopArjanakI kriyA vRkSa jaisI hotI hai| satata rasa khIMcate rahanese hI vaha bar3hatA hai aura zAkhA zAkhA patra patrameM rasa pahu~cA karatA hai / / loga pUchate haiM ki kyA ahamadAbAdameM saMzodhana ho sakatA hai ? prazna ThIka hai kyoMki ahamadAbAdakA dhana kucha judA hI hai| phira bhI isa dhanakI vizeSa icchA rakhanevAle bhI vidyA-dhanakI icchA rakhate haiN| ahamadAbAda isa viSayameM apavAda nahIM ho sktaa| hama jisakA upArjana karate haiM vaha bhI eka dhana hai / usa dhanako prAptakara jhoMpar3ImeM rahakara bhI sukhI rahA jA sakatA hai / jo vyakti niralasa utsAhI hai, jise apanI buddhi aura cAritrake vikAsameM hI dhanyatA dikhAI detI hai usake lie vidyopArjana dhanya vyavasAya hai| hama saba icchAse athavA anicchAse isa vyavasAyameM Dhakele gaye haiM, phira bhI isakA upayoga Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 dharma aura samAja hai| aksara loga pUcha baiThate haiM ki isameM tuma kyA dekhakara phaMsa gye| maiM uttara detA hU~ ki mujhe marate samaya vila (vasIyata) karanekI jarUrata na pdd'egii| aura dhanika loga bhale hI abhimAna kareM kintu vidyAdhanavAloM-vidvAnoMko-DhU~r3he binA unakA bhI kAma nahIM cala sakatA / khudake lie nahIM to apanI santAnake lie to unheM vidvAnoMkI AvazyakatA hotI hI hai| yaha maiM lakSmI aura sarasvatIke virodhakI bAta nahIM kaha rahA huuN| vidyArthIke sAdhanA kAlameM lakSmIkI lAlasA vighnarUpa hai| vidyAkI sAdhanAmeM yadi koI vighna hai to vaha dhana hai| nirdhana sthAna aura garIba kuTumbameM rahate hue dhanakI mahattvAkAMkSA jAgrata nahIM hotii| dhanikoM ke saMsargase hI vaha jAgatI hai / isa lie caturtha bhUmikAmeM vyakta honevAlI apanI maulika sAdhanomeM hameM isase sAvadhAna rahanA caahie| ___ eka vighna aura bhI hai| kaI bAra pichalI bhUmikAoMkI truTiyA~ bhI AgekI bhUmikAoMmeM dikhAI detI haiM / unheM bhI dUra karanA cAhie / maiMne apane samayakA sadupayoga karanevAle vidyArthI bahuta kama dekhe haiN| unakA puruSArtha parIkSA-kAla taka hI sImita rahatA hai| isase unakA Arogya bhI naSTa hotA hai| yaha bhUla dUsarI bhUmikAmeM bArabAra dekhI jAtI hai| parantu tRtIya aura caturtha bhUmikAmeM yaha bhUla kadApi nahIM honI caahie| aura yadi hotI ho, to use apane prayatnase aura vivekase dUra karanA caahie| pahalI do bhUmikAoMkI bhUloMke lie hama zikSakoM, zikSA-paddhati, samAja Adi kisIko bhI uttaradAyI samajheM kintu tRtIya bhUmikAmeM to vidyArthIko svayaM hI uttaradAyI bananA pdd'egaa| aura caturtha bhUmikAmeM to yaha bhUla nibha hI nahIM sakatI / ise dUra karanA hI par3atA hai| isa bhUmikAmeM Apa aura maiM sabhI haiM / yaha maMgala avasara hai, maMgala jIvana hai / naye gharameM vAsa, vivAha, paradeza-prayANa AdimeM koI khAsa samaya maMgalamaya mAnA jAtA hai, parantu vidyArthI-jIvanakA to pratyeka kSaNa mAMgalika hai:-usakI carcA, vAcana, zodhana, sUjhameM mAMgalya umar3atA hai| pahalI tIna bhUmikAoM ke to varSa bhI niyata haiM kintu caturtha bhUmikAmeM isakA bhI baMdhana nahIM hai| yaha to sadA maMgala hai|| anu0-mohanalAla mehatA Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________