Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo namo nimmaladaMsaNassa bAla brahmacArI zrI neminAthAya namaH pUjya Ananda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara-gurUbhyo namaH Agama-5/1 bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1 AgamasUtra hindI anuvAda anuvAdaka evaM sampAdaka Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] Agama hindI-anuvAda-zreNI puSpa- 5/1 :
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... 04 05 Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka AgamasUtra-5- 'bhagavatI' aMgasUtra- 5 -hindI anuvAda kahAM kyA dekhe ? krama viSaya pRSTha | krama viSaya pRSTha bhagavatI sUtra bhAga-1 bhagavatI sUtra bhAga-2..cAlu 01 zataka 1 005 | 21 zataka 21 142 02 zataka 2 038 22 zataka 22 144 03 zataka 3 057 23 | zataka 23 146 zataka 4 086 | | 24 | zataka 24 147 zataka 5 088 | 25 / zataka 25 176 06 zataka 6 111 | 26 zataka 26 213 07 zataka 7 129 27 zataka 27 218 zataka 8 149 28 zataka 28 219 09 zataka 9 189 29 zataka 29 220 10 zataka 10 220 30 / zataka 30 222 11 | zataka 11 229 31 / zataka 31 bhagavatI sUtra bhAga-2 | zataka 32 229 zataka 12 005 33 zataka 33 230 13 / zataka 13 029 34 zataka 34 233 zataka 14 048 35 zataka 35 239 15 zataka 15 060 | 36 | zataka 36 244 zataka 16 081 zataka 37 245 zataka 17 093 38 zataka 38 245 18 zataka 18 101 39 zataka 39 245 zataka 19 118 zataka 40 246 20 / zataka 20 125 41 | zataka 41 249 08 226 12 14 | 37 19 40 zataka Sa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 2
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1 ' krama 01 02 03 04 05 06 Agama kA nAma AcAra sUtrakRt sthAna samavAya bhagavatI jJAtAdharmakathA 07 upAsakadazA 08 aMtakRt dazA 09 anuttaropapAtikadazA praznavyAkaraNadazA 10 11 vipAkazruta 12 aupapAtika 13 rAjaprazniya jIvAjIvAbhigama 14 15 prajJApanA 16 sUryaprajJapti 17 candraprajJapti 18 jaMbUdvIpaprajJapti 19 nirayAvalikA 20 kalpavataMsikA 21 puSpikA 22 puSpacUlikA 23 vRSNidazA 24 catuHzaraNa 45 Agama vargIkaraNa sUtra krama aMgasUtra- 1 aMgasUtra-2 aMgasUtra- 3 aMgasUtra- 4 aMgasUtra-5 aMgasUtra- 6 aMgasUtra-7 aMgasUtra- 8 aMgasUtra-9 25 26 zataka/ zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka AturapratyAkhyAna mahApratyAkhyAna 27 bhaktaparijJA 28 taMdulavaicArika 29 saMstAraka 30.1 gacchAcAra 30.2 candravedhyaka 31 gaNividyA 32 devendrastava Agama kA nAma aMgasUtra- 10 33 vIrastava aMgasUtra - 11 34 nizItha upAMgasUtra- 1 35 upAMgasUtra- 2 36 upAMgasUtra- 3 37 upAMgasUtra-4 38 upAMgasUtra-5 39 mahAnizItha upAMgasUtra-6 40 Avazyaka upAMgasUtra-7 41.1 oghaniryukti upAMgasUtra-8 41.2 piMDaniryukti upAMgasUtra- 9 42 dazavaikAlika upAMgasUtra-10 43 upAMgasUtra- 11 44 upAMgasUtra- 12 payannAsUtra - 1 bRhatkalpa vyavahAra dazAzrutaskandha jItakalpa uttarAdhyayana nandI dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" 45 anuyogadvAra sUtra payannAsUtra - 2 payannAsUtra- 3 payannAsUtra- 4 payannAsUtra -5 payannAsUtra - 6 payannAsUtra 7 payannAsUtra 7 payannAsUtra-8 payannAsUtra- 9 payannAsUtra - 10 chedasUtra - 1 chedasUtra - 2 chedasUtra- 3 chedasUtra -4 chedasUtra- 5 chedasUtra - 6 mUlasUtra - 1 mUlasUtra - 2 mUlasUtra - 2 mUlasUtra - 3 mUlasUtra - 4 cUlikAsUtra - 1 cUlikAsUtra- 2 Page 3
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka [49] 06 02 01 06 05 .5 09 muni dIparatnasAgarajI prakAzita sAhitya Agama sAhitya Agama sAhitya sAhitya nAma baksa krama sAhitya nAma mUla Agama sAhitya: | 147 6 Agama anya sAhitya:|-1- AgamasuttANi-mUlaM print -1- mArAma thAnuyoga -2- AgamasuttANi-mUlaM Net [45]] -2- Agama saMbaMdhI sAhitya -3- AgamamaJjUSA (mUla prata) | [53] -3- RSibhASita sUtrANi | Agama anuvAda sAhitya:165 -4- Agamiya sUktAvalI 01 -1-mAgamasUtragutI manuvAha | [47] Agama sAhitya- kula pustaka 516 -2- AgamasUtra hindI anuvAda Net: | [47] -3- Aagam Sootra English Trans. [11] -4- sAmasUtra saTI5 J42rAtI anuvAda | [48] -5- AgamasUtra hindI anuvAda print [12] anya sAhitya:Agama vivecana sAhitya: | 171 1tattvAtyAsa sAhitya-1- AgamasUtra saTIka [46] 2 sUtrAtyAsa sAhitya-2- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-11 [51]] 3 | vyaa2e| sAhitya-3- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-2009]/ 4 vyAkhyAna sAhitya. 04 -4- Agama cUrNi sAhitya | [09]] jinabhakti sAhitya|-5- savRttika AgamasUtrANi-1 [40] 6 aosAhitya-6- savRttika AgamasUtrANi-2 | [08] 7 mArAdhanA sAhitya -7- sacUrNika AgamasuttANi [08] 8 pariyaya sAhitya 04 Agama koSa sAhitya: | 149 54na sAhitya-1- Agama saddakoso [04] 10 tIrthaM2 saMkSipta rzana -2- Agama kahAkoso | [01] 11 hI sAhitya 05 -3-Agama-sAgara-koSa: dIparatnasAgaranA laghuzodhanibaMdha 05 -4- Agama-zabdAdi-saMgraha (prA-saM-gu) [04] Agama sivAyanuM sAhitya kUla pustaka 85 Agama anukrama sAhitya:-ROAD 09 -1- yArAma viSayAnubha- (bhUpa) 02 | 1-Agama sAhitya (kula pustaka) 51 -2- Agama viSayAnukrama (saTIkaM) 04 2-Agametara sAhitya (kula 08 -3- Agama sUtra-gAthA anukrama dIparatnasAgarajI ke kula prakAzana | 60 che muni dIparatnasAgaranuM sAhitya 1 bhuniTIparatnasAgaranuM sAgama sAhitya [ pusta516] tenA isa pAnA [98,300] 2 munihIparatnasAgaranuM anya sAhitya [hula pust| 85] tenA hula pAnA [09,270] | 3 bhuniTIparatnasAra saMlita tatvArthasUtra'nI viziSTa DVDnAsa pAnA [27,930] abhAra prAzanohula S01 + viziSTa DVD hula pAnA 1,35,500 04 02 25 51 03 muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 4
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka [5/1] bhagavatI/vyAkhyAprajJapti aMgasUtra- 5/1 - hindI anuvAda zataka-1 uddezaka-1 sUtra-1 arhantoM ko namaskAra ho, siddhoM ko namaskAra ho, AcAryoM ko namaskAra ho, upAdhyAyoM ko namaskAra ho, loka meM sarva sAdhuoM ko namaskAra ho / sUtra-2 brAhmI lipiko namaskAra ho| sUtra-3 (prathama zataka ke dasa uddezakoM kI saMgrahaNI gAthA isa prakAra hai-) "calana ke viSaya meM prazna), duHkha, kAMkSApradoSa, (karma) prakRti, pRthvIyA~, yAvat, nairayika, bAla, guruka aura calanAdi / sUtra -4 zruta (dvAdazAMgIrUpa arhatpravacana) ko namaskAra ho / sUtra-5 usa kAla (avasarpiNI kAla ke) aura usa samaya (cauthe Are-bhagavAna mahAvIra ke yuga meM) rAjagRha nAmaka nagara thA / (usakA varNana aupapAtika sUtra meM aMkita campAnagarI ke varNana ke samAna samajha lenA cAhie) usa rAgaz2aha nagara ke bAhara IzAnakoNa meM guNazIlaka nAmaka caitya thA / vahA~ zreNika rAjA thA aura cillaNAdevI rAnI thii| sUtra -6 usa kAla meM, usa samaya meM (vahA~) zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI vicaraNa kara rahe the, jo Adi-kara, tIrthaMkara, svayaM tattva ke jJAtA, puruSottama, puruSoM meM siMha kI taraha parAkramI, puruSoM meM zreSTha puNDarIka-zveta kamala rUpa, puruSoM meM zreSTha gandhahastI ke samAna, lokottama, lokanAtha, lokahitakara, loka-pradIpa, lokapradyotakara, abhayadAtA, zrutadharmarUpI netradAtA, mokSamArga-pradarzaka, zaraNadAtA, bodhidAtA, dharmadAtA, dharmopadezaka, dhanAyaka, dharma-sArathi, dharmavara-cAturantacakravartI, apratihata jJAna-darzanadhara, chadmarahita, jina, jJAyaka, buddha, bodhaka, bAhya-Abhyantara granthi se rahita, dUsaroM ko karmabandhanoM se mukta karAne vAle, sarvajJa, sarvadarzI the / tathA jo sarva bAdhAoM se rahita, acala, rogarahita, anantajJAnadarzanAdiyukta, akSaya, avyAbAdha, punarAgamanarahita siddhigati nAmaka sthAna ko samprApta karane ke icchuka the sUtra -7 (bhagavAna mahAvIra kA padArpaNa jAnakara) parISad (rAjagRha ke rAjAdi loga tathA anya nAgarikoM kA samUha bhagavAna ke darzana, vandana evaM dharmopadeza zravaNa ke lie) nIkalI / (bhagavAna ne usa vizAla parISad ko) dharmopadeza diyA / parISadvApasa lauTa gii| sUtra-8 usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa utkuTukAsana se nIce sira jhukAe hue, dhyAna rUpI koThe meM praviSTa zramaNa bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha ziSya indrabhUti nAmaka anagAra saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue vicaraNa karate the / vaha gautama-gotrIya the, sAta hAtha UMce, samacaturasra saMsthAna evaM vajraRSabha-nArAca saMhanana vAle the / unake zarIra kA varNa sone ke Tukar3e kI rekhA ke samAna tathA padma-parAga ke samAna (gaura) thaa| ve ugratapasvI, dIptatapasvI, taptatapasvI, mahAtapasvI, udAra, ghora (parISaha tathA indriyAdi para vijaya pAne meM kaThora), muni dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 5
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka ghoraguNa sampanna, ghoratapasvI, ghora brahmacaryavAsI, zarIra-saMskAra ke tyAgI the| unhoMne vipula (vyApaka) tejolezyA ko saMkSipta (apane zarIra meM antarlIna) kara lI thI, ve caudaha pUrvo ke jJAtA aura caturjJAnasampanna sarvAkSara-sannipAtI the| sUtra-9 tatpazcAt jAtazraddha (pravRtta huI zraddhA vAle), jAtasaMzaya, jAtakutUhala, saMjAtazraddha, samutpanna zraddhA vAle, samutpanna kutUhala vAle gautama apane sthAna se uThakara khar3e hote haiN| utthAnapUrvaka khar3e hokara zramaNa gautama jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra haiM, usa ora Ate haiM / nikaTa Akara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko unake dAhinI ora se prArambha karake tIna bAra pradakSiNA karate haiM / phira vandana-namaskAra karate haiM / namaskAra karake ve na to bahuta pAsa aura na bahuta dUra bhagavAna ke samakSa vinaya se lalATa para hAtha jor3e hue bhagavAna ke vacana sUnanA cAhate hue unheM namana karake va unakI paryupAsanA karate hue isa prakAra bole-he bhadanta ! kyA yaha nizcita kahA jA sakatA hai ki 1. jo cala rahA ho, vaha calA ?, 2. jo udIrA jA rahA hai, vaha udIrNa huA?, 3. jo vedA jA rahA hai, vaha vedA gayA ?, 4. jo gira rahA hai, vaha girA ?, 5. jo chedA jA rahA hai, vaha chinna haA ?, 6. jo bhedA jA rahA hai, vaha bhinna huA ?, 7. jo dagdha ho rahA hai, vaha dagdha huA ?, 8. jo mara rahA hai, vaha marA ?, 9. jo nirjarita ho rahA hai, vaha nirjIrNa huA ? hA~, gautama ! jo cala rahA ho, vaha calA, yAvat nirjarita ho rahA hai, vaha nirjIrNa huaa| sUtra-10 bhagavan ! kyA ye nau pada, nAnAghoSa aura nAnA vyaJjanoM vAle ekArthaka haiM ? athavA nAnA ghoSa vAle aura nAnA vyaJjanoM vAle bhinnArthaka pada haiM ? he gautama ! 1. jo cala rahA hai, vaha calA; 2. jo udIrA jA rahA hai, vaha udIrNa huA; 3. jo vedA jA rahA hai, vaha vedA gayA; 4. aura jo gira (naSTa) ho rahA hai, vaha girA (naSTa huA), ye cAroM pada utpanna pakSa kI apekSA se ekArthaka, nAnAghoSa vAle aura nAnA-vyaJjanoM vAle haiM / tathA 1. jo chedA jA rahA hai, vaha chinna huA, 2. jo bhedA jA rahA hai, vaha bhinna huA, 3. jo dagdha ho rahA hai, vaha dagdha huA; 4. jo mara rahA hai, vaha marA; aura 5. jo nirjIrNa kiyA jA rahA hai, vaha nirjIrNa huA, ye pA~ca pada vigatapakSa kI apekSA se nAnA artha vAle, nAnA-ghoSa vAle aura nAnA-vyaJjanoM vAle haiN| sUtra - 11 bhagavan ! nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai? he gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa kI, aura utkRSTa taiMtIsa sAgaropama kI hai| bhagavan ! nAraka kitane kAla (samaya) meM zvAsa lete haiM aura kitane samaya meM zvAsa chor3ate haiM kitane kAla meM ucchvAsa lete haiM aura niHzvAsa chor3ate haiM ? (prajJApanA-sUtrokta) ucchvAsa pada (sAtaveM pada) ke anusAra samajhanA cAhie bhagavan ! kyA nairayika AhArArthI hote haiM ? gautama ! prajJApanAsUtra ke AhArapada ke prathama uddezaka ke anusAra samajha lenaa| sUtra -12 nAraka jIvoM kI sthiti, ucchvAsa tathA AhAra-sambandhI kathana karanA caahie| kyA ve AhAra karate haiM? ve samasta AtmapradezoM se AhAra karate haiM? ve kitane bhAga kA AhAra karate haiM yA ve sarva-AhAraka dravyoM kA AhAra karate haiM ? aura ve AhAraka dravyoM ko kisa rUpa meM bAra-bAra pariNamAte haiM ? sUtra-13 __ bhagavan ! nairayikoM dvArA pahale AhAra kiye hue pudgala pariNata hue ? AhArita tathA (vartamAna meM) AhAra kiye jAte hue pudgala pariNata hue ? athavA jo pudgala anAhArita haiM, ve tathA jo pudgala AhAra ke rUpa meM grahaNa kie jAeMge, ve pariNata hue ? athavA jo pudgala anAhArita haiM aura Age bhI AhArita nahIM hoMge, ve pariNata hue ? he gautama ! nArakoM dvArA pahale AhAra kiye hue pudgala pariNata hue; 1. (isI taraha) AhAra kiye hue aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 6
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1 ' zataka / zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka AhAra kiye jAte hue pudgala pariNata hue pariNata hote haiM, 2. kintu nahIM AhAra kiye hue (anAhArita) pudgala pariNata nahIM hue, tathA bhaviSya meM jo pudgala AhAra ke rUpa meM grahaNa kiye jAeMge, ve pariNata hoMge, 3. anAhArita pud gala pariNata nahIM hue, tathA jina pudgaloM kA AhAra nahIM kiyA jAegA, ve bhI pariNata nahIM hoMge 4. / sUtra 14, 15 he bhagavan ! nairayikoM dvArA pahale AhArita pudgala caya ko prApta hue ? he gautama! jisa prakAra ve pariNata hue, usI prakAra caya ko prApta hue usI prakAra upacaya ko prApta hue udIraNA ko prApta hue, vedana ko prApta hue tathA nirjarA ko prApta hue| pariNata, cita, upacita, udIrita, vedita aura nirjIrNa, isa eka-eka pada meM cAra prakAra ke pudgala (praznottara ke viSaya) hote haiM / sUtra - 16 ! he bhagavan! nArakajIvoM dvArA kitane prakAra ke pudgala bhede jAte haiM? gautama karmadravyavargaNA kI apekSA do prakAra ke pudgala bhede jAte haiN| aNu (sUkSma) aura bAdara / bhagavan ! nAraka jIvoM dvArA kitane prakAra ke pudgala caya kiye jAte haiM ? gautama ! AhAra dravyavargaNA kI apekSA ve do prakAra ke pudgaloM kA caya karate haiM, ve isa prakAra haiM- aNu aura bAdara 2. isI prakAra upacaya smjhnaa| bhagavan! nAraka jIva kitane prakAra ke pudgaloM kI udIraNA karate haiM? gautama karmadravyavargaNA kI apekSA do prakAra ke pudgaloM kI udIraNA karate haiM / vaha isa prakAra hai- aNu aura bAdara / zeSa pada bhI isI prakAra kahane cAhie:vedate haiM, nirjarA karate haiM, apavarttana ko prApta hue, apavarttana ko prApta ho rahe haiM, apavarttana ko prApta kareMge, saMkramaNa kiyA, saMkramaNa karate haiM, saMkramaNa kareMge, nidhatta hue, nidhatta hote haiM, nidhatta hoMge, nikAcita hue, nikAcita hote haiM, nikAcita hoMge, ina saba padoM meM bhI karmadravyavargaNA kI apekSA (aNu aura bAdara pudgaloM kA kathana karanA cAhie) / sUtra - 17 bhede gae, caya ko prApta hue upacaya ko prApta hue, udIrNa hue, veda gae aura nirjINa hue (isI prakAra) apavarttana, saMkramaNa, nidhattana aura nikAcana (ina pichale cAra) padoMmeM bhI tInoM prakAra kAla kahanA caahie| he bhagavan! nAraka jIva jina pudgaloM ko taijasa aura kArmaNarUpa meM grahaNa karate haiM, unheM kyA atIta kAla meM grahaNa karate haiM ? pratyutpanna (vartamAna) kAla meM grahaNa karate haiM ? athavA anAgata (bhaviSya) kAla meM grahaNa karate haiM ? gautama! atIta kA meM grahaNa nahIM karate; vartamAna kAla meM grahaNa karate haiM; bhaviSyakAla meM grahaNa nahIM karate / he bhagavan nAraka jIva tejasa aura kArmaNarUpa meM grahaNa kiye hue jina pudgaloM kI udIraNA karate haiM, so kyA atIta kAla meM gRhIta pudgaloM kI udIraNA karate haiM ? yA vartamAna kAla meM grahaNa kiye jAte hue pudgaloM kI udIraNA karate haiM? athavA jinakA udayakAla Age Ane vAlA hai, aise pudgaloM kI udIraNA karate haiM? he gautama ve atIta kAla meM gRhIta pudgaloM kI udIraNA karate haiM, parantu vartamAna kAla meM grahaNa kiye jAte hue pudgaloM kI udIraNA nahIM karate, tathA Age grahaNa kiye jAne vAle pudgaloM kI bhI udIraNA nahIM krte| isI prakAra atIta kAla meM gRhIta pudgaloM ko vedate haiM, aura unakI nirjarA karate haiM / ! sUtra - 18 ! bhagavan! kyA nAraka jIvapradezoM se calita karma ko bA~dhate haiM, yA acalita karma ko bA~dhate haiM ? gautama (ve) calita karma ko nahIM bA~dhate, (kintu) acalita karma ko bA~dhate haiM / isI prakAra acalita karma kI udIraNA karate haiM, acalita karma kA hI vedana karate haiM, apavarttana karate haiM, saMkramaNa karate haiM, nidhatti karate haiM aura nikAcana karate haiN| ina saba padoM meM acalita (karma) kahanA cAhie, calita (karma) nahIM / bhagavan! kyA nAraka jIvapradeza se calita karma kI nirjarA karate haiM athavA acalita karma kI nirjarA karate haiM ? gautama ! (d) calita karma kI nirjarA karate haiM, acalita karma kI nirjarA nahIM karate / muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 7
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka sUtra-20 bandha, udaya, vedana, apavarttana, saMkramaNa, nidhattana aura nikAcana ke viSaya meM acalita karma samajhanA cAhie aura nirjarA ke viSaya meM calita karma samajhanA caahie| sUtra - 21 isI taraha sthiti aura AhAra ke viSaya meM bhI samajha lenA / jisa taraha sthiti pada meM kahA gayA hai usI taraha sthiti viSaya meM kahanA caahie| sarva jIva saMbaMdhI AhAra bhI pannavaNA sUtra ke prathama uddezaka meM kahA gayA hai usI taraha kahanA caahie| bhagavana! asarakamAroM kI sthiti kitane kAla kI hai? he gautama! jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkaSTa eka sAgaropama se kucha adhika kI hai / bhagavan ! asurakumAra kitane samaya meM zvAsa lete haiM aura niHzvAsa chor3ate haiM? gautama ! jaghanya sAta stokarUpa kAla meM aura utkRSTa eka pakSa se (kucha) adhika kAla meM zvAsa lete aura chor3ate haiN| he bhagavan ! kyA asurakumAra AhAra ke abhilASI hote haiM ? hA~, gautama ! (ve) AhAra ke abhilASI hote haiN| he bhagavan ! asurakumAroM ko kitane kAla meM AhAra kI IcchA utpanna hotI hai ? gautama ! asurakumAroM ko AhAra do prakAra kA kahA gayA hai; jaise ki-Abhoganivartita aura anAbhoga-nivartita / ina donoM meM se jo anAbhoga-nirvartita AhAra hai, vaha viraharahita pratisamaya (satata) hotA rahatA hai / (kintu) Abhoganivartita AhAra kI abhilASA jaghanya caturthabhakta arthAt-eka ahorAtra se aura utkRSTa eka hajAra varSa se kucha adhika kAla meM hotI hai| bhagavan ! asurakumAra kina pudgaloM kA AhAra karate haiM ? gautama ! dravya se anantapradezI dravyoM kA AhAra karate haiM / kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se prajJApanAsUtra kA vahI varNana jAna lenA cAhie, jo nairayikoM ke prakaraNa meM kahA gayA hai| he bhagavan ! asurakumAroM dvArA AhAra kiye hae pudagala kisa rUpa meM bAra-bAra pariNata hote haiM ? he gautama! zrotrendriya rUpa meM yAvat sparzendriya rUpa meM, sundara rUpa meM, suvarNarUpa meM, iSTa rUpa meM, Icchita rUpa meM, manohara (abhilaSita) rUpa meM, UrdhvarUpa meM pariNata hote haiM, adhaHrUpa meM nahIM; sukharUpa meM pariNata hote haiM, kintu duHkharUpa meM pariNata nahIM hote| he bhagavan ! kyA asurakumAroM dvArA AhRta-pudgala pariNata hue ? gautama ! asurakumAroM ke abhilApa meM, arthAt-nArakoM ke sthAna para asurakumAra zabda kA prayoga karake acalita karma kI nirjarA karate haiM. yahA~ taka sabhI AlApaka nArakoM ke samAna hI smjhnaa| he bhagavan ! nAgakumAra devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa kucha kama do palyopama kI hai / he bhagavan ! nAgakumAra deva kitane samaya meM zvAsa lete haiM aura chor3ate haiM? gautama ! jaghanyataH sAta stoka meM aura utkRSTataH muhUrtta-pRthaktva meM zvAsocchvAsa lete haiM / bhagavan ! kyA nAgakumAra deva AhArArthI hote haiM ? hA~, gautama ! ve AhArArthI hote haiN| bhagavan ! nAgakumAra devoM ko kitane kAla ke anantara AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai ? gautama ! nAgakumAra devoM kA AhAra do prakAra kA kahA gayA hai-Abhoganivartita aura anAbhoga-nivartita / inameM jo anAbhoganivartita AhAra hai, vaha pratisamaya viraharahita (satata) hotA hai; kintu Abhoganivartita AhAra kI abhilASA jaghanyataH caturthabhakta (eka ahorAtra) pazcAt aura utkRSTataH divasa-pRthaktva ke bAda utpanna hotI hai / zeSa calita karma kI nirjarA karate haiM, kintu acalita karma kI nirjarA nahIM karate yahA~ taka sArA varNana asurakumAra devoM kI taraha samajha lenA caahie| isI taraha suparNakumAra devoM se lekara stanitakumAra devoM taka ke bhI (sthiti se lekara calita karma-nirjarA taka ke) sabhI AlApaka (pUrvavat) kaha dene caahie| bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta kI, aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 8
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1 ' zataka / zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI hai / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kitane kAla meM zvAsa- niHzvAsa lete haiM ? gautama ! (ve) vimAtrA se vividha yA viSama kAla meM zvAsocchvAsa lete haiN| bhgvn| pRthvIkAyika jIva AhAra ke abhilApI hote haiM? hA~, gautama ve AhArArthI hote haiN| bhagavan! pRthvIkAyika jIvoM ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai? he gautama! (unheM) pratisamaya viraharahita nirantara AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai / ! bhagavan / pRthvIkAyika jIva kyA AhAra karate haiM? gautama ve dravya se anantapradezI dravyoM kA AhAra karate haiM, ityAdi saba bAteM nairayikoM ke samAna jAnanA caahie| yAvat pRthvIkAyika jIva vyAghAta na hoto chahoM dizAoM se AhAra lete haiM / vyAghAta ho to kadAcit tIna dizAoM se, kadAcit cAra aura kadAcit pA~ca dizAoM se AhAra lete haiM / varNa kI apekSA se kAlA, nIlA, pIlA, lAla, hAridra tathA zukla varNa ke dravyoM kA AhAra karate haiM / gandha kI apekSA se surabhigandha aura durabhigandha, donoM gandha vAle, rasa kI apekSA se tikta Adi pA~coM rasa vAle, sparza kI apekSA se karkaza Adi AThoM sparza vAle dravyoM kA AhAra karate haiM / zeSa saba varNana pUrvavat hI samajhanA / sirpha bheda yaha haibhagavan! pRthvIkAya ke jIva kitane bhAga kA AhAra karate haiM aura kitane bhAga kA sparza- AsvAdana karate haiM? gautama! ve asaMkhyAtave bhAga kA AhAra karate haiM aura anantave bhAga kA sparza AsvAdana karate haiN| yAvat- he gautama! sparzendriya ke rUpa meM sAtA asAtArUpa vividha prakAra se bAra-bAra pariNata hote haiN| (yAvat) acalita karma kI nirjarA nahIM karate, yahA~ taka kA saba varNana nairayikoM ke samAna samajhanA / I isI prakAra apkAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspatikAya taka ke jIvoM ke viSaya meM samajha lenA cAhie / antara kevala itanA hai ki jisakI jitanI sthiti ho usakI utanI sthiti kaha denI cAhie tathA ina sabakA ucchvAsa bhI vimAtrA se vividha prakAra se jAnanA cAhie: dvIndriya jIvoM kI sthiti kaha lenI caahie| unakA zvAsocchvAsa vimAtrA se kahanA / dvIndriya jIvoM ke AhAra ke viSaya meM (yoM) pRcchA karanA / bhagavan ! dvIndriya jIvoM ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA hotI hai ? anAbhoga-nivarttita AhAra pahale ke hI samAna samajhanA / jo Abhoga-nivarttita AhAra hai, usakI abhilASA vimAtrA se asaMkhyAta samaya vAle antarmuhUrtta meM hotI hai| zeSa saba varNana pUrvavat jAnanA bhagavan ! dvIndriya jIva jina pudgaloM ko AhArarUpa se grahaNa karate haiM, kyA ve una sabakA AhAra kara lete haiM? athavA una sabakA AhAra nahIM karate ? gautama ! dvIndriya jIvoM kA AhAra do prakAra kA kahA gayA hai, jaise kiromAhAra aura prakSepAhAra / jina pudgaloM ko ve romAhAra dvArA grahaNa karate haiM, una sabakA sampUrNarUpa se AhAra karate haiM; jina pudgaloM ko ve prakSepAhArarUpa se grahaNa karate haiM, una pudgaloM meM se asaMkhyAtavA~ bhAga AhAra grahaNa kiyA jAtA hai, aura (zeSa) aneka sahastrabhAga binA AsvAda kiye aura binA sparza kiye hI naSTa ho jAte haiM / he bhagavan ! ina binA AsvAdana kiye hue aura binA sparza kiye hue pudgaloM meM se kauna-se pudgala, kina pudgaloM se alpa haiM, bahuta haiM, athavA tulya haiM, yA vizeSAdhika haiM ? he gautama! AsvAda meM nahIM Ae hue pudgala sabase thor3e haiM, sparza meM nahIM Ae hue pudgala unase anantaguNA haiM / bhagavan ! dvIndriya jIva jina pudgaloM ko AhArarUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala unake kisa rUpa meM bAra-bAra pariNata hote haiM ? gautama ve pudgala unake vividhatApUrvaka jihvendriya rUpa meM aura sparzendriya rUpa meM bAra-bAra pariNata hote haiM / he bhagavan ! dvIndriya jIvoM ko kyA pahale AhAra kiye hue pudgala pariNata hue haiM ? ye 'calita karma kI nirjarA karate haiM yahA~ taka sArA varNana pahale kI taraha samajhanA / ! trIndriya aura caturindriya jIvoM kI sthiti meM bheda hai| yAvat aneka sahastrabhAga binA sUMghe, binA cakhe tathA binA sparza kiye hI naSTa ho jAte haiM / bhagavan ! ina nahIM sU~ghe hue, nahIM cakhe hue aura nahIM sparza kiye hue pudgaloM meM se kauna kisase thor3A, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? nahIM sU~ghe hue pudgala sabase thor3e haiM, unase anantagune nahIM cakhe hue pudgala haiM, aura unase bhI anantaguNe pudgala nahIM sparza kiye hue haiM / trIndriya jIvoM dvArA kiyA huA AhAra ghrANendriya, jihvendriya aura sparzendriya ke rUpa meM bAra-bAra pariNata hotA hai / caturindriya jIvoM dvArA kiyA huA AhAra cakSurindriya, ghrANendriya, jihvendriya aura sparzendriya ke rUpa meM bArabAra pariNata hotA hai / muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 9
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka paJcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kahakara unakA ucchvAsa vimAtrA se kahanA cAhie, unakA anAbhoganivartita AhAra pratisamaya viraharahita hotA hai / Abhoganivartita AhAra jaghanya antarmuhUrta meM aura utkRSTa SaSThabhakta hone para hotA hai / zeSa vaktavya acalita karma kI nirjarA nahIM karate, taka caturindriya jIvoM ke samAna smjhnaa| manuSyoM ke sambandha meM bhI aisA hI jAnanA cAhie; kintu itanA vizeSa hai ki unakA Abhoganivartita AhAra jaghanya antarmuhUrta meM, utkRSTa aSTamabhakta arthAt tIna dina bItane para hotA hai / paMcendriya jIvoM dvArA gRhIta AhAra zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, rasanendriya, aura sparzanendriya, ina pA~coM indriyoM ke rUpa meM vimAtrA se bAra-bAra pariNata hotA hai| zeSa saba varNana parvavata samajha lenA cAhie: yAvata ve acalita karma kI nirjarA nahIM krte| vANavyantara devoM kI sthiti meM bhinnatA hai| zeSa samasta varNana nAgakumAradevoM kI taraha samajhanA cAhie / isI taraha jyotiSka devoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhie / itanI vizeSatA hai ki unakA ucchavAsa jaghanya muhartta-pRthaktva aura utkRSTa bhI muhUrtapRthaktva ke bAda hotA hai / unakA AhAra jaghanya divasapRthaktva se aura utkRSTa divasapRthaktva ke pazcAt hotA hai| zeSa sArA varNana pUrvavat samajha lenA caahie| vaimAnika devoM kI audhika sthiti kahanI cAhie / unakA ucchvAsa jaghanya muhUrttapRthaktva se, aura utkRSTa taiMtIsa pakSa ke pazcAt hotA hai / unakA Abhoganivartita AhAra jaghanya divasapRthaktva se aura utkRSTa 33000 varSa ke pazcAta hotA hai| ve calita karma kI nirjarA karate haiM, acalita karma kI nirjarA nahIM karate, ityAdi, zeSa varNana pUrvavata sUtra-22 he bhagavan ! kyA jIva AtmArambhI haiM, parArambhI haiM, tadubhayArambhI haiM, athavA anArambhI haiM ? he gautama ! kitane hI jIva AtmArambhI bhI haiM, parArambhI bhI haiM aura ubhayArambhI bhI haiM, kintu anArambhI nahIM hai| kitane hI jIva AtmArambhI nahIM haiM, parArambhI bhI nahIM haiM, aura na hI ubhayArambhI haiM, kintu anArambhI haiN| bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki kitane hI jIva AtmArambhI bhI haiM ? ityAdi / gautama ! jIva do prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra ke haiM saMsArasamApannaka aura asaMsArasamApannaka / unameM se jo jIva asaMsArasamApannaka haiM, ve siddha haiM aura siddha bhagavAna na to AtmArambhI haiM, na parArambhI haiM aura na hI ubhayArambhI haiM. kintu anArambhI haiM / jo saMsAra-samApannaka jIva haiM, ve do prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra haiM-saMyata aura asNyt| unameM jo saMyata haiM, ve do prakAra ke kahe gae haiM; jaise ki-pramattasaMyata aura apramattasaMyata / unameM jo apramattasaMyata haiM, ve na to AtmArambhI haiM, na parArambhI haiM aura na ubhayArambhI haiM; kintu anArambhI haiM / jo pramattasaMyata haiM, ve zubha yoga kI apekSA na AtmArambhI haiM, na parArambhI haiM, aura na ubhayArambhI haiM; kintu anArambhI haiM / azubhayoga kI apekSA ve AtmArambhI bhI haiM, parArambhI bhI haiM aura ubhayArambhI bhI haiM, kintu anArambhI nahIM haiM / jo asaMyata haiM, ve avirati kI apekSA AtmArambhI haiM, parArambhI haiM, ubhayArambhI haiM kintu anArambhI nahIM haiM / isa kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki kitane hI jIva AtmArambhI bhI haiM, yAvat anArambhI bhI haiM / bhagavan ! nairayika jIva kyA AtmArambhI haiM, parArambhI haiM, ubhayArambhI haiM, yA anArambhI haiM ? gautama ! nairayika jIva AtmArambhI bhI haiM, parArambhI bhI haiM, aura ubhayArambhI bhI haiM, kintu anArambhI nahIM haiN| bhagavan ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? he gautama ! avirati kI apekSA se, avirati hone ke kAraNa nairayika jIva AtmArambhI, parArambhI aura ubhayArambhI haiM, kintu anArambhI nahIM haiN| isI prakAra asurakumAra devoM ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhie, yAvat tiryaMcapaMcendriya taka kA bhI (AlApaka) isI prakAra kahanA caahie| manuSyoM meM bhI sAmAnya jIvoM kI taraha jAna lenA / vizeSa yaha hai ki siddhoM kA kathana chor3akara / vANa-vyantara devoM se vaimAnika devoM taka nairayikoM kI taraha kahanA caahie| lezyA vAle jIvoM ke viSaya meM sAmAnya jIvoM kI taraha kahanA cAhie | kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA vAle jIvoM ke sambandha meM sAmAnya jIvoM kI bhA~ti hI saba kathana samajhanA cAhie; kintu itanA vizeSa hai muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 10
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1 ' zataka/ zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka ki (sAmAnya jIvoM ke AlApaka meM ukta) pramatta aura apramatta yahA~ nahIM kahanA caahie| tejolezyA vAle, padmaz vAle aura zuklalezyA vAle jIvoM ke viSaya meM bhI aughika jIvoM kI taraha kahanA cAhie; kintu itanA vizeSa hai ki sAmAnya jIvoM meM se siddhoM ke viSaya kA kathana yahA~ nahIM karanA cAhie / sUtra - 23 ! he bhagavan / kyA jJAna ihabhavika hai? parabhavika hai? yA tadubhayabhavika hai ? gautama jJAna ihabhavika bhI hai, parabhavika bhI hai, aura tadubhayabhavika bhI hai / isI taraha darzana bhI jAna lenA cAhie / he bhagavan ! kyA cAritra ihabhavika hai, parabhavika hai yA tadubhayabhavika hai ? gautama ! cAritra ihabhavika hai, vaha parabhavika nahIM hai aura na tadubhaya bhavika hai / isI prakAra tapa aura saMyama ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhie / sUtra - 24 bhagavan ! asaMvRta anagAra kyA siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, nirvANa prApta karatA hai tathA samasta duHkhoM kA anta karatA hai? he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan vaha kisa kAraNa se siddha nahIM hotA, yAvat saba duHkhoM kA anta nahIM karatA ? gautama asaMvRtta anagAra Ayukarma ko chor3akara zeSa zithilabandhana se baddha sAta karmaprakRtiyoM ko gAr3habandhana se baddha karatA hai; alpakAlIna sthiti vAlI karmaprakRtiyoM ko dIrghakAlika sthiti vAlI karatA hai; manda anubhAga vAlI prakRtiyoM ko tIvra anubhAga vAlI karatA hai; alpapradeza vAlI prakRtiyoM ko bahuta pradeza vAlI karatA hai aura Ayukarma ko kadAcit bA~dhatA hai, evaM kadAcit nahIM bA~dhatA asAtAvedanIya karma kA bAra-bAra upArjana karatA hai; tathA anAdi anavadagra- ananta dIrghabhAga vAle caturgati vAle saMsArarUpI araNya meM bAra-bAra paryaTanakaratA hai; he gautama / isa kAraNa se asaMvRtta anagAra siddha nahIM hotA, yAvat samasta duHkhoM kA anta nahIM krtaa| ! ! bhagavan / kyA saMvRtta anagAra siddha hotA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai? hA~, gautama vaha siddha ho jAtA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai / bhagavan ! vaha kisa kAraNa se siddha ho jAtA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta kara detA hai? gautama saMvRtta anagAra AyuSyakarma ko chor3akara zeSa gAr3habandhana se baddha sAta karma prakRtiyoM ko zithilabandhanabaddha kara detA hai; dIrghakAlika sthiti vAlI karmaprakRtiyoM ko hrasva kAla kI sthiti vAlI kara detA hai, tIvrarasa vAlI prakRtiyoM ko manda rasa vAlI kara detA hai; bahuta pradeza vAlI prakRtiyoM ko alpa pradeza vAlI kara detA hai, aura AyuSkarma ko nahIM bA~dhatA / vaha asAtAvedanIya karma kA bAra-bAra upacaya nahIM karatA, anAdi-ananta dIrghamArga vAle cAturgatirUpa saMsAra-araNya kA ullaMghana kara jAtA hai / isa kAraNa se, he gautama! aisA kahA jAtA hai ki saMvRtta anagAra siddha ho jAtA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta kara detA hai / sUtra - 25 ! bhagavan / asaMyata, avirata, tathA jisane pApakarma kA hanana evaM tyAga nahIM kiyA hai, vaha jIva isa loka meM cyava (mara) kara kyA paraloka meM deva hotA hai ? gautama ! koI jIva deva hotA hai aura koI jIva deva nahIM hotA / bhagavan ! yahA~ se cyavakara paraloka meM koI jIva deva hotA hai, aura koI jIva deva nahIM hotA; isakA kyA kAraNa hai? gautama jo ye jIva grAma, Akara, nagara nigama, rAjadhAnI, kheTa, karbaTa, maDamba, droNamukha, paTTaNa, Azrama, sanniveza Adi sthAnoM meM akAma tRSA se, akAma kSudhA se, akAma brahmacarya se akAma zIta, Atapa tathA DAMsa-maccharoM ke kATane ke duHkha ko sahane se akAma asnAna, pasInA, jalla, maila tathA paMka se hone vAle paridAha se, thor3e samaya taka yA bahuta samaya taka apane AtmA ko klezita karate haiM; ve apane AtmA ko klezita karake mRtyu ke samaya para marakara vANavyantara devoM ke kisI devaloka meM devarUpa se utpanna hote haiM / ! bhgvn| una vANavyantara devoM ke devaloka kisa prakAra ke kahe gae haiM? gautama jaise isa manuSyaloka meM nitya kusumita, mayUrita, lavakita, phUloM ke gucchoM vAlA, latAsamUha vAlA, pattoM ke gucchoM vAlA, yamala (samAna zreNI ke ) vRkSoM vAlA, yugalavRkSoM vAlA, phala-phUla ke bhAra se namA huA, phala-phUla ke jhUkane kI prArambhika avasthA vAlA, vibhinna prakAra kI bAloM aura maMjariyoM rUpI mukuToM ko dhAraNa karane vAlA azokavana, saptavarNa vana, campaka vana, muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 11
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1 ' zataka/ zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka Amravana, tilakavRkSoM kA vana, tUmbe kI latAoM kA vana, vaTavRkSoM kA vana, chatraudhavana, azanavRkSoM kA vana, sana (paTasana) vRkSoM kA vana, alasI ke paudhoM kA vana, kusumbavRkSoM kA vana, sapheda sarasoM kA vana, dupahariyA vRkSoM kA vana, ityAdi vana se atIva atIva upazobhita hotA hai; isI prakAra vANavyantara devoM ke devaloka jaghanya dasa hajAra varSa kI tathA utkRSTa eka palyopama kI sthiti vAle evaM bahuta-se vANavyantaradevoM se aura unakI deviyoM se AkIrNa, vyAkIrNa- ekadUsare para AcchAdita, paraspara mile hue, sphuTa prakAza vAle, atyanta avagAr3ha zrI zobhAse atIva-atIva suzobhita rahate haiM / he gautama / una vANavyantara devoM ke devaloka isI prakAra ke haiN| isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki asaMyata jIva marakara yAvat koI deva hotA hai aura koI deva nahIM hotA / he bhagavan yaha isI prakAra ko vandanA karate haiM, namaskAra karate haiM; vicaraNa karate haiM / hai " yaha isI prakAra hai. aisA kahakara bhagavAna gautama zramaNa bhagavAna mahAvIra vandanA - namaskAra kara ke saMyama tathA tapa se AtmA ko bhAvita karate hue zataka- 1 uddezaka- 2 - sUtra - 26 rAjagRha nagara (bhagavAna kA) samavasaraNa huaa| parISad nIkalI / yAvat (zrI gautamasvAmI) isa prakAra bolebhagavan ! kyA jIva svayaMkRta duHkha (karma) ko bhogatA hai ? gautama ! kisI ko bhogatA hai, kisI ko nahIM bhogtaa| bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ? gautama ! udIrNa duHkha ko bhogatA hai, anudIrNa duHkha-karma ko nahIM bhogatA; isIlie kahA gayA hai ki kisI karma ko bhogatA hai aura kisI karma ko nahIM bhogatA / bhagavan ! kyA (bahuta-se) jIva svayaMkRta duHkha bhogate haiM ? gautama ! kisI karma (duHkha) ko bhogate haiM, kisI ko nahIM bhogate / bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? gautama ! udIrNa (karma) ko bhogate haiM, anudIrNa ko nahIM bhogate / isa kAraNa aisA kahA gayA hai ki kisI karma ko bhogate haiM, kisI ko nahIM bhogte| isI prakAra yAvat nairayika se lekara vaimAnika taka caubIsa daNDakoM ke sambandha meM praznottara samajha lenA caahie| bhagavan ! kyA jIva svayaMkRta Ayu ko bhogatA hai ? he gautama! kisI ko bhogatA hai, kisI ko nahIM bhogatA / jaise duHkha-karma ke viSaya meM do daNDaka kahe gae haiM. usI prakAra AyuSya (karma) ke sambandha meM bhI ekavacana aura bahuvacana vAle do daNDaka kahane caahie| ekavacana se yAvat vaimAnikoM taka kahanA, bahuvacana se bhI (vaimAnikoM taka) kahanA / sUtra - 27 , bhagavan! kyA sabhI nAraka samAna AhAra vAle, samAna zarIra vAle tathA samAna ucchvAsa niHzvAsa vAle hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! nairayika jIva do prakAra ke kahe gae haiM; jaise ki mahAzarIrI aura alpshriirii| inameM jo bar3e zarIra vAle haiM, ve bahuta pudgaloM kA AhAra karate haiM, bahuta pudgaloM kA pariNamana karate haiM, bahuta pudgaloM ko ucchvAsa rUpa meM grahaNa karate haiM aura bahuta pudgaloM ko niHzvAsarUpa se chor3ate haiM tathA ve bAra-bAra AhAra lete haiM, bAra-bAra use pariNamAte haiM, tathA bArabAra ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / tathA jo choTe zarIra vAle nAraka haiM, nAraka haiM, ve thor3e pudgaloM kA AhAra karate haiM, thor3e-se pudgaloM kA pariNamana karate haiM, aura thor3e pudgaloM ko ucchvAsa rUpa se grahaNa karate haiM, tathA thor3e-se pudgaloM ko niHzvAsa-rUpa se chor3ate haiN| ve kadAcit AhAra karate haiM, kadAcit use pariNamAte haiM aura kadAcit ucchvAsa tathA niHzvAsa lete haiN| he gautama! isa hetu se aisA kahA jAtA hai ki sabhI nAraka jIva samAna AhAra vAle, samAna zarIra vAle aura samAna ucchvAsa niHzvAsa vAle nahIM haiN| ! bhagavan ! kyA sabhI nAraka samAna karma vAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama nArakI jIva do prakAra ke kahe gae haiM: vaha isa prakAra haiM- pahale utpanna hue aura pIche utpanna hue| inameM se jo pUrvopapannaka haiM ve alpakarma vAle haiM aura unameM jo pazcAdupapannaka haiM, ve mahAkarma vAle haiM, isa kAraNa se he giitm| aisA kahA jAtA hai ki sabhI nAraka samAna karma vAle nahIM haiN| muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 12
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka bhagavan ! kyA sabhI nAraka samavarNa vAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! pUrvokta kathanavat nAraka do prakAra ke haiM-pUrvopapannaka aura pazcAdupapannaka / inameM jo pUrvopapannaka haiM, ve vizuddha varNa vAle haiM, jo pazcAdupapannaka haiM, ve avizuddha varNa vAle haiM, isIlie he gautama ! aisA kahA jAtA hai| bhagavan ! kyA saba nairayika samAna lezyA vAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki sabhI nairayika samAna lezyA vAle nahIM haiM ? gautama ! nairayika do prakAra ke kahe gae haiM, jaise kipUrvopapannaka aura pazcAdupapannaka / inameM jo pUrvopapannaka haiM, ve vizuddha lezyA vAle aura jo inameM pazcAdupapannaka haiM, ve avizuddha lezyA vAle haiM, isa kAraNa he gautama ! kahA jAtA hai ki sabhI nAraka samAna lezyA vAle nahIM haiM bhagavan ! kyA saba nAraka samAna vedanA vAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! nairayika do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-saMjJIbhUta aura asaMjJIbhUta / inameM jo saMjJIbhUta haiM, ve mahAvedanA vAle haiM aura jo inameM asaMjJIbhUta haiM, ve (apekSAkRta) alpavedanA vAle haiM / isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki saba nAraka samAna vedanA vAle nahIM haiN| he bhagavan ! kyA sabhI nairayika samAnakriyA vAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! nAraka tIna prakAra ke kahe gae haiM yathA-samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyaga-mithyAdRSTi (mizradRSTi) / inameM jo samyagdRSTi haiM, unake cAra kriyAeM kahI gaI haiM, jaise ki-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAnakriyA / inameM jo mithyAdRSTi haiM, unake pA~ca kriyAeM kahI gaI haiM, ve isa prakAra ArambhikI se lekara mithyAdarzanapratyayA / isI prakAra samyagamithyAdRSTi ke bhI pA~coM kriyAeM samajhanI caahie| isa kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki saba nAraka samAna kriyA vAle nahIM haiN| bhagavan ! kyA sabhI nAraka samAna AyuSya vAle haiM aura samopapannaka-eka sAtha utpanna hone vAle haiM ? gautama! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! nAraka jIva cAra prakAra ke haiM / vaha isa prakAra-samAyuSka samopapannaka (samAna Ayu vAle aura eka sAtha utpanna hue), samAyuSka viSamopapannaka (samAna Ayu vAle aura pahale-pIche utpanna hue), viSamAyuSka samopapannaka (viSama Ayu vAle, kintu eka sAtha utpanna hue), aura viSamAyuSka-viSamopapannaka (viSama Ayu vAle aura pahale-pIche utpanna hue) / isI kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki sabhI nAraka samAna Ayu vAle aura eka sAtha utpanna hone vAle nahIM haiN| __ bhagavan ! kyA saba asurakumAra samAna AhAra vAle aura samAna zarIra vAle haiM ? (ityAdi) gautama ! asura kumAroM ke sambandha meM saba varNana nairayikoM ke samAna kahanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki-asurakumAroM ke karma, varNa aura lezyA nairayikoM se viparIta kahanA cAhie; arthAt-pUrvopapannaka asurakumAra mahAkarma vAle, avizuddha varNa vAle aura azuddha lezyA vAle haiM, jabaki pazcAdupapannaka prazasta haiM / zeSa saba pahale ke samAna jAnanA cAhie / isI prakAra (nAgakumAroM se lekara) yAvat stanitakumAroM (taka) samajhanA cAhie / pRthvIkAyika jIvoM kA AhAra, karma, varNa aura lezyA nairayikoM ke samAna samajhanA caahie| bhagavan ! kyA saba pRthvIkAyika jIva samAna vedanA vAle haiM ? hA~, gautama ! ve samAna vedanA vAle haiN| bhagavan ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? he gautama ! samasta pRthvIkAyika jIva asaMjJI haiM aura asaMjJIbhUta jIva vedanA ko anirdhArita rUpa se vedate haiM / isa kAraNa, he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki sabhI pRthvIkAyika samAna vedanA vAle haiN| bhagavan ! kyA sabhI pRthvIkAyika jIva samAna kriyA vAle haiM ? hA~, gautama ! ve sabhI samAna kriyA vAle haiN| bhagavan ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! sabhI pRthvIkAyika jIva mAyI aura mithyAdRSTi haiM / isalie unheM niyama se pA~coM kriyAeM lagatI haiM / ve pA~ca kriyAeM yaha haiM-ArambhikI yAvat mithyAdarzanapratyayA / isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki sabhI pRthvIkAyika jIva samAnakriyA vAle haiN| jaise nAraka jIvoM meM samAyuSka aura samopapannaka Adi cAra bhaMga kahe gae haiM, vaise hI pRthvIkAyika jIvoM meM muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 13
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bhI kahane cAhie / jisa prakAra pRthvIkAyika jIvoM ke AhArAdi ke sambandha meM nirUpaNa kiyA gayA hai, usI prakAra apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya taka ke jIvoM ke sambandha meM samajha lenA caahie| paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ke AhArAdi ke sambandha meM kathana bhI nairayikoM ke samAna samajhanA cAhie; kevala kriyAoM meM bhinnatA hai| bhagavan ! kyA sabhI paMcendriyatiryaMcayonika jIva samAnakriyAvAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavana ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ? gautama ! paMcendriyatiryaMcayonika jIva tIna prakAra ke haiM. yathA samyagdaSTi. mithyAdaSTi aura samyagamithyAdaSTi / unameM jo samyagdaSTi haiM. ve do prakAra ke haiM. asaMyata aura sNytaasNyt| saMyatAsaMyata haiM, unheM tIna kriyAeM lagatI haiN| ArambhikI, pArigrahikI aura mAyApratyayA / unameM jo asaMyata haiM, unheM apratyAkhyAnI sahita cAra kriyAeM lagatI haiN| jo mithyAdRSTi haiM tathA samyagamithyAdRSTi haiM, unheM pA~coM kriyAeM lagatI haiM manuSyoM kA AhArAdi sambandhita nirUpaNa nairayikoM ke samAna samajhanA cAhie / unameM antara itanA hI hai ki jo mahAzarIra vAle haiM, ve bahatara pudgaloM kA AhAra karate haiM, aura ve kabhI-kabhI AhAra karate haiM, isake viparIta jo alpazarIra vAle haiM, ve alpatara pudgaloM kA AhAra karate haiM, aura bAra-bAra karate haiM / vedanAparyanta saba varNana nArakoM ke samAna smjhnaa| "bhagavan ! kyA saba manuSya samAna kriyA vAle haiM ?" gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! yaha Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! manuSya tIna prakAra ke haiM; samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi / unameM jo samyagdRSTi haiM, ve tIna prakAra ke haiM, saMyata, saMyatAsaMyata aura asaMyata / unameM jo saMyata haiM, ve do prakAra ke haiM, sarAgasaMyata aura vItarAgasaMyata / unameM jo vItarAgasaMyata haiM, ve kriyArahita haiM, tathA jo inameM sarAgasaMyata haiM, ve bhI do prakAra ke haiM, pramattasaMyata aura apramattasaMyata / unameM jo apramattasaMyata haiM, unheM eka mAyApratyayA kriyA lagatI hai / unameM jo pramattasaMyata haiM, unheM do kriyAeM lagatI haiM, ArambhikI aura mAyApratyayA / tathA unameM jo saMyatAsaMyata haiM, unheM Adi kI tIna kriyAeM lagatI haiM, ArambhikI, pArigrahikI aura mAyApratyayA / asaMyatoM ko cAra kriyAeM lagatI haiM-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAnI kriyA / mithyAdRSTiyoM ko pA~coM kriyAeM lagatI haiM-ArambhikI. pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnI kriyA aura mithyAdarzanapratyayA / samyagamithyAdRSTiyoM ko bhI yaha pA~coM kriyAeM lagatI haiN| vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika ke AhArAdi ke sambandha meM saba varNana asurakumAroM ke samAna samajhanA cAhie / vizeSatA yaha ki inakI vedanA meM bhinnatA hai| jyotiSka aura vaimAnikoM meM jo mAyI-mithyAdRSTi ke rUpa meM utpanna hue haiM, ve alpavedanA vAle haiM, aura jo amAyI samyagdRSTi ke rUpa meM utpanna hue haiM, ve mahAvedanA vAle hote haiM, aisA kahanA caahie| bhagavan ! kyA lezyA vAle samasta nairayika samAna AhAra vAle hote haiM ? he gautama ! audhika, salezya evaM zuklalezyA vAle ina tInoM kA eka gama-pATha kahanA cAhie / kRSNalezyA aura nIlalezyA vAloM kA eka samAna pATha kahanA cAhie, kintu unakI vedanA meM isa prakAra bheda hai-mAyI-mithyAdRSTi-upapanna aura amAyI-samyagdRSTi-upapannaka kahane cAhie / tathA kRSNalezyA aura nIlalezyA (ke sandarbha) meM manuSyoM ke sarAgasaMyata, vItarAgasaMyata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata (bheda) nahIM kahanA cAhie / tathA kApotalezyA meM bhI yahI pATha kahanA cAhie / bheda yaha hai ki kApotalezyA vAle nairayikoM ko audhika daNDaka ke samAna kahanA cAhie / tejolezyA aura padmalezyA vAloM ko bhI audhika daNDaka ke samAna kahanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki ina manuSyoM meM sarAga aura vItarAga kA bheda nahIM kahanA cAhie; kyoMki tejolezyA aura padmalezyA vAle manuSya sarAga hI hote haiM / sUtra-28 duHkha (karma) aura AyuSya udIrNa ho to vedate haiM / AhAra, karma, varNa, lezyA, vedanA, kriyA aura AyuSya, ina muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 14
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka sabakI samAnatA ke sambandha meM pahale kahe anusAra hI smjhnaa| sUtra - 29 bhagavan ! lezyAeM kitanI kahI haiM ?' gautama ! lezyAeM chaha kahI gaI haiM, ve isa prakAra haiM-kRSNa, nIla, kApota, tejo, padma aura zukla / yahA~ prajJApanAsUtra ke lezyApada kA dvItiya uddezaka Rddhi kI vaktavyatA taka kahanA caahie| sUtra-30 bhagavan ! atItakAla meM AdiSTa-nAraka Adi vizeSaNa-viziSTa jIva kA saMsAra-saMsthAnakAla kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! saMsAra-saMsthAna-kAla cAra prakAra kA kahA gayA hai / vaha isa prakAra hai-nairayikasaMsArasaMsthAnakAla, tiryaMcasaMsAra-saMsthAnakAla, manuSyasaMsAra-saMsthAnakAla aura devasaMsAra-saMsthAnakAla / bhagavan ! nairayikasaMsAra-saMsthAnakAla kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! tIna prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra zanyakAla, azanyakAla aura mizrakAla / bhagavana! tiryaMcasaMsAra-saMsthAnakAla kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra azUnyakAla aura mizrakAla / manuSyoM aura devoM ke saMsArasaMsthAnakAla kA kathana nArakoM ke samAna smjhnaa| bhagavan ! nArakoM ke saMsArasaMsthAnakAla ke jo tIna bheda haiM-zUnyakAla, azUnyakAla aura mizrakAla, inameM se kauna kisase kama, bahuta, tulya, vizeSAdhika hai ? gautama ! sabase kama azUnyakAla hai, usase mizrakAla ananta guNA hai aura usakI apekSA bhI zUnyakAla anantaguNA hai| tiryaMcasaMsAra-saMsthAnakAla ke do bhedoM meM se sabase kama azUnyakAla hai aura usakI apekSA mizrakAla anantaguNA hai / manuSyoM aura devoM ke saMsArasaMsthAnakAla kA alpa-bahutva nArakoM ke saMsArasaMsthAnakAla kI nyUnAdhikatA ke samAna hI samajhanA caahie| bhagavan ! nairayika, tiryaMca, manuSya aura deva, ina cAroM ke saMsArasaMsthAnakAloM meM kauna kisase kama, adhika, tulya yA vizeSAdhika hai ? gautama ! sabase thor3A manuSyasaMsAra-saMsthAnakAla hai, usase nairayika saMsArasaMsthAnakAla asaMkhyAtaguNA, usase deva saMsArasaMsthAnakAla asaMkhyAtaguNA hai aura usase tiryaMcasaMsArasaMsthAnakAla anantaguNA hai sUtra-31 he bhagavan ! kyA jIva antakriyA karatA hai ? gautama! koI jIva antakriyA karatA hai, koI jIva nahIM krtaa| isa sambandha meM prajJApanAsUtra kA antakriyA pada jAna lenaa| sUtra-32 bhagavan ! asaMyatabhavyadravyadeva, akhaNDita saMyama vAlA, khaNDita saMyama vAlA, akhaNDita saMyamAsaMyama vAlA, khaNDita saMyamAsaMyama vAlA, asaMjJI, tApasa, kAndarpika, carakaparivrAjaka, kilbiSika, tiryaMca, AjIvika, Abhiyogika, darzana bhraSTa veSadhArI, ye devaloka meM utpanna hoM to, kisakA kahA~ upapAta hotA hai ? asaMyatabhavyadravya-devoM kA utpAda jaghanyataH bhavanavAsiyoM meM aura utkRSTataH Upara ke graivayakoM meM hai / akhaNDita saMyama vAloM kA jaghanya saudharmakalpa meM aura utkRSTa sarvArthasiddha meM, khaNDita saMyama vAloM kA jaghanya bhavanavAsiyoM meM aura utkRSTa saudharmakalpa meM, akhaNDita saMyamAsaMyama kA jaghanya saudharmakalpa meM aura utkRSTa acyutakalpa meM, khaNDita saMyamA-saMyama vAloM kA jaghanya bhavanavAsiyayoM meM aura utkRSTa jyotiSka devoM meM, asaMjJI jIvoM kA jaghanya bhavanavAsiyoM meM aura utkRSTa vANavyantara devoM meM aura zeSa sabakA utpAda jaghanya bhavanavAsiyoM meM hotA hai, utkRSTa utpAda tApasoM jyotiSkoM meM, kAndarpikoM saudharmakalpa meM, carakaparivrAjakoM brahmalokakalpa meM, kilviSikoM lAntakakalpa meM, tiryaMcoM sahasrArakalpa meM, AjIvikoM tathA AbhiyogikoM acyutakalpa meM, aura zraddhAbhraSTaveSadhAriyoM graiveyakoM taka utpAda hotA hai| sUtra - 33 bhagavan ! asaMjJI kA AyuSya kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! asaMjJI kA AyuSya cAra prakAra kA kahA gayA hai / vaha isa prakAra hai-nairayika-asaMjJI AyuSya, tiryaMca-asaMjJI AyuSya, manuSya-asaMjJI AyuSya aura devaasaMjJI aayussy| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 15
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! asaMjJI jIva kyA naraka kA AyuSya upArjana karatA hai, tiryaMcayonika kA AyuSya upArjana karatA hai, manuSya kA AyuSya bhI upArjana karatA hai yA deva kA AyuSya upArjana karatA hai? hA~, gautama ! vaha naraka kA AyuSya bhI upArjana karatA hai, tiryaMca kA AyuSya bhI upArjana karatA hai, manuSya kA AyuSya bhI upArjana karatA hai aura deva kA AyuSya bhI upArjana karatA hai / nAraka kA AyuSya upArjana karatA huA asaMjJI jIva jaghanya dasa hajAra varSa kA aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kA upArjana karatA hai / tiryaMcayoni kA AyuSya upArjana karatA huA asaMjJI jIva jaghanya antarmuharta kA aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kA upArjana karatA hai| manuSya kA AyuSya bhI itanA hI upArjana karatA hai aura deva AyuSya kA upArjana bhI naraka ke AyuSya ke samAna karatA hai| he bhagavan ! nAraka-asaMjJI-AyuSya, tiryaMca-asaMjJI-AyuSya, manuSya-asaMjJI-AyuSya aura deva-asaMjJIAyaSyaH inameM kauna kisase alpa, bahata, talya yA vizeSAdhika haiM ? gautama! deva-asaMjJI-AyaSya sabase kama hai, usakI apekSA manuSya-asaMjJI-AyuSya asaMkhyAtaguNA hai, usase tiryaMca asaMjI-AyuSya asaMkhyAta-guNA hai aura usase bhI nAraka-asaMjJI-AyuSya asaMkhyAtaguNA hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| aisA kahakara gautama svAmI saMyama aura tapa se apanI AtmA ko bhAvita karate hae vicaraNa karane lge| zataka-1 - uddezaka-3 sUtra - 34 bhagavan ! kyA jIvoM kA kAMkSAmohanIya karma kRtakriyAniSpAdita (kiyA huA) hai ? hA~, gautama ! vaha kRta hai| bhagavan ! kyA vaha deza se dezakRta hai, deza se sarvakRta hai, sarva se dezakRta hai athavA sarva se sarvakRta hai ? gautama ! vaha deza se dezakRta nahIM hai, deza se sarvakRta nahIM hai, sarva se dezakRta nahIM hai, sarva se sarvakRta hai| bhagavan ! kyA nairayikoM kA kAMkSAmohanIya karma kRta hai ? hA~, gautama ! kRta, yAvat sarva se sarvakRta hai isa prakAra se yAvata caubIsa hI daNDakoM meM vaimAnikaparyanta khnaa| sUtra-35 bhagavan ! kyA jIvoM ne kAMkSAmohanIya karma kA upArjana kiyA hai ? hA~, gautama ! kiyA hai| bhagavan ! kyA vaha deza se dezakRta hai ? pUrvokta prazna vaimAnika taka karanA / isa prakAra kahate haiM yaha AlApaka bhI yAvat vaimAnikaparyanta kahanA cAhie / isI prakAra karate haiM yaha AlApaka bhI yAvat vaimAnikaparyanta kahanA cAhie / isI prakAra kareMge yaha AlApaka bhI yAvat vaimAnikaparyanta kahanA caahie| isI prakAra cita kiyA, caya karate haiM, caya kareMge; upacita-upacaya kiyA, upacaya karate haiM, upacaya kareMge; udIraNA kI, udIraNA karate haiM, udIraNA kareMge; vedana kiyA, vedana karate haiM, vedana kareMge; nirjIrNa kiyA, nirjIrNa karate haiM, nirjIrNa kareMge; ina saba padoM kA caubIsa hI daNDakoM ke sambandha meM pUrvavat kathana karanA caahie| sUtra-36 kRta, cita, upacita, udIrNa, vedita aura nirjIrNa; itane abhilApa yahA~ kahane haiM / inameM se kRta, cita aura upacita meM eka-eka ke cAra-cAra bheda haiM; arthAt sAmAnya kriyA, bhUtakAla kI kriyA, vartamAna kAla kI kriyA aura bhaviSyakAla kI kriyA / pIchale tIna padoM meM sirpha tIna kAla kI kriyA kahanI hai| sUtra - 37 bhagavan ! kyA jIva kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM ?' hA~, gautama ! vedana karate haiM / bhagavan ! jIva kAMkSAmohanIya karma ko kisa prakAra vedate haiM ? gautama ! una-una (amuka-amuka) kAraNoM se zaMkAyukta, kAMkSAyukta, vicikitsAyukta, bhedasamApanna evaM kaluSasamApanna hokara; isa prakAra jIva kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiN| sUtra - 38 bhagavan ! kyA vahI satya aura niHzaMka haiM, jo jina-bhagavaMtoM ne nirUpita kiyA hai? hA~, gautama ! vahI satya aura niHzaMka hai, jo jinendroM dvArA nirUpita hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 16
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-39 bhagavan ! (vahI satya aura niHzaMka hai, jo jinendroM dvArA prarUpita hai) isa prakAra mana meM dhAraNa (nizcaya) karatA huA, usI taraha AcaraNa karatA huA, yoM rahatA huA, isI taraha saMvara karatA huA jIva kyA AjJA kA ArAdhaka hotA hai? hA~, gautama ! isI prakAra mana meM nizcaya karatA huA yAvat AjJA kA ArAdhaka hotA hai| sUtra-40 bhagavan ! kyA astitva astitva meM pariNata hotA hai, tathA nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai ? hA~, gautama ! astitva astitva meM pariNata hotA hai aura nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai| bhagavana ! vaha jo a meM pariNata hotA hai aura nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai, so kyA vaha prayoga (jIva ke vyApAra) se pariNata hotA hai athavA svabhAva se (vizrasA) ? gautama ! vaha prayoga se bhI pariNata hotA hai aura svabhAva se bhI pariNata hotA hai| bhagavan ! jaise Apake mata se astitva, astitva meM pariNata hotA hai, usI prakAra nAstitva, nAstitva meM pariNata hotA hai ? aura jaise Apake mata se nAstitva, nAstitva meM pariNata hotA hai, usI prakAra astitva astitva meM pariNata hotA hai ? gautama ! jaise mere mata se astitva, astitva meM pariNata hotA hai, usI prakAra nAstitva, nAstitva meM pariNata hotA hai aura jisa prakAra mere mata se nAstitva, nAstitva meM pariNata hotA hai, usI prakAra astitva, astitva meM pariNata hotA hai| bhagavan ! kyA astitva, astitva meM gamanIya hai ? he gautama ! jaise- pariNata hotA hai| isa pada ke AlApaka kahe he; usI prakAra yahA~ gamanIya pada ke sAtha bhI do AlApaka kahane cAhie; yAvat mere mata se astitva, astitva meM gamanIya hai| sUtra - 41 bhagavan ! jaise Apake mata meM yahA~ (svAtmA meM) gamanIya hai, usI prakAra iha (parAtmA meM bhI) gamanIya hai, jaise Apake mata meM iha (parAtmA meM) gamanIya hai, usI prakAra yahA~ (svAtmA meM) bhI gamanIya hai ? hA~, gautama ! jaise mere mata meM yahA~ (svAtmA meM) gamanIya hai, yAvat usI prakAra yahA~ (svAtmA meM) gamanIya hai| sUtra-42 bhagavan ! kyA jIva kAMkSAmohanIya karma bA~dhate haiM ? hA~, gautama ! bA~dhate haiN| bhagavan ! jIva kAMkSAmohanIya karma kisa prakAra bA~dhate haiM ? gautama ! pramAda ke kAraNa aura yoga ke nimitta se (jIva kAMkSAmohanIya karma bA~dhate haiN)| bhagavan ! pramAda kisase utpanna hotA hai ? gautama ! pramAda, yoga se utpanna hotA hai| 'bhagavan ! yoga kisase utpanna hotA hai ? gautama ! yoga, vIrya se utpanna hotA hai| 'bhagavan ! vIrya kisase utpanna hotA hai ? gautama ! vIrya, zarIra se utpanna hotA hai| 'bhagavan ! zarIra kisase utpanna hotA hai ?' gautama ! zarIra jIva se utpanna hotA hai / aura aisA hone meM jIva kA utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama hotA hai| sUtra-43 bhagavan ! kyA jIva apane Apase hI usa (kAMkSAmohanIya karma) kI udIraNA karatA hai, apane Apa se hI usakI gardA karatA hai aura apane Apa se hI usakA saMvara karatA hai ? hA~, gautama ! jIva apane Apa se hI usakI udIraNA, garhA aura saMvara karatA hai| bhagavan ! vaha jo apane Apa se hI usakI udIraNA karatA hai, gardA karatA hai aura saMvara karatA hai, to kyA udIrNa kI udIraNA karatA hai ? anudIrNa kI udIraNA karatA hai ? yA anudIrNa udIraNAbhavika karma kI udIraNA karatA hai ? athavA udayAnantara pazcAtkRta karma kI udIraNA karatA hai ? gautama ! udIrNa kI udIraNA nahIM karatA, anudIrNa kI bhI udIraNA nahIM karatA, tathA udayAnantara pazcAtkRta karma kI bhI udIraNA nahIM karatA, kintu anudIrNa-udIraNAbhavika karma kI udIraNA karatA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 17
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! yadi jIva anudIrNa-udIraNAbhavika kI udIraNA karatA hai, to kyA utthAna se, karma se, bala se, vIrya se aura puruSakAra-parAkrama se udIraNA karatA hai, athavA anutthAna se, akarma se, abala se, avIrya se aura apuruSakAraparAkrama se udIraNA karatA hai ? gautama ! vaha anudIrNa-udIraNA-bhavika karma kI udIraNA utthAna se yAvat puruSakAraparAkrama se karatA hai, anutthAna se, akarma se, yAvat apuruSakAra-parAkrama se udIraNA nahIM karatA / ata eva utthAna hai, karma hai, bala hai, vIrya hai aura puruSakAra parAkrama hai| bhagavan ! kyA vaha apane Apa se hI (kAMkSA-mohanIya karma kA) upazama karatA hai, apane Apa se hI gardA karatA hai aura apane Apa se hI saMvara karatA hai ? hA~, gautama ! yahA~ bhI usI prakAra pUrvavat kahanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki anudIrNa kA upazama karatA hai, zeSa tInoM vikalpoM kA niSedha karanA caahie| bhagavana ! jIva yadi anudIrNa karma kA upazama karatA hai, to kyA utthAna se yAvata puruSakAra-parAkrama se karatA hai yA anutthAna se yAvat apuruSakAra-parAkrama se karatA hai ? gautama ! pUrvavat ja upazama karatA hai| bhagavan ! kyA jIva apane Apa se hI vedana karatA hai aura gardA karatA hai ? gautama ! yahA~ bhI pUrvokta samasta paripATI pUrvavat samajhanI cAhie / vizeSatA yaha hai ki udIrNa ko vedatA hai, anudIrNa ko nahIM vedatA / isI prakAra yAvat puruSakAra parAkrama se vedatA hai, anutthAnAdi se nahIM vedatA hai| bhagavan ! kyA jIva apane Apa se hI nirjarA karatA hai aura gardA karatA hai ? gautama ! yahA~ bhI samasta paripATI pUrvavat samajhanI cAhie, kintu itanI vizeSatA hai ki udayAnantara pazcAtkRta karma kI nirjarA karatA hai / isI prakAra yAvat puruSakAra-parAkrama se nirjarA aura gardA karatA hai| isalie utthAna yAvat puruSakAra-parAkrama hai| sUtra - 44 bhagavan ! kyA nairayika jIva kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM? hA~, gautama ! vedana karate haiM / sAmAnya (audhika) jIvoM ke sambandha meM jaise AlApaka kahe the, vaise hI nairayikoM ke sambandha meM yAvat stanitakumAroM taka samajha lene caahie| bhagavan ! kyA pRthvIkAyika jIva kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM ? hA~, gautama ! ve vedana karate haiN| bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kisa prakAra kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM ? gautama ! una jIvoM ko aisA tarka, saMjJA, prajJA, mana athavA vacana nahIM hotA ki hama kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM kintu ve usakA vedana avazya karate haiN| bhagavan ! kyA vahI satya aura niHzaMka hai, jo jina-bhagavaMtoM dvArA prarUpita hai ? hA~, gautama ! yaha saba pahale ke samAna jAnanA caahie| isI prakAra caturindriya jIvoM taka jAnanA cAhie | jaise sAmAnya jIvoM ke viSaya meM kahA hai, vaise hI paMcendriya-tiryaMcayonika jIvoM se lekara yAvat vaimAnika taka khnaa| sUtra -45 bhagavan ! kyA zramaNanirgrantha bhI kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM ? hA~, gautama ! karate haiM / bhagavan ! zramaNanirgrantha kAMkSAmohanIya karma kA vedana kisa prakAra karate haiM ? gautama ! una-una kAraNoM se jJAnAntara, darzanAntara, cAritrAntara, liMgAntara, pravacanAntara, prAvacanikAntara, kalpAntara, mArgAntara, matAntara, bhaMgAntara, nayAntara, niyamAntara aura pramANAntaroM ke dvArA zaMkita, kAMkSita, vicikitsita, bhedasamApanna aura kaluSasamApanna hokara zramaNanirgrantha bhI kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiN| bhagavan ! kyA vahI satya aura niHzaMka hai, jo jina bhagavaMtoM ne prarUpita kiyA hai ? hA~, gautama ! vahI satya hai, niHzaMka hai, jo jina bhagavaMtoM dvArA prarUpita hai, yAvat puruSakAra-parAkrama se nirjarA hotI hai; he bhagavan ! yaha isI prakAra hai ! bhagavan ! yahI satya hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 18
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka zataka-1 - uddezaka-4 sUtra -46 bhagavan ! karma-prakRtiyA~ kitanI kahI hai ? gautama ! ATha / yahA~ karmaprakRti nAmaka teIsaveM pada kA (yAvat) anubhAga taka sampUrNa jAna lenaa| sUtra -47 kitanI karmaprakRtiyA~ haiM ? jIva kisa prakAra karma bA~dhatA hai ? kitane sthAnoM se karmaprakRtiyoM ko bA~dhatA hai? kitanI prakRtiyoM kA vedana karatA hai ? kisa prakRti kA kitane prakAra kA anubhAga (rasa) hai? sUtra-48 bhagavan ! kRtamohanIya karma jaba udIrNa ho, taba jIva upasthAna-paraloka kI kriyA ke lie udyama karatA hai? hA~, gautama ! karatA hai| bhagavan ! kyA jIva vIryatA-savIrya hokara upasthAna karatA hai yA avIryatA se ? gautama ! jIva vIryatA se upasthAna karatA hai, avIryatA se nahIM karatA / bhagavan ! yadi jIva vIryatA se upasthAna karatA hai, to kyA bAlavIrya se karatA hai, athavA paNDitavIrya se yA bAla-paNDitavIrya se karatA hai ? gautama ! vaha bAlavIrya se upa-sthAna karatA hai, kintu paNDitavIrya se yA bAlapaNDitavIrya se upasthAna nahIM karatA / bhagavan ! kRtamohanIya karma jaba udaya meM AyA ho, taba kyA jIva apakramaNa karatA hai; hA~, gautama ! karatA hai / bhagavan ! vaha bAlavIrya se apakramaNa karatA hai, athavA paNDitavIrya se yA bAla-paNDitavIryase ? gautama ! vaha bAlavIrya se apakramaNa karatA hai, paNDitavIrya se nahIM karatA; kadAcit bAlapaNDitavIrya se apakramaNa karatA hai| jaise udIrNa pada ke sAtha do AlApaka kahe gae haiM, vaise hI upazAnta pada ke sAtha do AlApaka kahane caahie| vizeSatA yaha hai ki yahA~ jIva paNDitavIrya se upasthAna karatA hai aura apakramaNa karatA hai-bAlapaNDita vIrya se / bhagavan ! kyA jIva AtmA (sva) se apakramaNa karatA hai athavA anAtmA (para) se karatA hai ? gautama ! AtmA se apakramaNa karatA hai, anAtmA se nahIM karatA / bhagavan ! mohanIya karma ko vedatA huA yaha (jIva) kyoM apakramaNa karatA hai ? gautama ! pahale use isa prakAra (jinendra dvArA kathita tattva) rucatA hai aura aba use isa prakAra nahIM rucatA; isa kAraNa yaha apakramaNa karatA hai| sUtra -49 bhagavan ! nAraka tiryaMcayonika, manuSya yA deva ne jo pApakarma kiye haiM, unheM bhoge binA kyA mokSa nahIM hotA? hA~, gautama ! nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva ne jo pApakarma kiye haiM, unheM bhoge binA mokSa nahIM hotA / bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! maiMne karma ke do bheda batAe haiM / pradezakarma aura anubhAga-karma / inameM jo pradezakarma hai, vaha avazya bhoganA par3atA hai, aura inameM jo anubhAgakarma hai, vaha kucha vedA jAtA hai, kucha nahIM vedA jAtA / yaha bAta arhanta dvArA jJAta hai, smRta hai, aura vijJAta hai ki yaha jIva isa karma ko Abhyupa-gamika vedanA se vedegA aura vaha jIva isa karma ko aupakramika vedanA se vedegA / bA~dhe hue karmoM ke anusAra, nikaraNoM ke anusAra jaisA-taisA bhagavAna ne dekhA hai, vaisA-vaisA vaha vipariNAma pAegA / gautama ! isa kAraNa se maiM aisA kahatA hU~ ki-yAvat kiye hue karmoM ko bhoge binA nAraka, tiryaMca, manuSya yA deva kA mokSa nahIM hai| sUtra- 50 bhagavan ! kyA yaha pudgala-paramANu atIta, ananta, zAzvata kAla meM thA-aisA kahA jA sakatA hai ? hA~, gautama! yaha pudgala atIta, ananta, zAzvatakAla meM thA, aisA kahA jA sakatA hai / bhagavan ! kyA yaha pudgala vartamAna zAzvata hai aisA kahA jA sakatA hai? hA~, gautama ! aisA kahA jA sakatA hai / he bhagavan ! kyA yaha pudgala ananta aura zAzvata bhaviSyakAla meM rahegA, aisA kahA jA sakatA hai ? hA~, gautama ! kahA jA sakatA hai| isI prakAra ke skandha ke sAtha bhI tIna AlApaka kahane caahie| isI prakAra jIva ke sAtha bhI tIna AlApaka kahane caahie| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 19
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka sUtra- 51 bhagavan ! kyA bIte hue ananta zAzvata kAla meM chadmastha manuSya kevala saMyama se, kevala saMvara se, kevala brahmacaryavAsa se aura kevala (aSTa) pravacanamAtA (ke pAlana) se siddha huA hai, buddha huA hai, yAvat samasta duHkhoM kA anta karane vAlA huA hai ? he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ? gautama ! jo bhI koI manuSya karmoM kA anta karane vAle, carama zarIrI hue haiM, athavA samasta duHkhoM kA jinhoMne anta kiyA hai, jo anta karate haiM yA kareMge, ve saba utpannajJAnadarzanadhArI, arhanta, jina, aura kevalI hokara tatpazcAt siddha hue haiM, buddha hue haiM, mukta hue haiM, parinirvANa ko prApta hue haiM, aura unhoMne samasta duHkhoM kA anta kiyA hai, karate haiM aura kareMge; isI kAraNa se he gautama ! aisA kahA hai ki yAvat samasta duHkhoM kA anta kiyaa| vartamAna kAla meM bhI isI prakAra jAnanA / vizeSa yaha hai ki siddha hote haiM, aisA kahanA cAhie / tathA bhaviSyakAla meM bhI isI prakAra jAnanA / vizeSa yaha hai ki siddha hoMge, aisA kahanA caahie| jaisA chadmastha ke viSaya meM kahA hai, vaisA hI Adhovadhika aura paramAdhovadhika ke viSaya meM jAnanA aura usake tIna-tIna AlApaka kahane caahie| bhagavan ! bIte hue ananta zAzvatakAla meM kevalI manuSya ne yAvat sarva-duHkhoM kA anta kiyA hai ? hA~, gautama! vaha siddha huA, yAvat usane samasta duHkhoM kA anta kiyA / yahA~ bhI chadmastha ke samAna ye tIna AlApaka kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki siddha haA, siddha hotA hai aura siddha hogA, isa prakAra tIna AlApaka kahane caahie| bhagavan ! bIte hue ananta zAzvatakAla meM, vartamAna zAzvatakAla meM aura ananta zAzvata bhaviSyakAla meM jina antakaroM ne athavA caramazarIrI puruSoM ne samasta duHkhoM kA anta kiyA hai, karate haiM yA kareMge; kyA ve saba utpannajJAna-darzanadhArI, arhanta, jina aura kevalI hokara tatpazcAt siddha, buddha Adi hote haiM, yAvat saba duHkhoM kA anta kareMge? hA~, gautama ! bIte hue ananta zAzvatakAla meM yAvat saba duHkhoM kA anta kareMge / bhagavan ! vaha utpanna jJAna-darzanadhArI, arhanta, jina aura kevalI alamastuH arthAt-pUrNa hai, aisA kahA jA sakatA hai ? hA~, gautama ! vaha utpanna jJAnadarzanadhArI, arhanta, jina aura kevalI pUrNa hai, aisA kahA jA sakatA hai / he bhagavan ! yaha aisA hI hai, bhagavan ! yaha aisA hI hai / zataka-1- uddezaka-5 sUtra- 52 bhagavan ! (adholoka meM) kitanI pRthvIyA~ (narakabhUmiyA~) kahI gaI haiM ? gautama ! sAta pRthvIyA~ haiM / ratnaprabhA se lekara yAvat tamastamaHprabhA tk| bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI meM kitane lAkha nArakAvAsa kahe gae haiM ? gautama ! ratnaprabhA pRthvI meM tIsa lAkha nArakAvAsa haiM / nArakAvAsoM kI saMkhyA batAne vAlI gAthAsUtra- 53 prathama pRthvI (narakabhUmi) meM tIsa lAkha, dUsarI meM paccIsa lAkha, tIsarI meM pandraha lAkha, cauthI meM dasa lAkha, pA~cavI meM tIna lAkha chaThI meM pA~ca kama eka lAkha aura sAtavIM meM kevala pA~ca nArakAvAsa haiN| sUtra-54 bhagavan ! asurakumAroM ke kitane lAkha AvAsa haiM ? gautama ! isa prakAra haiN| sUtra-55 asurakumAroM ke cauMsaTha lAkha AvAsa kahe haiM / nAgakumAroM ke caurAsI lAkha, suparNakumAroM ke 72 lAkha, vAyukumAroM ke 96 lAkha, tathAsUtra-56 dvIpakumAra, dikkumAra, udadhikumAra, vidyutkumAra, stanitakumAra aura agnikumAra, ina chaha yugalakoM dakSiNavartI aura uttaravartI donoM ke 76-76 lAkha AvAsa kahe gae haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 20
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-57 bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM ke kitane lAkha AvAsa kahe gae haiM ? gautama ! pRthvIkAyika jIvoM ke asaMkhyAta lAkha AvAsa kahe gae haiM / isI prakAra yAvat jyotiSka devoM taka ke asaMkhyAta lAkha vimAnAvAsa kahe gae haiN| bhagavan ! saudharmakalpa meM kitane vimAnAvAsa haiM ? gautama ! battIsa lAkha vimAnAvAsa kahe haiN| sUtra-58-60 isa prakAra kramazaH battIsa lAkha, aTThAIsa lAkha, bAraha lAkha, ATha lAkha, cAra lAkha, pacAsa hajAra tathA cAlIsa hajAra, vimAnAvAsa jAnanA cAhie / sahasrAra kalpa meM cha hajAra vimAnAvAsa haiN| ANata aura prANata kalpa meM cAra sau, AraNa aura acyuta meM tIna sau, isa taraha cAroM meM milakara sAta sau vimAna haiN| adhastana (nIcale) graiveyaka trika meM eka sau gyAraha, madhyama (bIca ke) graiveyaka trika meM eka sau sAta aura Upara ke graiveyaka trika meM eka sau vimAnAvAsa haiN| anuttara vimAnAvAsa pA~ca hI haiN| sUtra - 61 pRthvI (narakabhUmi) Adi jIvAvAsoM meM 1. sthiti, 2. avagAhanA, 3. zarIra, 4. saMhanana, 5. saMsthAna, 6. lezyA, 7. dRSTi,8. jJAna, 9. yoga aura 10. upayoga ina dasa sthAnoM para vicAra karanA hai| sUtra-62 bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se eka-eka nArakAvAsa meM rahane vAle nAraka jIvoM ke kitane sthiti-sthAna kahe gae haiM ? gautama ! unake asaMkhya sthAna haiM / ve isa prakAra haiM-jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai, vaha eka samaya adhika, do samaya adhika-isa prakAra yAvat jaghanya sthiti asaMkhyAta samaya adhika hai, tathA usake yogya utkRSTa sthiti bhii| bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se eka-eka nArakAvAsa meM kama se kama sthiti meM vartamAna nAraka kyA krodhopayukta haiM, mAnopayukta haiM, mAyopayukta haiM athavA lobhopayukta haiM ? gautama ! ve sabhI krodhopayukta hote haiM 1, athavA bahuta se nAraka krodhopayukta aura eka nAraka mAnopayukta hotA hai 2, athavA bahuta se krodhopayukta aura bahuta se mAnopayukta hote haiM 3, athavA bahuta se krodhopayukta aura eka mAnopayukta hotA hai 4, athavA bahuta-se krodhopayukta aura bahuta-se mAyopayukta hote haiM 5, athavA bahuta-se krodhopayukta aura eka lobhopayukta hotA hai 6, athavA bahuta-se krodhopayukta aura bahuta-se lobhopayukta hote haiM 7 / athavA bahuta se krodhopayukta, eka mAnopayukta aura eka mAyopayukta hotA hai 1, bahuta-se krodhopayukta, eka mAnopayukta aura bahuta-se mAyopayukta hote haiM 2, bahuta-se krodhopayukta, bahuta-se mAnopayukta aura eka mAyopayukta hotA hai 3, bahuta-se krodhopayukta, bahuta mAnopayukta aura bahuta mAyopayukta hote haiM 4, isI taraha krodha, mAna aura lobha ke cAra bhaMga krodha, mAyA aura lobha ke bhI cAra bhaMga kahane cAhie / phira mAna, mAyA aura lobha ke sAtha krodha ko jor3ane se catuSka-saMyogI ATha bhaMga kahane cAhie / isI taraha krodha ko nahIM chor3ate hue kula 27 bhaMga samajha lene caahie| isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se eka-eka nArakAvAsa meM eka samaya adhika jaghanya sthiti meM vartamAna nAraka kyA krodhopayukta hote haiM, mAnopayukta hote haiM, mAyopayukta hote haiM athavA lobhopayukta hote haiM ? gautama! unameM se koI-koI krodhopayukta, koI mAnopayukta, koI mAyopayukta aura koI lobhopayukta hotA hai / athavA bahuta-se krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta aura lobhopayukta hote haiM / athavA koI-koI krodhopayukta aura mAnopayukta hotA hai, yA koI-koI krodhopayukta aura bahuta-se mAnopayukta hote haiM / ityAdi prakAra se assI bhaMga samajhane cAhie / isI prakAra yAvat do samaya adhika jaghanya sthiti se lekara saMkhyeya samayAdhika jaghanya sthiti vAle nairayikoM ke lie samajhanA / asaMkhyeya samayAdhika sthiti vAloM meM tathA usake yogya utkRSTa sthiti vAle nArakoM meM sattAIsa bhaMga kahane caahie| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 21
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka sUtra-63 bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se eka-eka nArakAvAsa meM rahane vAle nArakoM ke avagAhanA sthAna kitane haiM ? gautama ! unake avagAhanA sthAna asaMkhyAta haiM | jaghanya avagAhanA (aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga), (madhyama avagAhanA) eka pradezAdhika jaghanya avagAhanA, dvipradezAdhika jaghanya avagAhanA, yAvat asaMkhyAta pradezAdhika jaghanya avagAhanA, tathA usake yogya utkRSTa avagAhanA jaannaa| bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se eka-eka nArakAvAsa meM jaghanya avagAhanA vAle nairayika kyA krodhopayukta haiM. mAnopayukta haiM, mAyopayukta haiM athavA lobhopayukta haiM ? gautama ! jaghanya avagAhanA vAloM meM assI bhaMga kahane cAhie, yAvat saMkhyAta deza adhika jaghanya avagAhanA vAloM ke bhI assI bhaMga kahane cAhie / asaMkhyAta-pradeza adhika jaghanya avagAhanA vAle aura usake yogya utkRSTa avagAhanA vAle, ina donoM prakAra ke nArakoM meM sattAIsa bhaMga kahane caahie| bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se eka-eka nArakAvAsa meM basane vAle nAraka jIvoM ke zarIra kitane haiM? gautama ! unake tIna zarIra kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM-vaikriya, taijasa aura kaarmnn|| bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se pratyeka nArakAvAsa meM basane vAle vaikriya zarIrI nAraka kyA krodhopayukta haiM ityAdi ? gautama ! unake krodhopayukta Adi 27 bhaMga kahane caahie| aura isa prakAra zeSa donoM zarIroM (taijasa aura kArmaNa) sahita tInoM ke saMbaMdha meM yahI bAta (AlApaka) kahanI caahie| bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se pratyeka nArakAvAsa basanevAle nairayikoM ke zarIroM kA kauna-sA saMhanana hai ? gautama ! unakA zarIra saMhananarahita hai, unake zarIra meM haDDI, zirA aura snAyu nahIM hotii| jo pudgala aniSTa, akAnta, apriya, azubha, amanojJa aura amanohara haiM, ve pudgala nArakoM ke zarIra-saMghAta rUpa pariNata hote haiM / bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoMmeM se pratyeka nArakAvAsa meM rahane vAle aura cha saMhananoMmeM jinake eka bhI saMhanana nahIM hai, ve nairayika kyA krodhopayukta haiM, yAvat athavA lobhopayukta haiM ? gautama ! inake sattAIsa bhaMga kahane caahie| bhagavana ! isa ratnaprabhA pathvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se pratyeka nArakAvAsa meM rahane vAle nairayikoM ke zarIra kisa saMsthAna vAle haiM ? gautama ! una nArakoM kA zarIra do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra hai-bhava-dhAraNIya aura uttaravaikriya / unameM jo bhavadhAraNIya zarIra vAle haiM, ve haNDaka saMsthAna vAle hote haiM, aura jo zarIra uttaravaikriyarUpa haiM, ve bhI haNDakasaMsthAna vAle kahe gae haiM / bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI meM yAvat huNDakasaMsthAna meM vartamAna nAraka kyA krodhopayukta ityAdi haiM ? gautama! inake bhI krodhopayukta Adi 27 bhaMga kahane caahie| bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI meM basane vAle nairayikoM meM kitanI lezyAeM haiM ? gautama ! unameM kevala eka kApotalezyA kahI gaI hai / bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI meM basane vAle kApotalezyA vAle nAraka jIva kyA krodhopayukta haiM, yAvat lobhopayukta haiM ? gautama ! inake bhI sattAIsa bhaMga kahane caahie| sUtra - 64 bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI meM basane vAle nAraka jIva kyA samyagdRSTi haiM, mithyAdRSTi haiM, yA samyagmithyA-dRSTi (mizradRSTi) haiM ? he gautama ! ve tInoM prakAra ke hote haiM / bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI meM basane vAle samyagdRSTi nAraka kyA krodhopayukta yAvat lobhopayukta haiM ? gautama ! inake krodhopayukta Adi sattAIsa bhaMga kahane cAhie / isI prakAra mithyAdRSTi ke bhI krodhopayukta Adi 27 bhaMga kahane cAhie / samyamithyAdRSTi ke assI bhaMga kahane cAhie / bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI meM rahane vAle nAraka jIva kyA jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? gautama ! unameM jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiM / jo jJAnI haiM, unameM niyamapUrvaka tIna jJAna hote haiM, aura jo ajJAnI haiM, unameM tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI meM rahane vAle Abhinibodhika jJAnI nArakI jIva kyA krodhopayukta yAvat lobhopayukta hote haiM ? gautama ! una Abhinibodhika jJAna vAle nArakoM ke krodhopayukta Adi 27 bhaMga kahane cAhie / isI prakAra muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 22
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka tInoM jJAna vAle tathA tInoM ajJAna vAle nArakoM meM krodhopayukta Adi 27 bhaMga kahane caahie| bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI meM rahane vAle nAraka jIva kyA manoyogI haiM, vacanayogI haiM athavA kAyayogI haiM? gautama ! ve pratyeka tInoM prakAra ke haiM; bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI meM rahane vAle aura yAvat manoyoga vAle nAraka jIva kyA krodhopayukta yAvat lobhopayukta haiM ? gautama ! unake krodhopayukta Adi 27 bhaMga kahane cAhie / isI prakAra vacanayogI aura kAyayogI ke bhI krodhopayukta Adi 27 bhaMga kahane cAhie / bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI ke nAraka jIva kyA sAkAropayoga se yukta haiM athavA anAkAropayoga se yukta haiM ? gautama ! ve sAkAropayoga yukta bhI haiM aura anAkAropayogayukta bhI haiM / bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI ke sAkAropayogayukta nAraka jIva kyA krodhopayukta haiM; yAvat lobhopayukta haiM ? gautama ! inameM krodhopayukta ityAdi 27 bhaMga kahane cAhie / isI prakAra anAkAropayogayukta meM bhI krodhopayukta ityAdi sattAIsa bhaMga kahane cAhie / ratnaprabhA pRthvI ke viSaya meM dasa dvAroM kA varNana kiyA hai, usI prakAra sAtoM pRthvIyoM ke viSaya meM jAna lenA caahie| kintu lezyAoM meM vizeSatA hai / vaha isa prakAra haisUtra-65 pahalI aura dUsarI narakapRthvI meM kApotalezyA hai, tIsarI narakapRthvI meM mizra lezyAeM haiM, cauthI meM nIla lezyA hai, pA~cavI meM mizra lezyAeM haiM, chaThI meM kRSNa lezyA aura sAtavI meM parama kRSNa lezyA hotI hai| sUtra-66 bhagavan ! causaTha lAkha asurakumArAvAsoM meM se eka-eka asurakumArAvAsa meM rahane vAle asurakumAroM ke kitane kitane sthiti-sthAna kahe gae haiM ? gautama ! unake sthiti-sthAna asaMkhyAta kahe gae haiM / ve isa prakAra haiM-jaghanya sthiti, eka samaya adhika jaghanya sthiti, ityAdi saba varNana nairayikoM ke samAna jAnanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki inameM jahA~ sattAIsa bhaMga Ate haiM, vahA~ pratiloma samajhanA / ve isa prakAra haiM-samasta asurakumAra lobhopayukta hote haiM, athavA bahuta-se lobhopayukta aura eka mAyopayukta hotA hai; athavA bahuta-se lobhopayukta aura mAyopayukta hote haiM, ityAdi rUpa se jAnanA cAhie / isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka samajhanA / vizeSatA yaha hai ki saMhanana, saMsthAna, lezyA Adi meM bhinnatA jAnanI caahie| sUtra - 67 bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM ke asaMkhyAta lAkha AvAsoM meM se eka-eka AvAsa meM basane vAle pRthvIkAyikoM ke kitane sthiti-sthAna kahe gae haiM ? gautama ! unake asaMkhyeya sthiti-sthAna haiM / ve isa prakAra haiM unakI jaghanya sthiti, eka samaya adhika jaghanyasthiti, do samaya adhika jaghanyasthiti, yAvat unake yogya utkRSTa sthiti| ___ bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM ke asaMkhyAta lAkha AvAsoM meM se eka-eka AvAsa meM basane vAle aura jaghanya sthitivAle pRthvIkAyika kyA krodhopayukta haiM, mAnopayukta haiM, mAyopayukta haiM yA lobhopayukta haiM ? gautama ! ve krodhopayukta bhI haiM, yAvat lobhopayukta bhI haiM / isa prakAra pRthvIkAyikoM ke saba sthAnoMmeM abhaMgaka hai vizeSa yaha ki tejolezyA meM assI bhaMga kahane cAhie / isI prakAra apkAya ke sambandha meM bhI jAnanA cAhie / tejaskAya aura vAyukAya ke saba sthAnoM meM abhaMgaka haiM / vanaspatikAyika jIvoM ke sambandha meM pRthvIkAyikoM ke samAna samajhanA caahie| sUtra-68 jina sthAnoM meM nairayika jIvoM ke assI bhaMga kahe gae haiM, una sthAnoM meM dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke bhI assI bhaMga hote haiM / vizeSatA yaha hai ki samyaktva, Abhinibodhika jJAna, aura zrutajJAna-ina tIna sthAnoM meM bhI dvIndriya Adi jIvoM ke assI bhaMga hote haiM, itanI bAta nAraka jIvoM se adhika hai / tathA jina sthAnoM meM nAraka jIvoM ke sattAIsa bhaMga kahe haiM, una sabhI sthAnoM meM yahA~ abhaMgaka haiN| jaisA nairayikoM ke viSaya meM kahA, vaisA hI paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM ke viSaya meM kahanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki jina-jina sthAnoM meM nAraka-jIvoM ke sattAIsa bhaMga kahe gae haiM. una-una sthAnoM meM yahA~ abhaMgaka kahA cAhie, aura jina sthAnoM meM nArakoM ke assI bhaMga kahe haiM, una sthAnoM meM paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ke bhI assI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 23
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bhaMga kahane caahie| nAraka jIvoM meM jina-jina sthAnoM meM assI bhaMga kahe gae haiM, una-una sthAnoM meM manuSyoM ke bhI assI bhaMga kahanA / nAraka jIvoM meM jina-jina sthAnoMmeM 27 bhaMga kahe gae haiM unameM manuSyoM meM abhaMgaka kahanA / vizeSatA yaha hai ki manuSyoM ke jaghanya sthiti meM aura AhAraka zarIra meM assI bhaMga hote haiM, yahI nairayikoM kI apekSA manuSyoM meM adhika haiN| vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kA kathana bhavanapati devoM ke samAna samajhanA / vizeSatA yaha hai ki jo jisakA nAnAtva-bhinnatva hai, yAvat anuttaravimAna taka kahanA / bhagavan ! yaha isI prakAra hai, aisA kahakara yAvat vicaraNa karate haiN| zataka-1- uddezaka-6 sUtra-69 bhagavan ! jitane jitane avakAzAntara se arthAt-jitanI dUrI se udaya hotA huA sUrya A~kho se zIghra dekhA jAtA hai, utanI hI dUrI se kyA asta hotA huA sUrya bhI dikhAI detA hai ? hA~, gautama ! jitanI dUra se udaya hotA huA sUrya A~kho se dIkhatA hai, utanI hI dUrI se asta hotA sUrya bhI A~khoM se dikhAI detA hai| __ bhagavan ! udaya hotA huA sUrya apane tApa dvArA jitane kSetra ko saba prakAra se, cAroM ora se sabhI dizAoMvidizAoM ko prakAzita karatA hai. udyotita karatA hai. tapAtA hai aura atyanta tapAtA hai. kyA utane hai hotA haA sarya bhI apane tApa dvArA sabhI dizAoM-vidizAoM ko prakAzita karatA hai. udyotita karatA hai. tapAtA hai aura bahata tapAtA hai ? hA~, gautama ! udaya hotA haA sUrya jitane kSetra ko prakAzita karatA hai, yAvata atyanta tapAtA hai, utane hI kSetra ko asta hotA haA sarya bhI yAvata atyanta tapAtA hai| bhagavan ! sUrya jisa kSetra ko prakAzita karatA hai, kyA vaha kSetra sUrya se spRSTa hotA hai, yA aspRSTa hotA hai ? gautama ! vaha kSetra sUrya se spRSTa hotA hai aura yAvat usa kSetra ko chahoM dizAoM meM prakAzita karatA hai| isI prakAra udyotita karatA hai, tapAtA hai aura bahuta tapAtA hai, yAvat niyamapUrvaka chahoM dizAoMmeM atyanta tapAtA hai| bhagavan ! sUrya spRSTa kSetra kA sparza karatA hai, yA aspRSTa kSetra kA sparza karatA hai ? gautama ! sUrya spRSTa kSetra kA sparza karatA hai, yAvat chahoM dizAoM meM sparza karatA hai| sUtra - 70 bhagavan ! kyA loka kA anta aloka ke anta ko sparza karatA hai ? kyA aloka kA anta loka ke anta ko sparza karatA hai? hA~, gautama ! loka kA anta aloka ke anta ko sparza karatA hai, aura aloka kA anta loka ke anta ko sparza karatA hai| bhagavan ! vaha jo sparza karatA hai, kyA vaha spRSTa hai yA aspRSTa hai ? gautama ! yAvat niyamapUrvaka chahoM dizAoM meM spRSTa hotA hai| bhagavan ! kyA dvIpa kA anta samudra ke anta ko aura samudra kA anta dvIpa ke anta ko sparza karatA hai ? hA~, gautama ! yAvat-chahoM dizAoM meM sparza karatA hai| bhagavan ! kyA isI prakAra pAnI kA kinArA, pota ke kinAre ko aura pota kA kinArA pAnI ke kinAre ko, kyA cheda kA kinArA vastra ke kinAre ko aura vastra kA kinArA cheda ke kinAre ko aura kyA chAyA kA anta Atapa ke anta ko aura Atapa kA anta chAyA ke anta ko sparza karatA hai? hA~, gautama! yAvat chahoM dizAoM ko sparza karatA hai| sUtra-71 bhagavan ! kyA jIvoM dvArA prANAtipAtakriyA kI jAtI hai ? bhagavan ! kI jAne vAlI vaha prANAtipAtakriyA kyA spRSTa hai yA aspRSTa hai ? gautama ! yAvat vyAghAta na ho to chahoM dizAoM ko aura vyAghAta ho to kadAcit tIna dizAoM ko, kadAcita cAra dizAoM ko aura kadAcita pA~ca dizAoM ko sparza karatI hai| bhagavan ! kyA vaha (prANAtipAta) kriyA kRta hai athavA akRta ? gautama ! vaha kriyA kRta hai, akRta nahIM / bhagavan ! kI jAne vAlI vaha kriyA kyA AtmakRta hai, parakRta hai, athavA ubhayakRta hai ? gautama ! vaha kriyA Atma-kRta muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 24
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka hai, kintu parakRta yA ubhayakRta nahIM / bhagavan ! jo kriyA kI jAtI hai, vaha kyA anukramapUrvaka kI jAtI hai, yA binA anukrama se ? gautama ! vaha anukramapUrvaka kI jAtI hai, binA anukramapUrvaka nhiiN| bhagavan ! kyA nairayikoM dvArA prANAtipAtakriyA kI jAtI hai ? hA~, gautama ! kI jAtI hai / bhagavan ! nairayikoM dvArA jo kriyA kI jAtI hai, vaha spRSTa kI jAtI hai yA aspRSTa kI jAtI hai ? gautama ! vaha yAvat niyama se chahoM dizAoM meM kI jAtI hai / bhagavan ! nairayikoM dvArA jo kriyA kI jAtI hai, vaha kyA kRta hai athavA akRta hai ? gautama ! vaha pahale kI taraha jAnanA cAhie, yAvat-vaha anukramapUrvaka kRta hai, ananupUrvaka nahIM; aisA kahanA caahie| nairayikoM ke samAna ekendriya ko choDakara yAvata vaimAnikoM taka saba daNDakoM meM kahanA cAhie / ekendriyoM ke viSaya meM sAmAnya jIvoM kI bhA~ti kahanA caahie| prANAtipAta (kriyA) ke samAna mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, krodha, yAvat mithyAdarzana zalya taka ina aThAraha hI pApasthAnoM ke viSaya meM caubIsa daNDaka khnaa| he bhagavana! yaha isI prakAra hai| bhagavana ! yaha isI prakAra hai| yoM kahakara bhagavAna gautama zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandanA-namaskAra karake yAvat vicarate haiN| sUtra - 72 usa kAla aura usa samayameM bhagavAna mahAvIra ke antevAsI roha nAmaka anagAra the / ve prakRti se bhadra, mRdu, vinIta, upazAnta, alpa, krodha, mAna, mAyA, lobhavAle, atyanta nirahaMkAratAsampanna, guru samAzrita, kisI ko saMtApa na paha~cAne vAle, vinayamUrti the / ve roha anagAra UrdhvajAnu aura nIce kI ora sira jhukAe hue, dhyAna rUpI koSThaka meM praviSTa, saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue zramaNa bhagavAna mahAvIra ke samIpa vicarate the / tatpazcAt vaha roha anagAra jAtazraddha hokara yAvat bhagavAna kI paryupAsanA karate hue bole-bhagavan ! pahale loka hai, aura pIche aloka hai ? athavA pahale aloka aura pIche loka hai ? roha ! loka aura aloka, pahale bhI haiM aura pIche bhI haiM / ye donoM hI zAzvabhAva haiM / he roha ! ina donoM meM yaha pahalA aura yaha pIchalA aisA krama nahIM hai / bhagavan ! pahale jIva aura pIche ajIva hai, yA pahale ajIva aura pIche jIva hai? roha ! loka aura aloka ke viSaya meM kahA hai vaisA hI yahA~ smjhnaa| isI prakAra bhavasiddhika aura abhavasiddhika, siddhi aura asiddhi tathA siddha aura saMsArI ke viSaya meM bhI jaannaa| bhagavan ! pahale aNDA aura phira murgI hai ? yA pahale murgI aura phira aNDA hai ? he roha ! vaha aNDA kahA~ se AyA ? bhagavan ! vaha murgI se AyA / vaha murgI kahA~ se AI ? bhagavan ! vaha aNDe se huI / isI prakAra he roha ! murgI aura aNDA pahale bhI hai, aura pIche bhI hai / ye donoM zAzvatabhAva haiM / he roha ! ina donoM meM pahale-pIche kA krama nahIM hai| bhagavan ! pahale lokAnta aura phira alokAnta hai ? athavA pahale alokAnta aura phira lokAnta hai ? roha! ina donoM meM yAvat koI krama nahIM hai / bhagavan ! pahale lokAnta hai aura phira sAtavA avakAzAntara hai ? athavA pahale sAtavA avakAzAntara hai aura pIche lokAnta hai ? he roha ! ina donoM meM pahale-pIche kA krama nahIM hai / isI prakAra lokAnta aura saptama tanuvAta, ghanavAta, ghanodadhi aura sAtavI pRthvI ke lie samajhanA / isa prakAra nimnalikhita sthAnoM meM se pratyeka ke sAtha lokAnta ko jor3anA yathAsUtra - 73,74 ___avakAzAntara, vAta, ghanodadhi, pRthvI, dvIpa, sAgara, varSa (kSetra), nAraka Adi jIva (caubIsa daNDaka ke prANI), astikAya, samaya, karma, lezyA / tathA dRSTi, darzana, jJAna, saMjJA, zarIra, yoga, upayoga, dravya, pradeza, paryAya aura kAla / sUtra - 75 kyA ye pahale haiM aura lokAnta pIche hai ? athavA he bhagavan ! kyA lokAnta pahale aura sarvAddhA (sarva kAla) pIche haiM ? jaise lokAnta ke sAtha (parvokta) sabhI sthAnoM kA saMyoga kiyA, usI prakAra alokAnta ke ina sabhI sthAnoM ko jor3anA caahie| bhagavana ! pahale saptama avakAzAntara hai aura pIche saptama tanuvAta hai ? he roha ! isI prakAra saptama avakAzAntara ko pUrvokta saba sthAnoM ke sAtha jor3anA cAhie / isI prakAra yAvat sarvAddhA taka samajhanA cAhie / bhagavan! muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 25
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1 ' zataka/ zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka pahale saptama tanuvAta hai aura pIche saptama ghanavAta haiM ? roha ! yaha bhI usI prakAra yAvat sarvAddhA taka jAnanA caahie| isa prakAra Upara ke eka-eka (sthAna) kA saMyoga karate hue aura nIce kA jo-jo sthAna ho, use chor3ate hue pUrvavat samajhanA, yAvat atIta aura anAgata kAla aura phira sarvAddhA taka, yAvat he roha ! isameM koI pUrvApara kA krama nahIM hogA / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yoM kahakara roha anagAra tapa saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue vicarane lage sUtra - 76 | 'he bhagavan!' aisA kahakara gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se yAvat kahA- bhagavan ! loka kI sthiti kitane prakAra kI kahI gaI hai? gautama ATha prakAra kI vaha isa prakAra hai- AkAza ke AdhAra para vAyu (tanuvAta) TikA huA hai; vAyu ke AdhAra para udadhi hai; udadhi ke AdhAra para pRthvI hai, trasa aura sthAvara jIva pRthvI ke AdhAra para haiM; ajIva jIvoM ke AdhAra para Tike haiM; (sakarmaka jIva ) karma ke AdhAra para haiM; ajIvoM ko jIvoM ne saMgraha kara rakhA hai, jIvoM ko karmoM ne saMgraha kara rakhA hai| ! bhagavan! isa prakAra kahane kA kyA kAraNa hai ki loka kI sthiti ATha prakAra kI hai aura yAvat jIvoM ko karmoM ne saMgraha kara rakhA hai? gautama jaise koI puruSa camar3e kI mazaka ko vAyu se phulAve phira usa mazaka kA mukha bA~dha de, tatpazcAt mazaka ke bIca ke bhAga meM gA~Tha bA~dhe; phira mazaka kA mu~ha khola de aura usake bhItara kI havA nIkAla de; tadanantara usa mazaka ke Upara ke bhAga meM pAnI bhare phira mazaka kA mukha baMda kara de, tatpazcAt usa mazaka kI bIca gA~Tha khola de, to he gautama! vaha bharA huA pAnI kyA usa havA ke Upara hI Upara ke bhAga meM rahegA ? (gautama) hA~, bhagavan / rhegaa| (bhagavan) he gautama isIlie maiM kahatA hU~ ki yAvat karmoM ko jIvoM ne saMgraha kara rakhA hai| athavA he gautama ! koI puruSa camar3e kI usa mazaka ko havA se phUlAkara apanI kamara para bA~dha le, phira vaha puruSa athAha, dustara aura puruSa parimANa se bhI adhika pAnI meM praveza kare; to vaha puruSa pAnI kI UparI sataha para hI rahegA? hA~, bhagavan ! rhegaa| he gautama! isI prakAra yAvat karmoM ne jIvoM ko saMgRhIta kara rakhA hai| sUtra - 77 bhagavan / kyA jIva aura pudgala paraspara sambaddha haiM ?, paraspara eka dUsare se spRSTa haiM ?, paraspara gAr3ha sambaddha haiM, paraspara snigdhatA se pratibaddha haiM, (athavA) paraspara ghaTTita hokara rahe hue haiM? hA~, gautama ! ye paraspara isI prakAra rahe hue haiN| bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama! jaise-eka tAlAba ho, vaha jala se pUrNa ho, pAnI se labAlaba bharA huA ho, pAnI se chalaka rahA ho aura pAnI se bar3ha rahA ho, vaha pAnI se bhare hue ghar3e ke samAna hai / usa tAlAba meM koI puruSa eka aisI bar3I naukA, jisameM sau choTe chidra hoM aura sau bar3e chidra hoM; DAla de to vaha naukA, una-una chidroM dvArA pAnI se bharatI huI, jala se paripUrNa, pAnI se labAlaba bharI huI, pAnI se chalakatI huI, bar3hatI huI kyA bhare hue ghar3e ke samAna ho jAegI? hA~, bhagavan ho jaaegii| isalie he gautama meM kahatA hU~- yAvat jIva aura pudgala paraspara ghaTTita hokara rahe hue haiM / ! sUtra - 78 bhagavan! kyA sUkSma snehakAya, sadA parimita par3atA hai? hA~, gautama par3atA hai| bhagavan vaha sUkSma sneha-kAya Upara par3atA hai, nIce par3atA hai yA tIrachA par3atA hai ? gautama ! vaha Upara bhI par3atA hai, nIce bhI par3atA hai aura tIrachA bhI par3atA hai| bhagavan kyA vaha sUkSma snehakAya sthUla apkAya kI bhA~ti paraspara samAyukta hokara bahuta dIrghakAla taka rahatA hai ? he gautama! yaha artha samartha nahIM hai; kyoMki vaha (sUkSma snehakAya) zIghra hI vidhvasta ho jAtA hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai / zataka-1 uddezaka 7 - sUtra - 79 bhagavan ! nArakoM meM utpanna hotA huA nAraka jIva eka bhAga se eka bhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai yA eka bhAga se sarva bhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai, yA sarvabhAga se eka bhAga ko Azrita karake utpanna hotA muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 26
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka athavA saba bhAgoM ko Azraya karake utpanna hotA hai ? gautama ! nAraka jIva eka bhAga se eka bhAga ko Azrita karake utpanna nahIM hotA; eka bhAga se sarvabhAga ko Azrita karake bhI utpanna nahIM hotA, aura sarvabhAga se eka bhAga ko Azrita karake bhI utpanna nahIM hotA; kintu sarvabhAga se sarvabhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai / nArakoM ke samAna vaimAnikoM taka isI prakAra samajhanA caahie| sUtra-80 nArakoM meM utpanna hotA huA nAraka jIva kyA eka bhAga se eka bhAga ko Azrita karake AhAra karatA hai, eka bhAga se sarvabhAga ko Azrita karake AhAra karatA hai, sarvabhAgoM se eka bhAga ko Azrita karake AhAra karatA hai, athavA sarvabhAgoM se sarvabhAgoM ko Azrita karake AhAra karatA hai ? gautama ! vaha eka bhAga se eka bhAga ko Azrita karake AhAra nahIM karatA, eka bhAga se sarvabhAga ko Azrita karake AhAra nahIM karatA, kintu sarvabhAgoM se eka bhAga ko Azrita karake AhAra karatA hai, athavA sarvabhAgoM se sarvabhAgoM ko Azrita karake AhAra karatA hai| nArakoM ke samAna hI vaimAnikoM taka isI prakAra jaannaa| bhagavan ! nArakoM meM se - nIkalatA huA nAraka jIva kyA eka bhAga se eka bhAga ko Azrita karake nIkalatA hai ? ityAdi pUrvavat prazna | gautama ! jaise utpanna hote hue nairayika Adi ke viSaya meM kahA thA, vaise hI ud-vartamAna nairayika Adi ke viSaya meM daNDaka kahanA / bhagavan ! nairayikoM se udvartamAna nairayika kyA eka bhAga se eka bhAga ko Azrita karake AhAra karatA hai ? ityAdi prazna pUrvavat / gautama ! yaha bhI pUrvasUtra ke samAna jAnanA; yAvat sarvabhAgoM se eka bhAga ko Azrita karake AhAra karatA hai, athavA sarvabhAgoM se sarvabhAgoM ko Azrita karake AhAra karatA hai| isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka jAnanA cAhie / bhagavan ! nArakoM meM utpanna huA nairayika kyA eka bhAga se eka bhAga ko Azrita karake utpanna huA hai ? ityAdi prazna pUrvavat / gautama ! yaha daNDaka bhI usI prakAra jAnanA, yAvat-sarvabhAga se sarvabhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai| utpadyamAna aura udvartamAna ke samAna utpanna aura udvRtta ke viSaya meM bhI cAra daNDaka kahane caahie| bhagavan ! nairayikoM meM utpanna hotA huA nAraka jIva kyA arddha bhAga kI Azrita karake utpanna hotA hai ? yA arddhabhAga se sarvabhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai ? athavA sarvabhAga se arddha bhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai ? yA sarvabhAga se sarvabhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai ? gautama ! jaise pahalevAloM ke sAtha ATha daNDaka kahe haiM, vaise hI arddha ke sAtha bhI ATha daNDaka kahane cAhie / vizeSatA itanI hai ki jahA~ eka bhAga se eka ko Azrita karake utpanna hotA hai, aisA pATha Ae, vahA~ arddha bhAga se arddha bhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai, aisA pATha bolanA cAhie / basa yahI bhinnatA hai / ye saba milakara kula solaha daNDaka hote haiN| sUtra-81 bhagavan ! kyA jIva vigrahagatisamApanna-vigrahagati ko prApta hotA hai, athavA vigrahagatisamApanna-vigrahagati ko prApta nahIM hotA ? gautama ! kabhI (vaha) vigrahagati ko prApta hotA hai, aura kabhI vigrahagati ko prApta nahIM hotA / isI prakAra vaimAnikaparyanta jAnanA caahie| bhagavan ! kyA bahuta se jIva vigrahagati ko prApta hote haiM athavA vigrahagati ko prApta nahIM hote ? gautama ! bahuta se jIva vigrahagati ko prApta hote haiM aura bahuta se jIva vigrahagati ko prApta nahIM bhI hote / bhagavan ! kyA nairayika vigrahagati ko prApta hote haiM yA vigrahagati ko prApta nahIM hote ? gautama ! (kabhI) ve sabhI vigrahagati ko prApta nahIM hote, athavA (kabhI) bahuta se vigrahagati ko prApta nahIM hote aura koI-koI vigrahagati ko prApta nahIM hotA, athavA (kabhI) bahuta se jIva vigrahagati ko prApta nahIM hote aura bahuta se (jIva) vigrahagati ko prApta hote haiN| yoM jIva sAmAnya aura ekendriya ko chor3akara sarvatra isI prakAra tIna-tIna bhaMga kahane caahie| sUtra-82 bhagavan ! mahAn Rddhi vAlA, mahAn dyuti vAlA, mahAn bala vAlA, mahAyazasvI, mahAprabhAvazAlI, maraNa kAla muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 27
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1 ' zataka/ zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka meM cyavane vAlA, maheza nAmaka deva lajjA ke kAraNa, ghRNA ke kAraNa, parISaha ke kAraNa kucha samaya taka AhAra nahIM karatA, phira AhAra karatA hai aura grahaNa kiyA huA AhAra pariNata bhI hotA hai| anta meM usa deva kI vahA~ kI Ayu sarvathA naSTa ho jAtI hai / isalie vaha deva jahA~ utpanna hotA hai, vahA~ kI Ayu bhogatA hai; to he bhagavanusakI vaha Ayu tiryaMca kI samajhI jAe yA manuSya kI Ayu samajhI jAe ? hA~, gautama ! usa mahA Rddhi vAle deva kA yAvat cyavana ke pazcAt tiryaMca kA AyuSya athavA manuSya kA AyuSya samajhanA cAhie / sUtra - 83 bhagavan ! garbha meM utpanna hotA huA jIva, kyA indriyasahita utpanna hotA hai athavA indriyarahita utpanna hotA hai? gautama ! indriyasahita bhI utpanna hotA hai, indriyarahita bhI utpanna hotA hai / bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiN| ? gautama ! dravyendriyoM kI apekSA vaha binA indriyoM kA utpanna hotA hai aura bhAvendriyoM kI apekSA indriyoM sahita utpanna hotA hai, isalie he gautama! aisA kahA gayA hai| bhagavan ! garbha meM utpanna hotA huA jIva, kyA zarIra-sahita utpanna hotA hai, athavA zarIrarahita utpanna hotA hai ? gautama ! zarIrasahita bhI utpanna hotA hai, zarIrarahita bhI utpanna hotA hai / bhagavan ! yaha Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama odArika, vaikriya aura AhAraka zarIroM kI apekSA zarIrarahita utpanna hotA hai tathA tejasa, kArmaNa zarIroM kI apekSA zarIrasahita utpanna hotA hai / isa kAraNa he gautama! aisA kahA hai / ! ! bhagavan ! garbha meM utpanna hote hI jIva sarvaprathama kyA AhAra karatA hai? gautama paraspara eka dUsare meM milA huA mAtA kA Artava (raja) aura pitA kA zukra (vIrya), jo ki kaluSa aura kilbiSa hai, jIva garbha meM utpanna hote hI sarvaprathama usakA AhAra karatA hai / bhagavan ! garbha meM gayA (rahA) huA jIva kyA AhAra karatA hai ? gautama ! usakI mAtA jo nAnA prakAra kI (dugdhAdi) rasavikRtiyoM kA AhAra karatI hai; usake eka bhAga ke sAtha garbhagata jIva mAtA ke Artava kA AhAra karatA hai| bhagavan / kyA garbha meM rahe hue jIva ke mala hotA hai, mUtra hotA hai, kapha hotA hai, nAka kA mela hotA hai, vamana hotA hai, pitta hotA hai ? gautama / yaha artha samartha nahIM hai- garbhagata jIva ke ye saba nahIM hote haiN| bhgvn| aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? he gautama! garbha meM jAne para jIva jo AhAra karatA hai, jisa AhAra kA caya karatA hai, usa AhAra ko zrotrendriya ke rUpa meM yAvat sparzendriya ke rUpa meM tathA haDDI, majjA, keza, dAr3hI-mU~cha, roma aura nakhoM ke rUpa meM pariNata karatA hai / isalie he gautama! garbha meM gae hue jIva ke mala-mUtrAdi nahIM hote / bhagavan ! kyA garbha meM rahA huA jIva mukha se kavalAhAra karane meM samartha hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM haibhagavan ! yaha Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! garbhagata jIva saba ora se AhAra karatA hai, sAre zarIra se pariNamAtA hai, sarvAtmanA ucchvAsa letA hai, sarvAtmanA niHzvAsa letA hai, bAra-bAra AhAra karatA hai, bAra-bAra (use) pariNamAtA hai, bAra-bAra ucchvAsa letA hai, bAra-bAra niHzvAsa letA hai, kadAcit AhAra karatA hai, kadAcit pariNamAtA hai, kadAcit ucchvAsa letA hai, kadAcit niHzvAsa letA hai, tathA putra (-putrI) ke jIva ko rasa pahu~cAne meM kAraNabhUta aura mAtA ke rasa lene meM kAraNabhUta jo mAtRjIvarasaharaNI nAma kI nAr3I hai vaha mAtA ke jIva ke sAtha sambaddha hai aura putra (putrI) ke jIva ke sAtha spRSTa jur3I huI hai| usa nAr3I dvArA vaha (garbhagata jIva) AhAra letA hai aura AhAra ko pariNamAtA hai / tathA eka aura nAr3I hai, jo putra (-putrI) ke jIva ke sAtha sambaddha hai aura mAtA ke jIva ke sAtha spRSTajur3I huI hotI hai, usase (garbhagata) putra (yA putrI) kA jIva AhAra kA caya karatA hai aura upacaya karatA hai| isa kAraNa se he gautama! garbhagata jIva mukha dvArA kavalarUpa AhAra ko lene meM samartha nahIM hai| bhgvn| (jIva ke zarIra meM) mAtA ke aMga kitane kahe gae haiM? gautama mAtA ke tIna aMga kahe gae haiM; mAMsa, zoNita aura mastaka kA bhejA / bhagavan ! pitA ke kitane aMga kahe gae haiM ? gautama ! pitA ke tIna aMga kahe gae haiN| - haDDI, majjA aura keza, dAr3hI-mU~cha, roma tathA nakha / bhagavan ! mAtA aura pitA ke aMga santAna ke zarIra meM kitane kAla taka rahate haiM ? gautama ! saMtAna kA bhavadhAraNIya zarIra jitane samaya taka rahatA hai, utane samaya taka ve aMga rahate haiM; aura muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 28
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka jaba bhavadhAraNIya zarIra samaya-samaya para hIna hotA huA antima samaya meM naSTa ho jAtA hai; taba mAtA-pitA ke ve aMga bhI naSTa ho jAtA hai| sUtra-84 bhagavan ! garbha meM rahA huA jIva kyA nArakoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! koI utpanna hotA hai aura koI nahIM utpanna hotA / bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? gautama ! garbha meM rahA huA saMjJI paMcendriya aura samasta paryAptiyoM se paryApta (paripUrNa) jIva, vIryalabdhi dvArA, vaikriyalabdhi dvArA zatrusenA kA Agamana sUnakara, avadhAraNa (vicAra) karake apane AtmapradezoM ko garbha se bAhara nIkAlatA hai, bAhara nIkAlakara vaikriyasamudghAta se samavahata hokara caturaMgiNI senA kI vikriyA karatA hai| cataraMgiNI senA kI vikriyA karake usa senA se zatrasenA ke sAtha yaddha kara artha kA kAmI, rAjya kA kAmI, bhoga kA kAmI, kAma kA kAmI, arthAkAMkSI, rAjyAkAMkSI, bhogAkAMkSI, kAmAkAMkSI tathA artha kA pyAsA, rAjya kA pyAsA, bhoga-pipAsa evaM kAmapipAsa, unhIM citta vAlA, unhIM meM mana vAlA, unhIM meM AtmapariNAma vAlA, unhIM meM adhyavasita, unhIM meM prayatnazIla, unhIM meM sAvadhAnatA-yukta, unhIM ke lie kriyA karane vAlA, aura unhIM bhAvanAoM se bhAvita, yadi usI (samaya ke) antara meM mRtyu ko prApta ho to vaha naraka meM utpanna hotA hai| isalie he gautama ! yAvat-koI jIva naraka meM utpanna hotA hai aura koI nahIM utpanna hotaa| bhagavan ! garbhastha jIva kyA devaloka meM jAtA hai ? he gautama ! koI jIva jAtA hai, aura koI nahIM jaataa| bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? gautama ! garbha meM rahA huA saMjJI paMcendriya aura saba paryAptiyoM se paryApta jIva, tathArUpa zramaNa yA mAhana ke pAsa eka bhI Arya aura dhArmika suvacana sUnakara, avadhAraNa karake zIghra hI saMvega se dharmazraddhAlu banakara, dharma meM tIvra anurAga se rakta hokara, vaha dharma kA kAmI, puNya kA kAmI, svarga kA kAmI, mokSa kA kAmI, dharmAkAMkSI, puNyAkAMkSI, svarga kA AkAMkSI, mokSAkAMkSI tathA dharmapIpAsu, puNyapIpAsu, svargapIpAsu evaM mokSapIpAsu, usI meM citta vAlA, usI meM mana vAlA, usI meM AtmapariNAma vAlA, usI meM adhyavasita, usI meM tIvra prayatnazIla, usI meM sAvadhAnatAyukta, usI ke lie arpita hokara kriyA karane vAlA, usI kI bhAvanAoM se bhAvita jIva aise hI antara meM mRtyu ko prApta ho to devaloka meM utpanna hotA hai / isalie he gautama ! koI jIva devaloka meM utpanna hotA hai aura koI nahIM utpanna hotaa| bhagavan ! garbha meM rahA huA jIva kyA citta-leTA huA hotA hai, yA karavaTa vAlA hotA hai, athavA Ama ke samAna kubar3A hotA hai, yA khar3A hotA hai, baiThA hotA hai yA par3A huA hotA hai, tathA mAtA jaba so rahI ho to soyA hotA hai, mAtA jaba jAgatI ho to jAgatA hai, mAtA ke sukhI hone para sukhI hotA hai, evaM mAtA ke duHkhI hone para duHkhI hotA hai ? hA~, gautama ! garbha meM rahA huA jIva...yAvat-jaba mAtA duHkhita ho to duHkhI hotA hai| isake pazcAt prasavakAla meM agara vaha garbhagata jIva mastaka dvArA yA pairoM dvArA (garbha se) bAhara Ae taba to ThIka taraha AtA hai, yadi vaha Ter3hA hokara Ae to mara jAtA hai / garbha se nIkalane ke pazcAt usa jIva ke karma yadi azubharUpa meM baMdhe hoM, spRSTa hoM, nidhatta hoM, kRta hoM, prasthApita hoM, abhiniviSTa hoM, amisamanvAgata hoM, udIrNa hoM, aura upazAnta na hoM, to vaha jIva kurUpa, kuvarNa durgandha vAlA, kurasa vAlA, kusparza vAlA, aniSTa, akAnta, apriya, azubha, amanojJa, amanAma, hIna svara vAlA, dIna svara vAlA, aniSTa akAnta, apriya, azubha, amanojJa evaM amanAma svara vAlA; tathA anAdeya vacana vAlA hotA hai, aura yadi usa jIva ke karma azubharUpa meM na ba~dhe hue hoM to, usake uparyukta saba bAteM prazasta hotI haiM...yAvat-vaha Adeyavacana vAlA hotA hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-1 - uddezaka-8 sUtra-85 rAjagRha nagara meM samavasaraNa huA aura yAvat-zrI gautama svAmI isa prakAra bole-bhagavan ! kyA ekAnta-bAla (mithyAdRSTi) manuSya, nAraka kI Ayu bA~dhatA hai, tiryaMca kI Ayu bA~dhatA hai, manuSya kI Ayu bA~dhatA hai athavA deva kI Ayu bA~dhatA hai ? tathA kyA vaha naraka kI Ayu bA~dhakara nairayikoM meM utpanna hotA hai; tiryaMca kI Ayu bA~dhakara tiryaMcoM meM muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 29
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka utpanna hotA hai; manuSya kI Ayu bA~dhakara manuSyoM meM utpanna hotA hai athavA deva kI Ayu bA~dhakara devaloka meM utpanna hotA hai ? gautama ! ekAnta bAla manuSya nAraka kI bhI Ayu bA~dhatA hai, tiryaMca kI bhI Ayu bA~dhatA hai, manuSya kI bhI Ayu bA~dhatA hai aura deva kI bhI Ayu bA~dhatA hai; tathA narakAyu bA~dhakara nairayikoM meM utpanna hotA hai, tiryaMcAyu bA~dhakara tiryaMcoM meM utpanna hotA hai, manuSyAyu bA~dhakara manuSyoM meM utpanna hotA hai aura devAyu bA~dhakara devoM meM utpanna hotA hai| sUtra-86 ___ bhagavan ! ekAntapaNDita manuSya kyA narakAyu bA~dhatA hai ? yA yAvat devAyu bA~dhatA hai ? aura yAvat devAyu bA~dhakara devaloka meM utpanna hotA hai ? he gautama ! ekAntapaNDita manuSya, kadAcit Ayu bA~dhatA hai aura kadAcit Ayu nahIM bA~dhatA / yadi Aya bA~dhatA hai to devAya bA~dhatA hai, kintu narakAya, tiryaMcAyu aura manuSyAya nahIM bA~dhatA / vaha narakAya nahIM bA~dhane se nArakoM meM utpanna nahIM hotA, isI prakAra tiryaMcAya na bA~dhane se tiryaMcoM meM utpanna nahIM hotA manuSyAyu na bA~dhane se manuSyoM meM bhI utpanna nahIM hotA; kintu devAyu bA~dhakara devoM meM utpanna hotA hai / bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ki...yAvat-devAyu bA~dhakara devoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! ekAntapaNDita manuSya kI kevala do gatiyA~ kahI gaI haiM / ve isa prakAra haiM-antakriyA aura kalpopapattikA / isa kAraNa he gautama ! ekAntapaNDita manuSya devAyu bA~dhakara devoM meM utpanna hotA hai| bhagavan ! kyA bAlapaNDita manuSya narakAyu bA~dhatA hai, yAvat-devAyu bA~dhatA hai ? aura yAvat-devAyu bA~dhakara devaloka meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha narakAyu nahIM bA~dhatA aura yAvat devAyu bA~dhakara devoM meM utpanna hotA hai / bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ki-bAlapaNDita manuSya yAvat devAyu bA~dhakara devoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! bAlapaNDita manuSya tathArUpa zramaNa yA mAhana ke pAsa se eka bhI Arya tathA dhArmika suvacana sUnakara, avadhAraNa karake ekadeza se virata hotA hai, aura ekadeza se virata nahIM hotA / ekadeza se pratyAkhyAna karatA hai aura ekadeza se pratyAkhyAna nahIM karatA / isalie he gautama ! deza-virati aura deza-pratyAkhyAna ke kAraNa vaha narakAyu, tiryaMcAyu aura manuSyAyu kA bandha nahIM karatA aura yAvat-devAyu bA~dhakara devoM meM utpanna hotA hai / isalie pUrvokta kathana kiyA gayA hai sUtra-87 bhagavan ! mRgoM se AjIvikA calAne vAlA, mRgoM kA zikArI, mRgoM ke zikAra meM tallIna koI puruSa mRgavadha ke lie nIkalA huA kaccha meM, draha meM, jalAzaya meM, ghAsa Adi ke samUha meM, valaya meM, andhakArayukta pradeza meM, gahana meM, ta ke eka bhAgavartI vana meM, parvata para parvatIya durgama pradeza meM, vana meM, bahata-se vakSoM se durgama vana meM, ye maga hai, aisA socakara kisI mRga ko mArane ke lie kUTapAza race to he bhagavan ! vaha puruSa kitanI kriyAoM vAlA kahA gayA hai ? he gautama ! vaha puruSa kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA aura kadAcit pA~ca kriyA vAlA hotA hai| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki vaha puruSa kadAcit tIna kriyAoM yAvat pA~ca kriyAoM vAlA hotA hai ? gautama ! jaba taka vaha puruSa jAla ko dhAraNa karatA hai aura mRgoM ko bA~dhatA nahIM hai tathA mRgoM ko mAratA nahIM hai, taba taka vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI, ina tIna kriyAoM se spRSTa hotA hai / jaba taka vaha jAla ko dhAraNa kiye hue hai aura mRgoM ko bA~dhatA hai kintu mAratA nahIM; taba taka vaha puruSa kAyikI AdhikaraNikI, prAdveSikI, aura pAritApanikI, ina cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai / jaba vaha puruSa jAla ko dhAraNa kiye hue haiM, mRgoM ko bA~dhatA hai aura mAratA hai, taba vaha kAyikI, AdhikaraNikI, prAdveSikI, pAritapanikI aura prANAtipAtikI ina pA~coM kriyAoM se spRSTa hotA hai / isa kAraNa he gautama ! vaha puruSa kadAcit tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA aura kadAcit pA~coM kriyAoM vAlA kahA jAtA hai| sUtra-88 __bhagavan ! kaccha meM yAvat-vanavidurga meM koI puruSa ghAsa ke tinake ikaTThe karake unameM agni DAle to vaha puruSa kitanI kriyA vAlA hotA hai ? gautama ! vaha paruSa kadAcita tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA aura kadAcit pA~ca kriyAoM vAlA hotA hai / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! jaba taka vaha puruSa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 30
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka tinake ikaTThe karatA hai, taba taka vaha tIna kriyAoM se spRSTa hotA hai / jaba vaha tinake ikaTThe kara letA hai, aura unameM agni DAlatA hai, kintu jalAtA nahIM hai, taba taka vaha cAra kriyAoM vAlA hotA hai / jaba vaha tinake ikaTThe karatA hai, unameM Aga DAlatA hai aura jalAtA hai, taba vaha puruSa kAyikI Adi pA~coM kriyAoM se spRSTa hotA hai| isalie he gautama! vaha puruSa kadAcit tIna kriyAoM vAlA yAvat kadAcit pA~coM kriyAoM vAlA kahA jAtA hai| sUtra-89 bhagavan ! mRgoM se AjIvikA calAne vAlA, mRgoM kA zikAra karane ke lie kRtasaMkalpa, mRgoM ke zikAra meM tanmaya, mRgavadha ke lie kaccha meM yAvat vanavidurga meM jAkara ye mRga hai aisA socakara kisI eka mRga ko mArane ke lie bANa pheMkatA hai, to vaha puruSa kitanI kriyA vAlA hotA hai ? he gautama ! vaha puruSa kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcita pA~ca kriyA vAlA hotA hai| bhagavana! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai? gautama! jaba taka vaha puruSa bANa pheMkatA hai, parantu maga ko bedhatA nahIM hai, tathA maga ko mAratA nahIM hai, taba vaha puruSa tIna kriyA vAlA hai| jaba vaha bANa phaiMkatA hai aura mRga ko bedhatA hai, para mRga ko mAratA nahIM hai, taba taka vaha cAra kriyA vAlA hai, aura jaba vaha bANa pheMkatA hai, maga ko bedhatA hai aura mAratA hai; taba vaha puruSa pA~ca kriyA vAlA kahalAtA hai| he gautama! isa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcit pA~ca kriyA vAlA hotA hai| sUtra-90 bhagavan ! koI puruSa kaccha meM yAvat kisI mRga kA vadha karane ke lie kAna taka tAne hue bANa ko prayatnapUrvaka khIMca kara khar3A ho aura dUsarA koI puruSa pIche se Akara usa khar3e hue puruSa kA mastaka apane hAtha se talavAra dvArA kATa DAle / vaha bANa pahale ke khiMcAva se uchalakara usa mRga ko bIMdha DAle, to he bhagavan ! vaha puruSa mRga ke vaira se spRSTa hai yA (ukta) puruSa ke vaira se spRSTa hai ? gautama ! jo puruSa mRga ko mAratA hai, vaha mRga ke vaira se spRSTa hai aura jo puruSa, puruSa ko mAratA hai, vaha puruSa ke vaira se spRSTa hai / bhagavan ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? he gautama ! yaha to nizcita hai na ki jo kiyA jA rahA hai, vaha kiyA huA kahalAtA hai, jo mArA jA rahA hai, vaha mArA huA jo jalAyA jA rahA hai, vaha jalAyA huA kahalAtA hai aura jo phaiMkA jA rahA hai, vaha phaiMkA huA, kahalAtA hai ? hA~, bhagavan ! jo kiyA jA rahA hai, vaha kiyA huA kahalAtA hai yAvat-jo phaiMkA jA rahA hai, vaha phaiMkA huA kahalAtA hai| isalie he gautama ! jo mRga ko mAratA hai, vaha mRga ke vaira se spRSTa aura jo puruSa ko mAratA hai, vaha puruSa kahalAtA hai| yadi marane vAlA chaha mAsa ke andara mare, to mArane vAlA kAyikI Adi yAvata pA~coM kriyAoM se spaSTa kahalAtA hai aura yadi marane vAlA chaha mAsa ke pazcAt mare to mArane vAlA puruSa, kAyikI yAvat pAritApanikI ina cAra kriyAoM se spRSTa kahalAtA hai| sUtra-91 bhagavan ! koI puruSa kisI puruSa ko barachI (yA bhAle) se mAre athavA apane hAtha se talavAra dvArA usa puruSa kA mastaka kATa DAle, to vaha puruSa kitanI kriyA vAlA hotA hai ? gautama ! jaba vaha puruSa use barachI dvArA mAratA hai, athavA apane hAtha se talavAra dvArA usa puruSa kA mastaka kATatA hai, taba vaha puruSa kAyikI, Adhikara-NikI yAvat prANAtipAtikI ina pA~coM kriyAoM se spRSTa hotA hai aura vaha Asannavadhaka evaM dUsare ke prANoM kI paravAha na karane vAlA puruSa, puruSa-vaira se spaSTa hotA hai| sUtra- 92 ____ bhagavan ! eka sarIkhe, eka sarIkhI camar3I vAle, samAnavayaska, samAna dravya aura upakaraNa vAle koI do puruSa paraspara eka dUsare ke sAtha saMgrAma kareM, to unameM se eka puruSa jItatA hai aura eka puruSa hAratA hai; bhagavan ! aisA kyoM hotA hai ? he gautama ! jo paruSa savIrya hotA hai. vaha jItatA hai aura jo vIryahIna hotA hai, vaha hAratA hai ? bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? gautama ! jisane vIrya-vighAtaka karma nahIM bA~dhe haiM, nahIM sparza kiye haiM yAvat prApta nahIM kie haiM aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 31
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka usake ve karma udaya meM nahIM Ae haiM, parantu upazAnta haiM, vaha puruSa jItatA hai / jisane vIrya vighAtaka karma bA~dhe haiM, sparza kie haiM, yAvat usake ve karma udaya meM Ae haiM, parantu upazAnta nahIM haiM, vaha puruSa parAjita hotA hai| ata eva he gautama! isa kAraNa savIrya puruSa vijayI hotA hai aura vIryahIna puruSa parAjita hotA hai| sUtra-93 bhagavan ! kyA jIva savIrya hai athavA avIrya hai ? gautama ! jIva savIrya bhI hai avIrya bhI hai / bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ? gautama ! jIva do prakAra ke haiM-saMsArasamApannaka aura asaMsArasamApannaka / jo jIva samApannaka haiM. ve siddha jIva haiM. ve avIrya haiN| jo jIva saMsAra-samApannaka haiM. ve do prakAra ke haiM. zailezI-pratipanna aura azailezIpratipanna / inameM jo zailezIpratipanna haiM, ve labdhivIrya kI apekSA savIrya haiM aura karaNavIrya kI apekSA avIrya haiM / jo azailezIpratipanna haiM ve labdhivIrya kI apekSA savIrya haiM, kintu karaNavIrya kI apekSA savIrya bhI haiM aura avIrya bhI haiN| isalie he gautama! jIva savIrya bhI haiM aura avIrya bhii| bhagavan ! kyA nAraka jIva savIrya haiM yA avIrya ? gautama ! nAraka jIva labdhivIrya kI apekSA savIrya haiM aura karaNavIrya kI apekSA savIrya bhI haiM aura avIrya bhI haiN| bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? gautama ! jina nairayikoM meM utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra parAkrama haiM, ve nAraka labdhivIrya aura karaNavIrya, donoM se savIrya haiM, aura jo nAraka utthAna, karma, bala, vIrya, puruSakAra-parAkrama se rahita haiM, ve labdhivIrya se savIrya haiM, kintu karaNavIrya se avIrya haiN| isalie he gautama ! isa kAraNa se pUrvokta kathana kiyA gayA hai| jisa prakAra nairayikoM ke viSaya meM kathana kiyA gayA hai, usI prakAra paMcendriya tiryaMcayonika taka ke jIvoM ke lie samajhanA cAhie / manuSyoM ke viSaya meM sAmAnya jIvoM ke samAna samajhanA cAhie, vizeSatA yaha hai ki siddhoM ko chor3a denA cAhie / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke viSaya meM nairayikoM ke samAna kathana samajhanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-1 - uddezaka-9 sUtra-94 bhagavan ! jIva kisa prakAra zIghra gurutva ko prApta hote haiM ? gautama ! prANAtipAta se, mRSAvAda se, adattA-dAna se, maithuna se, parigraha se, krodha se, mAna se, mAyA se, lobha se, rAga se, dveSa se, kalaha se, abhyAkhyAna se, paizunya se, ratiarati se, paraparivAda se, mAyAmRSA se aura mithyAdarzanazalya se; isa prakAra he gautama ! (ina aThAraha hI pApasthAnoM kA sevana karane se) jIva zIghra gurutva ko prApta hote haiN| bhagavan ! jIva kisa prakAra zIghra laghutva ko prApta karate haiM ? gautama ! prANAtipAta se virata hone se yAvat mithyAdarzanazalya se virata hone se jIva zIghra laghutva ko prApta hote haiM / isa prakAra jIva prANAtipAta Adi pApoM kA sevana karane se saMsAra ko bar3hAte haiM, dIrghakAlIna karate haiM, aura bAra-bAra bhava-bhramaNa karate haiM, tathA prANAtipAti Adi pApoM se nivRtta hone se jIva saMsAra ko parimita karate haiM, alpakAlIna karate haiM, aura saMsAra ko lA~gha jAte haiN| unameM se cAra prazasta haiM, aura cAra aprazasta haiN| sUtra - 95 ___ bhagavan ! kyA sAtavA~ avakAzAntara guru hai, athavA vaha laghu hai, yA gurulaghu hai, athavA agurulaghu hai ? gautama! vaha guru nahIM hai, laghu nahIM hai, guru-laghu nahIM hai, kintu agurulaghu hai / bhagavan ! saptama tanuvAta kyA guru hai, laghu hai yA gurulaghu hai athavA agurulaghu hai ? gautama ! vaha guru nahIM hai, laghu nahIM hai, kintu guru-laghu hai; agurulaghu nahIM hai / isa prakAra saptama-ghanavAta, saptama ghanodadhi aura saptama pRthvI ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| jaisA sAtaveM avakAzAntara ke viSaya meM kahA hai, vaisA hI sabhI avakAzAntaroM ke viSaya meM samajhanA cAhie / tanuvAta ke viSaya meM jaisA kahA hai, vaisA hI sabhI ghanavAta, ghanodadhi, pRthvI, dvIpa, samudra aura kSetroM ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| bhagavan ! nAraka jIva guru haiM, laghu haiM, guru-laghu haiM yA agurulaghu haiM ? gautama ! nAraka jIva guru nahIM haiM, laghu nahIM, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 32
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka kintu gurulaghu haiM aura agurulaghu bhI haiM / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! vaikriya aura taijasa zarIra kI apekSA nAraka jIva guru nahIM haiM, laghu nahIM haiM, agurulaghu bhI nahIM haiM; kintu guru-laghu haiM / kintu jIva aura kArmaNazarIra kI apekSA nAraka jIva guru nahIM haiM, laghu bhI nahIM haiM, guru-laghu bhI nahIM haiM, kintu agurulaghu haiM / isa kAraNa he gautama ! pUrvokta kathana kiyA gayA hai / isI prakAra vaimAnikoM (antima daNDaka) taka jAnanA cAhie, kintu vizeSa yaha hai ki zarIroM meM bhinnatA kahanA caahie| dharmAstikAya se lekara yAvat jIvAstikAya taka cauthe pada se (agurulaghu) jAnanA cAhie / bhagavan ! pudgalAstikAya kyA guru hai, laghu hai, gurulaghu hai athavA agurulaghu hai ? gautama ! pudgalAstikAya na guru hai, na laghu hai, kintu gurulaghu hai aura agurulaghu bhI hai / bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? gautama ! gurulaghu dravyoM kI apekSA pudga-lAstikAya guru nahIM hai, laghu nahIM hai, kintu gurulaghu hai, agurulaghu nahIM hai / agurulaghu dravyoM kI apekSA pudgalAsti-kAya guru nahIM, laghu nahIM hai, na guru-laghu hai, kintu agurulaghu hai| samaya aura kArmaNa zarIra agurulaghu haiN| bhagavan ! kRSNalezyA kyA guru hai, laghu hai ? yA gurulaghu hai athavA agurulaghu hai ? gautama ! kRSNalezyA guru nahIM hai, laghu nahIM hai, kintu gurulaghu hai aura agurulaghu bhI hai / bhagavan ! aisA kahane kA kyA kAraNa hai ? gautama ! dravyalezyA kI apekSA tRtIya pada se (arthAt-gurulaghu) jAnanA cAhie, aura bhAvalezyA kI apekSA cauthe pada se (arthAt agurulaghu) jAnanA cAhie / isI prakAra zuklalezyA taka jAnanA caahie| dRSTi, darzana, jJAna, ajJAna aura saMjJA ko bhI caturtha pada se (agurulaghu) jAnanA caahie| Adi ke cAroM zarIroMaudArika, vaikriya, AhAraka aura taijasa zarIra-ko tRtIya pada se (gurulaghu) jAnanA cAhie, tathA kArmaNa zarIra ko caturtha pada se (agurulaghu) jAnanA cAhie / manoyoga aura vacanayoga ko caturtha pada se (agurulaghu) aura kAyayoga ko tRtIya pada se (gurulaghu) jAnanA cAhie / sAkAropayoga aura anAkAropayoga ko caturtha pada se jAnanA cAhie / sarvadravya, sarvapradeza aura sarvaparyAya pudgalAstikAya ke samAna samajhanA cAhie / atItakAla, anAgata kAla aura sarvakAla cauthe pada se arthAt agurulaghu jaannaa| sUtra-96 bhagavan ! kyA lAghava, alpaIcchA, amUrchA, anAsakti aura apratibaddhatA, ye zramaNanirgranthoM ke lie prazasta haiM? hA~, gautama! lAghava yAvat apratibaddhatA prazasta haiM / bhagavan ! krodharahitatA, mAnarahitatA, mAyArahitatA, alobhatva, kyA ye zramaNanirgranthoM ke lie prazasta haiM? hA~, krodharahitatA yAvata alobhatva,ye saba zramaNanirgranthoM ke lie prazasta haiN| bhagavan ! kyA kAMkSApradoSa kSINa hone para zramaNanirgrantha antakara athavA antima (carama) zarIrI hotA hai ? athavA pUrvAvasthA meM bahuta moha vAlA hokara viharaNa kare aura phira saMvRtta hokara mRtyu prApta kare, to kyA tatpazcAt vaha siddha, buddha, mukta hotA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai ? hA~, gautama ! saba duHkhoM kA anta karatA hai| sUtra-97 bhagavan ! anyatIrthika isa prakAra kahate haiM, isa prakAra vizeSarUpa se kahate haiM, isa prakAra batAte haiM, aura isa prakAra kI prarUpaNA karate haiM ki eka jIva eka samaya meM do AyuSya karatA (bA~dhatA) hai / vaha isa prakAra isa bhava kA AyuSya aura parabhava kA AyuSya / jisa samaya isa bhava kA AyuSya karatA hai, usa samaya parabhava kA AyuSya karatA hai aura jisa samaya parabhava kA AyuSya karatA hai, usa samaya ihabhava kA AyuSya karatA hai / isa bhava kA AyuSya karane se parabhava kA AyuSya karatA hai aura parabhava kA AyuSya karane se isa bhava kA AyuSya karatA hai / isa prakAra eka jIva eka samaya meM do AyuSya karatA hai-isa bhava kA AyuSya aura parabhava kA AyuSya / bhagavan ! kyA yaha isI prakAra hai? gautama ! anyatIrthika jo isa prakAra kahate haiM, yAvat isa bhava kA AyuSya aura parabhava kA AyuSya (karatA hai); unhoMne jo aisA kahA hai, vaha mithyA kahA hai / he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~, yAvat prarUpaNA karatA hU~ ki-eka jIva eka samaya meM eka AyuSya karatA hai aura vaha yA to isa bhava kA AyuSya karatA hai athavA parabhava kA AyuSya muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 33
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka karatA hai / jisa samaya isa bhava kA AyuSya karatA hai, usa samaya parabhava kA AyuSya nahIM karatA aura jisa samaya parabhava kA AyuSya karatA hai, usa samaya isa bhava kA AyuSya nahIM karatA / tathA isa bhava kA AyuSya karane se parabhava kA AyuSya aura parabhava kA AyuSya karane se isa bhava kA AyuSya nahIM karatA / isa prakAra eka jIva eka samaya meM eka AyuSya karatA hai-isa bhava kA AyuSya athavA parabhava kA AyuSya / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| sUtra - 98 usa kAla aura usa samaya (bhagavAna mahAvIra ke zAsanakAla) meM pApityIya kAlAsyaveSiputra nAmaka anagAra jahA~ (bhagavAna mahAvIra ke) sthavira bhagavAna birAjamAna the, vahA~ gae / sthavira bhagavaMtoM se unhoMne kahA- he sthaviro! Apa sAmayika ko nahIM jAnate, sAmayika ke artha ko nahIM jAnate, Apa pratyAkhyAna ko nahIM jAnate aura pratyAkhyAna ke artha ko nahIM jAnate; Apa saMyama ko nahIM jAnate aura saMyama ke artha ko nahIM jAnate; Apa saMvara ko nahIM jAnate, saMvara ke artha ko nahIM jAnate; he sthaviro! Apa viveka ko nahIM jAnate aura viveka ke artha ko nahIM jAnate haiM, tathA Apa vyutsarga ko nahIM jAnate aura na vyutsarga ke artha ko jAnate haiM / taba una sthavira bhagavaMtoM ne kAlAsyaveSiputra anagAra se isa prakAra kahA- he Arya ! hama sAmAyika ko jAnate haiM, sAmAyika ke artha ko bhI jAnate haiM, yAvat hama vyutsarga ko jAnate haiM aura vyutsarga ke artha ko bhI jAnate haiN| usake pazcAt kAlAsyaveSiputra anagAra ne una sthavira bhagavaMtoM se isa prakAra kahA-he Aryo ! yadi Apa sAmayika ko (jAnate haiM), yAvat vyutsarga ko evaM vyutasarga ke artha ko jAnate haiM, to batalAie ki sAmAyika kyA hai aura sAmAyika kA artha kyA hai ? yAvat...vyutsarga kyA hai aura vyutsarga kA artha kyA hai ? taba una sthavira bhagavaMtoM ne isa prakAra kahA ki-he Arya ! hamArI AtmA sAmAyika hai, hamArI AtmA sAmAyika kA artha hai; yAvat hamArI AtmA vyutsarga hai, hamArI AtmA hI vyutsarga kA artha hai / isa para kAlAsyaveSiputra anagAra ne una sthavira bhagavaMtoM se isa prakAra pUchA-he Aryo ! yadi AtmA hI sAmAyika hai, yAvat AtmA hI vyutsarga kA artha hai, to Apa krodha, mAna, mAyA aura lobha kA parityAga karake krodhAdi kI garhA-nindA kyoM karate haiM ? he kAlAsyaveSiputra ! hama saMyama ke lie krodha Adi kI gardA karate haiN| to he bhagavan ! kyA gardA saMyama hai yA agardA saMyama hai ? he kAlAsyaveSiputra ! gardA (pApoM kI nindA) saMyama hai, agardA saMyama nahIM hai / gardA saba doSoM ko dUra karatI hai-AtmA samasta mithyAtva ko jAnakara gare dvArA doSa-nivAraNa karatA hai / isa prakAra hamArI AtmA saMyama meM puSTa hotI hai, aura isI prakAra hamArI AtmA saMyama meM upasthita hotI hai| vaha kAlAsyaveSiputra anagAra bodha ko prApta hue aura unhoMne sthavira bhagavaMtoM ko, vandanA-namaskAra karake kahA- he bhagavan ! ina (pUrvokta) padoM ko na jAnane se, pahale sUne hue na hone se, bodha na hone se, abhigama na hone se, dRSTa na hone se, vicArita na hone se, sUne hue na hone se, vizeSarUpa se na jAnane se, kahe hue na hone se, anirNIta hone se, ud dhRta na hone se, aura ye pada avadhAraNa kiye hue na hone se isa artha meM zraddhA nahIM kI thI, pratIti nahIM kI thI, ruci nahIM kI thI; kintu bhagavan ! aba ina (padoM) ko jAna lene se, sUna lene se, bodha hone se, abhigama hone se, dRSTa hone se, cintita hone se, zruta hone se, vizeSa jAna lene se, (Apake dvArA) kathita hone se, nirNIta hone se, uddhata hone se aura ina padoM kA avadhAraNa karane se isa artha para maiM zraddhA karatA hU~, pratIti karatA hU~, ruci karatA hU~, he bhagavan ! Apa jo yaha kahate haiM, vaha yathArtha hai, vaha isI prakAra hai / taba una sthavira bhagavaMtoM ne kAlAsyaveSiputra anagAra se kahA-he Arya! hama jaisA kahate haiM usa para vaisI hI zraddhA karo, Arya ! usa para pratIti karo, Arya ! usameM ruci rkho| tatpazcAt kAlAsyaveSiputra anagAra ne una sthavira bhagavaMtoM ko vandanA kI, namaskAra kiyA, aura taba vaha isa prakAra bole- he bhagavan ! pahale maiMne (bhagavAna pArzvanAtha kA) cAturyAmadharma svIkAra kiyA hai, aba maiM Apake pAsa pratikramaNasahita paMcamahAvratarUpa dharma svIkAra karake vicaraNa karanA cAhatA hU~ / (sthavira-) he devAnupriya ! jaise tumheM sukha ho, vaise karo / parantu (isa zubhakArya meM) vilamba na karo / tadanantara kAlAsyaveSiputra anagAra ne sthavira bhagavaMtoM kI vandanA kI, namaskAra kiyA, aura phira cAturyAma dharma ke sthAna para pratikramaNasahita paMcamahAvrata vAlA dharma svIkAra muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 34
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka kiyA aura vicaraNa karane lge| isake pazcAt kAlAsyaveSiputra anagAra ne bahuta varSoM taka zramaNaparyAya kA pAlana kiyA aura jisa prayojana se nagnabhAva, muNDabhAva, asnAna, adantadhAvana, chatravarjana, pairoM meM jUte na pahananA, bhUmizayana, phalaka para zayyA, kASTha para zayana, kezaloca, brahmacaryavAsa, bhikSArtha gahasthoM ke gharoM meM praveza, lAbha aura alAbha, anukUla aura pratikUla, indriyasamUha ke lie kaNTakasama cubhane vAle kaThora zabdAdi ityAdi 22 parISahoM ko sahana karanA, ina saba kA svIkAra kiyA, usa abhISTa prayojana kI samyakrUpa se ArAdhanA kii| aura vaha antima ucchvAsa-niHzvAsa dvArA siddha, buddha, mukta hue aura samasta duHkhoM se rahita hue| sUtra-99 bhagavan ! aisA kahakara bhagavAna gautama ne zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandana-namaskAra kiyA / tatpazcAt ve isa prakAra bole-bhagavan ! kyA zreSThI aura daridra ko, raMka ko aura kSatriya ko apratyAkhyAna kriyA samAna hotI hai ? hA~, gautama ! zreSThI yAvat kSatriya rAjA ke dvArA apratyAkhyAna kriyA samAna kI jAtI hai; bhagavan ! Apa aisA kisa hetu se kahate haiM? gautama! (ina cAroM kI) avirati ko lekara aisA kahA jAtA hai| sUtra - 100 bhagavan ! AdhAkarmadoSayukta AhArAdi kA upabhoga karatA haA zramaNanirgrantha kyA bA~dhatA hai ? kyA karatA hai? kisakA caya (vRddhi) karatA hai, aura kisakA upacaya karatA hai ? gautama ! AdhAkarmadoSayukta AhArAdi kA upabhoga karatA huA zramaNanirgrantha Ayukarma ko chor3akara zithilabandhana se baMdhI huI sAta karmaprakRtiyoM ko dRr3ha-bandhana se baMdhI huI banA letA hai, yAvat-saMsAra meM bAra-bAra paryaTana karatA hai / bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? gautama ! AdhAkarmI AhArAdi kA upabhoga karatA huA zramaNanirgrantha apane Atmadharma kA atikramaNa karatA hai / apane Atmadharma kA atikramaNa karatA huA (sAdhaka) pRthvIkAya ke jIvoM kI apekSA nahIM karatA, aura yAvat-trasakAya ke jIvoM kI cintA nahIM karatA aura jina jIvoM ke zarIroM kA vaha bhoga karatA hai, una jIvoM kI bhI cintA nahIM karatA / isa kAraNa he gautama ! AdhAkarmadoSayukta AhAra bhogatA huA (zramaNa) Ayukarma ko chor3akara sAta karmoM kI zithilabaddha prakRtiyoM ko gAr3habandhana baddha kara letA hai, yAvat-saMsAra meM bAra-bAra paribhramaNa karatA hai| he bhagavan ! prAsuka aura eSaNIya AhArAdi kA upabhoga karane vAlA zramaNanirgrantha kyA bA~dhatA hai ? yAvat kisakA upacaya karatA hai? gautama ! prAsaka aura eSaNIya AhArAdi bhogane vAlA zramaNanirgrantha, Ayakarma ko choDakara sAta karmoM kI daDhabandhana se baddha prakRtiyoM ko zithila karatA hai / use saMvRta anagAra ke samAna samajhanA caahie| vizeSatA yaha hai ki Ayukarma ko kadAcit bA~dhatA hai aura kadAcit nahIM bA~dhatA / zeSa usI prakAra samajhanA cAhie; yAvat saMsAra ko pAra kara jAtA hai / bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? gautama ! prAsuka eSaNIya AhArAdi bhogane vAlA zramaNanirgrantha, apane Atmadharma kA ullaMghana nahIM karatA / vaha pRthvIkAya ke jIvoM kA jIvana cAhatA hai, yAvattrasakAya ke jIvoM kA jIvana cAhatA hai aura jina jIvoM kA zarIra usake upabhoga meM AtA hai, unakA bhI vaha jIvana cAhatA hai| isa kAraNa se he gautama ! vaha yAvat-saMsAra ko pAra kara jAtA hai| sUtra-101 bhagavan ! kyA asthira padArtha badalatA hai aura sthira padArtha nahIM badalatA ? kyA asthira padArtha bhaMga hotA hai aura sthira padArtha bhaMga nahIM hotA ? kyA bAla zAzvata hai tathA bAlatva azAzvata hai ? kyA paNDita zAzvata hai aura paNDitatva azAzvata hai ? hA~, gautama ! asthira padArtha badalatA hai yAvat paNDitatva azAzvata hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-1- uddezaka-10 sUtra-102 bhagavan ! anyatIrthika isa prakAra kahate haiM, yAvat isa prakAra prarUpaNA karate haiM ki-jo cala rahA hai, vaha muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 35
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka acalita hai-calA nahIM kahalAtA aura yAvat-jo nirjIrNa ho rahA hai, vaha nirjIrNa nahIM kahalAtA / do paramANupudgala eka sAtha nahIM cipakate / do paramANupudgala eka sAtha kyoM nahIM cipakate? isakA kAraNa yaha hai ki do paramANu-pud galoM meM cipakanApana nahIM hotI tIna paramANupudgala eka dUsare se cipaka jAte haiN| tIna paramANupudgala paraspara kyoM cipaka jAte haiM ? isakA kAraNa yaha hai ki tIna paramANupudgaloM meM snigdhatA hotI hai; yadi tIna paramANupudgaloM kA bhedana (bhAga) kiyA jAe to do bhAga bhI ho sakate haiM, evaM tIna bhAga bhI ho sakate haiM / agara tIna paramANupudgaloM ke do bhAga kiye jAe to eka-eka tarapha Der3ha paramANu hotA hai aura dUsarI tarapha bhI Der3ha paramANu hotA hai / yadi tIna paramANupudgaloM ke tIna bhAga kiye jAe to eka-eka karake tIna paramANu alaga-alaga ho jAte haiM / isI yAvat cAra paramANu-pudgaloM ke viSaya meM samajhanA cAhie / pA~ca paramANupudgala paraspara cipaka jAte haiM aura ve duHkharUpa (karmarUpa) meM pariNata hote haiM / vaha duHkha (karma) bhI zAzvata hai, aura sadA samyak prakAra ke upacaya ko aura apacaya ko prApta hotA hai| bolane se pahale kI jo bhASA (bhASA ke pudagala) haiM, vaha bhASA hai / bolate samaya kI bhASA abhASA hai aura bolane kA samaya vyatIta ho jAne ke bAda kI bhASA, bhASA hai / yaha jo bolane se pahale kI bhASA, bhASA hai aura bolate samaya kI bhASA, abhASA hai tathA bolane ke samaya ke bAda kI bhASA, bhASA hai; so kyA bolate hue puruSa kI bhASA hai yA na bolate hue puruSa kI bhASA hai ? na bolate hue puruSa kI vaha bhASA hai, bolate hue puruSa kI vaha bhASA nahIM hai| karane se jo pUrva kI jo kriyA hai, vaha duHkharUpa hai, vartamAna meM jo kriyA kI jAtI hai, vaha duHkharUpa nahIM hai aura karane ke samaya ke bAda kI kRtakriyA bhI duHkharUpa hai / vaha jo pUrva kI kriyA hai, vaha duHkha kA kAraNa hai, kI jAtI huI kriyA duHkha kA kAraNa nahIM hai aura karane ke samaya ke bAda kI kriyA duHkha kA kAraNa hai; to kyA vaha karane se duHkha kA kAraNa hai yA na karane se duHkha kA kAraNa hai ? na karane se vaha duHkha kA kAraNa hai, karane se duHkha kA kAraNa nahIM hai; aisA kahanA caahie| _ akRtya duHkha hai, aspRzya duHkha hai, aura akriyamANa kRta duHkha hai / use na karake prANa, bhUta, jIva aura sattva vedanA bhogate haiM, aisA kahanA cAhie / zrI gautamasvAmI pUchate haiM-bhagavan ! kyA anyatIrthikoM kA isa prakAra kA yaha mata satya hai ? gautama ! yaha anyatIrthika jo kahate haiM yAvat vedanA bhogate haiM, aisA kahanA cAhie, unhoMne yaha saba jo kahA hai, vaha mithyA kahA hai / he gautama ! maiM aisA kahatA hU~ ki jo cala rahA hai, vaha calA kahalAtA hai aura yAvat jo nirjara rahA hai, vaha nirjIrNa kahalAtA hai| do paramANu pudgala Apasa meM cipaka jAte haiM / isakA kyA kAraNa hai ? do paramANu pudgaloM meM cikanApana hai, isalie do paramANu pudgala paraspara cipaka jAte haiM / ina do paramANu pudgaloM ke do bhAga ho sakate haiM / do paramANu pud galoM ke do bhAga kiye jAe to eka tarapha eka paramANu aura eka tarapha eka paramANu hotA hai / tIna paramANupudgala paraspara cipaka jAte haiM / tIna paramANupudgala paraspara kyoM cipaka jAte haiM ? tIna paramANupudgala isa kAraNa cipaka jAte haiM ki una paramANupudgaloM meM cikanApana hai / una tIna paramANupudgaloM ke do bhAga bhI ho sakate haiM aura tIna bhAga bhI ho sakate haiM / do bhAga karane para eka tarapha paramANu aura eka tarapha do pradeza vAlA eka vyaNuka skandha hotA hai| tIna bhAga karane para eka-eka karake tIna paramANu ho jAte haiM / isI prakAra yAvat-cAra paramANu pudgala meM bhI samajhanA cAhie / parantu tIna paramANu ke DeDha-DeDha (bhAga) nahIM ho sakate / pA~ca paramANu-pudgala paraspara cipaka jAte haiM aura paraspara cipakakara eka skandharUpa bana jAte haiN| vaha skandha azAzvata hai aura sadA upacaya tathA apacaya pAtA hai| bolane se pahale kI bhASA abhASA hai; bolate samaya kI bhASA bhASA hai aura bolane ke bAda kI bhASA bhI abhASA hai / vaha jo pahale kI bhASA abhASA hai, bolate samaya kI bhASA bhASA hai aura bolane ke bAda kI bhASA abhASA hai; so kyA bolane vAle puruSa kI bhASA hai, yA nahIM bolate hue puruSa kI bhASA hai ? vaha bolane vAle puruSa kI bhASA hai, nahIM bolate hue puruSa kI bhASA nahIM hai / (karane se) pahale kI kriyA duHkha kA kAraNa nahIM hai, use bhASA ke samAna hI samajhanA cAhie / yAvat-vaha kriyA karane se duHkha kA kAraNa hai, na karane se duHkha kA kAraNa nahIM hai, aisA kahanA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 36
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka caahie| kRtya duHkha hai, spRzya duHkha hai, kriyamANa kRta duHkha hai| use kara-karake prANa, bhUta, jIva aura vedanA bhogate haiM: aisA kahanA caahie| sUtra - 103 bhagavan ! anyatIrthika isa prakAra kahate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM ki eka jIva eka samaya meM do kriyAeM karatA hai / vaha isa prakAra-airyApathikI aura sAmparAyikI / jasa samaya (jIva) eryApathikI kriyA karatA hai, usa samaya sAmparAyikI kriyA karatA hai aura jisa samaya sAmparAyikI kriyA karatA hai, usa samaya airyApathikI kriyA karatA hai| aiApathikI kriyA karane se sAmparAyikI kriyA karatA hai aura sAmparAyikI kriyA karane se airyApathikI kriyA karatA hai: he bhagavana ! kyA yaha isI prakAra hai ? gautama ! jo anyatIrthika aisA kahate haiM. yAvata unhoMne aisA jo kahA hai. so mithyA kahA hai / he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~ ki eka jIva eka samaya meM eka kriyA karatA hai| yahA~ paratIrthikoM kA tathA svasiddhAnta kA vaktavya kahanA cAhie / yAvat airyApathikI athavA sAmparAyiki kriyA karatA hai| sUtra-104 bhagavan ! narakagati kitane samaya taka upapAta se virahita rahatI hai ? gautama ! jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa bAraha muhUrta taka narakagati upapAta se rahita rahatI hai / isI prakAra yahA~ vyutkrAntipada kahanA cAhie / he bhagavan ! yaha aisA hI hai| zataka-1 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 37
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka zataka-2 uddezaka-1 sUtra-105 dvItiya zataka meM dasa uddezaka haiN| unameM kramaza: isa prakAra viSaya haiM zvAsocchavAsa, samudghAta, pRthvI, indriyA~, nirgrantha, bhASA, deva, (camarendra) sabhA, dvIpa (samayakSetra kA svarUpa) aura astikAya (kA vivecn)| sUtra-106 usa kAla usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thaa| bhagavAna mahAvIra svAmI (vahA~) padhAre / unakA dharmopadeza sUnane ke lie parISad nIkalI / bhagavAna ne dharmopadeza diyA / dharmopadeza sUnakara parISad vApisa lauTa gaI / usa kAla usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke jyeSTha antevAsI (ziSya) zrI indrabhUti gautama anagAra yAvat-bhagavAna kI paryupAsanA karate hue isa prakAra bole bhagavan ! ye jo dvIndriya caturindriya aura paMcendriya jIva haiM, unake Abhyantara aura bAhya ucchavAsa ko aura Abhyantara evaM bAhya niHzvAsa ko hama jAnate aura dekhate haiM, kintu jo ye pRthvIkAya se yAvat vanaspatikAya taka ekendriya jIva haiM, unake Abhyantara evaM bAhya ucchvAsa ko tathA Abhyantara evaM bAhya niHzvAsa ko hama na jAnate haiM, aura na dekhate haiM / to he bhagavan ! kyA ye pRthvIkAyAdi ekendriya jIva Abhyantara aura bAhya ucchvAsa lete haiM tathA Abhyantara aura bAhya niHzvAsa chor3ate haiM ? hA~, gautama ! ye pRthvIkAyAdi ekendriya jIva bhI Abhyantara aura bAhya uccha vAsa lete haiM aura Abhyantara evaM bAhya niHzvAsa chor3ate haiN| sUtra - 107 bhagavan ! ye pRthvIkAyAdi ekendriya jIva, kisa prakAra ke dravyoM ko bAhya aura Abhyantara ucchvAsa ke rUpa meM grahaNa karate haiM, tathA niHzvAsa ke rUpa meM chor3ate haiM ? gautama ! dravya kI apekSA anantapradeza vAle dravyoM ko, kSetra kI apekSA asaMkhyeyapradezoM meM rahe hue dravyoM ko, kAla kI apekSA kisI bhI prakAra kI sthiti vAle dravyoM ko, tathA bhAva kI apekSA varNa vAle, gandha vAle, rasa vAle aura sparza vAle dravyoM ko bAhya aura Abhyantara ucchavAsa ke rUpa meM grahaNa karate haiM, tathA niHzvAsa ke rUpa meM chor3ate haiN| bhagavan ! ve pRthvIkAyAdi ekendriya jIva bhAva kI apekSA varNa vAle jina dravyoM ko bAhya aura Abhyantara zvAsocchavAsa ke rUpa meM grahaNa karate aura chor3ate haiM, kyA ve dravya eka varNa vAle haiM ? he gautama ! jaisA ki prajJApanA-sUtra ke aTThAIsaveM AhArapada meM kathana kiyA hai, vaisA hI yahA~ samajhanA cAhie / yAvat ve tIna, cAra, pA~ca dizAoM kI ora se zvAsocchvAsa ke pudgaloM ko grahaNa karate haiM / bhagavan ! nairayika kisa prakAra ke pudgaloM ko bAhya aura Abhyantara zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa karate aura chor3ate haiM ? gautama ! isa viSaya meM pUrvakathanAnusAra hI jAnanA cAhie aura yAvat-ve niyama se chahoM dizA se pudgaloM ko bAhya evaM Abhyantara zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa karate aura chor3ate haiN| jIvasAmAnya aura ekendriyoM ke sambandha meM isa prakAra kahanA cAhie ki yadi vyAghAta na ho to ve saba dizAoM se aura yadi vyAghAta ho to kadAcit tIna dizA se, kadAcit cAra dizA se aura kadAcit pA~ca dizA se zvAsocchvAsa ke pud galoM ko grahaNa karate haiN| zeSa saba jIva niyama se chaha dizA se zvAsocchvAsa ke pudgaloM ko grahaNa karate haiN| sUtra-108 he bhagavana ! kyA vAyakAya, vAyakAyoM kI hI bAhA aura Abhyantara ucchavAsa aura niHzvAsa ke rUpa meM grahaNa karatA aura choDatA hai? hA~, gautama ! vAyukAya, vAyukAyoM ko hI bAhya aura Abhyantara ucchavAsa aura niHzvAsa ke rUpa meM grahaNa karatA aura chor3atA hai| bhagavan ! kyA vAyukAya, vAyukAya meM hI aneka lAkha bAra marakara punaH punaH (vAyukAya meM hI) utpanna hotA hai ? hA~, gautama ! vaha punaH vahIM utpanna hotA hai| bhagavan ! kyA vAyukAya svakAyazastra se yA parakAyazastra se spRSTa hokara kyA maraNa pAtA hai, athavA aspRSTa hI maraNa pAtA hai ? gautama ! vAyukAya, spRSTa hokara maraNa pAtA hai, kintu spaSTa hue binA maraNa nahIM pAtA / bhagavan ! muni dIparatnasAgara kRt - (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 38
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka vAyukAya marakara (jaba dUsarI paryAya meM jAtA hai, taba) sazarIrI hokara jAtA hai, yA azarIrI hokara jAtA hai ? gautama! vaha kathaMcit zarIrasahita hokara jAtA hai, kathaMcit zarIrarahita hokara jAtA hai / bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! vAyukAya ke cAra zarIra kahe gae haiM; ve isa prakAra-audArika, vaikriya, taijasa aura kArmaNa / inameM se vaha audArika aura vaikriya zarIra ko chor3akara dUsare bhava meM jAtA hai, isa apekSA se vaha zarIrarahita jAtA hai aura taijasa tathA kArmaNa zarIra ko sAtha lekara jAtA hai, isa apekSA se vaha zarIrasahita jAtA hai / isalie he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki vAyukAya marakara dUsare bhava meM kathaMcit sazarIrI jAtA hai aura kathaMcit azarIrI jAtA hai| sUtra - 109 bhagavan ! jisane saMsAra kA nirodha nahIM kiyA, saMsAra ke prapaMcoM kA nirodha nahIM kiyA, jisakA saMsAra kSINa nahIM huA, jisakA saMsAra-vedanIya karma kSINa nahIM huA, jisakA saMsAra vyucchinna nahIM huA, jisakA saMsAra-vedanIya karma vyacchinna nahIM haA, jo niSThitArtha nahIM haA, jisakA kArya samApta nahIM haA; aisA matAdI (acitta, nirdoSa AhAra karane vAlA) anagAra punaH manuSyabhava Adi bhavoM ko prApta hotA hai ? hA~, gautama ! pUrvokta svarUpa vAlA mRtAdInirgrantha phira manuSyabhava Adi bhavoM ko prApta hotA hai| sUtra-110 bhagavan ! pUrvokta nirgrantha ke jIva ko kisa zabda se kahanA cAhie ? gautama ! use kadAcit prANa kahanA cAhie, kadAcit bhUta kahanA cAhie, kadAcit jIva kahanA cAhie, kadAcit satya kahanA cAhie, kadAcit vijJa kahanA cAhie, kadAcit veda kahanA cAhie, kadAcit prANa, bhUta, jIva, sattva, vijJa aura veda kahanA caahie| he bhagavan ! use prANa kahanA cAhie, yAvat- veda kahanA cAhie, isakA kyA kAraNa hai ? gautama ! pUrvokta nirgrantha kA jIva, bAhya aura Abhyantara ucchvAsa tathA niHzvAsa letA aura chor3atA hai, isalie use prANa kahanA cAhie / vaha bhUtakAla meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSyakAla meM rahegA isalie use bhUta kahanA cAhie / tathA vaha jIva hone se jItA hai, jIvatva evaM AyuSyakarma kA anubhava karatA hai, isalie use jIva kahanA cAhie / vaha zubha aura azubha karmoM se sambaddha hai, isalie use sattva kahanA cAhie / vaha tikta, (tIkhA) kaTu, kaSAya, khaTTA, mIThA, ina rasoM kA jJAtA hai, isalie vijJa kahanA cAhie, tathA vaha sukha-duHkha kA vedana karatA hai, isalie veda kahanA caahie| sUtra-111 bhagavan ! jisane saMsAra kA nirodha kiyA hai, jisane saMsAra ke prapaMca kA nirodha kiyA hai, yAvat jisane apanA kArya siddha kara liyA hai, aisA prAsukabhojI anagAra kyA phira manuSyabhava Adi bhavoM ko prApta nahIM hotA ? hA~, gautama ! pUrvokta svarUpa vAlA nirgrantha anagAra phira manuSyabhava Adi bhavoM ko prApta nahIM hotaa| he bhagavan ! pUrvokta svarUpavAle nirgrantha ke jIva ko kisa zabda se kahanA cAhie ? he gautama ! pUrvokta svarUpa vAle nirgrantha ko siddha kahA jA sakatA hai, buddha kahA jA sakatA hai, mukta kahA jA sakatA hai, pAragata kahA jA sakatA hai, paramparAgata kahA jA sakatA hai / use siddha, buddha, mukta, parinirvRta, antakRt evaM sarvaduHkha-prahINa kahA jA sakatA hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai; yoM kahakara bhagavAna gautamasvAmI zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA-namaskAra karate haiM aura phira saMyama aura tapa se apanI AtmA ko bhAvita karake vicaraNa karate haiM / usa kAla aura usa samaya meM (ekadA) zramaNa bhagavAna mahAvIrasvAmI rAjagRha nagara ke guNazIla caitya se nIkale aura bAhara janapadoM meM vihAra karane lge| sUtra-112 usa kAla usa samaya meM kRtaMgalA nAmakI nagarI thI / usa kRtaMgalA nagarI ke bAhara IzAnakoNa meM chatrapalAzaka nAmakA caitya thA / vahA~ kisI samaya utpanna hue kevalajJAna-kevaladarzana ke dhAraka zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI padhAre / yAvat-bhagavAna kA samavasaraNa huA / parISaddharmopadeza sUnane ke lie niiklii| usa kRtaMgalA nagarI ke nikaTa zrAvastI nagarI thI / usa zrAvastI nagarI meM gardabhAla nAmaka parivrAjaka kA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 39
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka ziSya kAtyAyanagotrIya skandaka nAmakA parivrAjaka rahatA thA / vaha Rgveda, yajurveda, sAmaveda aura atharvaveda ina cAra vedoM kA dhAraka, pAraka, veda ke chaha aMgoM kA vettA thA / vaha SaSThitaMtra meM vizArada thA, vaha gaNitazAstra, zikSAkalpazAstra, vyAkaraNazAstra, chandazAstra, niruktazAstra aura jyotiSazAstra, ina saba zAstroM meM, tathA dUsare bahuta-se brAhmaNa aura parivrajaka-sambandhI nIti aura darzanazAstroM meM bhI atyanta niSNAta thaa| usI zrAvastI nagarI meM vaizAlika zrAvaka-piMgala nAmaka nirgrantha thA / ekadA vaha vaizAlika zrAvaka piMgala nAmaka nirgrantha kisI dina jahA~ kAtyAyanagotrIya skandaka parivrAjaka rahatA thA, vahA~ usake pAsa AyA aura usane AkSepapUrvaka kAtyAyanagotrIya skandaka se pUchA- mAgadha ! 1-loka sAnta hai yA ananta hai ?, 2-jIva sAnta hai yA ananta hai ?, 3-siddhi sAnta hai yA ananta hai ?, 4-siddha sAnta hai yA ananta hai ?, 5-kisa maraNa se maratA huA saMsAra bar3hAtA hai aura kisa maraNa se maratA huA saMsAra ghaTAtA hai ? itane praznoM kA uttara do / isa prakAra usa kAtyAyanagotrIya skandaka tApasa se vaizAlika zrAvaka piMgala nirgrantha dvArA pUrvokta prazna AkSepaparvaka pache, taba skandaka tApasa zaMkAgrasta haA, kAMkSA utpanna haI; usake mana meM vicikitsA utpanna haI; usakI buddhi meM bheda utpanna haA, usake mana meM kAluSya utpanna huA, isa kAraNa vaha tApasa, vaizAlika zrAvaka piMgala nirgrantha ke praznoM kA kucha bhI uttara na de sakA / ataH cUpacApa raha gayA / isake pazcAt usa vaizAlika zrAvaka piMgala nirgrantha ne kAtyAyana-gotrIya skandadha parivrAjaka se do bAra, tIna bAra bhI unhIM praznoM ko sAkSepa pUchA ki mAgadha ! loka sAnta hai yA ananta ? yAvat-kisa maraNa se marane se jIva bar3hatA yA ghaTatA hai ?; itane praznoM kA uttara do / jaba vaizAlika zramaNa zrAvaka piMgala nirgrantha ne kAtyAyanagotrIya skandaka parivrAjaka se do-tIna bAra punaH unhIM praznoM ko pUchA to vaha punaH pUrvavat zaMkita, kAMkSita, vicikitsAgrasta, bhedasamApanna tathA kAluSya (zoka) ko prApta huA, kintu vaizAlika zrAvaka piMgala nirgrantha ke praznoM kA kucha bhI uttara na de sakA / ataH cUpa hokara raha gyaa| usa samaya zrAvastI nagarI meM jahA~ tIna mArga, cAra mArga, aura bahuta-se mArga milate haiM, vahA~ tathA mahApathoM meM janatA kI bhArI bhIr3a vyUhAkAra rUpa meM cala rahI thI, loga isa prakAra bAteM kara rahe the ki zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI kRtaMgalA nagarI ke bAhara chatrapalAzaka nAmaka udyAna meM padhAre haiN| parISad bhagavAna mahAvIra ko vandanA karane ke lie nIkalI / usa samaya bahuta-se logoM ke mu~ha se yaha bAta sunakara aura use avadhAraNa karake usa kAtyAyana gotrIya skandaka tApasa ke mana meM isa prakAra kA adhyavasAya, cintana, abhilASA evaM saMkalpa utpanna huA ki zramaNa bhagavAna mahAvIra kRtaMgalA nagarI ke bAhara chatrapalAzaka nAmaka udyAna meM tapa-saMyama se apanI AtmA ko bhAvita karate hue vicaraNa karate haiM / ataH maiM unake pAsa jAUM, unheM vandanA-namaskAra karU~ | mere lie yaha zreyaskara hai ki maiM zramaNa na mahAvIra ko vandanA namaskAra karake, unakA satkAra-sammAna karake, una kalyANarUpa, maMgalarUpa, devarUpa aura caityarUpa bhagavAna mahAvIra svAmI kI paryupAsanA karU~, tathA unase ina aura isa prakAra ke arthoM, hetuoM, praznoM, kAraNoM aura vyAkaraNoM Adi ko puuchN| yoM vicAra kara vaha skandaka tApasa, jahA~ parivrAjakoM kA maTha thA, vahA~ AyA / vahA~ Akara tridaNDa, kuNDI, rudrAkSa kI mAlA, karoTikA, Asana, kesarikA, trigar3I, aMkuzaka, pavitrI, gaNetrikA, chatra, pagarakhI, pAdukA, dhAtu se raMge hue vastra, ina saba tApasa ke upakaraNoM ko lekara parivrAjakoM ke maTha se nIkalA / vahA~ se nIkalakara tridaNDa, kuNDI, kAMcanikA, karoTikA, bhRzikA, kesarikA, trigaDI, aMkuzaka, aMgUThI aura gaNetrikA, inheM hAtha meM lekara, chatra aura pagarakhI se yukta hokara, tathA dhAturakta vastra pahanakara zrAvastI nagarI ke madhya meM se nIkalakara jahA~ kRtaMgalA nagarI thI, jahA~ chatrapalAzaka caitya thA, jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, usI ora jAne ke lie prasthAna kiyaa| ___ he gautama !' isa prakAra zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne apane jyeSTha ziSya zrI indrabhUti anagAra ko sambodhita karake kahA- gautama ! (Aja) tU apane pUrva ke sAthI ko dekhegaa| bhagavan ! maiM (Aja) kisako dekhUgA? gautama ! tU skandaka (nAmaka tApasa) ko dekhegA / bhagavan ! maiM use kaba, kisa taraha se, aura kitane samaya bAda delU~gA? gautama ! usa kAla usa samaya meM zrAvastI nAmakI nagarI thii| usa zrAvastI nagarI meM gardabhAla nAmaka parivrAjaka kA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 40
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyaha? Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka ziSya kAtyAyana gotrIya skandaka nAmaka parivrAjaka rahatA thA / yAvat-usa skandaka parivrAjaka ne jahA~ maiM hU~, vahA~ mere pAsa Ane ke lie saMkalpa kara liyA hai| vaha apane sthAna se prasthAna karake mere pAsa A rahA hai| vaha bahuta-sA mArga pAra karake atyanta nikaTa pahu~ca gayA hai| abhI vaha mArga meM cala rahA hai / yaha bIca ke mArga para hai / he gautama ! tU Aja hI use dekhegA / phira he bhagavan!' yoM kahakara bhagavAna gautama ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA-namaskAra karake isa prakAra pUchA-bhagavan ! kyA vaha kAtyAyanagotrIya skandaka parivrAjaka Apa devAnu-priya ke pAsa muNDita hokara AgAra (ghara) chor3akara anagAra dharma meM pravrajita hone meM samartha hai? hA~, gautama ! vaha samartha hai / jaba zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI gautama svAmI se yaha bAta kaha hI rahe the, ki itane meM vaha kAtyAyana-gotrIya skandaka parivrAjaka usa sthAna meM zIghra A phuNce| taba bhagavAna gautama skandaka parivrAjaka ko dekhakara zIghra hI apane Asana se uThe, usake sAmane ge| skandaka parivrAjaka ke pAsa Akara usase kahA-he skandaka ! tumhArA svAgata hai, tumhArA Agamana anurUpa hai / he skandaka ! kyA zrAvastI nagarI meM vaizAlika zrAvaka piMgala nirgrantha ne tumase AkSepa pUrvaka pUchA thA ki he mAgadha ! loka sAnta hai ityAdi ? isake uttara ke lie tuma yahA~ Ae ho kyA yaha satya hai ? phira kAtyAyanagotrIya skandaka parivrAjaka ne bhagavAna gaumata se isa prakAra pUchA- gautama ! kauna aisA jJAnI aura tapasvI puruSa hai, jisane mere mana kI gupta bAta tumase zIghra kaha dI; jisase tuma mere mana kI gupta bAta ko jAna gae? taba bhagavAna gautama ne kahA- he skandaka ! mere dharmaguru, dharmopadezaka, zramaNa bhagavAna mahAvIra, utpanna jJAna-darzana ke dhAraka haiM, arhanta haiM, jina haiM, kevalI haiM, bhUta, bhaviSya aura vartamAna kAla ke jJAtA haiM, sarvajJa-sarvadarzI haiM; unhoMne tumhAre mana meM rahI huI, gupta bAta mujhe zIghra kaha dI, jisase he skandaka ! maiM tumhArI usa gupta bAta ko jAnatA huuN| tatpazcAt kAtyAyanagotrIya skandaka parivrAjaka ne bhagavAna gautama se kahA-he gautama ! (calo) hama tumhAre dharmAcArya, dharmopadezaka zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke pAsa caleM, unheM vandanA-namaskAra kareM, yAvat-unakI paryupAsanA kreN| he devAnupriya ! jaisA tumheM sukha ho vaisA karo / vilamba mata karo / tadanantara bhagavAna gautama svAmI ne kAtyAyanagotrIya skandaka parivrAjaka ke sAtha jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI virAjamAna the, vahA~ jAne kA saMkalpa kiyA / usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra vyAvRttabhojI the / isalie vyAvRtta-bhojI zramaNa bhagavAna mahAvIra kA zarIra udAra, zRMgArarUpa, atizaya zobhAsampanna, kalyANarUpa, dhanyarUpa, maMgalarUpa binA alaMkAra ke hI suzobhita, uttama lakSaNoM, vyaMjanoM aura guNoM se yukta tathA zArIrika zobhA se atyanta zobhAyamAna thA / ataH vyAvRttabhojI zramaNa bhagavAna mahAvIra ke udAra yAvat zobhA se atIva zobhAyamAna zarIra ko dekhakara kAtyAyanagotrIya skandaka parivrAjaka ko atyanta harSa huA, santoSa huA, evaM usakA citta Anandita huaa| vaha Anandita, mana meM prItiyukta parama saumanasyaprApta tathA harSa se praphullahRdaya hotA huA jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, vahA~ unake nikaTa Akara pradakSiNA kI, yAvat paryupAsanA karane lgaa| tatpazcAt skandaka !' isa prakAra sambodhita karake zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kAtyAyanagotrIya skandaka parivrAjaka se isa prakAra kahA-he skandaka ! zrAvastI nagarI meM vaizAlika zrAvaka piMgala nirgrantha ne tumase isa prakAra AkSepapUrvaka pUchA thA ki-mAgadha ! loka sAnta hai yA ananta ! Adi / yAvat-usake praznoM se vyAkula hokara tuma mere pAsa zIghra Ae ho / he skandaka ! kyA yaha bAta satya hai? hA~, bhagavan ! yaha bAta satya hai| (bhagavAna ne pharamAyA-) he skandaka ! tumhAre mana meM jo isa prakAra kA adhyavasAya, cintana, abhilASA evaM saMkalpa samutpanna huA thA ki loka sAnta hai, yA ananta ?' usa kA yaha artha (uttara) hai-he skandaka ! maiMne cAra prakAra kA loka batalAyA hai, vaha isa prakAra hai-dravyaloka, kSetraloka, kAlaloka aura bhAvaloka / una cAroM meM se dravya se loka eka hai, aura anta vAlA hai, kSetra se loka asaMkhya kor3Akor3I yojana taka lambA-caur3A hai asaMkhya kor3Akor3I yojana kI paridhi vAlA hai, tathA vaha antasahita hai / kAla se aisA koI kAla nahIM thA, jisameM loka nahIM thA, aisA koI kAla nahIM hai, jisameM loka nahIM hai, aisA koI kAla nahIM hogA, jisameM loka na hogA / loka sadA thA, sadA hai aura sadA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 41
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka rhegaa| loka dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita aura nitya hai| usakA anta nahIM hai / bhAva se loka ananta varNaparyAyarUpa, gandhaparyAyarUpa, rasaparyAyarUpa aura sparza-paryAyarUpa hai / isI prakAra ananta saMsthAnaparyAyarUpa, ananta gurulaghuparyAyarUpa evaM ananta agurulaghuparyAyarUpa hai / usakA anta nahIM hai / isa prakAra he skandaka ! dravya-loka antasahita hai, kSetra-loka antasahita hai, kAla-loka antarahita hai aura bhAva-loka bhI antarahita hai / ata eva loka antasahita bhI hai aura antarahita bhI hai| aura he skandaka! tumhAre mana meM yaha vikalpa uThA thA, ki yAvat- jIva sAnta hai yA antarahita hai ?' usakA bhI artha isa prakAra hai- yAvat dravya se eka jIva antasahita hai / kSetra se-jIva asaMkhya pradeza vAlA hai aura asaMkhya pradezoM kA avagAhana kiye hue hai, ataH vaha antasahita hai / kAla se-aisA koI kAla nahIM thA, jisameM jIva na thA, yAvatjIva nitya hai, antarahita hai / bhAva se-jIva ananta-jJAnaparyAyarUpa hai, anantadarzanaparyAyarUpa hai, anantacAritraparyAyarUpa hai, ananta garulAMparyAyarUpa hai, ananta-agarulaghaparyAyarUpa hai aura usakA anta nahIM dravyajIva aura kSetrajIva antasahita hai, tathA kAlajIva aura bhAvajIva antarahita hai / ataH he skandaka ! jIva antasahita bhI hai aura antarahita bhI hai| he skandaka ! tumhAre mana meM yAvat jo yaha vikalpa uThA thA ki siddhi sAnta hai yA antarahita hai ? usakA bhI yaha artha hai-he skandaka ! maiMne cAra prakAra kI siddhi batAI hai / vaha isa prakAra hai-dravyasiddhi, kSetrasiddhi, kAla-siddhi aura bhAvasiddhi / dravya se siddhi eka hai, ataH antasahita hai| kSetra se-siddhi 45 lAkha yojana kI lambI-caur3I hai, tathA eka karor3a, bayAlIsa lAkha, tIsa hajAra do sau unacAsa yojana se kucha vizeSAdhika hai, ataH anta-sahita hai / kAla se-aisA koI kAla nahIM thA, jisameM siddhi nahIM thI, aisA koI kAla nahIM hai, jisameM siddhi nahIM hai tathA aisA koI kAla nahIM hogA, jisameM siddhi nahIM rahegI / ataH vaha nitya hai, antarahita hai / bhAva se siddhi-jaise bhAva loka ke sambandha meM kahA thA, usI prakAra hai / isa prakAra dravyasiddhi aura kSetrasiddhi antasahita hai tathA kAla-siddhi aura bhAvasiddhi antarahita hai / he skandaka! siddhi anta-sahita bhI hai aura antarahita bhI hai| he skandaka ! phira tumheM yaha saMkalpa-vikalpa utpanna huA thA ki siddha antasahita haiM yA antarahita haiM ? usakA artha bhI isa prakAra hai-yAvat-dravya se eka siddha antasahita hai / kSetra se-siddha asaMkhyapradeza vAle tathA asaMkhya AkAza-pradezoM kA avagAhana kiye hue haiM, ataH antasahita haiM / kAla se-(koI bhI eka) siddha Adi-sahita aura antarahita hai / bhAva se siddha anantajJAnaparyAyarUpa haiM, anantadarzanaparyAyarUpa haiM, yAvat-ananta-aguru-laghuparyAyarUpa haiM tathA antarahita haiM / isalie he skandaka! siddha antasahita bhI haiM aura antarahita bhii| aura he skandaka ! tumheM jo isa prakAra kA adhyavasAya, cintana, yAvat-saMkalpa utpanna huA thA ki kauna-se maraNa se marate hue jIva kA saMsAra bar3hatA hai aura kauna-se maraNa se marate hue jIva kA saMsAra ghaTatA hai ? usakA bhI artha yaha hai-he skandaka ! maiMne do prakAra ke maraNa batalAe haiM / ve isa prakAra haiM-bAlamaraNa aura paNDitamaraNa / vaha bAlamaraNa kyA hai ?' bAlamaraNa bAraha prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra hai-(1) balayamaraNa (tar3aphate hue maranA), (2) vazArtamaraNa (parAdhInatApUrvaka maranA), (3) antaHzalyamaraNa, (4) tadbhavamaraNa, (5) giri-patana, (6) tarupatana, (7) jalapraveza, (8) jvalanapraveza, (9) viSabhakSaNa (viSa khAkara maranA), (10) zastrAghAta se maranA, (11) vaihAnasa maraNa (gale meM phA~sI lagAne yA vRkSa Adi para laTakane se hone vAlA maraNa) aura (12) gRdhrapRSTha-maraNa (giddha Adi pakSIyoM dvArA pITha Adi zarIrAvayavoM kA mA~sa khAe jAne se hone vAlA maraNa) / he skandaka! ina bAraha prakAra ke bAlamaraNoM se maratA huA jIva ananta bAra nAraka bhavoM ko prApta karatA hai, tathA naraka, tiryaMca, manuSya aura deva, isa cAturgatika anAdi-ananta saMsArarUpa vana meM bAra-bAra paribhramaNa karatA hai / yaha hai-bAlamaraNa kA svarUpa / ___ paNDitamaraNa kyA hai ? paNDitamaraNa do prakAra kA kahA gayA hai / pAdapopagamana (vRkSa kI kaTI huI zAkhA kI taraha sthira (nizcala) hokara maranA) aura bhakta-pratyAkhyAna (yAvajjIvana tIna yA cAroM AhAroM kA tyAga karane ke bAda zarIra kI sArasaMbhAla karate hue jo mRtyu hotI hai) / pAdapopagamana (maraNa) kyA hai ? pAdapopagamana do prakAra kA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 42
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1 ' zataka/ zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka nirhArima aura anirhArima / yaha donoM prakAra kA pAdapopagamana-maraNa niyama se apratikarma hai / bhaktapratyAkhyAna (maraNa) kyA hai ? bhaktapratyAkhyAna maraNa do prakAra kA hai| nirdhArima aura anirhaarim| yaha donoM prakAra kA bhakta pratyAkhyAna maraNa niyama se sapratikarma hotA hai / he skandaka ina donoM prakAra ke paNDitamaraNoM se maratA huA jIva nArakAdi ananta bhavoM ko prApta nahIM karatA; yAvat... saMsArarUpI aTavI ko ullaMghana kara jAtA hai| isa prakAra ina donoM prakAra ke paNDitamaraNoM se marate hue jIva kA saMsAra ghaTatA hai / he skandaka ! ina do prakAra ke maraNoM se marate hue jIva kA saMsAra bar3hatA aura ghaTatA hai / sUtra - 113 (bhagavAna mahAvIra se samAdhAna pAkara ) kAtyAyanagotrIya skandaka parivrAjaka ko sambodha prApta huaa| usane zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA namaskAra karake yoM kahA- bhgvn| meM Apake pAsa kevaliprarUpita dharma sUnanA cAhatA huuN| he devAnupriya jaisA tumheM sukha ho, vaisA karo, zubhakArya meM vilamba mata kro| pazcAt zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmIne kAtyAyanagotrIya skandaka parivrAjaka ko aura usa bahuta bar3I parISad ko dharmakathA kahI tatpazcAt vaha kAtyAyanagotrIya skandaka parivrAjaka bhagavAna mahAvIra ke zrImukha se dharmakathA sunakara evaM hRdayameM avadhAraNa karake atyanta harSita huA, santuSTa huA, yAvat usakA hRdaya harSa se vikasita ho gyaa| tadanantara khar3e hokara aura zramaNa bhagavAna mahAvIra ko dAhinI ora se tIna bAra pradakSiNA karake skandaka parivrAjaka ne isa prakAra kahA bhagavan nirgranthapravacana para maiM zraddhA karatA hU~, nirgranthapravacana para maiM pratIti karatA hU~, bhagavan ! nirgrantha-pravacanameM mujhe ruci hai, bhagavan ! nirgrantha pravacana meM abhyudyata hotA hU~ / he bhagavan ! yaha (nirgrantha pravacana) isI prakAra hai, yaha tathya hai, yaha satya hai, yaha asaMdigdha hai, bhagavan ! yaha mujhe iSTa hai, pratISTa hai, iSTa-pratISTa hai / he bhagavan ! jaisA Apa pharamAte haiM, vaisA hI hai / yoM kahakara skandaka ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana namaskAra kiyaa| aisA karake usane IzAnakoNa meM jAkara tridaNDa, kuNDikA yAvat gerue vastra Adi parivrAjaka ke upakaraNa ekAnta meM chor3a die / phira jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI virAjamAna the, vahA~ Akara bhagavAna mahAvIra ko tIna bAra pradakSiNA karake yAvat namaskAra karake isa prakAra kahA- bhagavan / vRddhAvasthA aura mRtyurUpI agni se yaha loka AdIpta pradIpta hai, vaha ekadama jala rahA hai aura vizeSa jala rahA hai| jaise kisI gRhastha ke ghara meM Aga laga gaI ho aura vaha ghara jala rahA ho, taba vaha usa jalate ghara meM se bahumUlya aura alpa bhAra vAle sAmAna ko pahale bAhara nIkAlatA hai, aura use lekara vaha ekAnta meM I hai / vaha yaha socatA hai- bAhara nIkAlA huA yaha sAmAna bhaviSya meM Age-pIche mere lie hitarUpa, sukharUpa, kSemakuzalarUpa, kalyANarUpa evaM sAtha calane vAlA hogaa| isI taraha he devAnupriya bhagavan / merA AtmA bhI eka bhANDa rUpa hai / yaha mujhe iSTa, kAnta, priya, sundara, manojJa, manorama, sthiratA vAlA, vizvAsapAtra, sammata, anumata, bahumata aura ratnoM ke piTAre ke samAna hai| isalie ise ThaMDa na lage, garmI na lage, yaha bhUkha-pyAsa se pIr3ita na ho, ise cora, siMha aura sarpa hAni na pahu~cAe, ise DaoNsa aura macchara na satAeM, tathA vAta, pitta, kapha, sannipAta Adi vividha roga aura AtaMka parISaha aura upasarga ise sparza na kareM, isa prakAra maiM inase isakI barAbara rakSA karatA hU~ / merA AtmA mujhe paraloka meM hitarUpa, sukharUpa, kuzalarUpa, kalyANarUpa aura anugAmIrUpa hogaa| isalie bhagavan! maiM Apake pAsa svayaM pravrajita honA, svayaM muNDita honA cAhatA huuN| merI IcchA hai ki Apa svayaM mujhe pravrajita kareM, muNDita kareM, Apa svayaM mujhe pratilekhanAdi kriyAeM sikhAeM, sUtra aura artha pddh'aaeN| maiM cAhatA hU~ ki Apa mujhe jJAnAdi AcAra, gocara, vinaya, vinaya kA phala, cAritra aura piNDa - vizuddhi Adi karaNa tathA saMyama yAtrA aura saMyamayAtrA ke nirvAhaka AhArAdi kI mAtrA ke grahaNarUpa dharma ko kheN| / tadanantara zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne svayameva kAtyAyanagotrIya skandaka parivrAjaka ko pravrajita kiyA, yAvat svayameva dharma kI zikSA dI ki he devAnupriya ! isa prakAra (yatanA) se calanA cAhie, isa taraha se khar3A rahanA cAhie, isa taraha se baiThanA cAhie, isa taraha se sonA cAhie, isa taraha se khAnA cAhie, isa taraha se bolanA cAhie, isa prakAra se uThakara sAvadhAnatApUrvaka prANa, bhUta, jIva aura sattva ke prati saMyamapUrvaka vartAva karanA caahie| muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 43
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka isa viSaya meM jarA bhI pramAda nahIM karanA caahie| taba kAtyAyanagotrIya skandaka muni ne pUrvokta dhArmika upadeza ko bhalIbhA~ti svIkAra kiyA aura jisa prakAra kI bhagavAna mahAvIra kI AjJA anusAra zrI skandakamuni calane lage, vaise hI khar3e rahane lage, vaise hI baiThane, sone, khAne, bolane Adi kriyAeM karane lage; tathA tadanusAra hI prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM ke prati saMyamapUrvaka bartAva karane lge| isa viSaya meM ve jarA-sA pramAda nahIM karate the| ___ aba vaha kAtyAyanagotrIya skandaka anagAra ho gae / vaha aba IryAsamiti, bhASAsamiti, ekaNAsamiti, AdAnabhANDamAtranikSepaNAsamiti, uccAra-prasravaNa-khela-jalla-siMghANapariSThApanikA samiti, evaM manaHsamiti, vacanasamiti aura kAyasamiti, ina ATha samitiyoM kA samyak rUpa se sAvadhAnatApUrvaka pAlana karane lage / manogupti, vacanagupti aura kAyagupti se gupta rahane lage, ve sabako vaza meM rakhane vAle, indriyoM ko gupta rakhane vAle, gaptabrahmacArI, tyAgI, lajjAvAna, dhanya, kSamAvAna, jitendriya, vratoM Adi ke zaddhiparvaka AcaraNakartA, niyANA na karane vAle, AkAMkSArahita, utAvala se dUra, saMyama se bAhara citta na rakhane vAle, zreSTha sAdhuvratoM meM lIna, dAnta skandaka muni isI nirgrantha pravacana ko sammukha rakhakara vicaraNa karane lge| sUtra-114 tatpazcAt zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI kRtaMgalA nagarI ke chatrapalAzaka udyAna se nIkale aura bAhara (anya) janapadoM meM vicaraNa karane lge| isake bAda skandaka anagAra ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ke tathArUpa sthaviroM se sAmAyika Adi gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA / zAstra adhyayana karane ke bAda zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa Akara vandanA-namaskAra karake isa prakAra bole-bhagavan ! ApakI AjJA ho to maiM mAsikI bhikSupratimA aMgIkAra karake vicaranA cAhatA huuN| (bhagavAna-) he devAnupriya ! jaise tumheM sukha ho, vaisA karo / zubha kArya meM pratibandha na karo / tatpazcAt skandaka anagAra zramaNa bhagavAna mahAvIra kI AjJA prApta karake atIva harSita hue aura yAvat bhagavAna mahAvIra ko namaskAra karake mAsika bhikSupratimA aMgIkAra karake vicaraNa karane lage / tadanantara skandaka anagAra ne sUtra ke anusAra, yathAtattva, samyak prakAra se svIkRta mAsika bhikSupratimA kA kAyA se sparza kiyA, pAlana kiyA, use zobhita kiyA, pAra lagAyA, pUrNa kiyA, usakA kIrtana kiyA, anupAlana kiyA, aura AjJApUrvaka ArAdhana kiyaa| ukta pratimA kA kAyA se samyak sparza karake yAvat usakA AjJApUrvaka ArAdhana karake zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, vahA~ Ae yAvata vandana-namaskAra karake yoM bole bhagavana! ApakI AjJA ho to bhikSapratimA svIkAra karake vicaraNa karanA cAhatA huuN| isa para bhagavAna ne kahA-he devAnapriya ! tamheM jaisA sukha ho vaisA karo, zubhakArya meM vilamba na karo / tatpazcAt skandaka anagAra ne dvimAsikI bhikSupratimA ko svIkAra kiyaa| yAvat samyak prakAra se AjJApUrvaka ArAdhana kiyA / isI prakAra traimAsikI, cAturmAsikI, paMca-mAsikI, SANmAsikI evaM saptamAsikI bhikSupratimA kI yathAvat ArAdhanA kI / tatpazcAt prathama saptarAtri-divasa kI, dvItiya saptarAtri-divasa kI evaM tRtIya saptarAtri-divasa kI phira eka ahorAtri kI, tathA ekarAtri kI, isa taraha bAraha bhikSupratimAoM kA sUtrAnusAra yAvat AjJApUrvaka samyak ArAdhana kiyaa| __ phira skandaka anagAra antima ekarAtri kI bhikSupratimA kA yathAsUtra yAvat AjJApUrvaka samyak ArAdhana karake jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, vahA~ Akara unheM vandanA-namaskAra karake yAvat isa prakAra bolebhagavan ! ApakI AjJA ho to maiM guNaratnasaMvatsara nAmaka tapazcaraNa aMgIkAra karake vicaraNa karanA cAhatA hU~ | bhagavAna ne pharamAyA- tumheM jaisA sukha ho, vaisA karo; dharmakArya meM vilamba na kro| skandaka anagAra zramaNa bhagavAna mahAvIra kI AjJA prApta karake yAvat unheM vandanA-namaskAra karake guNaratnasaMvatsara nAmaka tapazcaraNa svIkAra karake vicaraNa karane lage / jaise ki-pahale mahIne meM nirantara upavAsa karanA, dina meM sUrya ke sammukha dRSTi rakhakara AtApanAbhUmi meM utkaTuka Asana se baiThakara sUrya kI AtApanA lenA aura rAtri meM apAvRta (nirvastra) hokara vIrAsana se baiThanA evaM zIta sahana karanA / isI taraha nirantara bele-bele pAraNA karanA / dina meM utkaTuka Asana se baiThakara sUrya muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 44
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1 ' zataka/ zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka ke sammukha mukha rakhakara AtApanAbhUmi meM sUrya kI AtApanA lenA, rAtri meM apAvRta hokara vIrAsana se baiThakara zIta sahana karanA / isI prakAra tIsare mAsa meM uparyukta vidhi ke anusAra nirantara tele-tele pAraNA karanA / isI vidhi ke anusAra cauthe mAsa meM nirantara caule caule pAraNA karanA / pA~cave mAsa meM pacaule pacaule pAraNA krnaa| chaThe mAsa meM nirantara chaha-chaha upavAsa krnaa| sAtave mAsa meM nirantara sAta-sAta upavAsa krnaa| AThave mAsa meM nirantara AThaATha upavAsa karanA / nauveM mAsa meM nirantara nau-nau upavAsa karanA / dasave mAsa meM nirantara dasa-dasa upavAsa karanA / gyArahave mAsa meM nirantara gyAraha - gyAraha upavAsa karanA / bArahave mAsa meM nirantara bAraha-bAraha upavAsa karanA / terahave mAsa meM nirantara teraha-teraha upavAsa karanA / nirantara caudahave mAsa meM caudaha-caudaha upavAsa karanA / pandrahaveM mAsa meM nirantara pandraha-pandraha upavAsa karanA aura solahaveM mAsa meM nirantara solaha-solaha upavAsa karanA / ina sabhI meM dina meM utkaTuka Asana se baiThakara sUrya ke sammukha mukha karake AtApanAbhUmi meM AtApanA lenA, rAtri ke samaya apAvRta hokara vIrAsana se baiThakara zIta sahana karanA / tadanantara skandaka anagAra ne guNaratnasaMvatsara nAmaka tapazcaraNa kI sUtrAnusAra, kalpAnusAra yAvat ArAdhanA kI / isake pazcAt jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, vahA~ ve Ae aura unheM vandanA - namaskAra kiyA / aura phira aneka upavAsa, belA, telA, caulA, pacIlA, mAsakhamaNa, arddha mAsakhamaNa ityAdi vividha prakAra ke tapa se AtmA ko bhAvita karate hue vicaraNa karane lage / isake pazcAt ve skandaka anagAra usa udAra, vipula, pradatta, pragRhIta, kalyANarUpa, zivarUpa, dhanyarUpa, maMgalarUpa, zrIyukta, uttama, udagra, udAtta, sundara, udAra aura mahA-prabhAvazAlI tapaHkarma se zuSka ho gae, rUkSa ho gae, mAMsarahita ho gae, vaha kevala haDDI aura camar3I se DhakA huA raha gayA / ca samaya haDDiyA~ khar3akhar3a karane lagIM, ve kRza durbala ho gae, unakI nAr3iyA~ sAmane dikhAI dene lagIM, aba ve kevala jIva ke bala se calate the, jIva ke bala se khar3e rahate the, tathA ve itane durbala ho gae the ki bhASA bolane ke bAda, bhASA bolatebolate bhI aura bhASA bolU~gA, isa vicAra se bhI glAni ko prApta hote the, jaise koI sUkhI lakar3iyoM se bharI huI gAr3I ho, pattoM se bharI huI gAr3I ho, patte, tila aura anya sUkhe sAmAna se bharI huI gAr3I ho, eraNDa kI lakar3iyoM se bharI huI gAr3I ho, yA koyale se bharI huI gAr3I ho, sabhI gAr3iyA~ dhUpa meM acchI taraha sUkhAI huI hoM aura phira calAI jAeM to khar3a-khar3a AvAja karatI huI calatI haiM aura AvAja karatI huI khar3I rahatI hai, isI prakAra jaba skandaka anagAra calate the, khar3e rahate the, taba khar3a-khar3a AvAja hotI thI / yadyapi ve zarIra se durbala ho gae the, tathApi ve tapa se puSTa the / unakA mAMsa aura rakta kSINa ho gae the, kintu rAkha ke Dhera meM dabI huI agni kI taraha ve tapa aura teja se tathA tapa-teja kI zobhA se atIva-atIva suzobhita ho rahe the / sUtra - 115 usa kAla usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra rAjagRha nagara meM pdhaare| samavasaraNa kI racanA huI / yAvat janatA dharmopadeza sUnakara vApisa lauTa gii| tadanantara kisI eka dina rAtri ke pIchale prahara meM dharma- jAgaraNA karate hue skandaka anagAra ke mana meM isa prakAra kA adhyavasAya, cintana yAvat saMkalpa utpanna huA ki maiM isa prakAra ke udAra yAvat mahAprabhAvazAlI tapaHkarma dvArA zuSka, rUkSa yAvat kRza ho gayA huuN| yAvat merA zArIrika bala kSINa ho gayA, maiM kevala Atmabala se calatA hU~ aura khar3A rahatA hU~ / yahA~ taka kI bolane ke bAda, bolate samaya aura bolane se pUrva bhI mujhe glAni khinnatA hotI hai yAvat pUrvokta gAr3iyoM kI taraha calate aura khar3e rahate hue merI haDDiyoM se khar3a-khar3a AvAja hotI hai / ataH jaba taka mujhameM utthAna, karma, bala, vIrya, puruSakAra, parAkrama hai, jaba taka mere dharmAcArya, dharmopadezaka, tIrthaMkara zramaNa bhagavAna mahAvIra suhastI kI taraha vicaraNa kara rahe haiM, taba taka mere lie zreyaskara hai ki isa rAtri ke vyatIta ho jAne para kala prAtaHkAla komala utpalakamaloM ko vikasita karane vAle, kramazaH pANDuraprabhA se rakta azoka ke samAna prakAzamAna, TesU ke phUla, tote kI coMca, guMjA ke arddha bhAga jaise lAla, kamalavanoM ko vikasita karane vAle, sahastrarazmi, tathA teja se jAjvalyamAna dinakara sUrya ke udaya hone para maiM zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA - namaskAra yAvat paryupAsanA karake, muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 45
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka AjJA prApta karake, svayameva paMcamahAvratoM kA AropaNa karake, zramaNa-zramaNiyoM ke sAtha kSamApanA karake kRtAdi tathArUpa sthavira sAdhuoM ke sAtha vipulagiri para zanaiH zanaiH car3hakara, meghasamUha ke samAna kAle, devoM ke avataraNasthAnarUpa pRthvIzilApaTTa kI pratilekhanA karake, usa para DAbha (darbha) kA saMthArA bichAkara, usa darbha saMstAraka para baiThakara AtmA ko saMlekhanA tathA jhoSaNA se yukta karake, AhAra-pAnI kA sarvathA tyAga karake pAdapopagamana saMthArA karake, mRtyu kI AkAMkSA na karatA huA vicaraNa karU~ / isa prakAra kA samprekSaNa kiyA aura rAtri vyatIta hone para prAtaHkAla yAvat jAjvalyamAna sUrya ke udaya hone para skandaka anagAra zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI kI sevA meM Akara unheM vandanA-namaskAra karake yAvat paryupAsanA karane lge| tatpazcAt he skandaka! yoM sambodhita karake zramaNa bhagavAna mahAvIra ne skandaka anagAra se isa prakAra kahAhe skandaka ! rAtri ke pIchale prahara meM dharma jAgaraNA karate hue tumheM isa prakAra kA adhyavasAya yAvat saMkalpa utpanna huA ki isa udAra yAvat mahAprabhAvazAlI tapazcaraNa se merA zarIra aba kRza ho gayA hai, yAvat aba maiM saMlekhanAsaMthArA karake mRtyu kI AkAMkSA na karake pAdapopagamana anazana karU~ / aisA vicAra karake prAtaHkAla sUryodaya hone para tuma mere pAsa Ae ho / he skandaka ! kyA yaha satya hai ?" hA~, bhagavan ! yaha satya hai / he devAnupriya! jaisA tumheM sukha ho, vaisA karo; isa dharmakArya meM vilamba mata kro| sUtra -116 tadanantara zrI skandaka anagAra zramaNa bhagavAna mahAvIra kI AjJA prApta ho jAne para atyanta harSita, santuSTa yAvat praphullahRdaya hue / phira khar3e hokara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko tIna bAra dAhinI ora se pradakSiNA kI aura vandanA-namaskAra karake svayameva pA~ca mahAvratoM kA AropaNa kiyA / phira zramaNa-zramaNiyoM se kSamAyAcanA kI, aura tathArUpa yogya kRtAdi sthaviroM ke sAtha zanaiH zanaiH vipulAcala para car3he / vahA~ megha-samUha ke samAna kAle, devoM ke Utarane yogya sthAnarUpa eka pRthvIzilApaTTa kI pratilekhanA kI tathA uccAra-prasravaNAdi pariSThApanabhUmi kI pratilekhanA kI / aisA karake usa pRthvIzilApaTTa para DAbha kA saMthArA bichAkara, pUrvadizA kI ora mukha karake, paryakAsana se baiThakara, dasoM nakha sahita donoM hAthoM ko milAkara mastaka para rakhakara, donoM hAtha jor3akara isa prakAra bolearihanta bhagavaMtoM ko, yAvat jo mokSa ko prApta ho cuke haiM, unheM namaskAra ho / tathA avicala zAzvata siddha sthAna ko prApta karane kI IcchA vAle zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko namaskAra ho / tatpazcAt kahA vahA~ rahe hue bhagavAna mahAvIra ko yahA~ rahA huA maiM vandanA karatA huuN| vahA~ virAjamAna zramaNa bhagavAna mahAvIra yahA~ para rahe hue mujha ko dekheM / aisA kahakara bhagavAna ko vandanA-namaskAra karake ve bole- maiMne pahale bhI zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa yAvajjIvana ke lie sarva prANAtipAta kA tyAga kiyA thA, yAvat mithyAdarzanazalya taka aThAraha hI pApoM kA tyAga kiyA thA / isa samaya bhI zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke pAsa yAvajjIvana ke lie sarva prANAtipAta se lekara mithyAdarzanazalya taka aThAraha hI pApoM kA tyAga karatA huuN| aura yAvajjIvana ke lie azana, pAna, khAdima aura svAdima AhAra kA tyAga karatA hU~ / tathA yaha merA zarIra, jo ki mujhe iSTa, kAnta, priya hai, yAvat jisakI maiMne bAdhA-pIr3A, roga, AtaMka, parISaha aura upasarga Adi se rakSA kI hai, aise zarIra kA bhI antima zvAsocchvAsa taka vyutsarga karatA hU~, yoM kahakara saMlekhanA saMthArA karake, bhakta-pAna kA sarvathA tyAga karake pAdapopagamana anazana karake mRtyu kI AkAMkSA na karate hue vicaraNa karane lage / skandaka anagAra, zramaNa bhagavAna mahAvIra ke tathArUpa sthaviroM ke pAsa gyAraha aMgoM kA adhyayana pUre bAraha varSa taka zramaNa-paryAya kA pAlana karake, eka mAsa kI saMlekhanA se apanI AtmA ko saMlikhita karake sATha bhakta kA tyAgarUpa anazana karake, AlocanA aura pratikramaNa karake samAdhi prApta karake kramazaH kAladharma ko prApta hue| sUtra - 117 tatpazcAt una sthavira bhagavaMtoM ne skandaka anagAra ko kAladharma prApta huA jAnakara unake parinirvANa sambandhI kAyotsarga kiyA / phira unake pAtra, vastra Adi upakaraNoM ko lekara ve vipulagiri se zanaiH zanaiH nIce uutre| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 46
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka Utarakara jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI virAjamAna the, vahA~ Ae / bhagavAna ko vandanA-namaskAra karake una sthavira muniyoM ne isa prakAra kahA-he bhagavan ! Apa devAnapriya ke ziSya skandaka anagAra, jo ki prakRti se bhadra, prakRti se vinIta, svabhAva se upazAnta, alpakrodha-mAna-mAyA-lobha vAle, komalatA aura namratA se yukta, indriyoM ko vaza meM karane vAle, bhadra aura vinIta the, ve ApakI AjJA lekara svayameva paMcamahAvratoM kA AropaNa karake, sAdhusAdhvIyoM se kSamApanA karake, hamAre sAtha vipulagiri para gae the, yAvat ve pAdapopagamana saMthAra karake kAladharma ko prApta ho gae haiM / ye unake dharmopakaraNa haiM / gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA-namaskAra karake pUchAbhagavan ! skandaka anagAra kAla ke avasara para kAladharma ko prApta karake kahA~ gae aura kahA~ utpanna hue ? zramaNa bhagavAna mahAvIra ne pharamAyA-he gautama ! merA ziSya skandaka anagAra, prakRtibhadra yAvat vinIta merI AjJA prApta karake, svayameva paMcamahAvratoM kA AropaNa karake, yAvat saMlekhanA-saMthArA karake samAdhi ko prApta hokara kAla ke avasara para kAla karake acyutakalpa meM devarUpa meM utpanna huA hai| vahA~ katipaya devoM kI sthiti bAIsa sAgaropama kI hai| tadanusAra skandaka deva kI sthiti bhI bAIsa sAgaropama kI hai| tatpazcAt zrI gautamasvAmI ne pUchA-bhagavan ! skandaka deva vahA~ kI Ayu kA kSaya, bhava kA kSaya aura sthiti kA kSaya karake usa devaloka se kahA~ jAeMge aura kahA~ utpanna hoMge? gautama ! skandaka deva vahA~ kI Ayu, bhava aura sthiti kA kSaya hone para mahAvidehavarSa (kSetra) meM janma lekara siddha hoMge, buddha hoMge, mukta hoMge, parinirvANa ko prApta kareMge aura sabhI duHkhoM kA anta kreNge| zrI skandaka kA jIvanavatta zataka-2 - uddezaka-2 sUtra-118 bhagavan ! kitane samudghAta kahe gae haiM ? gautama ! samudghAta sAta kahe gae haiM / ve isa prakAra haiM-vedanA-samud ghAta, kaSAya-samudghAta, mAraNAntika-samudghAta, vaikriya-samudghAta, taijasa-samudghAta, AhAraka-samudghAta aura kevalI-samudghAta / yahA~ prajJApanAsUtra kA chattIsavA samudghAtapada kahanA cAhie, kintu usameM pratipAdita chadmastha samudghAta kA varNana yahA~ nahIM kahanA cAhie / aura isa prakAra yAvat vaimAnika taka jAnanA cAhie, tathA kaSAyasamudghAta aura alpabahutva kahanA caahie| he bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra ke kyA kevalI-samudghAta yAvat samagra bhaviSyakAla-paryanta zAzvata rahatA hai? he gautama ! yahA~ bhI uparyukta kathanAnusAra samudghAtapada jaannaa| zataka-2 - uddezaka-3 sUtra - 119, 120 bhagavan ! pRthvIyA~ kitanI kahI gaI haiM ? gautama ! jIvAbhigamasUtra meM nairayika uddezaka meM pRthvIsambandhI jo varNana hai, vaha saba yahA~ jAna lenA cAhie / vahA~ unake saMsthAna, moTAI Adi kA tathA yAvat-anya jo bhI varNana hai, vaha saba yahA~ kahanA / pRthvI, narakAvAsa kA aMtara, saMsthAna, bAhalya, viSkambha, parikSepa, varNa, gaMdha aura sparza (yaha saba kahanA caahie)| sUtra - 121 bhagavan ! kyA saba jIva utpannapUrva haiM ? hA~, gautama ! sabhI jIva ratnaprabhA Adi narakapathvIyoM meM aneka bAra athavA ananta bAra pahale utpanna ho cUke haiN| zataka-2 - uddezaka-4 sUtra -122 bhagavan ! indriyA~ kitanI kahI gaI haiM ? gautama ! pA~ca / zrotrendriya, cakSarindriya, ghrANendriya, rasanendriya aura sparzendriya / yahA~ prajJApanAsUtra ke, indriyapada kA prathama uddezaka kahanA / usameM kahe anusAra indriyoM kA saMsthAna, bAhalya, caur3AI, yAvat aloka taka samagra indriya-uddezaka kahanA caahie| muni dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 47
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka zataka-2 - uddezaka-5 sUtra-123 bhagavan ! anyatIrthika isa prakAra kahate haiM, bhASaNa karate haiM, batAte haiM aura prarUpaNA karate haiM ki koI bhI nirgrantha marane para deva hotA hai aura vaha deva, vahA~ dUsare devoM ke sAtha, yA dUsare devoM kI deviyoM ke sAtha, unheM vaza meM karake yA unakA AliMgana karake, paricAraNA nahIM karatA, tathA apanI deviyoM ko vazameM karake yA AliMgana karake unake sAtha bhI paricAraNA nahIM karatA / parantu vaha deva vaikriya se svayaM apane hI do rUpa banAtA hai| yoM do rUpa banAkara vaha, usa vaikriyakRta devI ke sAtha paricAraNA karatA hai / isa prakAra eka jIva eka hI samaya meM do vedoM kA anubhava karatA hai, yathA-strI-veda kA aura puruSaveda kA / isa prakAra paratIrthika kI vaktavyatA eka jIva eka hI samaya meM strIveda aura puruSaveda kA anubhava karatA hai, yahA~ taka kahanA cAhie / bhagavana ! yaha isa prakAra kaise ho sakatA hai| he gautama ! ve anyatIrthika jo yaha kahate yAvat prarUpaNA karate haiM ki-yAvat strIveda aura puruSaveda; unakA vaha kathana mithyA hai / he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~, bhASaNa karatA hU~, batAtA hU~ aura prarUpaNA karatA hU~ ki koI eka nirgrantha jo marakara, kinhIM maharddhika yAvat mahAprabhAvayukta, dUragamana karane kI zakti se sampanna, dIrghakAla kI sthiti (Ayu) vAle devalokoM meM se kisI eka meM devarUpa meM utpanna hotA hai, aise devaloka meM vaha mahatI Rddhi se yukta yAvat dazoM dizAoM meM udyota karatA huA, viziSTa kAnti se zobhAyamAna yAvat atIva rUpavAna deva hotA hai| aura vaha deva vahA~ dasare devoM ke sAtha tathA dasare devoM kI deviyoM ke sAtha unheM vazameM karake.paricAraNA karatA hai aura apanI deviyoM ko vazameM karake unake sAtha bhI paricAraNA karatA hai; kintu svayaM vaikriya karake apane do rUpa banAkara paricAraNA nahIM karatA, (kyoMki eka jIva eka samaya meM strIveda aura puruSaveda, ina donoM vedoM meM se kisI eka veda kA hI anubhava karatA hai / jaba strIveda ko vedatA hai, taba puruSaveda ko nahIM vedatA, jisa samaya puruSaveda ko vedatA hai, usa samaya strIveda ko nahIM vedatA / strIveda ke udaya hone se puruSaveda ko nahIM vedatA aura puruSaveda kA udaya hone se strIveda ko nahIM vedatA / ataH eka jIva eka samaya meM strIveda aura puruSaveda, ina donoM vedoM meM se kisI eka veda ko hI vedatA hai / jaba strIveda kA udaya hotA hai, taba strI, puruSa kI abhilASA karatI hai aura jaba puruSaveda kA udaya hotA hai, taba puruSa, strI kI abhilASA karatA hai| sUtra - 124 bhagavan ! udakagarbha, udakagarbha ke rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa taka udakagarbha, udakagarbharUpa meM rahatA hai | bhagavan ! tiryagyonikagarbha kitane samaya taka tiryagyonikagarbharUpa meM rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ATha varSa / bhagavan ! mAnuSIgarbha, kitane samaya taka mAnuSIgarbharUpa meM rahatA hai ? gautama ! jaghanya anta-rmuhUrta aura utkRSTa bAraha varSa rahatA hai| sUtra-125 __bhagavan ! kAya-bhavastha kitane samaya taka kAya-bhavastharUpa meM rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa caubIsa varSa taka rahatA hai| sUtra-126 bhagavan ! mAnuSI aura paMcendriyatiryaMcI yonigata bIja yonibhUtarUpa meM kitane samaya taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bAraha muhUrta / sUtra-127 bhagavan ! eka jIva, eka bhava kI apekSA kitane jIvoM kA putra ho sakatA hai ? gautama ! eka jIva, eka bhava meM jaghanya eka jIva kA, do jIvoM kA athavA tIna jIvoM kA, aura utkRSTa zatapRthaktva jIvoM kA putra ho sakatA hai| sUtra-128 bhagavan ! eka janIva ke eka bhava meM kitane jIva putrarUpa meM (utpanna) ho sakate haiM ? gautama ! jaghanya eka, do muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 48
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka athavA tIna jIva aura utkRSTa lakSapRthaktva jIva putrarUpa meM (utpanna ho sakate haiN| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? he gautama ! karmakRta yoni meM strI aura puruSa kA jaba maithunavRttika saMyoga niSpanna hotA hai, taba una donoM ke sneha sambandha hotA hai, phira usameM se jaghanya eka, do athavA tIna aura utkRSTa lakSapRthaktva jIva putrarUpa meM utpanna hote haiM / he gautama ! isIlie pUrvokta kathana kiyA gayA hai| sUtra - 129 bhagavan ! maithunasevana karate hue jIva ke kisa prakAra kA asaMyama hotA hai ? gautama ! jaise koI puruSa tapI huI sone kI (yA lohe kI salAI (DAlakara. usa se bA~sa kI rUI se bharI haI nalI yA bara nAmaka vanaspatise jalA DAlatA hai. he gautama ! aisA hI asaMyama maithuna sevana karate hue jIva ke hotA hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| sUtra-130 isake pazcAta (ekadA) zramaNa bhagavAna mahAvIra rAjagaha nagara ke gaNazIla udyAna se nIkalakara bAhara janapadoM meM vihAra karane lge| usa kAla usa samaya meM tuMgikA nAmakI nagarI thii| usa tuMgikA nagarI ke bAhara IzAna koNa meM puSpavatika nAmakA caitya thA / usa tuMgikAnagarI meM bahuta-se zramaNopAsaka rahate the / ve ADhya aura dIpta the| unake vistIrNa nipala bhavana the| tathA ve zayanoM, AsanoM, yAnoM tathA vAhanoM se sampanna the / unake pAsa pracura dhana, bahata-sA sonA-cA~dI Adi thA / ve Ayoga aura prayoga karane meM kuzala the| unake yahA~ vipula bhAta-pAnI taiyAra hotA thA, aura vaha aneka logoM ko vitarita kiyA jAtA thaa| unake yahA~ bahuta-sI dAsiyA~ aura dAsa the; tathA bahuta-sI gAyeM, bhaiMse, bher3eM aura bakarIyA~ Adi thIM / ve bahuta-se manuSyoM dvArA bhI aparibhUta the / ve jIva aura ajIva ke svarUpa ko bhalIbhA~ti jAnate the / unhoMne puNya aura pApa kA tattva upalabdha kara liyA thA / ve Azrava, saMvara, nirjarA, kriyA, adhikaraNa, bandha aura mokSa ke viSaya meM kuzala the / ve sahAyatA kI apekSA nahIM rakhate the / (ve nirgrantha pravacana meM itane dRr3ha the ki) deva, asura, nAga, suparNa, yakSa, rAkSasa, kinnara, kimpuruSa, garur3a, gandharva, mahoraga Adi devagaNoM ke dvArA nirgranthapravacana se anatikramaNIya the / ve nirgranthapravacana ke prati niHzaMkita the, niSkAMkSita the, tathA viciki-tsArahita the| unhoMne zAstroM ke arthoM ko bhalIbhA~ti upalabdha kara liyA thA, zAstroM ke arthoM ko grahaNa kara liyA thA / pUchakara unhoMne yathArtha nirNaya kara liyA thA / unhoMne zAstroM ke arthoM aura unake rahasyoM ko nirNayapUrvaka jAna liyA thaa| unakI haDDiyA~ aura majjAeM (nirgranthapravacana ke prati) premAnurAga se raMgI huI thii| (isalie ve kahate the ki-)| mAna bandhao! yaha nirgrantha pravacana hI artha (sArthaka) hai, yahI paramArtha hai, zeSa saba nirarthaka hai| ve itane udAra the ki unake gharoM meM daravAjoM ke pIche rahane vAlI argalA sadaiva UMcI rahatI thii| unake ghara ke dvAra sadA khule rahate the / unakA antaHpura tathA paragRha meM praveza vizvasanIya hotA thA / ve zIlavrata, guNavrata, viramaNavrata, pratyA-khyAna, pauSadhopavAsa Adi kA samyak AcaraNa karate the, tathA caturdazI, aSTamI, amAvAsyA aura pUrNimA, ina parva tithiyoM meM pratipUrNa pauSaka kA samyak anupAlana karate the / ve zramaNa nirgranthoM ko prAsuka aura eSaNIya azana, pAna, khAdima, svAdima, vastra, pAtra, kambala, rajoharaNa, pITha phalaka, zayyA, saMstAraka, auSadha aura bheSaja Adi pratilAbhita karate the; aura yathApratigRhIta tapaHkarmoM se apanI AtmA ko bhAvita karate hue vicarate the| sUtra - 131 usa kAla aura usa samaya meM pArthApatyIya sthavira bhagavAna pA~ca sau anagAroM ke sAtha yathAkrama se caryA karate hue, grAmAnugrAma jAte hue, sukhapUrvaka vihAra karate hue tuMgikA nagarI ke puSpavatikacaitya padhAre / yathArUpa avagraha lekara saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue vahA~ viharaNa karane lage / ve sthavira bhagavaMta jAti-sampanna, kulasampanna, balasampanna, rUpasampanna, vinayasampanna, jJAnasampanna, darzanasampanna, cAritrasampanna, lajjAsampanna, lAghavasampanna, ojasvI, tejasvI, varcasvI aura yazasvI the / unhoMne krodha, mAna, mAyA, lobha, nidrA, indriyoM aura parISahoM ko jIta liyA thA / ve jIvana kI AzA aura maraNa ke bhaya se vimukta the, yAvat ve kutrikApaNa-bhUta the / ve bahuzruta aura bahuparivAra vAle the| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 49
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1 ' sUtra - 132 zataka/ zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka tadanantara tuMgikAnagarI ke zRMgATaka mArgameM, trika rAstoMmeM, catuSka pathoMmeM tathA aneka mArga milate haiM, aise mArgoM meM, rAjamArgoM meM evaM sAmAnya mArgoM meM yaha bAta phaila gii| parISad eka hI dizAmeM unheM vandana karane ke lie jAne lagI / jaba yaha bAta tuMgikAnagarI ke zramaNopAsakoM ko jJAta huI to ve atyanta harSita aura santuSTa hue, yAvat paraspara eka dUsare ko bulAkara isa prakAra kahane lage- he devAnupriyo ! (sUnA hai ki) bhagavAna pArzvanAtha ke ziSyAnu-ziSya sthavira bhagavaMta, jo ki jAtisampanna Adi vizeSaNa viziSTa haiM, yAvat (yahA~ padhAre haiM) aura yathApratirUpa avagraha grahaNa karake saMyama aura tapa se apanI AtmA ko bhAvita karate hue viharaNa karate haiM / he devAnupriyo ! tathArUpa sthavira bhagavaMtoM ke nAmagotra ke zravaNa se bhI mahAphala hotA hai, taba phira unake sAmane jAnA, vandana- namaskAra karanA, unakA kuzala-maMgala pUchanA aura unakI paryupAsanA karanA, yAvat... unase prazna pUchakara artha-grahaNa karanA, ityAdi bArto ke phala kA to kahanA hI kyA ? ataH he devAnupriyo ! hama saba una sthavira bhagavaMtoM ke pAsa caleM aura unheM vandana - namaskAra kareM yAvat unakI paryupAsanA kreN| aisA karanA apane lie isa bhava meM tathA parabhava meM hitarUpa hogA; yAvat paramparA se anugAmI hogaa| isa prakAra bAtacIta karake unhoMne usa bAta ko eka dUsare ke sAmane svIkAra kiyaa| svIkAra karake ve saba zramaNopAsaka apane-apane ghara gae / ghara jAkara snAna kiyA, phira balikarma kiyaa| tadanantara kautuka aura maMgala rUpa prAyazcitta kiyaa| phira zuddha tathA dharmasabhA Adi meM praveza karane yogya evaM zreSTha vastra pahane thor3e-se, kintu bahumUlya AbharaNoM se zarIra ko vibhUSita kiyaa| phira ve apane-apane gharoM se nIkale aura eka jagaha mile| (tatpazcAt) ve sammilita hokara paidala calate hue tuMgikA nagarI ke bIcobIca hokara nIkale aura jahA~ puSpavatika caitya thA, vahA~ aae| sthavira bhagavaMtoM ke pAsa pA~ca prakAra ke abhigama karake ge| ve isa prakAra haiM- (1) sacitta dravyoM kA tyAga karanA, (2) acitta dravyoM kA tyAga na karanA- sAtha meM rakhanA; (3) ekazATika uttarAsaMga karanA, (4) sthavira-bhagavaMtoM ko dekhate hI donoM hAtha jor3anA, tathA (5) mana ko ekAgra karanA / yoM pA~ca prakAra kA abhigama karake ve zramaNopAsaka sthavira bhagavaMtoM ke nikaTa Akara unhoMne dAhinI ora se tIna bAra unakI pradakSiNA kI, vandana- namaskAra kiyA yAvat kAyika, vAcika aura mAnasika, ina tInoM prakAra se unakI paryupAsanA karane lge| ve hAtha-pairoM ko sikor3akara zuzrUSA karate hue. namaskAra karate hue unake sammukha vinaya se hAtha jor3akara kAyA se paryupAsanA karate haiM / jo-jo bAteM sthavira bhagavAna pharamA rahe the, use sUnakara bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha tathya hai, yahI satya hai, bhagavan ! yaha asaMdigdha hai, bhagavan ! yaha iSTa hai, yaha pratISTa hai, hai bhagavan ! yahI iSTa aura vizeSa iSTa hai, isa prakAra vANI se apratikUla hokara vinayapUrvaka vANI se paryupAsanA karate haiM tathA mana se saMvegabhAva utpanna karate hue tIvra dharmAnurAga meM raMge hue vigraha aura pratikUlatA se rahita buddhi hokara mana ko anyatra kahIM na lagAte hue vinayapUrvaka upAsanA karate haiM / sUtra - 133 tatpazcAt una sthavira bhagavaMtoM ne una zramaNopAsakoM tathA usa mahatI parISad (dharmasabhA) ko kezI zramaNa kI taraha cAturyAma dharma kA upadeza diyaa| yAvat... ve zramaNopAsaka apanI zramaNopAsakatA dvArA AjJA ke ArAdhaka hue| yAvat dharma-kathA pUrNa huii| tadanantara ve zramaNopAsaka sthavira bhagavaMtoM se dharmopadeza sUnakara evaM hRdayaMgama karake bar3e harSita aura santuSTa hue, yAvat unakA hRdaya khila uThA aura unhoMne sthavira bhagavaMtoM kI dAhinI ora se tIna bAra pradakSiNA kI, yAvat unakI paryupAsanA kI aura phira isa prakAra pUchA-bhagavan ! saMyama kA kyA phala hai ? bhagavan ! tapa kA kyA phala hai? isa para una sthavira bhagavaMtoM ne una zramaNopAsakoM se isa prakAra kahA- 'he Aryo ! saMyama kA phala AzravarahitatA hai| tapa kA phala vyavadAna (karmapaMka se malina AtmA ko zuddha karanA) hai| zramaNopAsakoM ne una sthavira bhagavaMtoM se isa prakAra pUchA bhagavan yadi saMyama kA phala anAzravatA hai aura ! muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 50
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka tapa kA phala vyavadAna hai to deva devalokoM meM kisa kAraNa se utpanna hote haiM ? kAlikaputra nAmaka sthavira ne una zramaNopAsakoM se yoM kahA- Aryo ! pUrvatapa ke kAraNa deva devalokoM meM utpanna hote haiM / mehila nAma ke sthavira ne una zramaNopAsakoM se isa prakAra kahA-Aryo ! pUrva-saMyama ke kAraNa deva devalokoM meM utpanna hote haiN| phira unameM se AnandarakSita nAmaka sthavira ne una zramaNopAsakoM se isa prakAra kahA-Aryo ! karma zeSa rahane ke kAraNa devatA devalokoM meM utpanna hote haiM / unameM se kAzyapa nAmaka sthavirane una zramaNopAsakoM se kahA-Aryo ! saMgitA (Asakta) ke kAraNa deva devalokoM meM utpanna hote haiM / isa prakAra he Aryo ! pUrva (rAgabhAvayukta) tapa se, pUrva (sarAga) saMyama se, karmoM ke rahane se, tathA saMgitA (dravyAsakti) se, devatA devalokoM meM utpanna hote haiM / yaha bAta satya hai| isalie kahI hai, hamane apanA AtmabhAva batAne kI dRSTi se nahIM kahI hai| tatpazcAta ve zramaNopAsaka, sthavira bhagavaMtoM dvArA kahe hae ina aura aise uttaroM ko sanakara baDe harSita evaM santuSTa hue aura sthavira bhagavaMtoM ko vandanA namaskAra karake anya prazna bhI pUchate haiM, prazna pUchakara phira sthavira bhagavaMtoM dvArA diye gae uttaroM ko grahaNa karate haiN| tatpazcAt ve vahA~ se uThate haiM aura tIna bAra vandanA-namaskAra karate haiN| jisa dizA se Ae the, usI dizA meM vApasa lauTa ge| idhara ve sthavira bhagavaMta bhI kisI eka dina tuMgikA nagarI ke usa puSpavatika caitya se nIkale aura bAhara janapadoM meM vicaraNa karane lge| sUtra-134 usa kAla, usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thA / vahA~ (zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI padhAre / parISad vandanA karane gaI yAvat dharmopadeza sUnakara) parISad vApasa lauTa gaI / usa kAla, usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha antevAsI indrabhUti nAmaka anagAra the / yAvat...ve vipula tejolezyA ko apane zarIra meM saMkSipta karake rakhate the| ve nirantara chaThTha-chaTha ke tapazcaraNa se tathA saMyama aura tapa se apanI AtmA ko bhAvita karate hue yAvat vicarate the isake pazcAt chaThTha ke pAraNe ke dina bhagavAna gautamasvAmI ne prathama prahara meM svAdhyAya kiyA; dvItiya prahara meM dhyAna dhyAyA aura tRtIya prahara meM zArIrika zIghratA-rahita, mAnasika capalatArahita, AkulatA se rahita hokara mukhavastrikA kI pratilekhanA kI; phira pAtroM aura vastroM kI pratilekhanA kI; tadanantara pAtroM kA pramArjana kiyA aura phira una pAtroM ko lekara jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI virAjamAna the, vahA~ Ae / bhagavAna ko vandana-namaskAra kiyA aura nivedana kiyA-bhagavan ! Aja mere chaThu tapa ke pAraNe kA dina hai / ataH Apa se AjJA prApta hone para maiM rAjagRha nagara meM ucca, nIca aura madhyama kuloM ke gRhasamudAya meM bhikSAcaryA kI vidhi ke anusAra, bhikSATana karanA cAhatA hU~ / he devAnupriya! jisa prakAra tumheM sukha ho, vaise karo; kintu vilamba mata kro| bhagavAna kI AjJA prApta ho jAne ke bAda bhagavAna gautamasvAmI zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa se tathA guNazIla caitya se nIkale / phira ve tvarA, capalatA aura AkulatA se rahita hokara yugAntara pramANa dUra taka kI bhUmi kA avalokana karata hue, apanI dRSTi se Age-Age ke gamana mArga kA zodhana karate hue jahA~ rAjagRha nagara thA, vahA~ aae| UMca, nIca aura madhyama kuloM ke gRha-samudAya meM vidhipUrvaka bhikSAcarI ke lie paryaTana karane lge| usa samaya rAjagRha nagara meM bhikSATana karate hue bhagavAna gautama ne bahuta-se logoM ke mukha se isa prakAra ke ud gAra sUne-he devAnupriya ! tuMgikA nagarI ke bAhara puSpavatika nAmaka udyAna meM bhagavAna pArzvanAtha ke ziSyAnuziSya sthavira bhagavaMta padhAre the, unase vahA~ ke zramaNopAsakoM ne prazna pUche the ki bhagavan ! saMyama kA kyA phala hai, bhagavan ! tapa kA kyA phala hai ? taba una sthavira bhagavaMtoM ne una zramaNopAsakoM se kahA thA-Aryo ! saMyama kA phala saMvara hai, aura tapa kA phala karmoM kA kSaya hai / yAvat-he Aryo ! pUrvatapa se, pUrvasaMyama se, karma zeSa rahane se aura saMgitA (Asakti) se devatA devalokoM meM utpanna hote haiM / yaha bAta satya hai, isalie hamane kahI hai, hamane apane AtmabhAva vaza yaha bAta nahIM kahI hai| to maiM yaha bAta kaise mAna lU~? isake pazcAt zramaNa bhagavAna gautama ne isa prakAra kI bAta logoM ke mukha se sUnI to unheM zraddhA utpanna huI, aura yAvat unake mana meM kutUhala bhI jAgA / ataH bhikSAvidhipUrvaka AvazyakatAnusAra bhikSA lekara ve rAjagRhanagara se muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 51
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1 ' zataka/ zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka bAhara nIkale aura atvarita gati se yAvat IryA-zodhana karate hue jahA~ guNazIlaka caitya thA, aura jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, vahA~ unake pAsa aae| gamanAgamana sambandhI pratikramaNa kiyA, eSaNAdoSoM kI AlocanA kI, phira AhAra-pAnI bhagavAna ko dikhAyA / tatpazcAt zrIgautamasvAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se yAvat nivedana kiyA- bhagavan ! maiM Apase AjJA prApta karake rAjagRhanagara meM ucca nIca aura madhyama kuloM meM bhikSA-caryA kI vidhipUrvaka bhikSATana kara rahA thA, usa samaya bahuta se logoM ke mukha se isa prakAra ke udgAra sUne ki tuMgikA nagarI ke bAhara puSpavatika nAmaka udyAna meM pArzvApatyIya sthavira bhagavaMta padhAre the, unase vahA~ ke zramaNopAsakoM ne isa prakAra prazna pUche the ki bhagavan ! saMyama kA kyA phala hai ? aura tapa kA kyA phala hai ? yAvat yaha bAta satya hai, isalie kahI hai, kintu hamane AtmabhAva ke vaza hokara nahIM kahI / , he bhagavan ! kyA ve sthavira bhagavaMta una zramaNopAsakoM ke praznoM ke ye aura isa prakAra ke uttara denemeM samartha haiM, athavA asamartha haiM ? bhagavan ! una zramaNopAsakoM ko aisA uttara denemeM ve samyakrUpa se jJAnaprApta haiM, athavA asampanna yA anabhyasta haiM? bhagavan! una zramaNopAsakoM ko aisA uttara denemeM ve upayogavAle haiM yA upayogavAle nahIM haiM? bhagavan kyA ve sthavira bhagavaMta una zramaNopAsakoM ko aisA uttara dene meM viziSTa jJAnavAn haiM, athavA vizeSa jJAnI nahIM haiM ki Aryo / pUrvatapa se davatA devalokoM meM utpanna hote haiM, tathA pUrvasaMyama se, karmitA se aura saMgitA (Asakti) ke kAraNa devatA devalokoM meM utpanna hote haiN| yaha bAta satya hai, isalie hama kahate haiM, kintu apane ahaMbhAva vaza nahIM kahate haiM? ! he gautama! ve sthavira bhagavaMta una zramaNopAsakoM ko isa prakAra ke uttara dene meM samartha haiM, asamartha nahIM; yAvat ve samyak rUpa se sampanna haiM athavA abhyasta haiM; asampanna yA anabhyasta nahIM; ve upayoga vAle haiM, anupayoga vAle nahIM: ve viziSTa jJAnI haiM, sAmAnya jJAnI nhiiN| yaha bAta satya hai, isalie una sthaviroM ne kahI hai, kintu apane ahaMbhAva ke vaza hokara nahIM khii| he gautama maiM bhI isI prakAra kahatA hU~, bhASaNa karatA hU~, batAtA hU~ aura prarUpaNA karatA hU~ ki pUrvatapa ke kAraNa se devatA devalokoM meM utpanna hote haiM, pUrvasaMyama ke kAraNa deva devalokoM meM utpanna hote haiM, karmitA se deva devalokoM meM utpanna hote haiM tathA saMgitA (Asakti) ke kAraNa devatA devalokoM meM utpanna hote haiN| Aryo ! pUrvatapa se, pUrvasaMyama se, karmitA aura saMgitA se devatA devalokoM meM utpanna hote haiM / yahI bAta satya hai; isalie unhoMne kahI hai, kintu apanI ahaMtA pradarzita karane ke lie nahIM kahI / sUtra- 135 bhagavan ! tathArUpa zramaNa yA mAhana kI paryupAsanA karane vAle manuSya ko usakI paryupAsanA kA kyA phala milatA hai ? gautama ! tathArUpa zramaNa yA mAhana ke paryupAsaka ko usakI paryupAsanA kA phala hotA hai- zravaNa / ! bhagavan ! usa zravaNa kA kyA phala hotA hai ? gautama ! zravaNa kA phala jJAna hai / bhagavan ! una jJAna kA kyA phala hai ? gautama jJAna kA phala vijJAna hai| bhagavan usa vijJAna kA kyA phala hotA hai ? gautama vijJAna kA phala pratyAkhyAna hai / bhagavan ! pratyAkhyAna kA kyA phala hotA hai ? gautama ! pratyAkhyAna kA phala saMyama hai / bhagavan ! saMyama kA kyA phala hotA hai ? gautama saMyama kA phala saMvara hai| isI taraha anAzravatva kA phala tapa hai, tapa kA phala vyavadAna (karmanAza) hai aura vyavadAna kA phala akriyA hai| bhagavan usa akriyA kA kyA phala hai ? gautama akriyA kA antima phala siddhi hai / ! ! sUtra - 136 (paryupAsanA kA prathama phala) zravaNa, (zravaNa kA phala) jJAna, (jJAna kA phala) vijJAna, (vijJAna kA phala) pratyAkhyAna (pratyAkhyAna kA phala) saMyama, (saMyama kA phala) anAzravatva, (anAzravatva kA phala) tapa, tapa kA phala) vyavadAna, (vyavadAna kA phala) akriyA aura (akriyA kA phala) siddhi hai / sUtra - 137 bhagavan! anyatIrthika isa prakAra kahate haiM, bhASaNa karate haiM. batalAte haiM aura prarUpaNA karate haiM ki rAjagRha nagara ke bAhara vaibhAragiri ke nIce eka mahAna (bar3A bhArI ) pAnI kA hrada hai / usakI lambAI-caur3AI aneka yojana hai| T muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 52
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka usakA agalA bhAga aneka prakAra ke vRkSasamUha se suzobhita hai, vaha sundara hai, yAvat pratirUpa hai / usa hrada aneka udAra megha saMsvedita (utpanna) hote (girate) haiM, sammUrchita hote (barasate) haiM / isake atirikta usameM se sadA parimita garmagarma jala jharatA rahatA hai / bhagavan ! (anyatIrthikoM kA) isa prakAra kA kathana kaisA hai ? he gautama ! anyatIrthika jo kahate haiM, bhASaNa karate haiM, batalAte haiM, aura prarUpaNA karate haiM ki rAjagRha nagara ke bAhara...yAvat... garma-garma jala jharatA rahatA hai, yaha saba ve mithyA kahate haiM; kintu he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~, bhASaNa karatA hU~, batalAtA hU~ aura prarUpaNA karatA hU~ ki rAjagRha nagara ke bAhara vaibhAragiri ke nikaTavartI eka mahAtapopatIra-prabhava nAmaka jharanA hai / vaha lambAI-caur3AI meM pA~ca-sau dhanuSa hai / usake Age kA bhAga aneka prakAra ke vRkSa-samUha se suzobhita hai, sundara hai, prasannatAjanaka hai, darzanIya hai, ramaNIya hai aura pratirUpa hai / usa jharane meM bahuta-se uSNa-yonika jIva aura pudgala jala ke rUpa meM utpanna hote haiM, naSTa hote haiM, cyavate haiM aura upacaya ko prApta hote haiM / isake atirikta usa jharane meM sadA parimita garma-garma jala jharatA rahatA hai / he gautama ! yaha mahAtapopatIra-prabhava nAmaka jharanA hai, aura he gautama ! yahI mahAtapopatIra-prabhava nAmaka jharane kA artha hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-2 - uddezaka-6 sUtra-138 bhagavan ! bhASA avadhAriNI hai; kyA maiM aisA mAna lU~ ? gautama ! uparyukta prazna ke uttara meM prajJApanAsUtra ke bhASApada jAna lenA caahie| zataka-2 - uddezaka-7 sUtra-139 bhagavan ! deva kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! deva cAra prakAra ke kahe gae haiM / ve isa prakAra haiMbhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika / bhagavan ! bhavanavAsI devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? gautama ! bhavanavAsI devoM ke sthAna isa ratnaprabhA pRthvI ke nIce haiM; ityAdi devoM kI sArI vaktavyatA prajJApanAsUtra ke dUsare sthAna-pada meM kahe anusAra kahanI cAhie / kintu vizeSatA itanI hai ki yahA~ bhavanavAsiyoM ke bhavana kahane cAhie / unakA upapAta loka ke asaMkhyAtave bhAga meM hotA hai / yaha samagra varNana siddha siddhagaNDikAparyanta pUrA kahanA cAhie / kalpoM kA pratiSThAna unakI moTAI, UMcAI aura saMsthAna Adi kA sArA varNana jIvAbhigamasUtra ke vaimAnika uddezaka paryanta khnaa| zataka-2 - uddezaka-8 sUtra-140 bhagavan ! asurakumAroM ke indra aura aneka rAjA camara kI sudharmA-sabhA kahA~ para hai ? gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke madhya meM sthita mandara (meru) parvata se dakSiNa dizA meM tIrache asaMkhya dvIpoM aura samadroM ko lA~ghane ke bAda aruNavara dvIpa AtA hai| usa dvIpa kI vedikA ke bAhirI kinAre se Age bar3hane para aruNodaya nAmaka samudra AtA hai| isa aruNodaya samudra meM bayAlIsa lAkha yojana jAne ke bAda usa sthAna meM asurakumAroM ke indra, asura-kumAroM ke rAjA camara kA tigicchakUTa nAmaka utpAta parvata hai| usakI UMcAI 1721 yojana hai / usaka udvedha 430 yojana aura eka kosa hai / (arthAt-tigicchakUTa parvata kA viSkambha mUla meM 1022 yojana hai, madhya meM 424 yojana hai aura Upara ko viSkambha 723 yojana hai| usakA parikSepa mUla meM 3232 yojana se kucha vizeSona hai, madhya meM 1341 yojana tathA kucha vizeSona hai aura Upara kA parikSepa 2286 yojana tathA kucha vizeSAdhika hai / ) vaha mUla meM vistRta hai, madhya meM saMkIrNa hai aura Upara phira vistRta hai| usake bIca kA bhAga uttama vajra jaisA hai, bar3e mukunda ke saMsthAna kA-sA AkAra hai / parvata pUrA ratnamaya hai, sundara hai, yAvat pratirUpa hai| vaha parvata eka padmavaravedikA se aura eka vakhanaNDa se cAroM ora se ghirA huA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 53
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka usa tigicchakUTa nAmaka utpAtaparvata kA UparI bhU-bhAga bahuta hI sama evaM ramaNIya hai / usa atyanta sama evaM ramaNIya UparI bhUmibhAga ke ThIka bIcobIca eka mahAna prAsAdAvataMsaka hai / usakI UMcAI 250 yojana hai aura usakA viSkambha 125 yojana hai / ATha yojana kI maNipIThikA hai / (yahA~ camarendra ke siMhAsana kA varNana karanA cAhie / ) usa tigicchakaTa ke dakSiNa kI ora aruNodaya samadra meM chaha sau pacapana karoDa paiMtIsa lAkha, pacAsa hajAra yojana tIrachA jAne ke bAda nIce ratnaprabhApRthvI kA 40 hajAra yojana bhAga avagAhana karane ke pazcAt yahA~ asurakumAroM ke indra-rAjA camara kI camaracaMcA nAmakI rAjadhAnI hai / usa rAjadhAnI kA AyAma aura viSkambha eka lAkha yojana hai / vaha rAjadhAnI jambUdvIpa jitanI hai / usakA prAkAra 150 yojana UMcA hai| usake mUla kA viSkambha 50 yojana hai| usake UparI bhAga kA viSkambha sAr3he teraha yojana hai| usake kaMgUroM kI lambAI AdhA yojana aura viSkambha eka kosa hai| kapizIrSakoM kI UMcAI Adhe yojana se kucha kama hai| usakI eka-eka bhUjA meM pA~ca-pA~ca sau daravAje haiN| usakI UMcAI 250 yojana hai / UparI tala kA AyAma aura viSkambha solaha hajAra yojana hai / usakA parikSepa 50597 yojana se kucha vizeSona hai / yahA~ samagra pramANa vaimAnika ke pramANa se AdhA samajhanA cAhie / uttara pUrva meM sudharmAsabhA, jinagRha, usake pazcAt upapAtasabhA, hRda, abhiSeka sabhA aura alaMkArasabhA; yaha sArA varNana vijaya kI taraha kahanA cAhie / upapAta, saMkalpa, abhiSeka, vibhUSaNA, vyavasAya, arcanikA aura siddhAyatana-sambandhI gama, tathA camarendra kA parivAra aura usakI RddhisampannatA; Adi kA varNana samajha lenaa| zataka-2 - uddezaka-9 sUtra - 141 bhagavan ! yaha samayakSetra kise kahA jAtA hai ? gautama ! ar3hAI dvIpa aura do samudra itanA yaha (pradeza) samayakSetra kahalAtA hai / inameM jambUdvIpa nAmaka dvIpa samasta dvIpoM aura samudroM ke bIcobIca hai / isa prakAra jIvAbhigama sUtra meM kahA huA sArA varNana yahA~ yAvat Abhyantara puSkarArddha taka kahanA cAhie; kintu jyotiSkoM kA varNana chor3a denA caahie| zataka-2- uddezaka-10 sUtra-142 bhagavana ! astikAya kitane kahe gae haiM ? gautama ! pA~ca haiN| dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pudglaastikaay| bhagavan ! dharmAstikAya meM kitane varNa, kitane gandha, kitane rasa aura kitane sparza haiM ? gautama ! dharmAsti-kAya varNarahita, gandharahita, rasarahita aura sparzarahita hai, arthAt-dharmAstikAya arUpI hai, ajIva hai, zAzvata hai, avasthita loka (pramANa) dravya hai / saMkSepa meM, dharmAstikAya pA~ca prakAra kA kahA gayA hai-dravya se, kSetra se, kAla se, bhAva se aura guNa se | dharmAstikAya dravya se eka dravya hai, kSetra se lokapramANa hai; kAla kI apekSA kabhI nahIM thA, aisA nahIM; kabhI nahIM hai, aisA nahIM; aura kabhI nahIM rahegA, aisA bhI nahIM; kintu vaha thA, hai aura rahegA, yAvat vaha nitya hai / bhAva kI apekSA varNarahita, gandharahita, rasarahita aura sparzarahita hai / guNa kI apekSA dharmAstikAya gati-guNavAlA hai| jisa taraha dharmAstikAya kA kathana kiyA gayA hai, usI taraha adharmAstikAya ke viSaya meM bhI kahanA / vizeSa yaha ki adharmAstikAya guNa kI apekSA sthitiguNa vAlA hai| ___AkAzAstikAya ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA cAhie, kintu itanA antara hai ki kSetra kI apekSA AkAzAstikAya lokAloka-pramANa hai aura guNa kI apekSA avagAhanA guNa vAlA hai| bhagavan ! jIvAstikAya meM kitane varNa, kitane gandha, kitane rasa aura kitane sparza haiM ? gautama ! jIvAstikAya varNa-gandha-rasa-sparzarahita hai vaha arUpI hai, jIva hai, zAzvata hai, avasthita lokadravya hai / saMkSepa meM, jIvAsti-kAya ke pA~ca prakAra kahe gae haiM / vaha isa prakAra-dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNa kI apekSA jIvAstikAya / dravya kI apekSA-jIvAstikAya ananta jIvadravyarUpa hai / kSetra kI apekSA-loka-pramANa hai / kAla kI apekSA-vaha kabhI nahIM muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 54
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka thA, aisA nahIM, yAvat vaha nitya hai / bhAva kI apekSA-jIvAstikAya meM varNa nahIM, gandha nahIM, rasa nahIM aura sparza nahIM hai| guNa kI apekSA-jIvAstikAya upayogaguNa vAlA hai| bhagavan ! pudgalAstikAya meM kitane varNa, kitane gandha, kitane rasa aura kitane sparza haiM ? gautama ! pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gandha aura ATha sparza haiM / vaha rUpI hai, ajIva hai, zAzvata aura avasthita lokadravya hai / saMkSepa meM usake pA~ca prakAra kahe haiM; yathA-dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNa se / dravya kI apekSA-pudgalAstikAya anantadravyarUpa hai; kSetra kI apekSA-pudgalAstikAya loka-pramANa hai, kAla kI apekSA-vaha kabhI nahIM thA aisA nahIM, yAvat nitya hai| bhAva kI apekSA-vaha varNavAlA, gandhavAlA, rasavAlA, sparzavAlA hai / guNa kI apekSA-vaha grahaNa guNavAlA hai| sUtra-143 na ! kyA dharmAstikAya ke eka pradeza ko dharmAstikAya kahA jA sakatA hai? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kyA dharmAstikAya ke do pradezoM, tIna pradezoM, cAra pradezoM, pA~ca pradezoM, chaha pradezoM, sAta pradezoM, ATha pradezoM, nau pradezoM, dasa pradezoM, saMkhyAta pradezoM tathA asaMkhyeya pradezoM ko dharmAstikAya kahA jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! eka pradeza se kama dharmAstikAya ko kyA dharmAstikAya kahA jA sakatA hai ? gautama! yaha artha samartha nahIM; bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki dharmAstikAya ke eka pradeza ko yAvat eka pradeza kama ho, vahA~ taka use dharmAstikAya nahIM kahA jA sakatA ? gautama ! cakra kA khaNDa cakra kahalAtA hai yA sampUrNa cakra kahalAtA hai ? (gautama-) bhagavan ! cakra kA khaNDa cakra nahIM kahalAtA, kintu sampUrNa cakra, cakra kahalAtA hai| (bhagavAna) isa prakAra chatra, carma, daNDa, vastra, zastra aura modaka ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie / isI kAraNa se, he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki dharmAstikAya ke eka pradeza ko, yAvat jaba taka usameM eka pradeza bhI kama ho, taba taka use, dharmAstikAya nahIM kahA jA sakatA / bhagavan ! taba dharmAstikAya kise kahA jA sakatA hai ? he gautama ! dharmAstikAya meM asaMkhyeya pradeza haiM, jaba ve saba kRtsna, paripUrNa, niravazeSa tathA eka zabda se kahane yogya ho jAeM, taba usako dharmAstikAya kahA jA sakatA hai / isI prakAra adharmAstikAya ke viSaya meM jAnanA cAhie / isI taraha AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie / vizeSa bAta yaha hai ki ina tInoM dravyoM ke ananta pradeza kahanA cAhie / bAkI pUrvavat / sUtra-144 bhagavan ! utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama vAlA jIva AtmabhAva se jIvabhAva ko pradarzita prakaTa karatA hai; kyA aisA kahA jA sakatA hai ? hA~, gautama ! bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA hai ? gautama ! jIva Abhinibodhika jJAna ke ananta paryAyoM, zrutajJAna ke ananta paryAyoM, avadhijJAna ke ananta paryAyoM, manaHparyavajJAna ke ananta paryAyoM evaM kevalajJAna ke ananta paryAyoM ke tathA matiajJAna, zrutaajJAna, vibhaMga ajJAna ke anantaparyAyoM ke, evaM cakSu-darzana, acakSu-darzana, avadhi-darzana aura kevaladarzana ke anantaparyAyoM ke upayoga ko prApta karatA hai, kyoMki jIva kA lakSaNa upayoga hai / isI kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAraparAkrama vAlA jIva, AtmabhAva se jIvabhAva ko pradarzita karatA hai| sUtra-145 bhagavan ! AkAza kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! AkAza do prakAra kA kahA gayA hai / yathAlokAkAza aura alokAkAza / bhagavan ! kyA lokAkAza meM jIva haiM ? jIva ke deza haiM ? jIva ke pradeza haiM ? kyA ajIva haiM ? ajIva ke deza haiM? ajIva ke pradeza haiM ? gautama ! lokAkAza meM jIva bhI haiM, jIva ke deza bhI haiM, jIva ke pradeza bhI haiM; ajIva bhI haiM, ajIva ke deza bhI haiM aura ajIva ke pradeza bhI haiM / jo jIva haiM, ve niyamataH ekendriya haiM, dvIndriya haiM, trIndriya haiM, caturindriya haiM, paMcendriya haiM aura anindriya haiN| jo jIva ke deza haiM. ve niyamataH ekendriya ke deza haiM. yAvata ani-ndriya ke deza haiM / jo jIva ke pradeza haiM, ve niyamataH ekendriya ke pradeza haiM, yAvat anindriya ke pradeza haiM / jo ajIva haiM, ve do prakAra ke kahe muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 55
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka gae haiM, yathA-rUpI aura arUpI / jo rUpI haiM, ve cAra prakAra ke kahe gae haiM-skandha, skandhadeza, skandha pradeza aura paramANupudgala / jo arUpI haiM, unake pA~ca bheda kahe gae haiM / ve isa prakAra-dharmAsti-kAya, nodharmAstikAya kA deza, dharmAstikAya ke pradeza, adharmAstikAya, noadharmAstikAya kA deza, adharmAstikAya ke pradeza aura addhAsamaya haiN| sUtra-146 bhagavan ! kyA alokAkAza meM jIva yAvat ajIvapradeza haiM ? gautama ! alokAkAza meM na jIva haiM, yAvat na hI ajIvapradeza haiM / vaha eka ajIvadravya deza hai, agurulaghu hai tathA ananta agurulaghu-guNoM se saMyukta hai; vaha anantabhAgaHkama sarvAkAzarUpa hai| sUtra - 147 bhagavan ! dharmAstikAya kitanA bar3A kahA gayA hai ? gautama ! dharmAstikAya lokarUpa hai, lokamAtra hai, lokapramANa hai, lokaspRSTa hai, lokako hI sparza karake kahA huA hai / isI prakAra adharmAstikAya, lokAkAza, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya ke sambandha meM bhI samajha lenA cAhie / ina pA~coM ke sambandha meM eka samAna abhilApa hai| sUtra-148 bhagavana ! dharmAstikAya ke kitane bhAga ko adholoka sparza karatA hai ? gautama ! adholoka dharmAstikAya ke Adhe se kucha adhika bhAga ko sparza karatA hai| bhagavana ! dharmAstikAya ke kitane bhAga ko tiryagaloka sparza karatA hai? pRcchA0 / gautama ! tiryagloka dharmAstikAya ke asaMkhyeya bhAga ko sparza karatA hai / bhagavan ! dharmAstikAya ke kitane bhAga ko Urdhvaloka sparza karatA hai ? gautama ! Urdhvaloka dharmAstikAya ke dezona ardhabhAga ko sparza karatA hai| sUtra-149 bhagavan ! yaha ratnaprabhApRthvI, kyA dharmAstikAya ke saMkhyAtabhAga ko sparza karatI hai yA asaMkhyAtabhAga ko sparza karatI hai, athavA saMkhyAtabhAgoM ko sparza karatI hai yA asaMkhyAta bhAgoM ko sparza karatI hai athavA samagra ko sparza karatI hai? gautama! yaha ratnaprabhApRthvI, dharmAstikAya ke saMkhyAtabhAga ko sparza nahIM karatI, apitu asaMkhyAta bhAga ko sparza karatI hai| isI prakAra saMkhyAtabhAgoM ko, asaMkhyAtabhAgoM ko yA samagra dharmAstikAya ko sparza nahIM krtii| bhagavan ! ratnaprabhApRthvI kA ghanodadhi, dharmAstikAya ke saMkhyeya bhAga ko sparza karatA hai; yAvat samagra dharmAstikAya ko sparza karatA hai ? ityAdi pRcchA / he gautama ! jisa prakAra ratnaprabhApRthvI ke lie kahA gayA hai, usI prakAra ratnaprabhA pRthvI ke ghanodadhi ke viSaya meM kahanA cAhie / aura usI taraha ghanavAta aura tanuvAta ke viSaya meM bhI kahanA caahie| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI kA avakAzAntara kyA dharmAstikAya ke saMkhyeya bhAga ko sparza karatA hai, athavA asaMkhyeya bhAga ko sparza karatA hai ?, yAvat sampUrNa dharmAstikAya ko sparza karatA hai ? gautama ! isa ratnaprabhA pRthvI kA avakAzAntara, dharmAstikAya ke saMkhyeya bhAga ko sparza karatA hai, kintu asaMkhyeya bhAga ko, saMkhyeya bhAgoM ko, asaMkhyeya bhAgoM ko tathA sampUrNa dharmAstikAya ko sparza nahIM karatA / isI taraha samasta avakAzAntaroM ke sambandha meM kahanA / ratnaprabhA pRthvI ke samAna yAvat sAtavI pRthvI taka khnaa| tathA jambUdvIpa Adi dvIpa aura lavaNasamudra Adi samudra] saudharmakalpa se lekara (yAvat ISatprAgbhArA pRthvI taka, ye sabhI dharmAstikAya ke asaMkhyeya bhAga ko sparza karate haiM / zeSa bhAgoM kI sparzanA kA niSedha karanA cAhie / jaise dharmAstikAya kI sparzanA kahI, vaise adharmAstikAya aura lokAkAzAstikAya sparzanA ke viSayameM bhI khnaa| sUtra-150 pRthvI, ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta, kalpa, graiveyaka, anuttara, siddhi (ISatprAgbhArA pRthvI) tathA sAta avakAzAntara, inameM se avakAzAntara to dharmAstikAya ke saMkhyeya bhAga kA sparza karate haiM aura zeSa saba dharmAstikAya ke asaMkhyeya bhAga kA sparza karate haiN| zataka-2 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 56
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka zataka-3 uddezaka-1 sUtra-151 tRtIya zataka meM dasa uddezaka haiM / prathama uddezaka meM camarendra kI vikurvaNA-zakti kaisI hai ? ityAdi praznottara haiM, dUsare uddezaka meM camarendra kA utpAta, tRtIya uddezaka meM kriyAoM / caturtha meM deva dvArA vikurvita yAna ko sAdhu jAnatA hai? ityAdi praznoM / pA~cave uddezaka meM sAdhu dvArA strI Adi ke rUpoM kI vikarvaNA-sambandhI praznottara / chaThe meM nagarasambandha varNana / sAtave meM lokapAla-viSayaka varNana | AThave meM adhipati-sambandhI varNana / nauve meM indriyoM ke sambandha meM nirUpaNa aura dasave meM camarendra kI parISada kA varNana hai| sUtra - 152 usa kAla usa samayameM mokA nagarI thI / mokA nagarI ke bAhara IzAnakoNa meM nandana caitya thA / usa kAla usa samayameM zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI vahA~ padhAre / parISad nIkalI / dharmopadeza sUnakara parISad vApasa calI gaI usa kAla usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke dvItiya antevAsI agnibhUti nAmaka anagAra jinakA gotra gautama thA, tathA jo sAta hAtha UMce the, yAvat paryupAsanA karate hue isa prakAra bole (pUchane lage)- bhagavan ! asuroM kA indra asurarAja camarendra kitanI bar3I Rddhi vAlA hai ? kitanI bar3I dyuti-kAnti vAlA hai ? kitane mahAna bala se sampanna hai ? kitanA mahAna yazasvI hai ? kitane mahAna sukhoM se sampanna hai ? kitane mahAna prabhAva vAlA hai ? aura vaha kitanI vikurvaNA karane meM samartha hai? gautama ! asuroM kA indra asurarAja camara mahAn Rddhi vAlA hai yAvat mahAprabhAvazAlI hai| vaha vahA~ cauMtIsa lAkha bhavanAvAsoM para, cauMsaTha hajAra sAmAnika devoM para aura taiMtIsa trAyastriMzaka devoM para Adhipatya karatA huA yAvat vicaraNa karatA hai / itanI bar3I Rddhi vAlA hai, yAvat aise mahAprabhAva vAlA hai; tathA usakI vikriyA karane kI zakti isa prakAra hai-he gautama ! jaise koI yuvA puruSa hAtha se yuvatI strI ke hAtha ko pakar3atA hai, athavA jaise gAr3I ke pahiye kI dhUrI AroM se acchI taraha jur3I huI evaM susambaddha hotI hai, isI prakAra asurendra asurarAja camara, vaikriya samudghAta dvArA samavahata hotA hai, samavahata hokara saMkhyAta yojana taka lambA daNDa nIkAlatA hai / tathA usake dvArA ratnoM ke, yAvat riSTa ratnoM ke sthUla pudgaloM ko jhAr3a detA hai aura sUkSma pudgaloM ko grahaNa karatA hai / phira dUsarI bAra vaikriya samudghAta dvArA samavahata hotA hai / he gautama ! vaha asurendra asurarAja camara, bahuta-se asurakumAra devoM aura deviyoM dvArA paripUrNa jambUdvIpa ko AkIrNa, vyatikIrNa, upastIrNa, saMstIrNa, spRSTa aura gAr3hAvagAr3ha karane meM samartha hai| he gautama ! isake uparAMta vaha asurendra asurarAja camara, aneka asurakumAra deva-deviyoM dvArA isa tiryagloka meM bhI asaMkhyAta dvIpoM aura samudroM taka ke sthala ko AkIrNa, vyatikIrNa, upastIrNa, saMstIrNa, spRSTa aura gAr3hAvagAr3ha kara sakatA hai / he gautama ! asurendra asurarAja camara kI aisI zakti hai, viSaya hai, viSayamAtra hai, parantu camarendra ne isa samprApti se kabhI vikurvaNa kiyA nahIM, na hI karatA hai aura na hI kregaa| bhagavan ! asurendra asurarAja camara jaba aisI bar3I Rddhi vAlA hai, yAvat itanI vikurvaNA karane meM samartha hai, taba he bhagavana ! usa asurarAja asurendra camara ke sAmAnika devoM kI kitanI baDI Rddhi hai. yAvata ve kitanA vikarvaNa karane meM samartha haiM? he gautama ! asurendra asurarAja camara ke sAmAnika deva, mahatI RddhivAle haiM, yAvat mahAprabhAvazAlI haiM / ve vahA~ apane-apane bhavanoM para, apane-apane sAmAnika devoM para tathA apanI-apanI agramahiSiyoM para Adhipatya karate hae, yAvat divya bhogoM kA upabhoga karate hue vicarate haiN| ye isa prakAra kI bar3I RddhivAle haiM, yAvat itanA vikurvaNa karane meM samartha hai-he gautama ! vikurvaNa karane ke lie asurendra asurarAja camara kA eka-eka sAmAnika deva, vaikriya samudghAta dvArA samavahata hotA hai aura yAvat dUsarI bAra bhI vaikriya samudghAta dvArA samavahata hotA hai| jaise koI yuvA puruSa apane hAtha se yuvatI strI ke hAtha ko pakar3atA hai, to ve donoM dRr3hatA se saMlagna mAlUma hote haiM, athavA jaise gAr3I ke muni dIparatnasAgara kRt - (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 57
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka pahiye kI dhUrI AroM se susambaddha hotI hai, isI prakAra asurendra asurarAja camara kA pratyeka sAmAnika deva isa sampUrNa jambUdvIpa nAmaka dvIpa ko bahuta-se asurakumAra devoM aura deviyoM dvArA AkIrNa, vyatikIrNa, upastIrNa, saMstIrNa, spRSTa aura gAr3hAvagAr3ha kara sakatA hai / isake uparAMta he gautama ! asurendra asurarAja camara kA eka-eka sAmAnika deva, isa tiryagloka ke asaMkhya dvIpoM aura samudroM taka ke sthala ko bahuta-se asurakumAra devoM aura deviyoM se AkIrNa, vyatikIrNa, upastIrNa, saMstIrNa, spRSTa aura gAr3hAvagAr3ha kara sakatA hai / he gautama ! asurendra asurarAja camara ke pratyeka sAmAnika deva meM vikurvaNa karane kI zakti hai, vaha viSayarUpa hai, viSayamAtra-zaktimAtra hai, parantu prayoga karake usane na to kabhI vikarvaNa kiyA hai. na hI karatA hai aura na hI kregaa| sUtra - 153 bhagavan ! asurendra asurarAja camara ke sAmAnika deva yadi isa prakAra kI mahatI Rddhi se sampanna haiM, yAvat itanA vikurvaNa karane meM samartha haiM, to he bhagavan ! usa asurendra asurarAja camara ke trAyastriMzaka deva kitanI bar3I Rddhi vAle haiM ? (he gautama !) jaisA sAmAnika devoM ke viSaya meM kahA thA, vaisA hI trAyastriMzaka devoM ke viSaya meM kahanA caahie| lokapAloM ke viSaya meM bhI isI taraha kahanA cAhie / kintu itanA vizeSa kahanA cAhie kI lokapAla saMkhyeya dvIpa samudroM ko vyApta kara sakate haiN| bhagavan ! jaba asurendra asurarAja camara ke lokapAla aisI mahARddhi vAle haiM, taba asurendra asurarAja camara kI agramahiSiyA~ kitanI bar3I Rddhi vAlI haiM, yAvat ve kitanA vikurvaNa karane meM samartha haiM ? gautama ! asurendra asurarAja camara kI agramahiSI-deviyA~ mahARddhisampanna haiM, yAvat mahAprabhAvazAlinI haiM / ve apane-apane bhavanoM para, apane-apane eka hajAra sAmAnika devoM para, apanI-apanI mahattarikA deviyoM para aura apanI-apanI parISadAoM para Adhipatya karatI huI vicaratI haiM; yAvat ve agramahiSiyA~ aisI mahARddhi vAlI haiM / zeSa saba varNana lokapAloM ke samAna / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| sUtra - 154 dvItiya gautama (gotrIya) agnibhUti anagAra zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandana-namaskAra karate haiM, vandana-namaskAra karake jahA~ tRtIya gautama (-gotrIya) vAyubhUti anagAra the, vahA~ Ae / unake nikaTa pahu~cakara ve, tRtIya gautama vAyubhUti anagAra se yoM bole-he gautama ! asurendra asurarAja camara aisI mahARddhi vAlA hai, ityAdi samagra varNana apRSTa vyAkaraNa (prazna pUche binA hI uttara) ke rUpa meM yahA~ kahanA cAhie / tadanantara agnibhUti anagAra dvArA kathita, bhASita, prajJApita aura prarUpita uparyukta bAta para tRtIya gautama vAyubhUti anagAra ko zraddhA nahIM huI, pratIti na huI, na hI unheM rucikara lagI / ataH ukta bAta para zraddhA, pratIti aura ruci na karate hue ve tRtIya gautama vAyubhUti anagAra utthAna-dvArA uThe aura jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI virAjamAna the, vahA~ Ae aura yAvat unakI paryupAsanA karate hue isa prakAra bole-bhagavan ! dvItiya gautama agnibhUti anagAra ne mujhase isa prakAra kahA, isa prakAra bhASaNa kiyA, isa prakAra batalAyA aura prarUpita kiyA ki-asurendra asurarAja camara aisI bar3I Rddhi vAlA hai, yAvat aisA mahAn prabhAvazAlI hai ki vaha cauMtIsa lAkha bhavanAvAsoM Adi para Adhipatya-svAmitva karatA haA vicaratA hai| to he bhagavan ! yaha bAta kaise hai? ___ he gautama !' isa prakAra sambodhana karake zramaNa bhagavAna mahAvIra ne tRtIya gautama vAyubhUti anagAra se isa prakAra kahA-he gautama ! dvItiya gautama agnibhUti anagAra ne tumase jo isa prakAra kahA, bhASita kiyA, batalAyA aura prarUpita kiyA ki he gautama ! asurendra asurarAja camara aisI mahARddhi vAlA hai, ityAdi he gautama ! yaha kathana satya hai| he gautama ! maiM bhI isI taraha kahatA hU~, bhASaNa karatA hU~, batalAtA hU~ aura prarUpita karatA hU~ ki asurendra asurarAja camara mahARddhizAlI hai, ityAdi (isalie he gautama !) yaha bAta satya hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| tRtIya gautama vAyubhUti anagAra ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA, aura phira jahA~ dvItiya gautama agnibhUti anagAra the, vahA~ unake nikaTa Ae / vahA~ Akara dvItiya gautama agnibhUti anagAra ko vandana muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 58
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka namaskAra kiyA aura pUrvokta bAta ke lie unase samyaka vinayapUrvaka bAra-bAra kSamAyAcanA kI / tadanantara dvItiya gautama agnibhUti anagAra usa pUrvokta bAta ke lie tRtIya gautama vAyubhUti ke sAtha samyak prakAra se vinaya-pUrvaka kSamAyAcanA kara lene para apane utthAna se uThe aura tRtIya gautama vAyubhUti anagAra ke sAtha vahA~ Ae, jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the / vahA~ unake nikaTa Akara unheM (zramaNa bhagavAna mahAvIra ko) vandana-namaskAra kiyA, yAvat unakI paryupAsanA karane lge| sUtra-155 isake pazcAta tIsare gautama (-gotrIya) vAyubhUti anagAra ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA-namaskAra kiyA. aura phira yoM bole-bhagavan ! yadi asurendra asurarAja camara itanI bar3I Rddhi vAlA hai, yAvata itanI vikarva-NAzakti se sampanna hai, taba he bhagavan ! vairocanendra vairocanarAja bali kitanI bar3I Rddhi vAlA hai ? yAvat vaha kitanI vikurvaNA karane meM samartha hai ? gautama ! vairocanendra vairocanarAja bali mahARddhisampanna hai, yAvat mahAnubhAga hai / vaha vahA~ tIsa lAkha bhavanAvAsoM kA tathA sATha hajAra sAmAnika devoM kA adhipati hai / camarendra ke samAna bali ke viSaya meM bhI zeSa varNana jAna lenA / antara itanA hI hai ki bali vairocanendra do lAkha cAlIsa hajAra AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahuta-se (uttaradizAvAsI asurakumAra deva-deviyoM kA) Adhipatya yAvat upabhoga karatA huA vicaratA hai| camarendra kI vikurvaNAzakti kI taraha balIndra ke viSaya meM bhI yuvaka yuvatI kA hAtha dRr3hatA se pakar3akara calatA hai, taba ve jaise saMlagna hote haiM, athavA jaise gAr3I ke pahiye kI dhUrI meM Are saMlagna hote haiM, ye donoM dRSTAnta jAnane cAhie / vizeSatA yaha hai ki bali apanI vikurvaNA-zakti se sAtireka sampUrNa jambUdvIpa ko bhara detA hai| zeSa pUrvavat samajha lenaa| bhagavan ! yadi vairocanendra vairocanarAja bali itanI mahARddhi vAlA hai, yAvat usakI itanI vikurvaNAzakti hai to usa vairocanendra vairocanarAja bali ke sAmAnika deva kitanI bar3I Rddhi vAle haiM, yAvat unakI vikurvaNAzakti kitanI hai ? (gautama !) bali ke sAmAnika deva, trAyastriMzaka evaM lokapAla tathA agramahiSiyoM kI Rddhi evaM vikurvaNAzakti kA varNana camarendra ke sAmAnika devoM kI taraha samajhanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki itanI vikurvaNAzakti sAtireka jambUdvIpa ke sthAna taka ko bhara dene kI hai; yAvat pratyeka agramahiSI kI itanI vikurvaNAzakti viSayamAtra kahI hai; yAvat ve vikurvaNA kareMgI bhI nahIM; yahA~ taka pUrvavat samajhanA / he bhagavan ! jaisA Apa kahate haiM, vaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha usI prakAra hai, yoM kahakara tRtIya gautama vAyubhUti anagAra ne zramaNa mahAvIra svAmI ko vandana-namaskAra kiyA aura phira na ati dUra, na ati nikaTa rahakara ve yAvat paryupAsanA karane lage tatpazcAt dvItiya gautama agnibhUti anagAra ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA / vandananamaskAra karake isa prakAra kahA-bhagavan ! yadi vairocanendra vairocanarAja bali isa prakAra kI mahARddhi vAlA hai yAvat itanI vikurvaNA karane meM samartha hai, to bhagavan ! nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa kitanI bar3I Rddhi vAlA hai ? yAvat kitanI vikurvaNA karane meM samartha hai ? gautama ! vaha nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNendra mahARddhi vAlA hai, yAvat vaha cavAlIsa lAkha bhavanAvAsoM para, chaha hajAra sAmAnika devoM para, taiMtIsa trAyastriMzaka devoM para, cAra lokapAloM para, parivAra sahita chaha agramahiSiyoM para, tIna sabhAoM para, sAta senAoM para, sAta senAdhipatiyoM para aura caubIsa hajAra AtmarakSaka devoM para tathA anya aneka dAkSiNAtya kumAra devoM aura deviyoM para Adhipatya, netRtva, svAmitva yAvat karatA huA rahatA hai / usakI vikurvaNAzakti itanI hai ki jaise yuvApuruSa yuvatI strI ke karagrahaNa ke athavA gAr3I ke pahiye kI dhUrI meM saMlagna AroM ke dRSTAnta se yAvat vaha apane dvArA vaikriyakRta bahuta-se nAgakumAra devoM aura nAgakumAradeviyoM se sampUrNa jambUdvIpa ko bharane meM samartha hai aura tiryagloka ke saMkhyeya dvIpa-samudroM jitane sthala ko bharane kI zakti vAlA hai / parantu yAvat aisA usane kabhI kiyA nahIM, karatA nahIM aura bhaviSya meM karegA bhI nhiiN| dharaNendra ke sAmAnika deva, trAyastriMzaka deva, lokapAla aura agramahiSiyoM kI Rddhi Adi tathA vaikriya zakti kA varNana camarendra ke varNana kI taraha kaha lenA cAhie / vizeSatA itanI hI hai ki ina sabakI vikurvaNAzakti saMkhyAta dvIpa-samudro taka ke sthala ko bharane kI samajhanI caahie| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 59
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka isI taraha yAvat stanitakumAroM taka sabhI bhavanapatidevoM ke sambandha meM kahanA cAhie / isI taraha samasta vANavyantara aura jyotiSka devoM ke viSaya meM kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki dakSiNa dizA ke sabhI indroM ke viSaya meM dvItiya gautama agnibhUti anagAra pUchate haiM aura uttaradizA ke sabhI indroM ke viSaya meM gautama vAyubhUti anagAra pUchate haiM dvItiya gaNadhara bhagavAna gautamagotrIya agnibhUti anagAra ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA aura (pUchA-) bhagavan ! yadi jyotiSkendra jyotiSkarAja aisI mahARddhi vAlA hai, yAvat itanI vikurvaNA karane meM samartha hai, to he bhagavan ! devendra devarAja zakra kitanI mahARddhi vAlA hai aura kitanI vikurvaNA karane meM samartha hai ? gautama ! devendra devarAja zakra mahAn Rddhi vAlA hai yAvat mahAprabhAvazAlI hai / vaha vahA~ battIsa lAkha vimAnAvAsoM para tathA caurAsI hajAra sAmAnika devoM para yAvat tIna lAkha chattIsa hajAra AtmarakSaka devoM para evaM dUsare bahuta-se devoM para Adhipatya-svAmitva karatA huA vicaraNa karatA hai / (arthAt-) zakrendra aisI bar3I Rddhi vAlA hai, yAvat itanI vikriyA karane meM samartha hai| usakI vaikriya zakti ke viSaya meM camarendra kI taraha saba kathana karanA cAhiye; vizeSa yaha hai ki do sampUrNa jambUdvIpa jitane sthala ko bharane meM samartha hai; aura zeSa saba pUrvavat hai / he gautama ! devendra devarAja zakra kI yaha isa rUpa kI vaikriyazakti to kevala zaktirUpa hai| kintu samprApti dvArA usane aisI vikriyA kI nahIM, karatA nahIM aura na bhaviSya meM kregaa| sUtra-156 bhagavan ! yadi devendra devarAja zakra aisI mahAna Rddhi vAlA hai, yAvat itanI vikurvaNA karane meM samartha hai, to Apa devAnupriya kA ziSya tiSyaka nAmaka anagAra, jo prakRti se bhadra, yAvat vinIta thA nirantara chaTha-chaTha kI tapasyA se apanI AtmA ko bhAvita karatA huA, pUre ATha varSa taka zrAmaNyaparyAya kA pAlana karake, eka mAsa kI saMlekhanA se apanI AtmA ko saMyukta karake, tathA sATha bhakta anazana kA chedana kara, AlocanA aura pratikramaNa karake, mRtyu ke avasara para mRtyu prApta karake saudharmadevaloka meM gayA hai / vaha vahA~ apane vimAna meM, upapAtasabhA meM, deva-zayanIya meM devadUSya se DhaMke hue aMgula ke asaMkhyAta bhAga jitanI avagAhanA meM devendra devarAja zakra ke sAmAnika deva ke rUpa meM utpanna huA hai / phira tatkAla utpanna huA vaha tiSyaka deva pA~ca prakAra kI paryAptiyoM arthAt-AhAraparyApti, zarIraparyApti, indriyaparyApti, zvAsocchvAsaparyApti aura bhASAmanaparyApti se paryAptibhAva ko prApta huA / taba sAmAnika parISad ke devoM ne donoM hAthoM ko jor3akara evaM dasoM aMguliyoM ke dasoM nakhoM ko ikaTThe karake mastaka para jaya-vijaya zabdoM se badhAI dii| isake bAda ve isa prakAra bole-aho! Apa devAnapriya ne yaha divya devaRddhi, divya deva-dyuti upalabdha kI hai, prApta kI hai aura divya deva-prabhAva upalabdha kiyA hai, sammukha kiyA hai / jaisI divya deva-Rddhi, divya deva-kAnti aura divya devaprabhAva Apa devAnupriya ne upalabdha, prApta aura abhimukha kiyA hai, vaisI hI divya devaRddhi, divya devakAnti aura divya devaprabhAva devendra devarAja zakra ne upalabdha, prApta aura abhimukha kiyA hai; jaisI divya Rddhi divya devakAnti aura divyaprabhAva devendra devarAja zakra ne labdha, prApta evaM abhimukha kiyA hai, vaisI hI divya devaRddhi, divya devakAnti aura divya devaprabhAva Apa devAnupriya ne upalabdha, prApta aura abhimukha kiyA hai / (ataH agnibhUti anagAra bhagavAna se pUchate haiM-) bhagavan ! vaha tiSyaka deva kitanI mahARddhi vAlA hai, yAvat kitanI vikurvaNA karane meM samartha hai ? gautama ! vaha tiSyaka deva mahARddhi vAlA hai, yAvat mahAprabhAva vAlA hai / vaha vahA~ apane vimAna para, cAra hajAra sAmAnika devoM para, saparivAra cAra agramahiSiyoM para, tIna parISadoM para, sAta sainyoM para, sAta senAdhipatiyoM para evaM solaha hajAra AtmarakSaka devoM para, tathA anya bahuta-se vaimAnika devoM aura deviyoM para Adhipatya, svAmitva evaM netRtva karatA huA vicaraNa karatA hai / yaha tiSyakadeva aisI mahARddhi vAlA hai, yAvat itanI vikurvaNA karane meM samartha hai, jaise ki koI yuvatI yuvA puruSa kA hAtha dRr3hatA se pakar3akara calatI hai, prathavA gAr3I ke pahiye kI dhUrI AroM se gAr3ha saMlagna hotI hai, inhIM do dRSTAntoM ke anusAra vaha zakrendra jitanI vikurvaNA karane meM samartha hai / he gautama ! yaha jo tiSyakadeva kI isa prakAra kI vikurvaNAzakti kahI hai, vaha usakA sirpha viSaya hai, viSayamAtra hai, kintu samprApti dvArA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 60
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka kabhI usane itanI vikurvaNA kI nahIM, karatA bhI nahIM aura bhaviSya meM karegA bhI nhiiN| bhagavan ! yadi tiSyaka deva itanI mahARddhi vAlA hai yAvat itanI vikurvaNA karane kI zakti rakhatA hai, to he bhagavan ! devendra devarAja zakra ke dUsare saba sAmAnika deva kitanI mahARddhi vAle haiM yAvat unakI vikurvaNAzakti kitanI hai ? he gautama ! tiSyakadeva ke samAna zakrendra ke samasta sAmAnika devoM kI Rddhi evaM vikurvaNA zakti Adi ke viSaya meM jAnanA cAhie, kintu he gautama ! yaha vikurvaNAzakti devendra devarAja zakra ke pratyeka sAmAnika deva kA viSaya hai, viSayamAtra hai, samprApti dvArA unhoMne kabhI itanI vikurvaNA kI nahIM, karate nahIM aura bhaviSya meM kareMge bhI nhiiN| zakrendra ke trAyastriMzaka. lokapAla aura agramahiSiyoM ke viSaya meM camarendra kI taraha kahanA caahie| kinta itanA vizeSa ki ve apane vaikriyakRta rUpoMse do sampUrNa jambUdvIpoM ko bharane meM samartha hai| zeSa samagra varNana camarendra kI taraha kahanA caahie| bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yoM kahakara dvItiya gautama agnibhUta anagAra yAvat vicaraNa karate haiM sUtra-157 tRtIya gautama vAyubhUti anagAra ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra karake yAvat isa prakAra kahAbhagavana ! yadi devendra devarAja zakra itanI mahARddhi vAlA hai, yAvata itanI vikarvaNA karane meM samartha hai, to he bhagavana ! devendra devarAja IzAna kitanI mahARddhi vAlA hai, yAvat kitanI vikurvaNA karane kI zakti vAlA hai ? (gautama! zakrendra ke samAna), hI sArA varNana IzAnendra ke viSaya meM jAnanA / vizeSatA yaha hai ki vaha sampUrNa do jambUdvIpa se kucha adhika sthala ko bhara detA hai| zeSa varNana pUrvavat / sUtra-158 bhagavan ! yadi devendra devarAja IzAnendra itanI bar3I Rddhi se yukta hai, yAvat vaha itanI vikurvaNAzakti rakhatA hai, to prakRti se bhadra yAvat vinIta, tathA nirantara aTThama kI tapasyA aura pAraNe meM AyaMbila, aisI kaThora tapazcaryA se AtmA ko bhAvita karatA huA, donoM hAtha UMce rakhakara sUrya kI ora mukha karake AtApanA-bhUmi meM AtApanA lene vAlA Apa devAnupriya kA antevAsI kurudattaputra anagAra, pUre chaha mahIne taka zrAmaNyaparyAya kA pAlana karake, arddhamAsika saMlekhanA se apanI AtmA ko saMsevita karake, tIsa bhakta anazana (saMthAre) kA pAlana karake, AlocanA evaM pratikramaNa karake samAdhi prApta karake maraNa kA avasara Ane para kAla karake, IzAnakalpa meM, apane vimAna meM, IzAnendra ke sAmAnika deva ke rUpa meM utpanna haA hai, ityAdi vaktavyatA, tiSyaka deva ke samAna kurudatta putra deva ke viSaya meM bhI kahanI cAhie / vizeSatA yaha hai ki kurudattaputra deva kI sampUrNa do jambUdvIpoM se kucha adhika sthala ko marane kI vikurvaNAzakti hai / zeSa samasta varNana usI taraha hI samajhanA caahie| isI taraha sAmAnika deva, trAyastriMzaka deva evaM lokapAla tathA agramahiSiyoM ke viSaya meM jAnanA caahie| yAvat-he gautama ! devendra devarAja IzAna kI agramahiSiyoM kI itanI yaha vikurvaNAzakti kevala viSaya hai, viSayamAtra hai, parantu samprApti dvArA kabhI itanA vaikriya kriyA nahIM, karatI nahIM, aura bhaviSya meM karegI bhI nhiiN| sUtra - 159 isI prakAra sanatkumAra devaloka ke devendra ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki (sanatkumArendra kI vikurvaNAzakti) sampUrNa cAra jambUdvIpoM jitane sthala ko bharane kI hai aura tIrache usakI vikurvaNA-zakti asaMkhyAta (dvIpa samudroM jitane sthala ko bharane kI) hai / isI taraha (sanatkumArendra ke) sAmAnika deva, trAya-striMzaka, lokapAla evaM agramahiSiyoM kI vikurvaNAzakti asaMkhyAta dvIpa samudroM jitane sthala ko bharane kI hai| sanatkumAra se lekara Upara ke (devalokoM ke) saba lokapAla asaMkhyeya dvIpa samudroM (jitane sthala) ko bharane kI vaikriyazakti vAle haiM / isI taraha mAhendra ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie / kintu itanI vizeSatA hai ki ye sampUrNa cAra jambUdvIpoM kI vikurvaNAzakti vAle haiM / isI prakAra brahmaloka ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie / vizeSatA itanI hai ki ve sampUrNa ATha jambUdvIpoM kI vaikriyazakti vAle haiM / isI prakAra lAntaka nAmaka chaThe devaloka ke indrAdi kI Rddhi Adi ke viSaya meM samajhanA cAhie kintu itanA vizeSa hai ki ve sampUrNa ATha jambUdvIpoM se kucha adhika sthala muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 61
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka ko bharane kI vikurvaNAzakti rakhate haiN| mahAzukra ke viSaya meM isI prakAra samajhanA cAhie, kintu vizeSatA itanI hai ki ve sampUrNa solaha jambUdvIpoM ko bharane kI vaikriyazakti rakhate haiM / sahastrAra ke viSaya meM bhI yahI bAta hai / vizeSatA itanI hai ki ve sampUrNa solaha jambUdvIpoM se kucha adhika sthala ko bharane kA vaikriya-sAmarthya rakhate haiM / isI prakAra prANata ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie, itanI vizeSatA hai ki ve sampUrNa battIsa jambUdvIpoM kI vaikriyazakti vAle haiN| isI taraha acyuta ke viSaya meM bhI jAnanA / vizeSatA itanI hai ki ve sampUrNa battIsa jambUdvIpoM se kucha adhika kSetra ko bharane kA vaikriya-sAmarthya rakhate haiN| zeSa saba varNana pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| isake pazcAt kisI eka dina zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI mokA nagarI ke nandana nAmaka udyAna se bAhara nIkalakara (anya) janapada meM vicaraNa karane lge| sUtra-160 usa kAla usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thA / yAvat parISad bhagavAna kI paryupAsanA karane lagI / usa kAla usa samaya meM devendra devarAja, zUlapANi vRSabha-vAhana loka ke uttarArddha kA svAmI, aTThAIsa lAkha vimAnoM kA adhipati, AkAza ke samAna rajarahita nirmala vastradhAraka, sira para mAlA se suzobhita mukuTadhArI, navInasvarNa nirmita sundara, vicitra evaM caMcala kuNDaloM se kapola ko jagamagAtA huA yAvat dasoM dizAoM ko udyotita evaM prabhAsita karatA haA IzAnendra, IzAnakalpa meM IzAnAvataMsaka vimAna meM yAvat divya devaRddhi kA anubhava karatA haA aura yAvat jisa dizA se AyA thA usI dizA meM vApasa calA gyaa| he bhagavan !' isa prakAra sambodhita karake bhagavAna gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandananamaskAra karake isa prakAra kahA-aho, bhagavan ! devendra devarAja IzAna itanI mahARddhi vAlA hai / bhagavan ! IzAnendra kI vaha divya devaRddhi kahA~ calI gaI ? kahA~ praviSTa ho gaI ? gautama ! vaha divya devaRddhi (usake) zarIra meM calI gaI, zarIra meM praviSTa ho gaI hai| bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? gautama ! jaise koI kUTAkAra zAlA ho, jo donoM tarapha se lIpI huI ho, gupta ho, gupta-dvAra vAlI ho, niryAta ho, vAyupraveza se rahita gambhIra ho, yAvat aisI kUTAkAra zAlA kA dRSTAnta kahanA caahie| bhagavan ! devendra devarAja IzAna ne vaha divya devaRddhi, divya devadyuti aura divya devaprabhAva kisa kAraNa se upalabdha kiyA, kisa kAraNa se prApta kiyA aura kisa hetu se abhimukha kiyA? yaha IzAnendra pUrvabhava meM kauna thA ? isakA kyA nAma thA, kyA gotra thA ? yaha kisa grAma, nagara athavA yAvat kisa sanniveza meM rahatA thA ? isane kyA sUnakara, kyA dekara, kyA khAkara, kyA karake, kyA samyak AcaraNa karake, athavA kisa tathArUpa zramaNa yA mAhana ke pAsa se eka bhI Arya evaM dhArmika suvacana sUnakara tathA hRdaya meM dhAraNa karake jisa se devendra devarAja IzAnendra ne vaha divya devaRddhi yAvat upalabdha kI hai, prApta kI hai aura abhimukha kI hai ? he gautama ! usa kAla usa samaya meM isI jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM bhAratavarSa meM tAmraliptI nagarI thI / usa nagarI meM tAmalI nAmakA mauryaputra gRhapati rahatA thaa| vaha dhanADhya thA, dIptimAna thA, aura bahuta-se manuSyoM dvArA aparAbhavanIya thaa| tatpazcAt kisI eka dina pUrvarAtri vyatIta hone para pIchalI rAtri-kAla ke samaya kuTumba jAgarikA jAgate hue usa mauryaputra tAmalI gAthApati ko isa prakAra kA yaha adhyavasAya yAvat mana meM saMkalpa utpanna huA ki-mere dvArA pUrvakata, purAtana samyaka Acarita, saparAkramayakta, zubha aura kalyANarUpa katakarmoM kA kalyANaphalarUpa prabhAva abhI taka to vidyamAna hai; jisake kAraNa maiM hiraNya se bar3ha rahA hU~, suvarNa se, dhana se, dhAnya se, putroM se, pazuoM se bar3ha rahA hU~, tathA vipula dhana, kanaka, ratna, maNi, motI, zaMkha, candrakAnta vagaira zailaja maNirUpa paththara, pravAla (mUMgA) raktaratna tathA mANikyarUpa sArabhUta dhana se adhikAdhika bar3ha rahA hU~; to kyA maiM pUrvakRta, purAtana, samAcarita yAvat pUrvakRtakarmoM kA ekAntarUpa se kSaya ho rahA hai, ise apane sAmane dekhatA rahU~ isa kSaya kI upekSA karatA rahU~ ? ataH jaba taka maiM cA~dIsone yAvat mANikya Adi sArabhUta padArthoM ke rUpa meM sukhasAmagrI dvArA dinAnudina atIta-atIva abhivRddhi pA rahA hU~ aura jaba taka mere mitra, jJAtijana, svagotrIya kuTumbIjana, mAtRpakSIya yA zvasurapakSIya sambandhI evaM parijana, merA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 62
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka Adara karate haiM, mujhe svAmI rUpa meM mAnate haiM, merA satkAra-sammAna karate haiM, mujhe kalyANarUpa, maMgalarUpa, devarUpa, aura caityarUpa mAnakara vinayapUrvaka merI paryupAsanA karate haiM; taba taka (mujhe apanA kalyANa kara lenA cAhie / ) yahI mera lie zreyaskara hai| ataH rAtri ke vyatIta hone para prabhAta hote hI yAvat jAjvalyamAna sUrya ke udaya hone para maiM svayaM apane hAtha se kASThapAtra banAUM aura paryApta azana, pAna, khAdima aura svAdimarUpa cAroM prakAra kA AhAra taiyAra karAkara, apane mitra, jJAtijana, svajana-sambandhI tathA dAsa-dAsI Adi parijanoM ko AmaMtrita karake unheM sammAnapUrvaka azanAdi cAroM prakAra ke AhAra kA bhojana karAUM; phira vastra, sugandhita padArtha, mAlA aura AbhUSaNa Adi dvArA unakA satkAra-sammAna karake unhIM mitra, jJAtijana, svajana-sambandhI aura parijanoM ke samakSa apane jyeSTha putra ko kuTumba meM sthApita karake, una mitra-jJAtijana-svajana-parijanAdi tathA apane jyeSThaputra se pUchakara, maiM svayameva kASTha pAtra lekara evaM muNDita hokara praNAmA nAma kI pravrajyA aMgIkAra karU~ aura pravrajita hote hI maiM isa prakAra kA abhigraha dhAraNa karU~ ki maiM jIvanabhara nirantara cha?-cha? tapazcaraNa karU~gA aura sUrya ke sammukha donoM bhujAeM UMcI karake AtApanA bhUmi meM AtApanA letA huA rahU~gA aura chaTTha ke pAraNe ke dina AtApanAbhUmi se nIce Utarakara svayaM kASThapAtra hAthameM lekara tAmraliptI nagarI ke UMca, nIca aura madhyama kuloM ke gRhasamudAya meM bhikSAcarI ke lie paryaTana karake bhikSAvidhi dvArA zuddha odana lAUMgA aura use 21 bAra dhokara khAUMgA / isa prakAra tAmalI gRhapati ne zubha vicAra kiyaa| isa prakAra kA vicAra karake rAtri vyatIta hote hI prabhAta hone para yAvat teja se jAjvalyamAna sUrya ke udaya hone para svayameva lakar3I kA pAtra banAyA / phira azana, pAna, khAdima, svAdima rUpa AhAra taiyAra karavAyA / usane snAna kiyA, balikarma kiyA, kautuka maMgala aura prAyazcitta kiyA, zuddha aura uttama vastroM ko ThIka-se pahane, aura alpabhAra tathA bahumUlya AbhUSaNoM se apane zarIra ko alaMkRta kiyA / bhojana ke samaya vaha bhojana maNDapa meM Akara zubhAsana para sukhapUrvaka baiThA / isake bAda mitra, jJAtijana, svajana sambandhI evaM parijana Adi ke sAtha usa vipula azana, pAna, khAdima aura svAdima rUpa AhAra kA AsvAdana karatA haA, vizeSa svAda letA haA, dUsaroM ko parosatA huA bhojana karAtA huA aura svayaM bhojana karatA huA tAmalI gRhapati viharaNa kara rahA thaa| bhojana karane ke bAda usane pAnI se hAtha dhoe aura cullU meM pAnI lekara zIghra Acamana kiyA, mukha sApha karake svaccha huaa| phira una saba mitra-jJAti-svajana-parijanAdi kA vipula azana, pAna, khAdima, svAdima, puSpa, vastra, gandhita dravya, mAlA, alaMkAra Adi se satkAra-sammAna kiyA / phira unhIM ke samakSa apane jyeSTha putra ko kuTumba meM sthApita kiyA / unhIM mitra-svajana Adi tathA apane jyeSTha putra ko pUchakara aura muNDita hokara praNAmA nAmakI pravrajyA aMgIkAra kI aura abhigraha grahaNa kiyA-Aja se merA kalpa yaha hogA ki maiM AjIvana nirantara chaTu-chaTra tapa karU~gA, yAvat pUrvakathitAnusAra bhikSAvidhi se kevala bhAta lAkara unheM 21 bAra pAnI se dhokara unakA AhAra karU~gA / isa prakAra abhigraha dhAraNa karake vaha tAmalI tApasa yAvajjIvana nirantara bele-bele tapa karake donoM bhujAeM UMcI karake AtApanAbhUmi meM sUrya ke sammukha AtApanA letA huA vicaraNa karane lagA / bele ke pAraNe ke dina AtApanA bhUmi se nIce utarakara svayaM kASThapAtra lekara tAmraliptI nagarI meM UMca, nIca aura madhyama kuloM ke gRha-samudAya se vidhipUrvaka bhikSA ke lie ghUmatA thA / bhikSA meM vaha kevala bhAta lAtA aura unheM 21 bAra pAnI se dhotA thA, tatpazcAt AhAra karatA thaa| bhagavan ! tAmalI dvArA grahaNa kI huI pravrajyA prANAmA kahalAtI hai, isakA kyA kAraNa hai ? he gautama ! prANAmA pravrajyA meM pravrajita hone para vaha vyakti jise jahA~ dekhatA hai, (use vahIM praNAma karatA hai / ) (arthAt-) indra ko, skanda ko, rudra ko, ziva ko, vaizramaNa ko, AryA ko, raudrarUpA caNDikA ko, rAjA ko, yAvat sArthavAha ko, athavA kauA, kuttA aura zvapAka (Adi sabako praNAma karatA hai / ) inameM se ucca vyakti ko dekhatA hai, ucca-rIti se praNAma karatA hai, nIca ko dekhakara nIcI rIti se praNAma karatA hai / isa kAraNa he gautama ! isa pravrajyA kA nAma prANAmA pravrajyA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 63
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka tatpazcAt vaha mauryaputra tAmalI tApasa usa udAra, vipula, pradatta aura pragRhIta bAla tapa dvArA sUkha gayA, rUkSa ho gayA, yAvat usake samasta nAr3iyoM kA jAla bAhara dikhAI dene lagA / tadanantara kisI eka dina pUrvarAtri vyatIta hone ke bAda apararAtrikAla ke samaya anitya jAgarikA karate hue usa bAlatapasvI tAmalI ko isa prakAra kA AdhyAtmika cintana yAvat manogata saMkalpa utpanna huA ki maiM isa udAra vipula yAvat udagra, udAtta, uttama aura mahAprabhAvazAlI tapaHkarma karane se zuSka aura rUkSa ho gayA hU~, yAvat merA zarIra itanA kRza ho gayA hai ki nAr3iyoM kA jAla bAhara dikhAI dene laga gayA hai / isalie jaba taka mujhameM utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama hai, taba taka mere lie (yahI) zreyaskara hai ki kala prAtaHkAla yAvat jAjvalyamAna sUryodaya hone para maiM tAmraliptI nagarI meM jAUM / vahA~ jo dRSTabhASita vyakti haiM, jo pApaNDa (vratoM meM) sthita haiM, yA jo gRhastha haiM, jo pUrvaparicita haiM, yA jo pazcAtparicita haiM, tathA jo samakAlIna pravrajyA-paryAya se yukta puruSa haiM, unase pUchakara, tAmraliptI nagarI ke bIcoMbIca se nIkalakara pAdukA, kuNDI Adi upakaraNoM tathA kASTha-pAtra ko ekAnta meM rakhakara, tAmraliptI nagarI ke IzAna koNa meM nivartanika maMDala kA Alekhana karake, saMlekhanA tapa se AtmA ko sevita kara AhAra-pAnI kA sarvathA tyAga karake pAdapopagamana saMthArA karU~ aura mRtyu kI AkAMkSA nahIM karatA haA vicaraNa karU~; mere lie yahI ucita hai| yoM vicAra karake prabhAtakAla hote hI yAvat jAjvalyamAna sUryodaya hone para yAvat pUchA / usa ne ekAnta sthAna meM upakaraNa chor3a die| phira yAvat AhAra-pAnI kA sarvathA pratyAkhyAna kiyA aura pAdapopagamana nAmaka anazana aMgIkAra kiyaa| sUtra-161 usa kAla usa samaya meM balicaMcA rAjadhAnI indravihIna aura purohita se vihIna thii| una balicaMcA rAjadhAnI nivAsI bahuta-se asurakumAra devoM aura deviyoM ne tAmalI bAlatapasvI ko avadhijJAna se dekhA / dekhakara unhoMne eka dUsare ko bulAyA, aura kahA-devAnupriyo ! balicaMcA rAjadhAnI indra se vihIna aura purohita se bhI rahita hai / he devAnupriyo ! hama saba indrAdhIna aura indrAdhiSThita (rahe) haiM, apanA saba kArya indra kI adhInatA meM hotA hai / yaha tAmalI bAlatapasvI tAmraliptI nagarI ke bAhara IzAna koNa meM nivartanika maMDala kA Alekhana karake, saMlekhanA tapa kI ArAdhanA se apanI AtmA ko sevita karake, AhAra-pAnI kA sarvathA pratyAkhyAna kara, pAdapopagamana anazana ko svIkAra karake rahA huA hai / ataH devAnupriyo ! hamAre lie yahI zreyaskara hai ki tAmalI bAlatapasvI ko balicaMcA rAjadhAnI meM (indra rUpa meM) sthiti karane kA saMkalpa karAeM / aisA karake paraspara eka-dUsare ke pAsa vacanabaddha hue| phira balicaMcA rAjadhAnI ke bIcoMbIca hokara nIkale aura jahA~ rucakendra utpAtaparvata thA, vahA~ aae| unhoMne vaikriya samudghAta se apane Apako samavahata kiyA, yAvat uttaravaikriya rUpoM kI vikurvaNA kI / phira usa utkRSTa, tvarita, capala, caNDa, jayinI, cheka siMhasadRza, zIghra, divya aura uddhata devagati se tIrache asaMkhyeya dvIpa-samudroM ke madhya meM hote hue jahA~ jambUdvIpa thA, jahA~ bhAratavarSa thA, jahA~ tAmraliptI nagarI thI, jahA~ mauryaputra tAmalI tApasa thA, vahA~ Ae, aura tAmalI bAlatapasvI ke Upara (AkAza meM) cAroM dizAoM aura cAroM konoM meM sAmane khar3e hokara divya devaRddhi, divya devadyuti, divya devaprabhAva aura battIsa prakAra kI divya nATakavidhi btlaaii| isake pazcAt tAmalI bAlatapasvI kI dAhinI ora se tIna bAra pradakSiNA kI, use vandana-namaskAra karake bole-he devAnupriya ! hama balicaMcA rAjadhAnI ke nivAsI bahuta-se asurakumAra deva aura devIvRnda Apa devAnupriya ko vandana-namaskAra karate haiM, yAvat ApakI paryupAsanA karate haiM / hamArI balicaMcA rAjadhAnI indra aura purohita se vihIna hai| aura he devAnupriya ! hama saba indrAdhIna aura indrAdhiSThita rahane vAle haiM / aura hamAre saba kArya indrAdhIna hote haiM / isalie he devAnupriya ! Apa balicaMcA rAjadhAnI (ke adhipatipada) kA Adara kareM / usake svAmitva ko svIkAra kareM, usakA mana meM bhalIbhA~ti smaraNa kareM, usake lie nizcaya kareM, usakA nidAna kareM, balicaMcA meM utpanna hokara sthiti karane kA saMkalpa kareM / tabhI Apa kAla ke avasara para mRtyu prApta karake balicaMcA rAjadhAnI meM utpanna hoNge| phira Apa hamAre indra bana jAeMge aura hamAre sAtha divya kAmabhogoM ko bhogate hue viharaNa kreNge| __ jaba balicaMcA rAjadhAnI meM rahane vAle bahuta-se asurakumAra devoM aura deviyoM ne usa tAmalI bAlatapasvI ko muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 64
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka isa prakAra se kahA to usane unakI bAta kA Adara nahIM kiyA, svIkAra bhI nahIM kiyA, kintu mauna rahA / tadanantara balicaMcA-rAjadhAnI-nivAsI una bahuta-se devoM aura deviyoM ne usa tAmalI bAlatapasvI kI phira dAhinI ora se tIna bAra pradakSiNA karake dUsarI bAra, tIsarI bAra pUrvokta bAta kahI ki he devAnupriya ! hamArI balicaMcA rAjadhAnI indravihIna aura purohitarahita hai, yAvat Apa usake svAmI banakara vahA~ sthiti karane kA saMkalpa karie / una asura-kumAra deva-deviyoM dvArA purvokta bAta do-tIna bAra yAvat doharAI jAne para bhI tApasI mauryaputra ne kucha bhI javAba na diyA yAvat vaha mauna dhAraNa karake baiThA rahA / tatpazcAt anta meM jaba tAmalI bAlatapasvI ke dvArA balicaMcA rAjadhAnI-nivAsI una bahuta-se asurakumAra devoM aura deviyoM kA anAdara huA, aura unakI bAta nahIM mAnI gaI, taba ve (deva-devIvRnda) jisa dizA se Ae the, usI dizA meM vApasa cale ge| sUtra-162 usa kAla aura usa samaya meM IzAna devaloka indravihIna aura purohitarahita bhI thA / usa samaya RSi tAmalI bAlatapasvI, pUre sATha hajAra varSa taka tApasa paryAya kA pAlana karake, do mahIne kI saMlekhanA se apanI AtmA ko sevita karake, eka sau bIsa bhakta anazana meM kATakara kAla ke avasara para kAla karake IzAna devaloka ke IzAvataMsaka vimAna meM upapAtasabhA kI devadUSya-vastra se AcchAdita devazayyA meM aMgula ke asaMkhyeya bhAga jitanI avagAhanA meM, IzAna devaloka ke indra ke virahakAla meM IzAnadevendra ke rUpa meM utpanna huaa| tatkAla utpanna vaha devendra devarAja IzAna, AhAraparyApti se lekara yAvat bhASA-manaHparyApti taka, paMcavidhi paryAptiyoM se paryApti bhAva ko prApta haAparyApta ho gyaa| usa samaya balicaMcA-rAjadhAnI ke nivAsI bahuta-se asurakumAra devoM aura deviyoM ne jaba yaha jAnA ki tAmalI bAlatapasvI kAladharma ko prApta ho gayA hai aura IzAnakalpa meM vahA~ ke devendra ke rUpa meM utpanna huA hai, to yaha jAnakara ve ekadama krodha se mUr3hamati ho gae, athavA zIghra krodha se bhar3aka uThe, ve atyanta kupita ho gae, unake cehare krodha se bhayaMkara ugra ho gae, ve krodha kI Aga se tilamilA uThe aura tatkAla ve saba balicaMcA rAjadhAnI ke bIcoMbIca hokara nIkale, yAvat utkRSTa devagati se isa jambUdvIpa meM sthita bharatakSetra kI tAmraliptI nagarI ke bAhara, jahA~ tAmalI bAlatapasvI kA zaba (par3A) thA vahA~ Ae / unhoMne (tAmalI bAlatapasvI ke mRta zarIra ke) bAeM paira ko rassI se bA~dhA, phira tIna bAra usake mukha meM yU~kA / tatpazcAt tAmraliptI nagarI ke zaMgATakoM trikoNa mArgoM meM, caukoM meM, prAMgaNa meM, mArga meM tathA mahAmArgoM meM usake matazarIra ko ghasITA; athavA idhara-udhara khIMcatAna kI aura jora-jora se cillAkara udghoSaNA karate hue isa prakAra kahane lage-svayameva tApasa kA veSa pahana kara prANAmA pravrajyA aMgIkAra karane vAlA yaha tAmalI bAlatapasvI hamAre sAmane kyA hai ? tathA IzAnakalpa meM utpanna huA devendra devarAja IzAna bhI hamAre sAmane kauna hotA hai ? yoM kahakara ve usa tAmalI bAlatapasvI ke mRta zarIra kI hIlanA, nindA karate haiM, use kosate haiM, usakI gardA karate haiM, usakI avamAnanA, tarjanA aura tAr3anA karate haiM / usakI kadarthanA aura bhartsanA karate haiM, apanI IcchAnusAra use idhara-udhara ghasITate haiM / isa prakAra usa zaba kI hIlanA yAvat manamAnI khIMcatAna karake phira use ekAnta sthAna meM DAla dete haiM / phira ve jisa dizA se Ae the, usI dizA meM vApasa lauTa ge| sUtra - 163 tatpazcAt IzAnakalpavAsI bahuta-se vaimAnika devoM aura deviyoM ne (isa prakAra) dekhA ki balicaMcA-nivAsI bahuta-se asurakumAra devoM aura deviyoM dvArA tAmalI bAlatapasvI ke mRta zarIra kI hIlanA, nindA aura AkrozanA kI jA rahI hai, yAvat usa zaba ko manacAhe DhaMga se idhara-udhara ghasITA yA khIMcA jA rahA hai| ataH isa prakAra dekhakara ve vaimAnika deva-devIgaNa zIghra hI krodha se bhar3aka uThe yAvat krodhAnala se dA~ta pIsate hue, jahA~ devendra devarAja IzAna thA, vahA~ pahu~ce / IzAnendra ke pAsa pahu~cakara donoM hAtha jor3akara mastaka para aMjali karake jaya ho, vijaya ho ityAdi zabdoM se badhAyA / phira ve bole- he devAnupriya ! balicaMcA rAjadhAnI nivAsI bahuta-se asurakumAra deva aura devIgaNa Apa devAnupriya ko kAladharma prApta hue evaM IzAnakalpa meM indrarUpa meM utpanna hue dekhakara atyanta kopAya-mAna hue muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 65
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka yAvat Apake mRtazarIra ko unhoMne manacAhA Ar3A-Ter3hA khIMca-ghasITakara ekAnta meM DAla diyA / tatpazcAt ve jisa dizA se Ae the, usI dizA meM vApasa lauTa ge| usa samaya devendra devarAja IzAna IzAnakalpavAsI bahuta-se vaimAnika devoM aura deviyoM se yaha bAta sunakara aura mana meM vicArakara zIghra hI krodha se AgababUlA ho uThA, yAvat krodhAgni se tilamilAtA huA, vahIM devazayyA sthita IzAnendra ne lalATa para tIna sala DAlakara evaM bhrukuTi tAnakara balicaMcA rAjadhAnI ko, nIce ThIka sAmane, cAroM dizAoM se barAbara sammukha aura cAroM vidizAoM se bhI ekadama sammukha hokara eka-eka dRSTi se dekhA / isa prakAra kupita dRSTi se balicaMcA rAjadhAnI ko dekhane se vaha usa divyaprabhAva se jalate hae aMgAroM ke samAna, agni-kaNoM ke samAna, tapatapAtI bAlU jaisI yA tape hue garma tave sarIkhI, aura sAkSAt agni kI rAzi jaisI ho gaI-jalane lgii| jaba balicaMcA rAjadhAnI meM rahane vAle bahata-se asarakamAra devoM aura deviyoM ne usa balicaMcA rAjadhAnI ko aMgAroM sarIkhI yAvata sAkSAta agni kI lapaToM jaisI dekhI to ve atyanta bhayabhIta hae, bhayatrasta hokara kA~pane lage, unakA Anandarasa sUkha gayA ve udvigna ho gae aura bhaya ke mAre cAroM ora idhara-udhara bhAga-daur3a karane lage / ve eka dUsare ke zarIra se cipaTane lage athavA eka dUsare ke zarIra kI oTa meM chIpane lge| taba balicaMcA-rAjadhAnI ke bahuta-se asurakumAra devoM aura deviyoM ne yaha jAnakara ki devendra devarAja IzAna ke parikupita hone se (hamArI rAjadhAnI isa prakAra ho gaI hai); ve saba asurakumAra devagaNa, IzAnendra kI usa divya devaRddhi, divya devadyuti, divya devaprabhAva, aura divya tejolezyA ko sahana na karate hue devendra devarAja IzAna ke cAroM dizAoM meM aura cAroM vidizAoM meM ThIka sAmane khar3e hokara Upara kI ora samukha karake dasoM nakha ikaTThe hoM, isa taraha se donoM hAtha jor3akara zirasAvartayukta mastaka para aMjali karake IzAnendra ko jaya-vijaya zabdoM se abhinandana karake ve isa prakAra bole- aho ! Apa devAnupriya ne divya deva-Rddhi yAvat upalabdha kI hai, prApta kI hai, aura abhimukha kara lI hai| hamane Apake dvArA upalabdha, prApta aura sammukha kI huI divya devaRddhi ko, yAvat devaprabhAva ko pratyakSa dekha liyA hai / ataH he devAnupriya ! hama Apa se kSamA mA~gate haiN| Apa devAnupriya hameM kSamA kreN| Apa devAnupriya hameM kSamA karane yogya haiN| phira kabhI isa prakAra nahIM kreNge| isa prakAra nivedana karake unhoMne IzAnendra se apane aparAdha ke lie vinayapUrvaka acchI taraha bAra-bAra kSamA maaNgii| aba jabaki balicaMcA-rAjadhAnI-nivAsI una bahuta-se asurakumAra devoM aura deviyoM ne devendra devarAja IzAna se apane aparAdha ke lie samyak vinayapUrvaka bAra-bAra kSamAyAcanA kara lI, taba IzAnendra ne usa divya deva Rddhi yAvat chor3I huI tejolezyA ko vApasa khIMca lI / he gautama ! taba se balicaMcA-rAjadhAnI niva ra deva aura devIvanda devendra devarAja IzAna kA Adara karate haiM yAvata usakI paryapAsanA karate haiM / devendra devarAja IzAna kI AjJA aura sevA meM, tathA Adeza aura nirdeza meM rahate haiM / he gautama ! devendra devarAja IzAna ne vaha divya devaRddhi yAvat isa prakAra labdha, prApta aura abhisamanvAgata kI hai| bhagavan ! devendra devarAja IzAna kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! do sAgaropama se kucha adhika hai| bhagavan ! devendra devarAja IzAna deva AyuSya kA kSaya hone para, sthitikAla pUrNa hone para devaloka se cyuta hokara kahA~ jAegA, kahA~ utpanna hogA ? gautama ! mahAvideha kSetra meM janma lekara siddha hogA yAvat samasta duHkhoM kA anta kregaa| sUtra-164 bhagavan ! kyA devendra devarAja zakra ke vimAnoM se devendra devarAja IzAna ke vimAna kucha (thor3e-se) uccatara-UMce haiM, kucha unnatatara haiM ? athavA devendra devarAja IzAna ke vimAnoM se devendra devarAja zakra ke vimAna kucha nIce haiM, kucha nimnatara haiM ? hA~, gautama ! yaha isI prakAra hai / yahA~ Upara kA sArA sUtrapATha (uttara ke rUpa meM) samajha lenA cAhie / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA hai ? gautama ! jaise kisI hathelI kA eka bhAga kucha UMcA aura unnatatara hotA hai, tathA eka bhAga kucha nIcA aura nimnatara hotA hai, isI taraha zakrendra aura IzAnendra ke vimAnoM ke sambandha meM smjhnaa| sUtra-165 bhagavan ! kyA devendra devarAja zakra, devendra devarAja IzAna ke pAsa prakaTa ho (jAne) meM samartha haiM ? hA~, gautama! muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 66
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka zakrendra, IzAnendra ke pAsa jAne meM samartha hai / bhagavan ! kyA vaha Adara karatA huA jAtA hai, yA anAdara karatA huA jAtA hai ? he gautama ! vaha IzAnendra kA Adara karatA huA jAtA hai, kintu anAdara karatA huA nhiiN| bhagavan ! devendra devarAja IzAna, kyA devendra devarAja zakra ke pAsa prakaTa hone (jAne) meM samartha haiM ? hA~, gautama ! haiM / bhagavan ! kyA vaha Adara karatA huA jAtA hai, yA anAdara karatA huA jAtA hai ? gautama ! vaha Adara karatA huA bhI jA sakatA hai, aura anAdara karatA huA bhI jA sakatA hai| bhagavan ! kyA devendra devarAja zakra, devendra devarAja IzAna ke samakSa (cAroM dizAoM meM) tathA cAroM konoM meM dekhane meM samartha hai? gautm| prAdarbhata hone ke samAna dekhane ke sambandhameM bhI do AlApaka kahane cAhie devendra devarAja zakra, devendra devarAja IzAna ke sAtha AlApa yA saMlApa karane meM samartha hai ? hA~, gautama ! vaha AlApasaMlApa karane meM samartha hai| pAsa jAne ke do AlApaka ke samAna AlApa-saMlApa ke bhI do AlApaka kahane caahie| sUtra-166 bhagavan ! una devendra devarAja zakra aura devendra devarAja IzAna ke bIca meM paraspara koI kRtya aura karaNIya samutpanna hote haiM ? hA~, gautama ! samutpanna hote haiN| bhagavan ! jaba ina donoM ke koI kRtya yA karaNIya hote haiM, taba ve kaise vyavahAra (kArya) karate haiM ? gautama ! jaba devendra devarAja zakra ko kArya hotA hai, taba vaha devendra devarAja IzAna ke samIpa prakaTa hotA hai, aura jaba devendra devarAja IzAna ko kArya hotA hai, taba vaha devendra devarAja zakra ke nikaTa jAtA hai / unake paraspara sambodhita karane kA tarIkA yaha hai-aisA hai, he dakSiNArddha lokAdhipati devendra devarAja zakra / aisA hai, he uttarArddha lokAdhipati devendra devarAja IzAna (yahA~), donoM ora se sambodhita karake ve eka dUsare ke kRtyoM aura karaNIyoM ko anubhava karate hue vicarate haiN| (bhagavan ! jaba una donoM indroM meM paraspara vivAda utpanna ho jAtA hai;) taba ve kyA karate haiM ? gautama ! ve donoM, devendra devarAja sanatkumArendra kA mana meM smaraNa karate haiM / devendra devarAja zakrendra aura IzAnendra dvArA smaraNa karane para zIghra hI sanatkumArendra devarAja, zakrendra aura IzAnendra ke nikaTa prakaTa hotA hai / vaha jo bhI kahanA hai, (use ye donoM indra mAnya karate haiM / ) ye donoM indra usakI AjJA, sevA, Adeza aura nirdeza meM rahate haiN| sUtra - 167 he bhagavan ! devendra devarAja sanatkumAra kyA bhavasiddhika haiM yA abhavasiddhika haiM ?; samyagdRSTi haiM, yA mithyAdRSTi haiM? paritta saMsArI haiM yA ananta saMsArI? sulabhabodhi haiM, yA durlabhabodhi?; ArAdhaka hai, athavA virAdhaka ? carama hai athavA acarama ? gautama ! devendra devarAja sanatkumAra, bhavasiddhika hai, abhavasiddhika nahIM; isI taraha vaha samyagdRSTi hai, parittasaMsArI hai, sulabhabodhi hai, ArAdhaka hai, carama hai, prazasta pada grahaNa karane cAhie / bhagavan ! kisa kAraNa se (aisA kahA jAtA hai) ? gautama ! devendra devarAja sanatkumAra bahuta-se zramaNI, bahuta-sI zramaNiyA~, bahuta-se zrAvakoM aura bahutasI zrAvikAoM kA hitakAmI, sukhakAmI, pathyakAmI, anukampika, nizreyasika hai / vaha unakA hita, sukha aura niHzreyasa kA kAmI hai / isI kAraNa, gautama ! sanatkumArendra bhavasiddhika hai, yAvat (carama hai, kintu) acarama nahIM / bhagavan ! devendra devarAja sanatkumAra kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! (utkRSTa) sAta sAgaropama / bhagavan ! vaha (sanatkumArendra) usa devaloka se Ayu kSaya ke bAda, yAvat kahA~ utpanna hogA? he gautama ! sanatkumArendra usa devaloka se cyavakara mahAvideha varSa(kSetra)meM, siddha-buddha-mukta hogA, yAvat sarva duHkhoM kA anta kregaa| bhagavan ! yaha isI prakAra hai sUtra - 168 tiSyaka zramaNa kA tapa chaTTha-chaTTha thA aura usakA anazana eka mAsa kA thA / kurudattaputra zramaNa kA tapa aTThamaaTrama kA thA aura usakA anazana thA-arddha mAsika / tiSyaka zramaNa kI dIkSAparyAya ATha varSa kI thI, aura kurudattaputra zramaNa kI thI-chaha mAsa kii| sUtra-169 isake atirikta do indroM ke vimAno kI UMcAI, eka indra kA dUsare ke pAsa Agamana, paraspara prekSaNa, unakA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 67
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1 ' zataka/ zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka AlApa saMlApa, unakA kArya, unameM vivAdotpatti tathA unakA nipaTArA, tathA sanatkumArendra kI bhavasiddhi-katA Adi viSayoM kA nirUpaNa isa uddezaka meM hai / zataka- 3 uddezaka 2 sUtra - 170 usa kAla, usa samaya meM rAjagRha nAmakA nagara thA / yAvat bhagavAna vahA~ padhAre aura parISad paryupAsanA karane lagI / usa kAla, usa samaya meM cauMsaTha hajAra sAmAnika devoM se parivRtta aura camaracaMcA nAmaka rAjadhAnI meM, sudharmAsabhA meM camara nAmaka siMhAsana para baiThe asurendra asurarAja camara ne (rAjagRha meM virAjamAna bhagavAna ko avadhijJAna se dekhA); yAvat nATyavidhi dikhalAkara jisa dizA se AyA thA, usI dizA meM vApasa lauTa gayA / 'he bhagavan ! yoM kahakara bhagavAna gautama ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana- namaskAra karake pUchA- bhagavan ! kyA asurakumAra deva isa ratnaprabhApRthvI ke nIce rahate haiM? he gautama yaha artha samartha nahIM hai| isI prakAra yAvat saptama pRthvI ke nIce bhI ve nahIM rahate; aura na saudharmakalpa-devaloka ke nIce, yAvat anya sabhI kalpoM ke nIce ve rahate haiM / bhagavan / kyA ve asurakumAra deva ISatprAgbhArA (siddhazilA) pRthvI ke nIce rahate haiM ? (he gautama) yaha artha bhI samartha nahIM / bhagavan ! taba aisA vaha kauna-sA sthAna hai, jahA~ asurakumAra deva nivAsa karate haiM ? gautama! eka lAkha assI hajAra yojana moTI isa ratnaprabhA pRthvI ke bIca meM (asurakumAra deva rahate haiM / ) yahA~ asurakumAra-sambandhI samasta vaktavyatA kahanI cAhie; yAvat ve divya bhogoM kA upabhoga karate hue vicaraNa karate haiM / bhagavan ! kyA asurakumAra devoM kA adhogamana-viSayaka (sAmarthya) hai? hA~, gautama ! hai / bhagavan ! asura- kumAra devoM kA adhogamana-viSayaka sAmarthya kitanA hai ? gautama ! saptamapRthvI taka nIce jAne kI zakti unameM hai / ve tIsarI pRthvI taka gaye haiM, jAte haiM aura jaayeNge| bhagavan kisa prayojana se asurakumAra deva tIsarI pRthvI taka gae haiM, (jAte haiM) aura bhaviSya meM jAyeMge? he gautama apane pUrva zatru ko duHkha dene athavA apane pUrva sAthI kI vedanA kA upazamana karane ke lie asurakumAra deva tRtIya pRthvI taka gae haiM. (jAte haiM), aura jaaeNge| ! ! bhagavan / kyA asurakumAradevoM meM tiryag (tIrache) gamana karane kA sAmarthya kahA gayA hai? hA~, gautama hai| bhagavan ! asurakumAra devoM meM tIrachA jAne kI kitanI zakti hai ? gautama ! asurakumAra devoM meM, yAvat asaMkhyeya dvIpasamudroM taka kintu ve nandIzvara dvIpa taka gae haiM, (jAte haiM) aura bhaviSya meM jAyeMge / bhagavan ! asurakumAra deva, nandIzvaradvIpa kisa prayojana se gae haiM, (jAte haiM) aura jAeMge ? he gautama! arihaMta bhagavAna ke janma mahotsava meM, niSkramaNa mahotsava meM, jJAnotpatti hone para tathA parinirvANa para mahimA karane ke lie nandIzvaradvIpa gae haiM, jAte haiM aura jAeMge / bhagavan ! kyA asurakumAra devoM meM Urdhva gamanaviSayaka sAmarthya hai ? hA~, gautama ! hai / ! bhagavan / asurakumAra devoM kI UrdhvagamanaviSayaka zakti kitanI hai ? gautama asurakumAra deva apane sthAna se yAvat acyutakalpa taka Upara jAne meM samartha haiM / apitu ve saudharmakalpa taka gae haiM, (jAte haiM) aura jAeMge / bhagavan ! asurakumAradeva kisa prayojana se saudharmakalpa taka gae haiM. (jAte haiM aura jAeMge ? he gautama una (asura-kumAra) devoM kA vaimAnika devoM ke sAtha bhavapratyayika vairAnubandha hotA hai| isa kAraNa ve deva krodhavaza vaikriya zakti dvArA nAnArUpa banAte hue tathA parakIya deviyoM ke sAtha (paricAra) saMbhoga karate hue (vaimAnika) AtmarakSaka devoM ko trAsa pahu~cAte haiM, tathA yathocita choTe-moTe ratnoM ko le (cUrA) kara svayaM ekAnta bhAga meM cale jAte haiM / bhagavan ! kyA una devoM ke pAsa yathocita choTe-moTe ratna hote haiM ? hA~, gautama ! hote haiM / bhagavan ! jaba ve asurakumAra deva ratna curAkara bhAga jAte haiM, taba vaimAnika deva unakA kyA karate haiM? vaimAnika deva unake zarIra ko atyanta vyathA pahu~cAte haiM / bhagavan ! kyA vahA~ (saudharmakalpa meM) gae hue ve asurakumAra deva una apsarAoM ke sAtha divya bhogane yogya bhogoM ko bhogane meM samartha haiM ? (he gautama !) yaha artha samartha nahIM / ve vahA~ se vApasa lauTa jAte haiM / vahA~ se lauTakara ve yahA~ (apane sthAna meM) Ate haiM / yadi ve ( vaimAnika) apsarAeM unakA Adara kareM, unheM svAmIrUpa meM svIkAre to, ve muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 68
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka asurakumAra deva una apsarAoM ke sAtha divya bhoga bhoga sakate haiM- yadi Adara na kare, unakA svAmIrUpa meM svIkAra na kare to, asurakumAra deva una apsarAoM ke sAtha divya evaM bhogya bhogoM ko nahIM bhoga sakate / he gautama! isa kAraNa se asurakumAra deva saudharmakalpa taka gae haiM, (jAte haiM) aura jaaeNge| sUtra - 171 bhagavan ! kitane kAla meM asurakumAra deva Urdhva-gamana karate haiM, tathA saudharmakalpa taka Upara gae haiM, jAte haiM aura jAeMge ? gautama / ananta utsarpiNI-kAla aura ananta avasarpiNIkAla vyatIta hone ke pazcAt loka meM AzcaryabhUta yaha bhAva samutpanna hotA hai ki asurakumAra deva Urdhvagamana karate haiM, yAvat saudharmakalpa taka jAte haiN| bhagavan! kisakA Azraya lekara asurakumAra deva Urdhvagamana karate haiM, yAvat Upara saudharmakalpa taka jAte haiM? gautama ! jisa prakAra yahA~ zabara, barbara, TaMkaNa yA curcuka, praznaka athavA pulinda jAti ke loga kisI bar3e araNya kA, gaDDhe kA, durga kA, guphA kA, kisI viSama sthAna kA, athavA parvata kA Azraya lekara eka mahAn evaM vyavasthita azvavAhinI ko, gajAvAhinI ko, paidalasenA ko athavA dhanurdhAriyoM ko Akula vyAkula kara dete haiM; isI prakAra asurakumAra deva bhI arihaMtoM kA yA arihaMtadeva ke caityoM kA athavA bhAvitAtmA anagAroM kA Azraya lekara Urdhvagamana karate haiM, yAvat saudharmakalpa taka Upara jAte haiN| bhagavan / kyA sabhI asurakumAra deva saudharmakalpa taka yAvat Urdhvagamana karate haiM? gautama yaha artha samartha nahIM hai| kintu mahatI Rddhi vAle asurakumAra deva hI yAvat saudharma devaloka taka Upara jAte haiN| he bhagavan ! kyA asurendra asurarAja camara bhI pahale kabhI Upara yAvat saudharmakalpa taka Urdhvagamana kara cUkA hai? hA~, gautama / yaha asurendra asurarAja camara bhI pahale Upara- yAvat saudharmakalpa taka Urdhvagamana kara cUkA hai| aho, bhagavan / (Azcarya hai), asurendra asurarAja camara aisI mahARddhi evaM mahAdyuti vAlA hai to he bhagavan usakI vaha divya devaRddhi yAvat divya devaprabhAva kahA~ gayA, kahA~ praviSTa huA? gautama yahA~ bhI kUTAkArazAlA kA dRSTAnta kahanA cAhie / ! sUtra - 172 J bhagavan ! asurendra asurarAja camara ko vaha divya devaRddhi aura yAvat vaha saba, kisa prakAra upalabdha huI, prApta huI aura abhisamanvAgata huI ? he gautama! usa kAla aura usa samaya meM isI jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM, bhArata varSa (kSetra) meM, vindhyAcala kI talahaTI meM bebhela' nAmaka sanniveza thaa| vahA~ pUraNa nAmaka eka gRhapati rahatA thA / vaha ADhya aura dIpta thA / yahA~ tAmalI kI taraha pUraNa gRhapati kI sArI vaktavyatA jAna lenI cAhie / vizeSa yaha hai ki cAra khAnoM vAlA kASThamaya pAtra banAkara yAvat vipula azana, pAna, khAdima aura svAdima rUpa caturvidha AhAra banavAkara jJAtijanoM Adi ko bhojana karA kara tathA unake samakSa jyeSTha putra ko kuTumba kA bhAra sauMpakara yAvat svayameva cAra khAna vAle kASThapAtra ko lekara muNDita hokara dAnAmA nAmaka pravrajyA aMgIkAra kI / pravrajita ho jAne para usane pUrvavarNita tAmalI tApasa kI taraha saba prakAra se tapazcaryA kI, AtApanA bhUmi meM AtApanA lene lagA, ityAdi saba kathana pUrvavat jAnanA; yAvat vaha AtApanA bhUmi se nIce UtarA / phira svayameva cAra khAnoM vAlA kASThamaya pAtra lekara bebhela' sanniveza meM UMca, nIca aura madhyama kuloM ke gRhasamudAya se bhikSA-vidhi bhikSAcarI karane ke lie ghUmA / bhikSATana karate hue usane isa prakAra kA vicAra kiyA- mere bhikSApAtra ke pahale khAne meM kucha bhikSA par3egI use mArga meM milane vAle pathikoM ko de denA hai, mere (pAtra ke) dUsare khAne meM jo kucha (khAdyavastu) prApta hogI, vaha mujhe kauoM aura kuttoM ko de denI hai, jo (bhojyapadArtha) mere tIsare khAne meM AegA, vaha machaliyoM aura kachuoM ko de denA hai aura cauthe khAne meM jo bhikSA prApta hogI, vaha svayaM AhAra karanA hai| isa prakAra bhalIbhA~ti vicAra karake kala (dUsare dina rAtri vyatIta hone para prabhAtakAlIna prakAza hote hI yAvat vaha dIkSita ho gayA, kASThapAtra ke cauthe khAne meM jo bhojana par3atA hai, usakA AhAra svayaM karatA hai / tadanantara pUraNa bAlatapasvI usa udAra, vipula, pradatta aura pragRhIta bAlatapazcaraNa ke kAraNa zuSka evaM rUkSa ho muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 69
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1' zataka / zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka gayA / yahA~ bIca kA sArA varNana tAmalItApasa kI taraha (pUrvavat) yAvat vaha bhI bebhela sanniveza ke bIcoMbIca hokara nklaa| usane pAdukA aura kuNDI Adi upakaraNoM ko tathA cAra khAnoM vAle kASThapAtra ko ekAnta pradeza meM chor3a diyaa| phira bibhela sanniveza ke agnikoNa meM arddhanirvartanika maNDala rekhA khIMcakara banAyA athavA prati lekhitapramArjita kiyA / yoM maNDala banAkara usane saMlekhanA kI jUSaNA (ArAdhanA) se apanI AtmA ko sevita kiyA / phira yAvajjIvana AhAra-pAnI kA pratyAkhyAna karake pUraNa bAlatapasvI ne pAdapopagamana anazana (saMthArA) svIkAra kiyA / he gautama usa kAla aura usa samaya meM maiM chadmastha avasthA meM thA merA dIkSAparyAya gyAraha varSa kA thaa| usa samaya maiM nirantara chaTTha-chaTTha tapa karatA huA, saMyama aura tapa se apanI AtmA ko bhAvita karatA huA, pUrvAnupUrvI se vicaraNa karatA huA, grAmAnugrAma ghUmatA huA, jahA~ suMsumArapura nagara thA, aura jahA~ azokavanaSaNDa nAmaka udyAna thA, vahA~ zreSTha azoka ke nIce pRthvIzilApaTTaka ke pAsa AyA / maiMne usa samaya azokataru ke nIce sthita pRthvIzilApaTTaka para aTThamabhakta tapa grahaNa kiyaa| maiMne donoM pairoM ko paraspara ikaTThA kara liyaa| donoM hAthoM ko nIce kI ora laTakAe hue sirpha eka pudgala para dRSTi sthira kara nirnimeSanetra zarIra ke agrabhAga ko kucha jhukAkara, yathAvasthita gAtroM se evaM samasta indriyoM ko gupta karake ekarAtrikI mahA (bhikSu) pratimA ko aMgIkAra karake kAyotsarga kiyaa| usa kAla aura usa samaya meM camaracaMcA rAjadhAnI indravihIna aura purohita rahita thI ( idhara pUraNa nAmaka bAlatapasvI pUre bAraha varSa taka ( dAnAmA) pravrajyA paryAya kA pAlana karake, ekamAsika saMlekhanA kI ArAdhanA se apanI AtmA ko sevita karake, sATha bhakta anazana rakhakara, mRtyu ke avasara para mRtyu prApta karake camaracaMcA rAjadhAnI kI upapAtasabhA meM yAvat indra ke rUpa meM utpanna huA / usa samaya tatkAla utpanna huA asurendra asura-rAja camara pA~ca prakAra kI paryAptiyoM se paryApti bhAva ko prApta huA / ve pA~ca paryAptiyA~ isa prakAra hai- AhAra-paryApti se yAvat bhASAmanaH paryApti taka / jaba asurendra asurarAja camara pA~ca paryAptiyoM se paryApta ho gayA, taba usane svAbhAvika rUpa se Upara saudharmakalpa taka avadhijJAna kA upayoga kiyA / vahA~ usane devendra devarAja, maghavA, pAkazAsana, zataRtu, sahasrAkSa, vastrApANi, purandara zakra ko yAvat dasoM dizAoM ko udyotita evaM prakAzita karate hue dekhA / saudharmakalpa meM / saudharmAvataMsaka vimAna meM zakra nAmaka siMhAsana para baiThakara, yAvat divya evaM bhogya bhogoM kA upabhoga karate hue dekhA ise dekhakara camarendra ke mana meM isa prakAra kA Antarika cintita, prArthita evaM manogata saMkalpa samutpanna huA ki are ! kauna yaha aprArthita-prArthaka, dUra taka nikRSTa lakSaNa vAlA tathA lajjA aura zobhA se rahita, hInapuNyA caturdazI ko janma huA hai, jo mujhe isa prakAra kI isa divya deva Rddhi yAvat divya devaprabhAva labdha prApta aura abhimukha samAnIta hone para bhI mere Upara utsukatA se rahita hokara divya evaM bhogoM kA upabhoga karatA huA vicara rahA hai ? isa prakAra kA AtmasphuraNa karake camarendra ne apanI sAmAnika parISad meM utpanna devoM ko bulAyA aura unase kahA- he devAnupriyo | yaha batAo ki yaha kauna aniSTa yAvat divya evaM bhogya bhogoM kA upabhoga karatA huA vicaratA hai? asurendra asurarAja camara dvArA sAmAnika parISad meM utpanna devoM se isa prakAra kahe jAne para ve citta meM atyanta harSita aura santuSTa hue| yAvat hRdaya se hRta-prabhAvita hokara unakA hRdaya khila utthaa| donoM hAtha jor3akara dasoM nakhoM ko ekatrita karake zirasAvarttasahita mastaka para aMjali karake unhoMne camarendra ko jaya-vijaya zabdoM se badhAI dI / phira ve isa prakAra bole-he devAnupriya ! yaha to devendra devarAja zakra hai, jo yAvat divya bhogya bhogoM kA upabhoga karatA huA vicaratA hai ! tatpazcAt una sAmAnika parISad meM utpanna devoM se isa bAta ko sUnakara mana meM avadhAraNa karake vaha asurendra asurarAja camara zIghra hI kruddha, ruSTa, kupita evaM caNDa- raudra AkRtiyukta huA, aura krodhAveza meM Akara bar3abar3Ane lagA / phira usane sAmAnika parISad meM utpanna devoM se isa prakAra kahA- are ! vaha devendra devarAja zakra koI dUsarA hai, aura yaha asurendra asurarAja camara koI dUsarA hai devendra devarAja zakra to mahA Rddhi vAlA hai, jabaki asurendra asurarAja camara alpaRddhi vAlA hI hai, ataH he devAnupriyo ! maiM cAhatA hU~ ki maiM svayameva usa devendra devarAja zakra ko usake svarUpa se bhraSTa kara dU~ / yoM kahakara vaha camarendra (kopavaza) garma ho gayA, garmAgarma ho uThA / ! muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 70
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka isake pazcAt usa asurendra asurarAja camara ne avadhijJAna kA prayoga kiyA / avadhijJAna ke prayoga se usane mujhe dekhA / mujhe dekhakara camarendra ko isa prakAra Antarika sphuraNA yAvat manogata saMkalpa utpanna huA ki zramaNa bhagavAna mahAvIra jambUdvIpa meM, bhAratavarSa meM, suMsumArapura nagara meM, azokavanaSaNDa nAmaka udyAna meM, zreSTha azokavRkSa ke nIce pRthvIzilApaTTaka para aTThamabhakta tapa svIkAra kara ekarAtrikI mahApratimA aMgIkAra karake sthita haiM / ataH mere lie yaha zreyaskara hogA ki maiM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke Azraya se devendra devarAja zakra ko svayameva zrIbhraSTa karU~| vaha camarendra apanI zayyA se uThA aura uThakara usane devadUSya vastra pahanA / phira, upapAtasabhA ke pUrvIdvAra se hokara nIkalA / aura jahA~ sudharmAsabhA thI, tathA jahA~ catuSpAla nAmaka zastrabhaNDAra thA, vahA~ AyA / eka parigha-ratna uThAyA / phira vaha kisI ko sAtha lie binA akelA hI usa parigharatna ko lekara atyanta roSAviSTa hotA huA camaracaMcA rAjadhAnI ke bIcoMbIca hokara nIkalA aura tigicchakUTa nAmaka upapAtaparvata ke nikaTa AyA / vahA~ usane vaikriya samadaghAta dvArA samavahata hokara saMkhyeya yojanaparyanta kA uttaravaikriyarUpa bnaayaa| phira vaha usa utkaSTa yAvata divya devagati se yAvat jahA~ pRthvIzilApaTTaka thA, vahA~ mere pAsa AyA / mere pAsa usane dAhinI ora se merI tIna bAra pradakSiNA kI, mujhe vandana-namaskAra kiyA aura bolA-bhagavan ! maiM Apake Azraya se svayameva devendra devarAja zakra ko usakI zobhA se bhraSTa karanA cAhatA huuN| vaha vahA~ se sIdhA IzAnakoNa meM calA gayA / phira usane vaikriyasamudghAta kiyA; yAvat vaha dUsarI bAra bhI vaikriyasamudghAta se samavahata haA / usane eka mahAghora, ghorAkRtiyukta, bhayaMkara, bhayaMkara AkAra vAlA, bhAsvara, bhayAnaka, gambhIra, trAsadAyaka, kAlI kRSNapakSIya ardharAtri evaM kAle ur3adoM kI rAzi ke samAna kAlA, eka lAkha yojana kA UMcA, mahAkAya zarIra banAyA / vaha apane hAthoM ko pachAr3ane lagA, paira pachAr3ane lagA, garjanA karane lagA, ghor3e kI taraha hinahinAne lagA, hAthI kI taraha kilakilAhaTa karane lagA, ratha kI taraha ghanaghanAhaTa karane lagA, pairoM ko jamIna para jora se paTakane lagA, bhUmi para jora se thappar3a mArane lagA, siMhanAda karane lagA, uchalane lagA, pachAr3a mArane lagA, tripadI ko chedane lagA; bAIM bhUjA UMcI karane lagA, phira dAhine hAtha kI tarjanI aMgulI aura aMgUThe ke nakha dvArA apane mukha ko tirachA phAr3a kara viDambita karane lagA aura bar3e jora-jora se kalakala zabda karane lagA / yoM karatA huA vaha camarendra svayaM akelA, parigharatna lekara Upara AkAza meM ur3A / vaha mAno adholoka kSubdha karatA huA, pRthvItala ko mAno kaMpAtA huA, tirache loka ko khIMcatA huA-sA, gaganatala ko mAno phor3atA huA, kahIM garjanA karatA huA, kahIM vidyut kI taraha camakatA huA, kahIM varSA ke samAna barasatA huA, kahIM dhUla kA r3hera ur3AtA huA, kahIM gADhAndhakAra kA dRzya upasthita karatA huA, tathA vANavyantara devoM ko trAsa pahu~cAtA huA, jyotiSIdevoM ko do bhAgoM meM vibhakta karatA huA evaM AtmarakSaka devoM ko bhagAtA huA, parigharatna ko AkAza meM ghUmAtA huA, use vizeSa rUpa se camakAtA huA, usa utkRSTa divya devagati se yAvat tIrache asaMkhyeya dvIpasamudroM ke bIcoMbIca hokara nIkalA / jisa aura saudharmakalpa thA, saudharmAvataMsaka vimAna thA, aura jahA~ sudharmAsabhA thI, usake nikaTa pahu~cA / usane eka paira padmavaravedikA para rakhA, aura dUsarA paira sudharmAsabhAmeM rakhA / phira bar3e jora se huMkAra karake parigharatna se tIna bAra indrakIla ko pITA aura kahA-are ! vaha devendra devarAja zakra kahA~ hai ? kahA~ hai usake ve 84000 sAmAnika deva ? yAvat kahA~ hai usake ve 336000 AtmarakSaka deva ? kahA~ gaI ve aneka karor3a apsarAeM ? Aja hI maiM una sabako mAra DAlatA hU~, Aja hI unakA maiM vadha kara DAlatA hU~ / jo apsarAeM mere adhIna nahIM hai, ve abhI merI vazavartinI ho jaaeN| aisA karake camarendra ne ve aniSTa, akAnta, apriya, azubha, amonajJa, amanohara aura kaThora udgAra niikle| tadanantara devendra devarAja zakra (camarendra ke) isa aniSTa, yAvat amonajJa aura azrutapUrva karNakaTu vacana sUnasamajha karake ekadama kopAyamAna ho gayA / yAvat krodha se bar3abar3Ane lagA tathA lalATa para tIna sala par3e, isa prakAra se bhRkuTi car3hAkara zakrendra asurendra asurarAja camara se yoM bolA-he ! aprArthita (aniSTa-maraNa) ke prArthaka (icchuka) ! yAvat hInapuNyA caturdazI ke janme hue asurendra ! asurarAja ! camara ! Aja tU nahIM rahegA; Aja terI khaira nahIM hai| yoM kahakara apane zreSTha siMhAsana para baiThe-baiThe hI zakrendra ne apanA vajra uThAyA aura usa jAjvalyamAna, visphoTa karate hue, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 71
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka tar3a-tar3a zabda karate hue hajAroM ulkAeM chor3ate hue, hajAroM agnijvAlAoM ko chor3ate hae, hajAroM aMgAroM ko bikherate hae, hajAroM sphuliMgoM kI jvAlAoM se usa para dRSTi phaiMkate hI A~khoM ke Age pakAcauMdha ke kAraNa rukAvaTa DAlane vAle, agni se adhika teja se dedIpyamAna, atyanta vegavAn khile hue kiMzuka ke phUla ke samAna lAla-lAla, mahAbhayAvaha evaM bhayaMkara vajra ko asurendra asurarAja camarendra ke vadha ke lie chodd'aa| tatpazcAt usa asurendra asurarAja camara ne jaba usa jAjvalyamAna, yAvat bhayaMkara vajra ko apane sAmane AtA huA dekhA, taba use dekhakara cintana karane lagA, phira (apane sthAna para cale jAne kI icchA karane lagA, athavA (vajra ko dekhate hI usane apanI donoM A~kheM mUMda lIM aura (vahA~ se cale jAne kA punaH) punaH vicAra karane lagA / cintana karake vaha jyoM hI spRhA karane lagA tyoM hI usake mukuTa kA chogA TUTa gayA, hAthoM ke AbhUSaNa nIce laTaka gae; tathA paira Upara aura sira nIcA karake evaM kAMkhoM meM pasInA-sA TapakAtA huA, vaha asurendra camara usa utkRSTa yAvat divya devagati se tIrache asaMkhya dvIpasamudroM ke bIcoMbIca hotA haA, jahA~ jambUdvIpa thA, jahA~ bhAratavarSa thA, yAvata jahA~ zreSTha azokavRkSa thA, vahA~ pRthvIzilApaTTaka para jahA~ maiM (zrI mahAvIrasvAmI), vahA~ AyA / mere nikaTa Akara bhayabhIta evaM bhaya se gadgada svarayukta camarendra bhagavan ! Apa hI mere lie zaraNa haiM isa prakAra bolatA huA mere donoM pairoM ke bIca meM zIghratA se vegapUrvaka gira pdd'aa| sUtra-173 usI samaya devendra zakra ko isa prakAra kA AdhyAtmika yAvat manogata saMkalpa utpanna huA ki asurendra asurarAja camara itanI zakti vAlA nahIM hai, na asurendra asurarAja camara itanA samartha hai, aura na hI asurendra asurarAja camara kA itanA viSaya hai ki vaha arihaMta bhagavaMtoM, arhanta bhagavAna ke caityoM athavA bhAvitAtmA anagAra kA Azraya lie binA svayaM apane Azraya se itanA UMcA (uTha) kara yAvat saudharmakalpa taka A sake / ataH vaha asurendra avazya arihaMta bhagavaMtoM yAvat kisI bhAvitAtmA anagAra ke Azraya se hI itanA Upara yAvat saudharmakalpa taka AyA hai| yadi aisA hai to una tathArUpa arhanta bhagavaMtoM evaM anagAroM kI (mere dvArA phaiMke hue vajra se) atyanta AzAtanA hone se mujhe mahAduHkha hogA / aisA vicAra karake zakrendra ne avadhijJAna ke prayoga se usane mujhe dekhA / mujhe dekhate hI hA ! hA! are re ! maiM mArA gyaa| isa prakAra (pazcAttApa) karake utkRSTa yAvat divya devagati se vajra ke pIche-pIche dor3A / vaha zakrendra tirachI asaMkhyAta dIpa-samadroM ke bIcoMbIca hotA haA yAvata usa zreSTha azoka vakSa ke nIce jahA~ maiM thA. vahA~ AyA aura vahA~ mujhase sirpha cAra aMgula dUra rahe hue usa vajra ko usane pakar3a liyaa| sUtra-174 he gautama ! (jisa samaya zakrendra ne vajra ko pakar3A, usa samaya usane apanI muTThI itanI jora se banda kI ki) usa muTThI kI havA se mere kezAgra hilane lage / tadanantara devendra devarAja zakra ne vajra ko lekara dAhinI ora se merI tIna bAra pradakSiNA kI aura mujhe vandana-namaskAra kiyA / vandana-namaskAra karake kahA-bhagavan ! ApakA hI Azraya lekara svayaM asurendra asurarAja camara mujhe apanI zrI se bhraSTa karane AyA thA / taba maiMne parikupita hokara usa asurendra asurarAja camara ke vadha ke lie vajra phaiMkA thA / isake pazcAt mujhe tatkAla isa prakAra kA Antarika yAvat manogata vicAra utpanna huA ki asurendra asurarAja camara svayaM itanA samartha nahIM hai ki apane hI Azraya se itanA UMcAsaudharmakalpa taka A sake, ityAdi pUrvokta saba bAteM zakrendra ne kaha sUnAI yAvat zakrendra ne Age kahA bhagavan ! phira maiMne avadhijJAna kA yoga kiyA / avadhijJAna dvArA Apako dekhA / Apako dekhate hI- hA hA are re ! maiM mArA gyaa| ye udgAra mere mukha se nIkala par3e / phira maiM utkRSTa yAvat divya devagati se jahA~ Apa devAnupriya virAjamAna haiM, vahA~ AyA; aura Apa devAnupriya se sirpha cAra aMgula dUra rahe hue vajra ko maiMne pakar3a liyaa| maiM vajra ko vApasa lene ke lie hI yahA~ suMsumArapura meM aura isa udyAna meM AyA hU~ aura abhI yahA~ hU~ / ataH bhagavan ! maiM Apa devAnupriya se kSamA mA~gatA hU~ | Apa devAnupriya mujhe kSamA kareM / Apa devAnupriya kSamA karane yogya haiM / maiM aisA (aparAdha) punaH nahIM karU~gA / yoM kahakara zakrendra mujhe vandana-namaskAra karake IzAnakoNa meM calA gyaa| vahA~ jAkara muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 72
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka zakrendra ne apane bAMye paira ko tIna bAra bhUmi para pachAr3A / yoM karake phira asurendra asurarAja camara se isa prakAra kahAhe asurendra asurarAja camara! Aja to tu zramaNa bhagavAna mahAvIra ke hI prabhAva se baca (mukta ho) gayA hai, (jo) aba tujhe mujhase (kiMcit bhI) bhaya nahIM hai; yoM kahakara vaha zakrendra jisa dizA se AyA thA, usI dizA meM vApasa calA gyaa| sUtra-175 he bhagavan! yoM kahakara bhagavAn gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandana-namaskAra kiyaa| vandana-namaskAra karake isa prakAra kahA (pUchA) bhagavan ! mahARddhisampanna, mahAdyutiyukta yAvat mahAprabhAva-zAlI deva kyA pahale pudgala ko phaiMka kara, phira usake pIche jAkara use pakar3a lene meM samartha hai ? hA~, gautama ! vaha samartha hai| bhagavan ! kisa kAraNa se deva, pahale phaiMke hue pudgala ko, usakA pIchA karake yAvat grahaNa karane meM samartha haiM? gautama ! jaba pudgala phaiMkA jAtA hai, taba pahale usakI gati zIghra (tIvra) hotI hai, pazcAt usakI gati manda ho jAtI hai, jabaki maharddhika deva to pahale bhI aura pIche (bAda meM) bhI zIghra aura zIghragati vAlA tathA tvarita aura tvaritagati vAlA hotA hai| ataH isI kAraNa se deva, phaiMke hue pudgala kA pIchA karake yAvat use pakar3a sakatA hai| bhagavan ! maharddhika deva yAvat pIchA karake phaiMke hue pudgala ko pakar3ane meM samartha hai, to devendra devarAja zakra apane hAtha se asurendra asurarAja camara ko kyoM nahIM pakar3a sakA ? gautama ! asurakumAra devoM kA nIce gamana kA viSaya zIghra-zIghra aura tvarita-tvarita hotA hai, aura Urdhvagamana viSaya alpa-alpa tathA manda-manda hotA hai, jabaki vaimAnika devoM kA UMce jAne kA viSaya zIghra-zIghra tathA tvarita-tvarita hotA hai aura nIce jAne kA viSaya alpa-alpa tathA mandamanda hotA hai / eka samaya meM devendra devarAja zakra, jitanA kSetra Upara jA sakatA hai, utanA kSetra-Upara jAne meM vajra ko do samaya lagate haiM aura camarendra ko tIna samaya lagate haiM / (arthAt-) devendra devarAja zakra kA Upara jAne meM lagane vAlA kAlamAna sabase thor3A hai, aura adholokakaMDaka usakI apekSA saMkhyeyaguNA hai / eka samaya meM asurendra asurarAja camara jitanA kSetra nIcA jA sakatA hai, utanA hI kSetra nIcA jAne meM zakrendra ko do samaya lagate haiM aura utanA hI kSetra nIcA jAne meM vajra ko tIna samaya lagate haiM / (arthAt-) asurendra asurarAja camara kA nIce gamana kA kAlamAna sabase thor3A hai aura UMcA jAne kA kAlamAna usase saMkhyeyaguNA hai / isa kAraNa se he gautama ! devendra devarAja zakra, apane hAtha se asurendra asurarAja camara ko pakar3ane meM samartha na ho skaa| he bhagavan ! devendra devarAja zakra kA Urdhvagamana-viSaya, adhogamana viSaya aura tiryaggamana viSaya, ina tInoM meM kauna-sA viSaya kina-kina se alpa hai, adhika hai aura tulya hai, athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! devendra devarAja zakra eka samaya meM sabase kama kSetra nIce jAtA hai, tirachA usase saMkhyeya bhAga jAtA hai aura Upara bhI saMkhyeya bhAga jAtA hai| bhagavan ! asurendra asurarAja camara ke Urdhvagamana-viSaya, adhogamana viSaya aura tiryaggamanaviSaya meM se kauna-sA viSaya kina-kina se alpa, adhika, tulya yA vizeSAdhika hai ? gautama ! asurendra asurarAja camara, eka samaya meM sabase kama kSetra Upara jAtA hai; tirachA, usase saMkhyeya bhAga adhika (kSetra) aura nIce usase bhI saMkhyeya bhAga adhika jAtA hai| vajra-sambandhI gamana kA viSaya (kSetra), jaise devendra zakra kA kahA hai, usI taraha jAnanA cAhie / parantu vizeSatA yaha hai ki gati kA viSaya (kSetra) vizeSAdhika kahanA cAhie / bhagavan ! devendra devarAja zakra kA nIce jAne kA kAla aura Upara jAne kA kAla, ina donoM kAloM meM kauna-sA kAla, kisa kAla se alpa hai, bahuta hai, tulya hai athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! devendra devarAja zakra kA Upara jAne kA kAla sabase thor3A hai, aura nIce jAne kA kAla usase saMkhyeyaguNA adhika hai / camarendra kA gamanaviSayaka kathana bhI zakrendra ke samAna hI jAnanA cAhie; kintu itanI vizeSatA hai ki camarendra kA nIce jAne kA kAla sabase thor3A hai, Upara jAne kA kAla usase saMkhyeyaguNA adhika hai / vajra (ke gamana ke viSaya meM) pRcchA kI (to bhagavAna ne kahA-) gautama ! vajra kA Upara jAna kA kAla sabase thor3A hai, nIce jAne kA kAla usase vizeSAdhika hai| bhagavan ! yaha vajra, vajrAdhipati-indra, aura asurendra asurarAja camara, ina saba kA nIce jAne kA kAla aura Upara jAne kA kAla; ina donoM kAloM meM se kauna-sA kAla kisase alpa, bahuta (adhika), tulya athavA vizeSAdhika hai? muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 73
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka gautama ! zakrendra kA Upara jAne kA kAla aura camarendra kA nIce jAne kA kAla, ye donoM tulya haiM aura sabase kama haiN| zakrendra kA nIce jAne kA kAla aura vajra kA Upara jAne kA kAla, ye donoM kAla tulya haiM aura (pUrvokta kAla se) saMkhyeyaguNA adhika hai / (isI taraha) camarendra kA Upara jAne kA kAla aura vajra kA nIce jAne kA kAla, ye donoM kAla tulya haiM aura (pUrvokta kAla se) vizeSAdhika haiN| sUtra-176 isake pazcAt vajra-(prahAra) ke bhaya se vimukta banA huA, devendra devarAja zakra ke dvArA mahAn apamAna se apamAnita huA, cintA aura zoka ke samudra meM praviSTa asurendra asurarAja camara, mAnasika saMkalpa naSTa ho jAne se mukha ko hathelI para rakhe, dRSTi ko bhUmi meM gar3Ae hae ArtadhyAna karatA haA, camaracaMcA nAmaka rAjadhAnI meM sudharmA sabhA meM. camara nAmaka siMhAsana para vicAra karane lgaa| usa samaya naSTa mAnasika saMkalpa vAle yAvata ArtadhyAna karate hae asurendra asurarAja camara ko, sAmAnika parISad meM utpanna devoM ne dekhA to ve hAtha jor3akara yAvat isa prakAra bole- he devAnupriya ! Aja ApakA mAnasika saMkalpa naSTa ho gayA ho, yAvat kyoM cintA meM DUbe haiM ? isa para asurendra asurarAja camara ne, una sAmAnika pariSad meM utpanna devoM se isa prakAra kahA- he devAnupriyo ! maiMne svayameva zramaNa bhagavAna mahAvIra kA Azraya lekara, devendra devarAja zakra ko usakI zobhA se naSTabhraSTa karane kA manogata saMkalpa kiyA thA / usase atyanta kupita hokara mujhe mArane ke lie zakrendra ne mujha para vajra phaiMkA thA / parantu devAnupriyo ! bhalA ho, zramaNa bhagavAna mahAvIra kA, jinake prabhAva se maiM, pIr3A se rahita tathA paritApa-rahita rahA; aura sukhazAnti se yukta hokara yahA~ A pAyA hU~, yahA~ samavasRta huA hU~, yahA~ pahu~cA hU~ aura Aja yahA~ maujUda hU~ | ataH he devAnupriyo ! hama saba caleM aura zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandananamaskAra kareM yAvat unakI paryupAsanA kreN| yoM vicAra karake vaha camarendra apane causaTha hajAra sAmAnika devoM ke sAtha, yAvat sarvaRddhi-pUrvaka yAvat usa zreSTha azokavRkSa ke nIce, jahA~ maiM thA, vahA~ mere samIpa AyA / tIna bAra dAhinI ora se merI pradakSiNA kI / yAvat vandanA-namaskAra karake bolA- he bhagavan ! ApakA Azraya lekara maiM svayameva devendra devarAja zakra ko, usakI zobhA se naSTabhraSTa karane ke lie gayA thA, yAvat Apa devAnupriya kA bhalA ho, ki jinake prabhAva se maiM kleza-rahita hokara yAvat vicaraNa kara rahA hU~ / ataH he devAnupriya ! maiM Apase kSamA mA~gatA hU~ | yAvat IzAnakoNa meM calA gayA / phira yAvat usane battIsa-vidhA se sambaddha nATyavidhi dikhlaaii| phira vaha jisa dizA se AyA thA, usI dizA meM vApasa lauTa gayA he gautama ! isa prakAra se asurendra asurarAja camara ko vaha divya devaRddhi, divya devadyuti evaM divya devaprabhAva upalabdha haA hai, prApta huA hai aura abhisamanvAgata huA hai / camarendra kI sthiti eka sAgaropama kI hai aura vaha vahA~ se cyavakara mahAvideha kSetra meM janma lekara siddha hogA, yAvat samasta duHkhoM kA anta kregaa| sUtra - 177 ___bhagavan ! asurakumAra deva yAvat saudharmakalpa taka Upara kisa kAraNa se jAte haiM ? gautama ! (devaloka meM) tatkAla utpanna tathA caramabhavastha una devoM ko isa prakAra kA, isa rUpa kA AdhyAtmika yAvat manogata saMkalpa utpanna hotA hai-aho ! hamane divya devaRddhi yAvat upalabdha kI hai, prApta kI hai, abhisamanvAgata kI hai / jaisI divya devaRddhi hamane yAvat upalabdha kI hai, yAvat abhisamanvAgata kI hai, vaisI hI divya devaRddhi yAvat devendra devarAja zakra ne upalabdha kI hai yAvat abhisamanvAgata kI hai, (isI prakAra) jaisI divya devaRddhi yAvat devendra devarAja zakra ne upalabdha kI hai yAvat abhisamanvAgata kI hai, vaisI hI divya devaRddhi yAvat hamane bhI upalabdha yAvat abhisamanvAgata kI hai| ataH hama jAeM aura devendra devarAja zakra ke nikaTa (sammukha) prakaTa hoM evaM devendra devarAja zakra dvArA prApta yAvat abhisamanvAgata usa divya devaRddhi yAvat divya devaprabhAva ko dekheM; tathA hamAre dvArA labdha, prApta evaM abhisamanvAgata usa divya devaRddhi yAvat divya devaprabhAva ko devendra devarAja zakra dekheM / devendra devarAja zakra dvArA labdha yAvat abhisamanvAgata divya devaRddhi yAvat divya devaprabhAva ko hama jAneM, aura hamAre dvArA upalabdha yAvat muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 74
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka abhisamanvAgata usa divya devaRddhi yAvat devaprabhAva ko devendra devarAja zakra jAneM / he gautama ! isa kAraNa (prayojana) se asurakumAra deva yAvat saudharmakalpa eka Upara jAte haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-3 - uddezaka-3 sUtra-178 usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thA; yAvat pariSad (dharmakathA sUna) vApasa calI gaI / usa kAla aura usa samaya meM bhagavAna ke antevAsI prakRti se bhadra maNDitaputra nAmaka anagAra yAvat paryupAsanA karate hue isa prakAra bole- bhagavan ! kriyAeM kitanI kahI gaI haiM ? he maNDitaputra ! kriyAeM pA~ca kahI gaI haiM / -kAyikI, Adhikara-NikI, prAdveSikI, pAritApanikI aura prANAtipAtikI kriyA / bhagavan ! kAyikI kriyA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? maNDitaputra ! kAyikI kriyA do prakAra kI kahI gaI hai / vaha isa prakAra anuparatakAya-kriyA aura dusspryuktkaay-kriyaa|| bhagavan ! AdhikaraNikI kriyA kitane prakAra kI hai ? maNDitaputra ! do prakAra kI hai / -saMyojanAdhikaraNakriyA aura nirvrtnaadhikrnn-kriyaa| bhagavan ! prAdveSikI kriyA kitane prakAra kI hai ? maNDitaputra ! prAdveSikI kriyA do prakAra kI hai / jIvaprAdeSikI aura ajIva-prAdeSikI kriyaa| bhagavan ! pAritApanikI kriyA kitane prakAra kI hai ? maNDitaputra ha pAritApanikI kriyA do prakAra kI kahI gaI hai| svahastapAritApanikI aura prhstpaaritaapnikii| bhagavan ! prANAtipAta-kriyA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? maNDitaputra ! prANAtipAta-kriyA do prakAra kIsvahasta-prANAtipAta-kriyA aura prhst-praannaatipaat-kriyaa| sUtra-179 bhagavan ! pahale kriyA hotI hai, aura pIche vedanA hotI hai ? athavA pahale vedanA hotI hai, pIche kriyA hotI hai? maNDitaputra ! pahale kriyA hotI hai, bAda meM vedanA hotI hai; parantu pahale vedanA ho aura pIche kriyA ho, aisA nahIM hotaa| sUtra-180 bhagavan ! kyA zramaNa-nirgranthoM ke (bhI) kriyA hotI (lagatI) hai ? hA~, hotI hai / bhagavan ! zramaNa nirgranthoM ke kriyA kaise ho jAtI hai ? maNDitaputra ! pramAda ke kAraNa aura yoga ke nimitta se inhIM do kAraNoM se zramaNa-nirgranthoM ko kriyA hotI (lagatI) hai| sUtra - 181 bhagavan ! kyA jIva sadA samita (maryAdita) rUpa meM kA~patA hai, vividha rUpa meM kA~patA hai, calatA hai, spandana kriyA karatA hai, ghaTTita hotA (ghUmatA) hai, kSubdha hotA hai, udIrita hotA yA karatA hai; aura una-una bhAvoM meM pariNata hotA hai ? hA~, maNDitaputra ! jIva sadA samita-(parimita) rUpa se kA~patA hai, yAvat una-una bhAvoM meM pariNata hotA hai| bhagavan ! jaba taka jIva samita-parimita rUpa se kA~patA hai, yAvat una-una bhAvoM meM pariNata (parivartita) hotA hai, taba taka kyA usa jIva kI antima samaya meM antakriyA hotI hai ? maNDitaputra ! yaha artha samartha nahIM hai; bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? he maNDitaputra ! jIva jaba taka sadA samita rUpa se kA~patA hai, yAvata una-una bhAvoM meM pariNata hotA hai, taba taka vaha (jIva) Arambha karatA hai, saMrambha meM rahatA hai, samArambha karatA hai, Arambha meM rahatA hai, saMrambha meM rahatA hai, aura samArambha meM rahatA hai | Arambha, saMrambha aura samArambha karatA huA tathA Arambha meM, saMrambha meM, aura samArambha meM, pravartamAna jIva, bahuta-se prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM ko duHkha pahu~cAne meM, zoka karAne meM, jhurAne meM, rulAne athavA A~sU giravAne meM, piTavAne meM, aura paritApa dene meM pravRtta hotA hai| isalie he maNDitaputra ! aisA kahA jAtA hai ki jaba taka jIva sadA samitarUpa se kampita hotA hai, yAvat una-una bhAvoM meM pariNata hotA hai, taba taka vaha jIva, antima samaya meM antakriyA nahIM kara sktaa| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 75
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1 ' zataka/ zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka bhagavan ! jIva, sadaiva samitarUpa se hI kampita nahIM hotA, yAvat una-una bhAvoM meM pariNata nahIM hotA ? hA~, maNDitaputra jIva sadA ke lie samitarUpa se hI kampita nahIM hotA, yAvat una una bhAvoM meM pariNata nahIM hotA / bhagavan! jaba vaha jIva sadA ke lie samitarUpa se kampita nahIM hotA, yAvat una una bhAvoM meM pariNata nahIM hotA; taba kyA usa jIva kI antima samaya meM antakriyA nahIM ho jAtI ? hA~, ho jAtI hai| bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA hai ki aise jIva kI yAvat antakriyA-mukti ho jAtI hai ? maNDita-putra ! jaba vaha jIva sadA (ke lie) samitarUpa se (bhI) kampita nahIM hotA, yAvat una-una bhAvoM meM pariNata nahIM hotA, taba vaha jIva Arambha nahIM karatA, saMrambha nahIM karatA evaM samArambha bhI nahIM karatA, aura na hI vaha jIva Arambha meM, saMrambha meM evaM samArambha meM pravRtta hotA hai| Arambha, saMrambha aura samArambha nahIM karatA huA tathA Arambha, saMrambha aura samArambha meM pravRtta na hotA huA jIva, bahuta-se prANoM, bhUtoM, jIvo aura sattvoM ko duHkha pahu~cAne meM yAvat paritApa utpanna karane meM pravRtta nahIM hotA / (bhagavAna-) jaise, koI puruSa sUkhe ghAsa ke pUle ko agni meM DAle to kyA maNDitaputra ! vaha sUkhe ghAsa kA pUlA agni meM DAlate hI zIghra jala jAtA hai ? (maNDitaputra) hA~, bhagavan vaha zIghra hI jala jAtA hai| (bhagavAna) jaise koI puruSa tape hue lohe ke kar3Aha para pAnI kI bU~da DAle to kyA maNDitaputra ! tape hue lohe ke kar3Aha para DAlI huI vaha jalabindu avazya hI zIghra naSTa ho jAtI hai ? hA~, bhagavan ! vaha jalabindu zIghra naSTa ho jAtI hai / (bhagavAna) koI eka sarovara hai, jo jala se pUrNa ho, pUrNamAtrA meM pAnI se bharA ho, pAnI se labAlaba bharA ho, bar3hate hue pAnI ke kAraNa usameM se pAnI chalaka rahA ho, pAnI se bhare hue ghar3e ke samAna kyA usameM pAnI vyApta ho kara rahatA hai ? hA~, bhagavan ! usameM pAnI vyApta hokara rahatA hai / (bhagavAna) aba usa sarovara meM koI puruSa, saikar3oM choTe chidroM vAlI tathA saikar3oM bar3e chidroM vAlI eka naukA ko utAra de, to kyA maNDitaputra vaha naukA una chidroM dvArA pAnI se bharatI-bharatI jala se paripUrNa ho jAtI hai ? pUrNamAtrA meM usameM pAnI bhara jAtA hai ? pAnI se vaha labAlaba bhara jAtI hai ? usameM pAnI bar3hane se chalakane lagatA hai ? (aura anta meM) vaha (naukA) pAnI se bhare ghar3e kI taraha sarvatra pAnI se vyApta hokara rahatI hai ? hA~, bhagavan ! vaha jala se vyApta hokara rahatI hai| yadi koI puruSa usa naukA ke samasta chidroM ko cAroM ora se banda kara de, aura vaisA karake naukA kI ulIcanI se pAnI ko ulIca de to he maNDitaputra ! naukA ke pAnI ko ulIcakara khAlI karate hI kyA vaha zIghra hI pAnI se Upara A jAtI hai? hA~, bhagavan! A jAtI hai| he maNDitaputra ! isI taraha apanI AtmA dvArA AtmA meM saMvRtta hue, IryAsamiti Adi pA~ca samitiyoM se samita tathA manogupti Adi tIna guptiyoM se gupta, brahmacarya kI nau guptiyoM se gupta, upayogapUrvaka gamana karane vAle, Thaharane vAle, baiThane vAle, karavaTa badalane vAle tathA vastra, pAtra, kambala, pAdaproJchana, rajoharaNa ke sAtha uThAne aura rakhe vAle anagAra ko bhI akSinimeSa mAtra samaya meM vimAtrApUrvaka sUkSma IryApathikI kriyA lagatI hai| vaha (kriyA) prathama samaya meM baddha-spRSTa, dvItiya samaya meM vedita aura tRtIya samaya meM nirjIrNa ho jAtI hai| isI kAraNa se he maNDitaputra ! aisA kahA jAtA hai ki vaha jIva sadA ke lie) samitarUpa se bhI kampita nahIM hotA, yAvat una una bhAvoM meM pariNata nahIM hotA, taba antima samaya meM usakI antakriyA ho jAtI hai| sUtra - 182 bhagavan ! pramatta-saMyama meM pravartamAna pramattasaMyata kA saba milAkara pramattasaMyamakAla kitanA hotA hai ? maNDitaputra eka jIva kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona pUrvakoTi-hotA hai| aneka jIvoM kI apekSA sarvakAla hotA hai / bhagavan / apramattasaMyama meM pravartamAna apramattasaMyama kA saba milAkara apramattasaMyamakAla kitanA hotA hai ? maNDitaputra eka jIva kI apekSA jaghanya antarmuhUrtta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi-hotA hai| aneka jIvoM kI apekSA sarvakAla hotA hai / he bhagavan ! yaha, isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai / yoM kahakara bhagavAna maNDitaputra anagAra aura vicaraNa karane lage / muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 76
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka sUtra - 183 gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandana-namaskAra karake pUchA-bhagavan ! lavaNasamudra; caturdazI, aSTamI, amAvAsyA aura pUrNamAsI; ina cAra tithiyoM meM kyoM adhika bar3hatA yA ghaTatA hai ? he gautama ! jIvAbhigamasUtra meM lavaNasamudra ke sambandha meM jaisA kahA hai, vaisA yAvat lokasthiti se lokAnubhAvaH zabda taka kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-3 - uddezaka-4 sUtra-184 bhagavan ! kyA bhAvitAtmA anagAra, vaikriya samudghAta se samavahata hue aura yAnarUpa se jAte hue deva ko jAnatA dekhatA hai ? gautama ! (1) koI (bhAvitAtmA anagAra) deva ko to dekhatA hai, kintu yAna ko nahIM dekhatA; (2) koI yAna ko dekhatA hai, kintu deva ko nahIM dekhatA; (3) koI deva ko bhI dekhatA hai aura yAna ko bhI dekhatA hai; (4) koI na deva ko dekhatA hai aura na yAna ko dekhatA hai| bhagavan ! kyA bhAvitAtmA anagAra, vaikriya samudghAta se samavahata huI aura yAnarUpa se jAtI huI devI ko jAnatA-dekhatA hai? gautama ! jaisA deva ke viSaya meM kahA, vaisA hI devI ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie | bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra, vaikriya samudghAta se samavahata tathA yAnarUpa se jAte hue, devIsahita deva ko jAnatA-dekhatA hai? gautama! koI devIsahita deva ko to dekhatA hai, kintu yAna ko nahIM dekhatA; ityAdi cAra bhaMga pUrvavat jaannaa| bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra kyA vRkSa ke Antarika bhAga ko (bhI) dekhatA hai athavA bAhya bhAga ko dekhatA hai? (he gautama!) yahA~ bhI pUrvokta prakAra se cAra bhaMga kahanA / isI taraha pacchA kI-kyA vaha mala ko dekha kanda ko (bhI) dekhatA hai ? tathA kyA vaha mUla ko dekhatA hai, athavA skandha ko (bhI) dekhatA hai ? he gautama ! cAra-cAra bhaMga pUrvavat kahane cAhie / isI prakAra mUla ke sAtha bIja ke cAra bhaMga kahane cAhie / tathA kanda ke sAtha yAvat bIja taka kA saMyojana kara lenA cAhie / isI taraha yAvat puSpa ke sAtha bIja kA saMyojana kara lenA caahie| bhagavan ! kyA bhAvitAtmA anagAra vRkSa ke phala ko dekhatA hai, athavA bIja ko (bhI) dekhatA hai ? gautama ! (yahA~ bhI pUrvokta prakAra se) cAra bhaMga kahane caahie| sUtra - 185 bhagavan ! kyA vAyukAya eka bar3A strIrUpa, puruSarUpa, hastirUpa, yAnarUpa, tathA yugya, gillI, thillI, zivikA, syandamAnikA, ina sabake rUpoM kI vikurvaNA kara sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kintu vAyukAya eka bar3I patAkA ke AkAra ke rUpa kI vikurvaNA kara sakatA hai| bhagavan ! kyA vAyukAya eka bar3I patAkA ke AkAra kI vikurvaNA karake aneka yojana taka gamana karane meM samartha hai? bhagavan ! kyA vaha (vAyukAya) apanI hI Rddhi se gati karatA hai athavA para kI Rddhi se gati karatA hai ? gautama ! vaha apanI Rddhi se gati karatA hai, para kI Rddhi se gati nahIM karatA / jaise vAyukAya AtmaRddhi se gati karatA hai, vaise vaha Atmakarma se evaM Atmaprayoga se bhI gati karatA hai, yaha kahanA caahie| gavana! kyA vaha vAyakAya ucchitapatAkA ke AkAra se gati karatA hai, yA patita-patAkA ke AkAra se gati karatA hai ? gautama ! vaha ucchitapatAkA aura patita-patAkA, ina donoM ke AkAra se gati karatA hai| bhagavan ! kyA vAyukAya eka dizA meM eka patAkA ke samAna rUpa banAkara gati karatA hai athavA do dizAoM meM do patAkAoM ke samAna rUpa banAkara gati karatA hai ? gautama ! vaha eka patAkA samAna rUpa banAkara gati karatA hai, kintu do dizAoM meM do patAkAoM ke samAna rUpa banAkara gati nahIM krtaa| bhagavan ! usa samaya kyA vaha vAyukAya, patAkA hai ? gautama ! vaha vAyukAya hai, kintu patAkA nahIM hai| sUtra - 186 bhagavan ! kyA balAhaka (megha) eka bar3A strIrUpa yAvat syandamAnikA (myAne) rUpa meM pariNata hone meM samartha hai? muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 77
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka hA~, gautama ! samartha hai / bhagavan ! kyA balAhaka eka bar3e strIrUpa meM pariNata hokara aneka yojana taka jAne meM samartha hai? hA~, gautama ! samartha hai| bhagavan ! kyA vaha balAhaka AtmaRddhi se gati karatA hai yA paraRddhi se? gautama ! vaha AtmaRddhi se gati nahIM karatA, paraRddhi se gati karatA hai / vaha Atmakarma se aura Atmaprayoga se gati nahIM karatA, kintu parakarma se aura paraprayoga se gati karatA hai / vaha ucchitapatAkA yA patita-patAkA donoM meM se kisI eka ke AkAra se gati karatA hai| bhagavan ! usa samaya kyA vaha balAhaka strI hai ? he gautama ! vaha balAhaka (megha) hai, vaha strI nahIM hai / isI taraha balAhaka puruSa, azva yA hAthI nahIM hai; bhagavan ! kyA vaha balAhaka, eka bar3e yAna ke rUpa meM pariNata hokara aneka yojana taka jA sakatA hai ? he gautama ! jaise strI ke sambandha meM kahA, usI taraha yAna ke sambandha meM bhI kahanA caahie| parantu itanI vizeSatA hai ki vaha, yAna ke eka ora cakra vAlA hokara bhI cala sakatA hai aura donoM ora cakra vAlA hokara bhI cala sakatA hai| isI taraha yugya, gillI, thilli, zivikA aura syandamAnikA ke rUpoM ke sambandha meM bhI jAnanA caahie| sUtra- 187 bhagavan ! jo jIva, nairayikoM meM utpanna hone vAlA hai, vaha kauna-sI lezyA vAloM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jIva jisa lezyA ke dravyoM ko grahaNa karake kAla karatA hai, usI lezyA vAle nArakoM meM utpanna hotA hai / yathAkRSNalezyA vAloM meM, nIlalezyA vAloM meM, athavA kApotalezyA vAloM meM / isa prakAra jo jisakI lezyA ho, usakI vaha lezyA kahanI cAhie / yAvat vyantaradevoM taka kahanA caahie| bhagavan ! jo jIva jyotiSkoM meM utpanna hone yogya hai, vaha kina lezyAoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jisa lezyA ke dravyoM ko grahaNa karake jIva kAla karatA hai, vaisI lezyAvAloMmeM utpanna hotA hai / jaise ki-tejolezyA vAloMmeM bhagavan ! jo jIva vaimAnika devoM meM utpanna hone yogya hai, vaha kisa lezyA vAloM meM utpanna hotA hai ? gautama! jisa lezyA ke dravyoM ko grahaNa karake jIva kAla karatA hai, usI lezyA vAloM meM utpanna hotA hai| jaise ki-tejo-lezyA, padmalezyA athavA zuklalezyA meM / sUtra - 188 bhagavan ! kyA bhAvitAtmA anagAra, bAhara ke pudgaloM ko grahaNa kie binA vaibhAragiri ko ullaMgha sakatA hai, athavA pralaMgha sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra bAhya pudgaloM ko grahaNa karake kyA vaibhAragiri ko ullaMghana yA pralaMghana karane meM samartha hai ? hA~, gautama ! vaha vaisA karane meM samartha hai| bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra, bAhara ke pudgaloM ko grahaNa kie binA rAjagRha nagara meM jitane bhI (pazu puruSAdi) rUpa haiM, utane rUpoM kI vikurvaNA karake tathA vaibhAra parvata meM praveza karake kyA sama parvata ko viSama kara sakatA hai ? athavA viSamaparvata ko sama kara sakatA hai ? he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI taraha dUsarA AlApaka bhI kahanA cAhie / kintu itanI vizeSatA hai ki vaha (bhAvitAtmA anagAra) bAhara ke pudgaloM ko grahaNa karake pUrvokta prakAra se (rUpoM kI vikurvaNA Adi) karane meM samartha hai| bhagavan ! kyA mAyI manuSya vikurvaNA karatA hai, athavA amAyI manuSya vikurvaNA karatA hai ? gautama ! mAyI manuSya vikurvaNA karatA hai, amAyI manuSya vikurvaNA nahIM krtaa| bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? gautama ! mAyI anagAra praNIta pAna aura bhojana karatA hai / isa prakAra bAra-bAra praNIta pAna-bhojana karake vaha vamana karatA hai| usa praNIta pAna-bhojana se usakI haDDiyA~ aura haDDiyoM meM rahI huI majjA saghana ho jAtI hai; usakA rakta aura mAMsa patalA ho jAtA hai / usa bhojana ke jo yathA bAdara pudgala hote haiM, unakA usa-usa rUpa meM pariNamana hotA hai / yathA-zrotrendriya rUpa meM yAvat sparzendriya rUpa meM tathA haDDiyoM, yoM kI majjA, keza, zmazru, roma, nakha, vIrya aura rakta ke rUpa meM ve pariNata hote haiM / amAyI manuSya to rUkSa pAnabhojana kA sevana karatA hai aura aise rUkSa pAna-bhojana kA upabhoga karake vaha vamana nahIM krtaa| usa rUkSa pAna-bhojana muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 78
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka se usakI haDDiyA~ tathA haDDiyoM kI majjA patalI hotI hai aura usakA mAMsa aura rakta gAr3hA ho jAtA hai / usa pAnabhojana ke jo yathAbAdara pudgala hote haiM, unakA pariNamana usa-usa rUpa meM hotA hai / yathA-uccAra, prasravaNa, yAvat raktarUpa meM ataH isa kAraNa se amAyI manuSya, vikurvaNA nahIM krtaa| mAyI manuSya usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kiye binA (yadi) kAla karatA hai, to usake ArAdhanA nahIM hotii| (kintu) usa (virAdhanA-) sthAna ke viSaya meM pazcAttApa karake amAyI (banA huA) manuSya (yadi) AlocanA aura pratikramaNa karake kAla karatA hai, to usake ArAdhanA hotI hai / he bhagavan ! yaha isI prkaar| zataka-3- uddezaka-5 sUtra-189 bhagavan ! kyA bhAvitAtmA anagAra, bAhara ke pudgaloM ko grahaNa kie binA eka bar3e strIrUpa yAvat syandamAnikA rUpa kI vikurvaNA karane meM samartha hai? bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra, bAhara ke pudgaloM ko grahaNa karake kyA eka bar3e strIrUpa kI yAvat syandamAnikA rUpa kI vikurvaNA kara sakatA hai ? hA~, gautama ! vaha vaisA kara sakatA hai| bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra, kitane strIrUpoM kI vikurvaNA karane meM samartha hai ? he gautama ! jaise koI yuvaka, apane hAtha se yuvatI ke hAtha ko pakar3a letA hai, athavA jaise cakra kI dhurI AroM se vyApta hotI hai, isI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI vaikriya samudghAta se samavahata hokara sampUrNa jambUdvIpa ko, bahuta-se strIrUpoM se AkIrNa, vyatikIrNa yAvata kara sakatA hai: he gautama ! bhAvitAtmA anagAra kA yaha viSaya hai. viSayamAna hai. usane itanI vaikriyazakti samprApta hone para bhI kabhI itanI vikriyA kI nahIM, karatA nahIM aura karegA bhI nhiiN| isa prakAra se yAvata syandamAnikA-rUpavikurvaNA karane taka khnaa|| (he bhagavan !) jaise koI puruSa talavAra aura carmapAtra (hAtha meM) lekara jAtA hai, kyA usI prakAra koI bhAvitAtmA anagAra kI talavAra aura DhAla hAtha meM lie hue kisI kAryavaza svayaM AkAza meM Upara ur3a sakatA hai ? hA~, (gautama!) vaha Upara ur3a sakatA hai| bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra kAryavaza talavAra evaM r3hAla hAtha meM lie hue puruSa ke jaise kitane rUpoM kI vikurvaNA kara sakatA hai ? gautama ! jaise koI yuvaka apane hAtha se yuvatI ke hAtha ko pakar3a letA hai, yAvat (vaikriyakRta rUpoM se sampUrNa jambUdvIpa ko ThasAThasa bhara sakatA hai;) kintu kabhI itane vaikriyakRta rUpa banAye nahIM, banAtA nahIM aura banAyegA bhI nhiiN| jaise koI puruSa eka patAkA lekara gamana karatA hai, isI prakAra kyA bhAvitAtmA anagAra bhI kAryavaza hAtha meM eka patAkA lekara svayaM Upara AkAza meM ur3a sakatA hai ? hA~, gautama ! vaha AkAza meM ur3a sakatA hai / bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra, kAryavaza hAtha meM eka patAkA lekara calane vAle puruSa ke jaise kitane rUpoM kI vikurvaNA kara sakatA hai ? gautama ! yahA~ saba pahale kI taraha kahanA cAhie, parantu kadApi itane rUpoM kI vikurvaNA kI nahIM, karatA nahIM aura karegA bhI nahIM / isI taraha donoM ora patAkA lie hue puruSa ke jaise rUpoM kI vikurvaNA ke sambandha meM kahanA caahie| bhagavan ! jaise koI puruSa eka tarapha yajJopavita dhAraNa karake calatA hai, usI taraha kyA bhAvitAtmA anagAra bhI kAryavaza eka tarapha yajJopavita dhAraNa kiye hue puruSa kI taraha svayaM Upara AkAza meM ur3a sakatA hai ? hA~, gautama ! ur3a sakatA hai / bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra kAryavaza eka tarapha yajJopavita dhAraNa kiye hue puruSa ke jaise kitane rUpoM kI vikurvaNA kara sakatA hai ? gautama ! pahale kahe anusAra jAna lenA cAhie / parantu itane rUpoM kI vikurvaNA kabhI kI nahIM, karatA nahIM aura karegA bhI nahIM / isI taraha donoM ora yajJopavita dhAraNa kiye hue puruSa kI taraha rUpoM kI vikurvaNA karane ke sambandha meM bhI jAna lenA caahie| bhagavan ! jaise koI puruSa, eka tarapha palhathI (pAlathI) mAra kara baiThe, isI taraha kyA bhAvitAtmA anagAra bhI rUpa banAkara svayaM AkAza meM ur3a sakatA hai ? he gautama ! pUrvavat jAnanA / yAvat itane vikurvitarUpa kabhI banAe nahIM, banAtA nahIM aura banAyegA bhI nahIM / isI taraha donoM tarapha palhathI lagAnevAle puruSa ke samAna rUpa-vikurvaNA jAnanA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 79
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! jaise koI puruSa eka tarapha paryaMkAsana karake baiThe, usI taraha kyA bhAvitAtmA anagAra bhI usa puruSa ke samAna rUpa-vikurvaNA karake AkAza meM ur3a sakatA hai ? (gautama !) pahale kahe anusAra jAnanA cAhie / yAvatitane rUpa kabhI vikurvita kiye nahIM, karatA nahIM aura karegA bhI nahIM / isI taraha donoM tarapha paryaMkAsana karake baiThe hue puruSa ke samAna rUpa-vikurvaNA karane ke sambandha meM jAna lenA caahie| bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra, bAhara ke pudgaloM ko grahaNa kiye binA eka bar3e azva ke rUpa ko, hAthI ke rUpa ko, siMha, bAgha, bher3iye, cIte, rIcha, choTe vyAghra athavA parAzara ke rUpa kA abhiyoga karane meM samartha hai ? gautama! yaha artha samartha nahIM hai / vaha bAhara ke pudgaloM ko grahaNa karake (pUrvokta rUpoM kA abhiyoga karane meM samartha hai| bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra, eka bar3e azva ke rUpa kA abhiyojana karake aneka yojana taka jA sakatA hai ? hA~, gautama ! vaha vaisA karane meM samartha hai / bhagavan ! kyA vaha (itane yojana taka) AtmaRddhi se jAtA hai yA para-Rddhi se jAtA hai ? gautama ! vaha AtmaRddhi se jAtA hai, paraRddhi se nahIM jAtA / isI prakAra vaha apanI kriyA (svakarma) se jAtA hai, parakarma se nahIM; Atmaprayoga se jAtA hai, kintu paraprayoga se nahIM / vaha ucchitodaya (sIdhe khar3e) rUpa bhI jA sakatA hai aura patitodaya (pa ra) rUpa meM bhI jA sakatA hai| vaha azvarUpadhArI bhAvitAtmA anagAra, kyA azva hai ? gautama ! vaha anagAra hai, azva nahIM / isI prakAra parAzara taka ke rUpoM ke sambandha meM bhI kahanA caahie| bhagavan ! kyA mAyI anagAra, vikurvaNA karatA hai, yA amAyI anagAra karatA hai ? gautama ! mAyI anagAra vikurvaNA karatA hai, amAyI anagAra vikurvaNA nahIM karatA / mAyI anagAra usa-usa prakAra kI vikurvaNA karane ke pazcAt usa sthAna kI AlocanA evaM pratikramaNa kiye binA hI kAla karatA hai, isa prakAra vaha mRtyu pAkara Abhiyogika devalokoM meM se kisI eka devaloka meM devarUpa meM utpanna hotA hai / kintu amAyI anagAra usa prakAra kI vikurvaNAkriyA karane ke pazcAt pazcAttApapUrvaka ukta pramAdarUpa doSa-sthAna kA Alocana-pratikramaNa karake kAla karatA hai, aura vaha marakara anAbhiyogika devalokoM meM se kisI devaloka meM devarUpa se utpanna hotA hai / he bhagavana ! yaha isI prakAra hai| sUtra - 190 strI, talavAra, patAkA, yajJopavita, palhathI, paryaMkAsana ina saba rUpoM ke abhiyoga aura vikurvaNA-sambandhI varNana isa uddezaka meM haiN| tathA aisA kArya mAyI karatA hai| zataka-3 - uddezaka-6 sUtra-191 bhagavan ! rAjagRha nagara meM rahA huA mithyAdRSTi aura mAyI bhAvitAtmA anagAra vIryalabdhi se, vaikriyalabdhi se aura vibhaMgajJAnalabdhi se vArANasI nagarI kI vikurvaNA karake kyA tadgata rUpoM ko jAnatA-dekhatA hai ? hA~, gautama ! vaha jAnatA aura dekhatA hai| bhagavan ! kyA vaha (una rUpoM ko) yathArtharUpa se jAnatA-dekhatA hai, athavA anyathAbhAva se jAnatA-dekhatA hai ? gautama ! vaha tathAbhAva se nahIM jAnatA-dekhatA, kintu anyathAbhAva se jAnatA-dekhatA hai| bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? gautama ! usa (tathAkathita anagAra) ke mana meM isa prakAra kA vicAra hotA hai ki vArANasI nagarI meM rahe hue maiMne rAjagRhanagara kI vikurvaNA kI hai aura vikurvaNA karake maiM tadgata rUpoM ko jAnatA-dekhatA hU~ / isa prakAra usakA darzana viparIta hotA hai| isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki vaha tathAbhAva se nahIM jAnatA-dekhatA, kintu anyathA bhAva se jAnatA-dekhatA hai| bhagavan ! vArANasI meM rahA huA mAyI mithyAdRSTi bhAvitAtmA anagAra, yAvat rAjagRhanagara kI vikurvaNA karake vArANasI ke rUpoM ko jAnatA aura dekhatA hai ? hA~, gautama ! vaha una rUpoM ko jAnatA aura dekhatA hai / yAvatusa sAdhu ke mana meM isa prakAra kA vicAra hotA hai ki rAjagRha nagara meM rahA huA maiM vArANasI nagarI kI vikurvaNA karake tadgata rUpoM ko jAnatA aura dekhatA hU~ / isa prakAra usakA darzana viparIta hotA hai / isa kAraNa se, yAvat-vaha muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 80
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka anyathAbhAva se jAnatA-dekhatA hai| bhagavan ! mAyI, mithyAdRSTi bhAvitAtmA anagAra apanI vIryalabdhi se, vaikriyalabdhi se aura vibhaMgajJAnalabdhi se vArANasI nagarI aura rAjagRha nagara ke bIcameM eka bar3e janapada-varga kI vikurvaNA kare aura vaisA karake kyA usa bar3e janapada varga ko jAnatA aura dekhatA hai ? hA~, gautama ! vaha jAnatA aura dekhatA hai / bhagavan ! kyA vaha usa janapadavarga ko tathAbhAva se jAnatA-dekhatA hai, athavA anyathAbhAva se ? gautama ! vaha usa janapadavarga ko tathAbhAva se nahIM jAnatA-dekhatA; kintu anyathAbhAva se jAnatA-dekhatA hai / bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? gautama ! usa anagAra ke mana meM aisA vicAra hotA hai ki yaha vArANasI nagarI hai, yaha rAjagRha nagara hai / tathA ina donoM ke bIca meM yaha eka bar3A janapadavarga hai / parantu yaha mere vIryalabdhi, vaikriyalabdhi yA vibhaMga-jJAnalabdhi nahIM hai; aura na hI mere dvArA upalabdha, prApta aura abhisamanvAgata yaha Rddhi, dyuti, yaza, bala aura puruSa-kAra parAkrama haiM / isa prakAra kA ukta anagAra kA darzana viparIta hotA hai| isa kAraNa se,yAvata vaha anyathAbhAva se jAnatA-dekhatA hai| bhagavana ! vArANasI nagarI meM rahA haA amAyI samyagdRSTi bhAvitAtmA anagAra, apanI vIryalabdhi se, vaikriya labdhi se aura avadhijJAnalabdhi se rAjagRha nagara kI vikurvaNA karake (tadgata) rUpoM ko jAnatA-dekhatA hai ? hA~, jAnatA-dekhatA hai / bhagavan ! vaha una rUpoM ko tathAbhAva se jAnatA-dekhatA hai, athavA anyathAbhAva se ? gautama ! vaha una rUpoM ko tathAbhAva se jAnatA-dekhatA hai, kintu anyathAbhAva se nahIM jAnatA-dekhatA / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! usa anagAra ke mana meM isa prakAra kA vicAra hotA hai ki vArANasI nagarI meM rahA huA maiM rAjagRhanagara kI vikurvaNA karake vArANasI ke rUpoM ko jAnatA-dekhatA huuN| isa prakAra usakA darzana aviparIta hotA hai / he gautama ! isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai (ki vaha tathAbhAva se jAnatA-dekhatA hai / ) dUsarA AlApaka bhI isI taraha kahanA cAhie / kintu vizeSa yaha hai ki vikurvaNA vArANasI nagarI kI samajhanI cAhie, aura rAjagRha nagara meM rahakara rUpoM ko jAnatA-dekhatA hai| sUtra - 192 bhagavan ! amAyI samyagdRSTi bhAvitAtmA anagAra, apanI vIryalabdhi, vaikriyalabdhi aura avadhijJAnalabdhi se, rAjagRhanagara aura vArANasI nagarI ke bIca meM eka bar3e janapadavarga ko jAnatA-dekhatA hai? hA~ (gautama ! usa janapadavarga ko) jAnatA-dekhatA hai / bhagavan ! kyA vaha usa janapadavarga ko tathAbhAva se jAnatA aura dekhatA hai, athavA anyathAbhAva se ? gautama! vaha usa janapadavarga ko tathAbhAva se jAnatA aura dekhatA hai, parantu anyathAbhAva se jAnatA-dekhatA / bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? gautama ! usa amAyI samyagdRSTi bhAvitAtmA anagAra ke mana meM aisA vicAra hotA hai ki na to yaha rAjagRha nagara hai, aura na yaha vArANasI nagarI hai, tathA na hI ina donoM ke bIca meM yaha eka bar3A janapadavarga hai, kintu yaha merI hI vIryalabdhi hai, vaikriyalabdhi hai aura avadhijJAnalabdhi hai; tathA yaha mere dvArA upalabdha, prApta evaM abhi-mukhasamAgata Rddhi, dyuti, yaza, bala, vIrya aura puruSakAra parAkrama hai / usakA yaha darzana aviparIta hotA hai / isI kAraNa se, he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki vaha amAyI samyagdRSTi anagAra tathAbhAva se jAnatA-dekhatA hai, kintu anyathAbhAva se nahIM jAnatA-dekhatA / bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra bAhara ke pudgaloM ko grahaNa kiye binA, eka bar3e grAmarUpa kI, nagararUpa kI, yAvat-sanniveza ke rUpa kI vikurvaNA kara sakatA hai ? isI prakAra dUsarA AlApaka bhI kahanA cAhie, kintu isameM vizeSa yaha hai ki bAhara ke pudgaloM ko grahaNa karake vaha anagAra, usa prakAra ke rUpoM kI vikurvaNA kara sakatA hai / bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra, kitane grAmarUpoM kI vikurvaNA karane meM samartha hai ? gautama ! jaise yuvaka yuvatI kA hAtha apane hAtha se dRr3hatApUrvaka pakar3a kara calatA hai, isa pUrvokta dRSTAntapUrvaka samagra varNana yAvat-yaha usakA kevala vikurvaNa-sAmarthya hai, mAtra viSayasAmarthya hai, kintu itane rUpoM kI vikurvaNA kabhI kI nahIM, isI taraha se yAvat sannivezarUpoM paryanta khnaa| bhagavan ! asurendra asurarAja camarendra ke kitane hajAra AtmarakSaka deva haiM ? gautama ! do lAkha chappana hajAra AtmarakSaka deva haiM / yahA~ AtmarakSaka devoM kA varNana rAjapraznIya sUtra anusAra samajhanA / sabhI indroM meM se jisa indra ke jitane AtmarakSaka deva haiM, una sabakA varNana yahA~ karanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 81
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka zataka-3 - uddezaka-7 sUtra-194 rAjagRha nagara meM yAvat paryupAsanA karate hue gautama svAmI ne (pUchA-) bhagavan ! devendra devarAja zakra ke kitane lokapAla kahe gae haiM? gautama! cAra / soma, yama, varuNa aura vaizramaNa / bhagavana ! ina cAroM lokapAloM ke kitane vimAna haiM ? gautama ! cAra / sandhyAprabha, varaziSTa, svayaMjvala aura valgu / bhagavan ! devendra devarAja zakra ke lokapAla soma nAmaka mahArAja kA sandhyAprabha nAmaka mahAvimAna kahA~ hai? gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke mandara (meru) parvata se dakSiNa dizA meM isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusama bhUmi bhAga se Upara candra, sUrya, grahagaNa, nakSatra aura tArArUpa Ate haiM / unase bahuta yojana Upara yAvat pA~ca avataMsaka kahe gae haiMazokAvataMsaka, saptaparNAvataMsaka, campakAvataMsaka, cUtAvataMsaka aura madhya meM saudharmAvataMsaka hai / usa saudharmAvataMsaka mahAvimAna se pUrvameM, saudharmakalpa se asaMkhya yojana dUra jAne ke bAda, vahA~ para devendra devarAja zakra ke lokapAla-soma nAmaka mahArAja kA sandhyAprabha nAmaka mahAvimAna AtA hai, jisakI lambAI-caur3AI sAr3he bAraha lAkha yojana hai| usakA parikSepa unacAlIsa lAkha bAvana hajAra ATha sau ar3atAlIsa yojana se kucha adhika hai| isa viSaya meM sUryAbhadeva ke vimAna kI vaktavyatA, abhiSeka taka kahanA / vizeSa yaha ki sUryAbhadeva ke sthAna meM somadeva kahanA sandhyAprabha mahAvimAna ke sapakSa-sapratideza, arthAt-ThIka nIce, asaMkhya lAkha yojana Age (dUra) jAne para devendra devarAja zakra ke lokapAla soma mahArAja kI somA nAma kI rAjadhAnI hai, jo eka lAkha yojana lambI-caur3I hai, aura jambUdvIpa jitanI hai / isa rAjadhAnI meM jo kile Adi haiM, unakA parimANa vaimAnika devoM ke kile Adi ke parimANa se AdhA kahanA cAhie / isa taraha yAvat ghara ke Upara ke pIThabandha taka kahanA cAhie / ghara ke pIThabandha kA AyAma (lambAI) aura viSkambha (caur3AI) solaha hajAra yojana hai| usakA parikSepa (paridhi) pacAsa hajAra pA~ca sau satAnave yojana se kucha adhika kahA gayA hai| prAsAdoM kI cAra paripATiyA~ kahanI cAhie, zeSa nhiiN| devendra devarAja zakra ke lokapAla-soma mahArAja kI AjJA meM, sevA meM, vacana-pAlana meM aura nirdeza meM ye deva rahate haiM, yathA-somakAyika, athavA somadevakAyika, vidyutkumAra-vidyutkumAriyA~, agnikumAra-agnikumAriyA~, vAyukumAra-vAyukumAriyA~, candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArArUpa; ye tathA isI prakAra ke dUsare saba usakI bhakti vAle, usake pakSa vAle, usase bharaNa-poSaNa pAne vAle deva usakI AjJA, sevA, vacanapAlana aura nirdeza meM rahate haiN| isa jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke meruparvata ke dakSiNa meM jo ye kArya hote haiM, yathA-grahadaNDa, grahamUsala, graha-garjita, grahayuddha, graha-zRMgATaka, grahApasavya, abhra, abhravRkSa, sandhyA, gandharvanagara, ulkApAta, digdAha, garjita, vidyuta, dhUla kI vRSTi, yUpa, yakSAdIpta, dhUmikA, mahikA, rajaudghAta, candragrahaNa, sUryagrahaNa, candrapariveSa, sUryapariveSa, prati-candra, indradhanuSa athavA udakamatsya, kapihasita, amogha, pUrvadizA kA vAta aura pazcimadizA kA vAta, yAvat saMvartaka vAta, grAmadAha yAvat sannivezadAha, prANakSaya, janakSaya, dhanakSaya, kulakSaya yAvat vyasanabhUta anArya tathA usa prakAra ke dUsare sabhI kArya devendra devarAja zakra ke lokapAla-soma mahArAja se ajJAta, adRSTa, azruta, asmRta tathA avijJAta nahIM hote devendra devarAja zakra ke lokapAla-soma mahArAja ke ye deva apatyarUpa se abhijJAta (jAne-mAne) hote haiM, jaiseaMgAraka (maMgala), vikAlika, lohitAkSa, zanaizcara, candra, sUrya, zukra, budha, bRhaspati aura raahu|| devendra devarAja zakra ke lokapAla-soma mahArAja kI sthiti tIna bhAga sahita eka palyopama kI hotI hai, aura usake dvArA apatyarUpa se abhimata devoM kI sthiti eka palyopama kI hotI hai / isa prakAra soma mahArAja, mahARddhi aura yAvat mahAprabhAva vAlA hai| sUtra - 195 bhagavan ! devendra devarAja zakra ke lokapAla-yama mahArAja kA varaziSTa nAmaka mahAvimAna kahA~ hai ? gautama ! saudharmAvataMsaka nAma ke mahAvimAna se dakSiNa meM, saudharmakalpa se asaMkhya hajAra yojana Age calane para, devendra devarAja zakra ke lokapAla yama mahArAja kA varaziSTa nAmaka mahAvimAna batAyA gayA hai, jo sAr3he bAraha lAkha yojana lambA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 82
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka caur3A hai, ityAdi sArA varNana soma mahArAja ke vimAna kI taraha, yAvat abhiSeka taka kahanA / isI prakAra rAjadhAnI aura yAvat prAsAdoM kI paMktiyoM ke viSaya meM khnaa| devendra devarAja zakra ke lokapAla yama mahArAja kI AjJA, sevA, vacanapAlana aura nirdeza meM rahate haiM, yathAyamakAyika, yamadevakAyika, pretakAyika, pretadevakAyika, asurakumAra-asurakumAriyA~, kandarpa, nirayapAla, Abhiyoga; ye aura isI prakAra ke ve saba deva, jo usakI bhakti meM tatpara haiM, usake pakSa ke tathA usase bharaNa-poSaNa pAne vAle tadadhIna bhRtya yA usake kAryabhAravAhaka haiM / ye saba yama mahArAja kI AjJA meM yAvat rahate haiN| jambUdvIpa meM merUparvata se dakSiNa meM jo kArya samutpanna hote haiM / yathA-vighna, Damara, kalaha, bola, khAra, mahA yuddha, mahAsaMgrAma, mahAzastranipAta athavA isI prakAra mahApuruSoM kI mRtyu, mahAraktapAta, durbhUta, kularoga, grAma-roga, maNDalaroga, nagararoga, zirovedanA, netrapIDA, kAna, nakha aura dA~ta kI pIDA, indragraha, skandagraha, kumAragraha, yakSagraha, bhUtagraha, ekAntara jvara, dvi-antara tijArA, cauthiyA, udvejaka, zvAsa, damA, balanAzaka jvara, jarA, dAhajvara, kacchakoha, ajIrNa, pANDaroga, arzaroga, bhagaMdara, hRdayazUla, mastakapIDA, yonizUla, pArzvazula, kukSi zUla, grAmamArI, nagaramArI, kheTa, karbaTa, droNamukha, maDamba, paTTaNa, Azrama, sambAdha aura sanniveza, ina sabakI mArI, prANakSaya janakSaya, kulakSaya, vyasanabhUta anArya, ye aura isI prakAra ke dUsare saba kArya devendra devarAja zakra ke lokapAla-yama mahArAja se ajJAta, adRSTa, azruta, avismRta aura avijJAta nahIM haiN| devendra devarAja zakra ke lokapAla-yama mahArAja ke deva apatyarUpa se abhimata hai| sUtra-196,197 'amba, ambariSa, zyAma, zabala, rudra, uparudra, kAla, mahAkAla / tathA-asipatra, dhanuSa, kumbha, vAlU, vaitaraNI, kharasvara aura mahAghoSa ye pandraha vikhyAta haiN| sUtra-198 devendra devarAja zakra ke lokapAla-yama mahArAja kI sthiti tIna bhAga sahita eka palyopama kI hai aura usake apatyarUpa se abhimata devoM kI sthiti eka palyopama hai| aisI mahARddhi vAlA yAvat yamamahArAja hai| sUtra - 199 bhagavan ! devendra devarAja zakra ke lokapAla-varuNa mahArAja kA svayaMjvala nAmaka mahAvimAna kahA~ hai? gautama! usa saudharmAvataMsaka mahAvimAna se pazcima meM saudharmakalpa se asaMkhyeya hajAra yojana pAra karane ke bAda, svayaMjvala nAma kA mahAvimAna AtA hai; isakA sArA varNana somamahArAja ke mahAvimAna kI taraha jAna lenA, rAjadhAnI yAvat prAsAdAvataMsakoM ke sambandha meM bhI isI prakAra samajhanA / kevala nAmoM meM antara hai| devendra devarAja zakra ke lokapAla varuNa mahArAja ke ye deva AjJA meM yAvat rahate haiM-varuNakAyika, varuNadevakAyika, nAgakumAra-nAgakumAriyA~; udadhikumAra-udadhikumAriyA~, stanitakumAra-stanitakumAriyA~; ye aura dUsare saba isa prakAra ke deva, unakI bhakti vAle yAvat rahate haiN| jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM mandaraparvata se dakSiNa dizA meM jo kArya samutpanna hote haiM, ve isa prakAra haiM-ati-varSA, mandaravarSA, suvRSTi, durtuSTi, parvata Adi se nIkalane vAlA jharanA, sarovara Adi meM jamA huI jalarAzi, pAnI kA alpa pravAha, pravAha, grAma kA baha jAnA, yAvat sannivezavAha, prANakSaya yAvat isI prakAra ke dUsare sabhI kArya varuNa mahArAja se athavA varuNakAyika devoM se ajJAta Adi nahIM haiN| devendra devarAja zakra ke (tRtIya) lokapAla-varuNa mahArAja ke ye deva apatyarUpa se abhimata haiM / yathAkarkoTaka, kardamaka, aMjana, zaMkhapAla, puNDa, palAza, moda, jaya, dadhimukha, ayaMpula aura kaatrik| devendra devarAja zakra ke tRtIya lokapAla varuNa mahArAja kI sthiti dezona do palyopama kI kahI gaI hai aura varuNa mahArAja ke apatyarUpa se abhimata devoM kI sthiti eka palyopama kI kahI gaI hai| varuNa mahArAja aisI mahA Rddhi yAvat mahAprabhAva vAlA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 83
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1 ' sUtra - 200 zataka/ zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka bhagavan ! devendra devarAja zakra ke (caturtha) lokapAla- vaizramaNa mahArAja kA valgu nAmaka mahAvimAna kahA~ hai? gautama! saudharmAvataMsaka nAmaka mahAvimAna ke uttarameM hai / isa sambandha meM sArA varNana soma mahArAja ke mahA-vimAna kI taraha jAnanA cAhie; aura vaha yAvat rAjadhAnI yAvat prAsAdAvataMsaka taka kA varNana bhI usI taraha jAna lenA cAhie devendra devarAja zakra ke lokapAla vaizramaNa mahArAja kI AjJA, sevA (nikaTa) vacana aura nirdeza meM ye deva rahate / yathA- vaizramaNakAyika, vaizramaNadevakAyika, suvarNakumAra suvarNakumAriyA~, dvIpakumAra-dvIpakumAriyA~, dik kumAradikkumAriyA~, vANavyantara deva vANavyantara deviyA~, ye aura isI prakAra ke anya sabhI deva, jo usakI bhakti, pakSa aura bhRtyatA (yA bhAravahana karate haiM, usakI AjJA Adi meM rahate haiM / jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM mandaraparvata se dakSiNa meM jo ye kArya utpanna hote haiM, jaise ki lohe kI khAneM, rAMge kI khAneM, tAmbe kI khAneM, tathA zIze kI khAneM, hiraNya kI, suvarNa kI, ratna kI aura vajra kI khAneM, vasudhArA, hiraNya kI, suvarNa kI, ratna kI, AbharaNa kI, patra kI, puSpa kI, phala kI, bIja kI, mAlA kI, varNa kI, cUrNa kI, gandha kI aura vastra kI varSA, bhAjana aura kSIra kI vRSTi, sukAla, duSkAla, alpamUlya, mahAmUlya, subhikSa, durbhikSa, kraya-vikraya sannidhi, sannicaya, nidhiyA~, nidhAna, cira- purAtana, jinake svAmI samApta ho gae, jinakI sArasaMbhAla karane vAle nahIM rahe, jinakI koI khojakhabara nahIM hai, jinake svAmiyoM ke gotra aura AgAra naSTa ho gae, jinake svAmI ucchinna ho gae, jinakI sArasaMbhAla karane vAle chinna-bhinna ho gae, jinake svAmiyoM ke gotra aura ghara taka chinnabhinna ho gae, aise khajAne zRMgATaka mArgoM meM, trika, catuSka, catvara, caturmukha evaM mahApathoM, sAmAnya mArgoM, nagara ke gande nAloM meM zmazAna, parvatagRha guphA, zAntigRha, zailopasthAna, bhavanagRha ityAdi sthAnoM meM gAr3a kara rakhA huA dhana; ye saba padArtha devendra devarAja zakra ke lokapAla vaizramaNa mahArAja se ajJAta, adRSTa, azruta, avismRta aura avijJAta nahIM haiM / devendra devarAja zakra ke lokapAla vaizramaNa mahArAja ke ye deva apatyarUpa se abhISTa haiM; pUrNabhadra, maNibhadra, zAlibhadra, sumanobhadra, cakra-rakSa, pUrNarakSa, sadvAna, sarvayaza, sarvakAmasamRddha, amogha aura asaMga / devendra devarAja zakra ke lokapAla- vaizramaNa kI sthiti do palyopama kI hai; aura unake apatyarUpa se abhimata devoM kI sthiti eka palyopama kI hai| isa prakAra vaizramaNa mahArAja bar3I Rddhi vAlA yAvat mahAprabhAva vAlA hai / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / ' zataka- 3 - uddezaka-8 sUtra - 201 rAjagRha nagara meM, yAvat... paryupAsanA karate hue gautama svAmI ne isa prakAra pUchA- bhagavan ! asurakumAra devoM para kitane deva Adhipatya karate rahate haiM ?' gautama ! asurakumAra devoM para dasa deva Adhipatya karate hue yAvat...rahate haiM / asurendra asurarAja camara, soma, yama, varuNa, vaizramaNa tathA vairocanendra vairocanarAja bali, soma, yama, varuNa aura vaizramaNa bhagavan ! nAgakumAra devoM para kitane deva Adhipatya karate hue, yAvat... vicarate haiM ? he gautama ! nAgakumAra devoM para dasa deva Adhipatya karate hue, yAvat... vicarate haiM / ve isa prakAra haiM- nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa, kAlapAla, kolapAla, zaMkhapAla aura zailapAla / tathA nAgakumArendra nAgakumArarAja bhUtAnanda, kAlapAla, kolapAla, zaMkhapAla aura zailapAla / jisa prakAra nAgakumAroM ke indroM ke viSaya meM yaha vaktavyatA kahI gaI hai, usI prakAra ina (devoM) ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie / suvarNakumAra devoM para veNudeva, veNudAli, citra, vicitra, citrapakSa aura vicitrapakSa (kA); vidyutakumAra devoM para-harikAnta, harisiMha, prabha, suprabha, prabhAkAnta aura suprabhAkAnta (kA); agnikumAra devoM paraagnisiMha, agnimANava, tejas tejaH siMha tejaskAnta aura tejaHprabhaH dvIpakumAra - devoM para pUrNa, viziSTa, rUpa rUpAMza, rUpakAnta aura rUpaprabha; udadhikumAra devoM para jalakAnta, jalaprabha jala, jalarUpa, jalakAnta aura jalaprabha; dikkumAra devoM para-amitagati, amitavAhana, tUrya - gati, kSipragati, siMhagati aura siMhavikramagati; vAyu-kumAradevoM para dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 84
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka velamba, prabhaJjana, kAla, mahAkAla, aMjana aura riSTa; tathA stanitakumAradevoM para-ghoSa, mahAghoSa, Avarta, vyAvarta, nandikAvarta aura mahAnandikAvarta (kA Adhipatya rahatA hai) / ina sabakA kathana asurakumAroM kI taraha kahanA caahie| dakSiNa bhavanapatidevoM ke adhipati indroM ke prathama lokapAloM ke nAma isa prakAra haiM-soma, kAlapAla, citra, prabha, tejasa rUpa, jala, tvaritagati, kAla aura aayukt| bhagavan ! pizAcakumAroM para kitane deva Adhipatya karate hue vicaraNa karate haiM ? gautama ! una para do-do deva (indra) Adhipatya karate hue yAvat vicarate haiM / ve isa prakAra haiMsUtra - 202, 203 (1) kAla aura mahAkAla, (2) surUpa aura pratirUpa, (3) pUrNabhadra aura maNibhadra, (4) bhIma aura mahAbhIma / tathA- (5) kinnara aura kimpuruSa, (6) satpuruSa aura mahApuruSa, (7) atikAya aura mahAkAya, tathA (8) gItarati aura gItayaza / ye saba vANavyantara devoM ke adhipati-indra haiN| sUtra - 204 jyotiSka devoM para Adhipatya karate hue do deva yAvat vicaraNa karate haiM / yathA-candra aura sUrya / bhagavan ! saudharma aura IzAnakalpa meM Adhipatya karate hue kitane deva vicaraNa karate haiM ? gautama ! una para Adhipatya karate hue yAvat dasa deva vicaraNa karate haiM / yathA-devendra devarAja zakra, soma, yama, varuNa aura vaizramaNa, devendra devarAja IzAna, soma, yama, varuNa aura vaizramaNa / yaha sArI vaktavyatA sabhI kalpoM (devalokoM) ke viSaya meM kahanI cAhie aura jisa devaloka kA jo indra hai, vaha kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-3- uddezaka-9 sUtra-205 rAjagRha nagara meM yAvat zrIgautamasvAmI ne isa prakAra pUchA-bhagavan ! indriyoM ke viSaya kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! indriyoM ke viSaya pA~ca prakAra ke kahe gae haiM / ve isa prakAra haiM-zrotrendriya-viSaya ityAdi / isa sambandha meM jIvAbhigamasUtra meM kahA huA jyotiSka uddezaka sampUrNa kahanA caahie| zataka-3 - uddezaka-10 sUtra-206 rAjagRha nagara meM yAvat zrI gautama ne isa prakAra pUchA-bhagavan ! asurendra asurarAja camara kI kitanI pariSadAeM kahI gaI haiM ? he gautama ! usakI tIna pariSadAeM kahI gaI haiM / yathA-zamitA, caNDA aura jAtA / isI prakAra kramapUrvaka yAvat acyutakalpa taka kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-3 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 85
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka zataka-4 sUtra-207 __ isa cauthe zataka meM dasa uddezaka haiM / inameM se prathama cAra uddezakoM meM vimAna-sambandhI kathana kiyA gayA hai / pA~cave se lekara AThaveM uddezaka taka rAjadhAnIyoM kA varNana hai / nauveM uddezaka meM nairayikoM kA aura dasaveM uddezaka meM lezyA ke sambandha meM nirUpaNa hai| zataka-4 - uddezaka-1 se 4 sUtra-208 rAjagRha nagara meM, yAvat gautama svAmI ne isa prakAra kahA-bhagavan ! devendra devarAja IzAna ke kitane lokapAla kahe gae haiM ? he gautama ! usake cAra lokapAla kahe gae haiM / ve isa prakAra haiM-soma, yama, vaizramaNa aura vrunn| bhagavan ! ina lokapAloM ke kitane vimAna kahe gae haiM ? gautama ! inake cAra vimAna haiM; ve isa prakAra haiM-sumana, sarvatobhadra, valgu aura suvlgu| bhagavan ! devendra devarAja IzAna ke lokapAla soma mahArAja kA sumana nAmaka mahAvimAna kahA~ hai ? gautama! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke mandara-parvata ke uttara meM isa ratnaprabhA pRthvI ke samatala se, yAvat IzAna nAmaka kalpa kahA hai| usameM yAvat pA~ca avataMsaka kahe haiM, ve isa prakAra haiM-aMkAvataMsaka, sphaTikAvataMsaka, ratnAvataMsaka aura jAtarUpAvataMsaka; ina cAroM avataMsakoM ke madhya meM IzAnAvataMsaka hai / usa IzAnAvataMsaka nAmaka mahAvimAna se pUrva meM tIrache asaMkhyeya hajAra yojana Age jAne para devendra devarAja IzAna ke lokapAla soma mahArAja kA sumana nAmaka mahAvimAna hai| usakI lambAI aura caur3AI sAr3he bAraha lAkha yojana hai / ityAdi tRtIya zataka meM kathita zakrendra (ke lokapAla soma ke mahAvimAna) ke samAna IzAnendra (ke lokapAla soma ke mahAvimAna) ke sambandha meM yAvat-arcanikA samApti paryanta khnaa|| isa prakAra cAroM lokapAloM meM se pratyeka ke vimAna kI vaktavyatA pUrI ho vahA~ eka-eka uddezaka samajhanA / cAroM vimAnoM kI vaktavyatA meM cAra uddezaka pUrNa hue samajhanA / vizeSa yaha hai ki inakI sthiti meM antara hai| sUtra-209 Adi ke do-soma aura yama lokapAla kI sthiti (Aya) tribhAganyUna do-do palyopama kI hai, vaizramaNa kI sthiti do palyopama kI hai aura varuNa kI sthiti tribhAgasahita do palyopama kI hai| apatyarUpa devoM kI sthiti eka palyopama kI hai| zataka-4 - uddezaka-5 se8 sUtra-210 cAroM lokapAloM kI rAjadhAnIyoMke cAra uddezaka kahane cAhie yAvat varuNa mahArAja itanI mahARddhi vAle haiM zataka-4 - uddezaka-9 sUtra-211 bhagavan ! jo nairayika hai, kyA vaha nairayikoM meM utpanna hotA hai, yA jo anairayika hai, vaha nairayikoM meM utpanna hotA hai ? (he gautama !) prajJApanAsUtra meM kathita lezyApada kA tRtIya uddezaka yahA~ kahanA cAhie, aura vaha yAvat jJAnoM ke varNana taka kahanA caahie| zataka-4 - uddezaka-10 sUtra-212 bhagavan ! kyA kRSNalezyA nIlalezyA kA saMyoga pAkara tadrupa aura tadvarNa meM pariNata ho jAtI hai ? (he gautama !) prajJApanAsUtra meM ukta lezyApada kA caturtha uddezaka yahA~ kahanA cAhie, aura vaha yAvat pariNAma ityAdi dvAra-gAthA taka kahanA caahie| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 86
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka sUtra - 213 pariNAma, varNa, rasa, gandha, zuddha, aprazasta, saMkliSTa, uSNa, gati, pariNAma, pradeza, avagAhanA, vargaNA, sthAna aura alpabahutva; (ye saba bAteM lezyAoM ke sambandha meM kahanI cAhie / ) sUtra - 214 he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-4 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 87
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka zataka-5 sUtra-215 pAMcave zataka meM ye dasa uddezaka haiM-prathama uddezaka meM campA nagarI meM sUrya sambandhI praznottara haiM / dvItiya meM vAyusambandhI prarUpaNa / tRtIya meM jAlagranthI kA udAharaNa / caturtha meM zabda-sambandhI praznottara / paMcama meM chadmastha varNana | chaThe meM AyuSya sambandhI nirUpaNa hai / sAtave meM pudgaloM kA kampana | AThave meM nirgranthI-putra / nauve meM rAjagRha nagara hai aura dazave meM campAnagarI meM varNita candramA-sambandhI prarUpaNA hai| zataka-5 - uddezaka-1 sUtra - 216 usa kAla aura usa samaya meM campA nAmakI nagarI thii| usa campA nagarI ke bAhara pUrNabhadra nAmakA caitya thaa| vahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI padhAre...yAvat pariSad dharmopadeza sUnane ke lie gaI aura vApasa lauTa gaI / usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke jyeSTha antevAsI gautamagotrIya indrabhUti anagAra the, yAvat unhoMne pUchA-bhagavan ! jambUdvIpa meM sUrya kyA IzAna-koNa meM udaya hokara Agneya koNa meM asta hote haiM ? athavA Agneya koNa meM udaya hokara nairRtya koNa meM asta hote haiM ? athavA nairRtya koNa meM udaya hokara vAyavya koNa meM asta hote haiM, yA phira vAyavyakoNa meM udaya hokara IzAna koNa meM asta hote haiM ? hA~, gautama ! jambUdvIpa meM sUrya-IzAna koNa meM udita hokara agnikoNa meM asta hote haiM, yAvat IzAnakoNa meM asta hote haiM / bhagavan ! jaba jambUdvIpa ke dakSiNArddha meM dina hotA hai, taba kyA uttarArddha meM bhI dina hotA hai ? aura jaba jambUdvIpa ke uttarArddha meM dina hotA hai, taba kyA meruparvata se pUrva-pazcima meM rAtri hotI hai ? hA~, gautama ! jaba jambUdvIpa ke dakSiNArddha meM dina meM hotA hai, taba yAvat rAtri hotI hai / bhagavan ! jaba jambUdvIpa ke meruparvata se pUrvameM dina hotA hai, taba kyA pazcimameM bhI dina hotA hai ? jaba pazcima meM dina hotA hai, taba kyA jambUdvIpa ke meruparvata se uttara-dakSiNa meM rAtri hotI hai? gautama ! hA~, isI prakAra hotA hai| sUtra - 217 bhagavan ! jaba jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke dakSiNArddha meM utkRSTa aThAraha muhUrta kA dina hotA hai, taba kyA uttarArddha meM bhI utkRSTa aThAraha muhUrta kA dina hotA hai ? aura jaba uttarArddha meM utkRSTa aThAraha muhUrta kA dina hotA hai, taba kyA jambUdvIpa meM mandara (meru) parvata se pUrva-pazcima meM jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai ? hA~, gautama ! yaha isI taraha hotI hai| bhagavan ! jaba jambUdvIpa ke meruparvata se pUrva meM utkRSTa aThAraha muhUrta kA dina hotA hai, taba kyA jambUdvIpa ke pazcima meM bhI utkRSTa aThAraha muhUrta kA dina hotA hai ? aura bhagavan ! jaba pazcima meM utkRSTa aThAraha muhUrta kA divasa hotA hai, taba kyA jambUdvIpa ke uttara meM jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai ? hA~, gautama ! yaha isI taraha-yAvat...hotA hai / he bhagavan ! jaba jambUdvIpa ke dakSiNArddha meM aThAraha muhUrtAnantara kA divasa hotA hai, taba kyA uttarArddha meM bhI aThAraha muhUrttAnantara kA divasa hotA hai ? aura jaba uttarArddha meM aThAraha muhUrttAnantara kA dina hotA hai, taba kyA jambUdvIpa meM mandara parvata se pUrva pazcima dizA meM kucha adhika bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai ? hA~, gautama ! yaha isI taraha hotI hai; bhagavan ! jaba jambUdvIpa ke mandarAcala se pUrva meM aThAraha muhurtAnantara kA dina hotA hai, taba kyA pazcima meM bhI aThAraha muhUrttAnantara kA dina hotA hai ? aura jaba pazcima meM aThAraha muhUrttAnantara kA dina hotA hai, taba kyA jambUdvIpa meM meruparvata se uttara dakSiNa meM bhI sAtireka bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai ? hA~, gautama ! yAvat hotI hai| isa prakAra isa krama se divasa kA parimANa bar3hAnA-ghaTAnA aura rAtri kA parimANa ghaTAnA-bar3hAnA cAhie / yathA-jaba satraha muhUrta kA divasa hotA hai, taba teraha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba satraha muhUrttAnantara kA dina hotA hai, taba sAtireka teraha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba solaha muhUrta kA dina hotA hai, taba sAtireka teraha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba solaha muhUrta kA dina hotA hai, taba caudaha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba solaha muhUrttAnantara kA divasa hotA hai, taba sAtireka caudaha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba pandraha muhUrta kA dina hotA hai, taba pandraha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba pandraha muhUrtAnantara kA dina hotA hai, taba sAtireka pandraha muhUrta kI rAtri hotI hai, jaba caudaha muhUrta kA muni dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 88
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-1 ' zataka/ zatakazataka / uddezaka / sUtrAMka dina hotA hai, taba solaha muhUrtta kI rAtri hotI hai / jaba caudaha muhUrttAnantara kA dina hotA hai, taba sAtireka solaha muhUrtta kI rAtri hotI hai / jaba caudaha muhUrttAnantara kA dina hotA hai, taba sAtireka solaha muhUrtta kI rAtri hotI hai / jaba teraha muhUrtta kA dina hotA hai, taba satraha muhUrtta kI rAtri hotI hai| jaba teraha muhUrttAnantara kA dina hotA hai, taba sAtireka satraha muhUrta kI rAtri hotI hai| bhagavan! jaba jambUdvIpa ke meruparvata se dakSiNArddha meM jaghanya bAraha muhUrtta kA dina hotA hai, taba kyA uttarArddha meM bhI (isI taraha hotA hai) ? aura jaba uttarArddha meM bhI isI taraha hotA hai, taba kyA jambUdvIpa ke meruparvata se pUrva aura pazcima meM utkRSTa aThAraha muhUrtta kI rAtri hotI hai ? hA~, gautama ! yAvat... rAtri hotI hai / bhagavan ! jaba jambUdvIpa ke mandara parvata se pUrva meM jaghanya bAraha muhUrtta kA dina hotA hai, taba kyA pazcima meM bhI isI prakAra hotA hai ? aura jaba pazcima meM isI taraha hotA hai, taba kyA jambUdvIpa ke mandara-parvata ke uttara aura dakSiNa meM utkRSTa aThAraha muhUrtta rAtra hotI hai? hA~, gautama ! yAvat... rAtri hotI hai / sUtra - 218 bhagavan ! jaba jambUdvIpa ke dakSiNArddha meM varSA (Rtu) kA prathama samaya hotA hai, taba kyA uttarArddha meM bhI varSA (Rtu) kA prathama samaya hotA hai? aura jaba uttarArddha meM varSARtu kA prathama samaya hotA hai, taba jambUdvIpa meM mandara-parvata se pUrva meM varSARtu kA prathama samaya anantara - puraskRta samaya meM hotA hai? hA~, gautama ! yaha isI taraha hotA hai / bhagavan ! jaba jambUdvIpa meM mandarAcala se pUrva meM varSA (Rtu) kA prathama samaya hotA hai, taba pazcima meM bhI kyA varSA Rtu) kA prathama samaya hotA hai ? aura jaba pazcima meM varSA (Rtu) kA prathama samaya hotA hai, taba, yAvat... mandaraparvata se uttara dakSiNa meM varSA Rtu kA prathama samaya anantara pazcAtkRt samaya meM hotA hai? hA~, gautama isI taraha hotA hai| isI prakAra yAvatuttara dakSiNa meM varSARtu kA prathama samaya anantara pazcAtkRt samaya meM hotA hai, isI taraha sArA vaktavya kahanA caahie| ! varSARtu ke prathama samaya ke samAna varSARtu ke prArambha kI prathama AvalikA ke viSayameM bhI kahanA / isI prakAra Ana-pAna, stoka, lava, muhUrtta, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ina sabake viSaya meM bhI samaya ke abhilApa kI taraha kahanA cAhie / bhagavan ! jaba jambUdvIpa ke dakSiNArddha meM hemanta Rtu kA prathama samaya hotA hai, taba kyA uttarArddha meM bhI hemantaRtu kA prathama samaya hotA hai; aura jaba uttarArddha meM hemanta Rtu kA prathama samaya hotA hai, taba kyA jambUdvIpa ke meruparvata se pUrva-pazcima meM hemanta Rtu kA prathama samaya anantara puraskRta samaya meM hotA hai ? ityAdi prazna hai / he gautama! isa viSaya kA sArA varNana varSARtu ke kathana ke samAna jAna lenA / isI taraha grISmaRtu kA bhI varNana kaha denA / hemantaRtu aura grISmaRtu ke prathama samaya kI taraha unakI prathama AvalikA yAvat Rtuparyanta sArA varNana kahanA / isa prakAra varSARtu, hemantaRtu aura grISmaRtuH ina tInoM kA eka sarIkhA varNana hai| isalie ina tInoM ke tIsa AlApaka hote haiM / bhagavan ! jambUdvIpa ke mandaraparvata se dakSiNArddha meM jaba prathama ayana hotA hai, taba kyA uttarArddha meM bhI prathama ayana hotA hai? gautama samaya ke AlApaka samAna ayana ke viSaya meM bhI kahanA cAhie, yAvat usakA prathama samaya anantara pazcAtkRta samaya meM hotA hai, ityAdi / ayana ke samAna saMvatsara ke viSaya meM bhI kahanA / tathaiva yuga, varSazata, varSasahastra, varSazatasahastra, pUrvAMga, pUrva, truTitAMga, truTita, aTaTAMga, aTaTa, avavAMga, avava, hUhUkAMga, hUhUka, utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, arthanUpurAMga, arthanUpura, ayutAMga, ayuta, nayutAMga, nayuta, prayutAMga, prayuta, cUlikAMga, cUlikA, zIrSaprahelikAMga, zIrSaprahelikA palyopama aura sAgaropama ke sambandha meM bhI kahanA / I bhagavan ! jaba jambUdvIpa ke dakSiNArddhameM prathama avasarpiNI hotI hai, taba kyA uttarArddha meM bhI prathama avasarpiNI hotI hai? aura jaba uttarArddhameM prathama avasarpiNI hotI hai, taba kyA jambUdvIpa ke mandaraparvata ke pUrva pazcimameM avasarpiNI nahIM hotI ? utsarpiNI nahIM hotI ? kintu he AyuSmAn zramaNapuMgava ! kyA vahA~ avasthita kAla kahA gayA hai ? hA~, gautama! isI taraha hotA hai| yAvat pUrvavat sArA vrnnn| avasarpiNI AlApaka samAna utsarpiNI ke viSayameM bhI ha sUtra- 219 bhagavan! lavaNasamudra meM sUrya IzAnakoNa meM udaya hokara kyA agnikoNa meM jAte haiM? ityAdi prazna | gautama! muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" J Page 89
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka jambUdvIpa meM sUryoM ke samAna yahA~ lavaNasamudragata sUryoM ke sambandha meM bhI kahanA / vizeSa bAta yaha hai ki isa vaktavyatA meM pATha kA uccAraNa isa prakAra karanA / bhagavan ! jaba lavaNasamudra ke dakSiNArddha meM dina hotA hai, ityAdi yAvat taba lavaNasamudra ke pUrva pazcima meM rAtri hotI hai / isI abhilApa dvArA saba varNana jAna lenA / bhagavan ! jaba lavaNasamudra ke dakSiNArddha meM prathama avasarpiNI (kAla) hotA hai, taba kyA uttarArddha meM bhI prathama avasarpiNI (kAla) hotA hai ? aura jaba uttarArddha meM prathama avasarpiNI (kAla) hotA hai, taba kyA lavaNasamudra ke pUrva-pazcima meM ava-sarpiNI nahIM hotI ? utsarpiNI nahIM hotI ? kintu he dIrghajIvI zramaNapuMgava ! kyA vahA~ avasthita kAla hotA hai ? hA~, gautama ! (yaha isI taraha hotA hai) aura vahA~...yAvat avasthita kAla kahA hai| bhagavana! dhAtakIkhaNDa dvIpa meM sarya, IzAnakoNa meM udaya hokara kyA agnikoNa meM asta hote haiM ? ityAdi prazna he gautama ! jambUdvIpa ke samAna sArI vaktavyatA dhAtakIkhaNDa ke viSaya meM bhI kahanI caahie| parantu vizeSa yaha hai ki isa pATha kA uccAraNa karate samaya sabhI AlApaka isa prakAra kahane cAhie bhagavan ! jaba dhAtakIkhaNDa ke dakSiNArddha meM dina hotA hai, taba kyA uttarArddha meM bhI dina hotA hai ? aura jaba uttarArddha meM dina hotA hai, taba kyA dhAtakIkhaNDa dvIpa ke mandaraparvatoM se pUrva pazcima meM rAtri hotI hai ? hA~, gautama ! yaha isI taraha hai / bhagavan ! jaba dhAtakIkhaNDadvIpa ke mandaraparvatoM se pUrva meM dina hotA hai, taba kyA pazcima meM bhI dina hotA hai ? aura jaba pazcima meM dina hotA hai, taba kyA dhAtakIkhaNDadvIpa ke mandaraparvatoM se uttara-dakSiNa meM rAtri hotI hai ? hA~, gautama ! (isI taraha hai), aura isI abhilApa se jAnanA cAhie, yAvat-bhagavan ! jaba dakSiNArddha meM prathama avasarpiNI hotI hai, taba kyA uttarArddha meM bhI prathama avasarpiNI hotI hai ? aura jaba uttarArddha meM prathama avasarpiNI hotI hai, taba kyA dhAtakIkhaNDa dvIpa ke mandaraparvatoM se pUrva pazcima meM bhI avasarpiNI nahIM hotI ? yAvat utsarpiNI nahIM hotI ? parantu AyuSmAn zramaNavarya ! kyA vahA~ avasthitakAla hotA hai ? hA~, gautama ! (isI taraha hai), yAvat avasthita kAla hotA hai| jaise lavaNasamudra ke viSaya meM vaktavyatA kahI, vaise kAloda ke sambandha meM bhI kaha denI cAhie / vizeSa itanA hai ki vahA~ lavaNasamudra ke sthAna para kAlodadhi kA nAma khnaa| bhagavan ! AbhyantarapuSkarArddha meM sUrya, IzAnakoNa meM udaya hokara agnikoNa meM asta hote haiM ? ityAdi prshn| dhAtakIkhaNDa kI vaktavyatA ke samAna AbhyantarapuSkarArddha kI vaktavyatA kahanI cAhie / vizeSa yaha hai ki dhAtakIkhaNDa ke sthAna meM AbhyantarapuSkarArddha kA nAma kahanA; yAvat-AbhyantarapuSkarArddha meM mandaraparvatoM ke pUrvapazcima meM na to avasarpiNI hai, aura na hI utsarpiNI hai, kintu he AyuSman zramaNa ! vahA~ sadaiva avasthita kAla kahA gayA hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-5- uddezaka-2 sUtra-220 rAjagRha nagara meM...yAvat (zrI gautamasvAmI ne) isa prakAra pUchA-bhagavan ! kyA ISatpurovAta (osa Adi se kucha snigdha, yA gIlI havA), pathyavAta (vanaspati Adi ke lie hitakara vAyu), mandavAta (dhIme-dhIme calane vAlI havA), tathA mahAvAta, pracaNDa tUphAnI vAyu bahatI hai ? hA~, gautama ! pUrvokta vAyu (havAeM) bahatI haiN| ___ bhagavan ! pUrva dizA se ISatpurovAta, pathyavAta, mandavAta aura mahAvAta bahatI haiM ? hA~, gautama ! bahatI haiM / isI taraha pazcima meM, dakSiNa meM, uttara meM, IzAnakoNa meM, AgneyakoNa meM, naiRtyakoNa meM aura vAyavyakoNa meM (pUrvokta vAyu bahatI hai ) bhagavan ! jaba pUrva meM ISatpurovAta, pathyavAta, mandavAta aura mahAvAta bahatI hai, taba kyA pazcima meM bhI ISatpurovAta Adi havAeM bahatI haiM ? aura jaba pazcima meM ISatpurovAta Adi vAyu bahatI hai, taba kyA pUrva meM bhI bahatI haiM ? hA~, gautama ! jaba pUrva meM ISatpurovAta Adi vAyu bahatI haiM, taba ve saba pazcima meM bhI bahatI haiM, aura jaba pazcima meM ISatpurovAta Adi vAyu bahatI haiM, taba ve saba havAeM pUrva meM bhI bahatI haiM / isI prakAra saba dizAoM meM bhI uparyukta kathana karanA / isI prakAra samasta vidizAoM meM bhI uparyukta AlApaka kahanA caahie| bhagavan ! kyA dvIpa meM bhI ISatpurovAta Adi vAyu hotI haiM ? hA~, gautama ! hotI haiM / bhagavan ! kyA samudra meM bhI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 90
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka ISatpurovAta Adi havAeM hotI haiM ? hA~, gautama ! hotI haiN| bhagavan ! jaba dvIpa meM ISatpurovAta Adi vAyu bahatI hai, taba kyA sAmudrika ISatpurovAta Adi vAyu bahatI hai? aura jaba sAmudrika ISatpurovAta Adi vAyu bahatI hai, taba kyA dvIpIya ISatpurovAta Adi vAyu bahatI haiM ? he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / havAeM bahatI haiM, taba sAmudrika ISatpurovAta Adi havAeM nahIM bahatIM, aura jaba sAmudrika ISatpurovAta Adi havAeM bahatI haiM, taba dvIpIya ISatpurovAta Adi havAeM nahIM bahatI ? gautama ! ye saba vAyu paraspara vyatyAsarUpa se evaM pRthak-pRthak bahatI haiM / sAtha hI, ve vAyu lavaNasamudra kI velA kA ullaMghana nahIM karatI / isa kAraNa yAvat ve vAyu pUrvokta rUpa se bahatI haiN| bhagavan ! kyA ISatpurovAta, pathyavAta, mandavAta aura mahAvAta bahatI haiM ? hA~, gautama ! (ye saba) bahatI haiM / bhagavan ! ISatpurovAta Adi vAyu kaba bahatI haiM ? gautama ! jaba vAyukAya apane svabhAvapUrvaka gati karatA hai, taba ISatpurovAta Adi vAya yAvata bahatI haiM / bhagavana ! kyA ISatpurovAta Adi vAya haiM ? hA~, gautama ! haiM / bhagavana ! ISatpurovAta Adi vAyu (aura bhI) kabhI calatI (bahatI) haiM ? he gautama ! jaba vAyukAya uttarakriyApUrvaka (vaikriya zarIra banAkara) gati karatA hai, taba (bhI) ISatpurovAta Adi vAyu bahatI (calatI) haiN| bhagavan ! ISatpurovAta Adi vAyu (hI) haiM ? hA~, gautama ! ve (saba vAyu hI) haiM / bhagavan ! ISatpurovAta, pathyavAta Adi (aura) kaba (kisa samaya meM) calatI haiM ? gautama ! jaba vAyukumAra deva aura vAyukumAra deviyA~, apane lie, dUsaroM ke lie yA donoM ke lie vAyukAya kI udIraNA karate haiM, taba ISatpurovAta Adi vAyu yAvat calatI (bahatI) haiN| bhagavan ! kyA vAyukAya, vAyukAya ko hI zvAsarUpa meM grahaNa karatA hai aura niHzvAsarUpa meM chor3atA hai ? gautama! isa sambandhameM skandaka parivrAjaka ke uddezakameM kahe anusAra cAra AlApaka jAnanA cAhie-yAvat (1) aneka lAkha bAra marakara, (2) spRSTa hokara, (3) maratA hai aura (4) zarIra-sahita nIkalatA hai| sUtra-221 bhagavan ! aba yaha batAeM ki odana, ur3ada aura surA, ina tInoM dravyoM ko kina jIvoM kA zarIra kahanA cAhie? gautama ! odana, kulmASa aura surA meM jo ghana dravya haiM, ve pUrvabhAva-prajJApanA kI apekSA se vanaspatijIva ke zarIra haiM / usake pazcAt jaba ve (odanAdi dravya) zastrAtIta ho jAte haiM, zastrapariNata ho jAte haiM; Aga se jalAye agni agnisevita aura agnipariNAmita ho jAte haiM, taba ve dravya agni ke zarIra kahalAte haiN| tathA surA meM jo tarala padArtha haiM, vaha pUrvabhAva prajJApanA kI apekSA se apkAyika jIvoM kA zarIra hai, aura jaba vaha tarala padArtha (pUrvokta prakAra se) zastrAtIta yAvat agnipariNAmita ho jAtA hai, taba vaha bhAga, agnikAya-zarIra kahA jA sakatA hai| bhagavan ! lohA, tA~bA, trapuS, zIzA, upala, koyalA aura lohe kA kATa, ye saba dravya kina (jIvoM ke) zarIra kahalAte haiM ? gautama ! ye saba dravya pUrvaprajJApanA kI apekSA se pRthvIkAyika jIvoM ke zarIra kahe jA sakate haiM, aura usake bAda zastrAtIta yAvat zastrapariNAmita hone para ye agnikAyika jIvoM ke zarIra kahe jA sakate haiN| bhagavan ! ye haDDI, asthidhyAma (agni se paryAyAntara ko prApta haDDI aura usakA jalA huA bhAga), camar3A, camar3e kA jalA huA svarUpAntaraprApta bhAga, roma, agnijvalita roma, sIMga, agni prajvalita vikRta sIMga, khura, agniprajvalita khura, nakha aura agniprajvalita nakha, ye saba kina (jIvoM) ke zarIra kahe jA sakate haiM ? gautama ! haDDI, camar3A, roma, sIMga, khura aura nakha ye saba trasajIvoM ke zarIra kahe jA sakate haiM, aura jalI huI haDDI, prajvalita vikRta camar3A, jale hue roma, prajvalita-rUpAntaraprApta sIMga, prajvalita khura aura prajvalita nakha; ye saba pUrvabhAva-prajJApanA kI apekSA se to trasajIvoM ke zarIra haiM kintu usake pazcAt zastrAtIta yAvat agnipariNAmita hone para ye agnikAyika jIvoM ke zarIra kahe jA sakate haiN| bhagavan ! aMgAra, rAkha, bhUsA aura gobara, ina sabako kina jIvoM ke zarIra kahe jAeM ? gautama ! aMgAra, rAkha, gobara ye saba parva-bhAva prajJApanA kI apekSA se ekendriyajIvoM dvArA apane zarIra rUpa se prayogoM se apane sAtha pariNAmita ekendriya zarIra haiM, yAvat paMcendriya jIvoM taka ke zarIra bhI kahe jA sakate haiM, aura tatpazcAt muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 91
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka zastrAtIta yAvat agnikAya-pariNAmita ho jAne para ve agnikAyika jIvoM ke zarIra kahe jA sakate haiN| sUtra-222 bhagavan ! lavaNasamudra kA cakravAla-viSkambha kitanA kahA gayA hai ? gautama ! (lavaNasamudra ke sambandha meM sArA varNana) pahale kahe anusAra jAna lenA cAhie, yAvat lokasthiti lokAnubhAva taka kahanA cAhie / he bhagavan! yaha isI prakAra hai| zataka-5 - uddezaka-3 sUtra-223 bhagavan ! anyatIrthika aisA kahate haiM, bhASaNa karate haiM, batalAte haiM, prarUpaNA karate haiM ki jaise koI (eka) jAlagranthi ho, jisameM krama se gA~The dI huI hoM, eka ke bAda dUsarI antararahita gA~TheM lagAI huI hoM, paramparA se gUMthI huIM hoM, paraspara gUMthI huI hoM, aisI vaha jAlagranthi paraspara vistAra rUpa se, paraspara bhArarUpa se tathA paraspara vistAra aura bhArarUpa se, paraspara saMghaTita rUpa se yAvat rahatI hai, vaise hI bahuta-se jIvoM ke sAtha kramazaH hajAroM-lAkhoM janmoM se sambandhita bahuta-se AyuSya paraspara kramazaH gUMthe hue haiM, yAvat paraspara saMlagna rahate haiM / aisI sthiti meM unameM se eka jIva bhI eka samaya meM do AyuSyoM ko vedatA hai / yathA eka hI jIva, isa bhava kA AyuSya vedatA hai aura vahI jIva, parabhava kA bhI AyuSya vedatA hai / jisa samaya isa bhava ke AyuSya kA vedana karatA hai, usI samaya vaha jIva parabhava ke AyuSya kA bhI vedana karatA hai; yAvat he bhagavan ! yaha kisa taraha hai? gautama ! una anyatIrthikoM ne jo yaha kahA hai ki...yAvat eka hI jIva, eka hI samaya meM isa bhava kA aura parabhava kA-donoM kA AyuSya vedatA hai, unakA yaha saba kathana mithyA hai / he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~, yAvata prarUpaNA karatA hU~ ki jaise koI eka jAlagranthi ho aura vaha yAvat...paraspara saMghaTita rahatI hai, isI prakAra krama-pUrvaka bahuta-se sahastroM janmoM se sambandhita, bahuta-se hajAroM AyuSya, eka-eka jIva ke sAtha zRMkhalA kI kar3I ke samAna paraspara kramazaH grathita yAvat rahate haiM / (aisA hone se) eka jIva eka samaya meM eka hI AyuSya kA pratisaMve-dana karatA hai, jaise ki-yA to vaha isa bhava kA hI AyuSya vedatA hai athavA parabhava kA hI AyuSya vedatA hai| parantu jisa samaya isa bhava ke AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai, usa samaya parabhava ke AyuSya kA pratisaMvedana nahIM karatA, aura jisa samaya parabhava ke AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai, usa samaya isa bhava ke AyuSya kA pratisaMvedana nahIM karatA / isa bhava ke AyuSya kA vedana karane se parabhava kA AyuSya nahIM vedA jAtA aura parabhava ke AyuSya kA vedana karane se isa bhava kA AyuSya nahIM vedA jAtA / isa prakAra eka jIva eka samaya meM eka hI AyuSya kA vedana karatA hai; vaha isa prakAra yA to isa bhava ke AyuSya kA, athavA parabhava ke AyuSya kA / sUtra - 224 bhagavan ! jo jIva nairayikoM meM utpanna hone ke yogya hai, kyA vaha jIva yahIM se AyuSya-yukta hokara naraka meM jAtA hai, athavA AyuSya rahita hokara jAtA hai ? gautama ! vaha yahIM se AyuSyayukta hokara naraka meM jAtA hai, parantu AyuSyarahita hokara naraka meM nahIM jAtA / he bhagavan ! usa jIva ne vaha AyuSya kahA~ bA~dhA ? aura usa AyuSya-sambandhI AcaraNa kahA~ kiyA ? gautama ! usa (nAraka) jIva ne vaha AyuSya pUrvabhava meM bA~dhA thA aura usa AyuSya-sambandhI AcaraNa bhI parvabhava meM kiyA thaa| nairayika ke samAna yAvata vaimAnika taka sabhI daNDakoM ke viSaya meM yaha bAta kahanI cAhie / bhagavan ! jo jIva jisa yoni meM utpanna hone yogya hotA hai, kyA vaha jIva, usa yoni sambandhI AyuSya bA~dhatA hai ? jaise ki jo jIva naraka yoni meM utpanna hone yogya hotA hai, kyA vaha jIva narakayoni kA AyuSya bA~dhatA hai, yAvat devayoni meM utpanna hone yogya jIva kyA devayoni kA AyuSya bA~dhatA hai ? hA~, gautama ! jo jIva jisa yoni meM utpanna hone yogya hotA hai, vaha jIva usa yonisambandhI AyuSya ko bA~dhatA hai| jaise ki naraka yoni meM utpanna hone yogya jIva narakayoni kA AyuSya bA~dhatA hai, tiryaMcayoni meM utpanna hone yogya jIva, tiryaMcayoni kA AyuSya bA~dhatA hai, manuSyayoni meM utpanna hone yogya jIva manuSyayoni kA AyuSya bA~dhatA hai yAvat devayoni meM utpanna hone yogya jIva muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 92
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka devayoni kA AyuSya bA~dhatA hai / jo jIva naraka kA AyuSya bA~dhatA hai, vaha sAta prakAra kI narakabhUmi meM se kisI eka prakAra kI narakabhUmi sambandhI AyuSya bA~dhatA hai / yathA-ratnaprabhA yAvat adhaHsaptama pRthvI kA AyuSya bA~dhatA hai / jo jIva tiryaMcayoni kA AyuSya bA~dhatA hai, vaha pA~ca prakAra ke tiryaMcoM meM se kisI eka prakAra kA tiryaMca-sambandhI AyuSya bA~dhatA hai / yathA-ekendriya tiryaMcayoni kA AyuSya ityAdi / tiryaMca ke sabhI bhedavizeSa vistRta rUpa se yahA~ kahane cAhie / jo jIva manuSya-sambandhI AyuSya bA~dhatA hai, vaha do prakAra ke manuSyoM meM se kisI eka prakAra ke manuSyasambandhI AyuSya ko bA~dhatA hai, jo jIva devasambandhI AyuSya ko bA~dhatA hai, to vaha cAra prakAra ke devoM meM se kisI eka prakAra kA AyuSya bA~dhatA hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-5 - uddezaka-4 sUtra-225 bhagavan ! chadmastha manuSya kyA bajAye jAte hue vAdyoM (ke) zabdoM ko sUnatA hai? yathA zaMkha ke zabda, raNasIMge ke zabda, zaMkhikA ke zabda, kharamuhI ke zabda, potA ke zabda, paripIritA ke zabda, paNava ke zabda, paTaha ke zabda, bhaMbhA ke zabda, jhallarI ke zabda, dundubhi ke zabda, tata zabda, vitatazabda, ghanazabda, zuSirazabda, ityAdi bAjoM ke zabdoM ko / hA~, gautama ! chadmastha manuSya bajAye jAte hue zaMkha yAvat-zuSira Adi vAdyoM ke zabdoM ko sunatA hai| bhagavan ! kyA vaha (chadmastha) una zabdoM ko spRSTa hone para sUnatA hai, yA aspRSTa hone para bhI sUna letA hai ? gautama! chadmastha manuSya spRSTa zabdoM ko sUnatA hai, aspRSTa zabdoM ko nahIM sUnatA; yAvat niyama se chaha dizAoM se Ae hue spRSTa zabdoM ko sunatA hai / bhagavan ! kyA chadmastha manuSya Aragata zabdoM ko sunatA hai, athavA pAragata zabdoM ko sUnatA hai ? gautama ! Aragata zabdoM ko sUnatA hai, pAragata zabdoM ko nhiiN| bhagavan ! jaise chadmastha manuSya Aragata zabdoM ko sunatA hai, kintu pAragata zabdoM ko nahIM sunatA, vaise hI, he bhagavan ! kyA kevalI bhI Aragata zabdoM ko hI sUna pAtA hai, pAragata zabdoM ko nahIM sUna pAtA ? gautama ! kevalI manuSya to Aragata, pAragata athavA samasta dUravartI aura nikaTavartI ananta zabdoM ko jAnatA aura dekhatA hai / bhagavan isakA kyA kAraNa hai ? gautama! kevalI pUrva dizA kI mita vastu ko bhI jAnatA-dekhatA hai, aura amita vastu ko bhI jAnatAdekhatA hai; isI prakAra dakSiNa dizA, pazcima dizA, uttara dizA, UrdhvadizA aura adhodizA kI mita vastu ko bhI jAnatA-dekhatA hai tathA amita vastu ko bhI jAnatA-dekhatA hai / kevalajJAnI saba jAnatA hai aura saba dekhatA hai / kevalI bhagavAna sarvataH jAnatA-dekhatA hai, kevalI sarvakAla meM, sarvabhAvoM (padArthoM) ko jAnatA-dekhatA hai / kevalajJAnI ke ananta jJAna aura ananta darzana hotA hai / kevalajJAnI kA jJAna aura darzana nirAvaraNa hotA hai / he gautama ! isI kAraNa se aisA kahA gayA hai ki kevalI manuSya Aragata aura pAragata zabdoM ko, yAvat sabhI prakAra ke dUravartI aura nikaTavartI zabdoM ko jAnatA-dekhatA hai| sUtra-226 bhagavan ! kyA chadmastha manuSya ha~satA hai tathA utsuka (utAvalA) hotA hai ? gautama ! hA~, chadmastha manuSya ha~satA tathA utsuka hotA hai / bhagavan ! jaise chadmastha manuSya ha~satA hai tathA utsuka hotA hai, vaise kyA kevalI bhI ha~satA aura utsuka hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki kevalI manuSya na to ha~satA hai aura na utsuka hotA hai ? gautama ! jIva, cAritramohanIya karma ke udaya se ha~sate haiM yA utsuka hote haiM, kintu vaha karma kevalI bhagavAna ke nahIM haiN| isa kAraNa se yaha kahA jAtA hai ki jaise chadmastha manuSya ha~satA hai athavA utsuka hotA hai, vaise kevalI manuSya na to ha~satA hai aura na hI utsuka hotA hai|| bhagavan ! ha~satA huA yA utsuka hotA huA jIva kitanI karmaprakRtiyoM ko bA~dhatA hai ? gautama ! sAta prakAra athavA ATha prakAra ke karmoM ko bA~dhatA hai| isI prakAra vaimAnika paryanta kahanA / jaba bahuta jIvoM kI apekSA pUchA jAe, to usake uttara meM samuccaya jIva aura ekendriya ko choDakara karmabandha se sambandhita tIna bhaMga khnaa| bhagavan ! kyA chadmastha manuSya nidrA letA he athavA pracalA nAmaka nidrA letA hai ? hA~, gautama ! chadmastha manuSya muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 93
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka nidrA letA hai aura pracalA nidrA bhI letA hai| jisa prakAra ha~sane ke sambandha meM praznottara batalAe gae haiM, usI prakAra nidrA aura pracalA-nidrA ke sambandha meM praznottara jAna lene cAhie / vizeSa yaha hai ki chadmastha manuSya darzanA-varaNIya karma ke udaya se nidrA athavA pracalA letA hai, jabaki kevalI bhagavAna ke vaha darzanAvaraNIya karma nahIM hai; isalie kevalI na to nidrA letA hai, na hI pracalAnidrA letA hai / zeSa saba pUrvavat smjhnaa| bhagavan ! nidrA letA huA athavA pracalAnidrA letA huA jIva kitanI karmaprakRtiyoM ko bA~dhatA hai ? gautama! nidrA athavA pracalA-nidrA letA huA jIva sAta athavA ATha karmoM kI prakRtiyoM kA bandha karatA hai / isI taraha (ekavacana kI apekSA se) vaimAnika-paryanta kahanA cAhie / jaba uparyukta prazna bahuvacana kI apekSA se pUchA jAe, taba (samuccaya) jIva aura ekendriya ko chor3akara karmabandha-sambandhI tIna bhaMga kahanA caahie| sUtra-227 bhagavan ! indra (hari)-sambandhI zakradUta harinaigameSI deva jaba strI ke garbha kA saMharaNa karatA hai, taba kyA vaha eka garbhAzaya se garbha ko uThAkara dUsare garbhAzaya meM rakhatA hai ? yA garbha ko lekara yoni dvArA dUsarI (strI) ke udara meM rakhatA hai? athavA yoni se garbhAzaya meM rakhatA hai ? yA phira yoni dvArA garbha ko peTa meM se bAhara nIkAlakara yoni dvArA hI (dUsarI strI ke peTa meM) rakhatA hai ? he gautama ! vaha harinaigameSI deva, eka garbhAzaya se garbha ko uThAkara dUsare garbhAzaya meM nahIM rakhatA; garbhAzaya se garbha ko lekara use yoni dvArA dUsarI strI ke udara meM nahIM rakhatA; tathA yoni dvArA garbha ko bAhara nIkAlakara yoni dvArA dUsarI strI ke peTa meM nahIM rakhatA; parantu apane hAtha se garbha kA sparza kara karake, usa garbha ko kucha pIr3A na ho, isa tarIke se use yoni dvArA bAhara nIkAlakara dUsarI strI ke garbhAzaya meM rakha detA hai| bhagavan ! kyA zakra kA dUta harinaigameSI deva, strI ke garbha ko nakhAgra dvArA, athavA romakUpa (chidra) dvArA garbhAzaya meM rakhane yA garbhAzaya se nIkAlane meM samartha hai ? hA~, gautama ! harinaigameSI deva uparyukta rIti se kArya karane meM samartha hai / vaha deva usa garbha ko thor3I yA bahuta, kiJcitmAtra bhI pIr3A nahIM pahuMcAtA / hA~, vaha usa garbha kA chaviccheda karatA hai, aura phira use bahuta sUkSma karake aMdara rakhatA hai, athavA isI taraha aMdara se bAhara nIkAlatA hai| sUtra - 228 usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke antevAsI atimuktaka nAmaka kumAra zramaNa the / ve prakRti se bhadra yAvat vinIta the / pazcAt vaha atimuktaka kumAra zramaNa kisI dina mUsaladhAra varSA par3a rahI thI, taba kAMkha meM apane rajoharaNa tathA pAtra lekara bAhara sthaNDila bhUmikA meM (bar3I zaMkA nivAraNa) ke lie ravAnA hue| tatpazcAt (bAhara jAte hue) usa atimuktaka kumAra zramaNa ne (mArga meM) bahatA huA pAnI kA eka choTA-sA nAlA dekhA / use dekhakara usane usa nAle ke donoM ora miTTI kI pAla bA~dhI / isake pazcAt nAvika jisa prakAra apanI naukA pAnI meM chor3atA hai, usI prakAra usane bhI apane pAtra ko naukArUpa mAnakara, pAnI meM chor3A / phira yaha merI nAva hai, yaha merI nAva hai, yo pAtrIrUpI naukA ko pAnI meM pravAhita karate krIr3A karane lage / isa prakAra karate hue usa atimuktaka kumArazramaNa ko sthaviroM ne dekhA / sthavira jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, vahA~ Ae aura nikaTa Akara unhoMne unase pUchA (kahA) bhagavan ! Apa devAnupriya kA antevAsI jo atimuktaka kumArazramaNa hai, vaha atimuktaka kumArazramaNa kitane bhava grahaNa karake siddha hogA, yAvat sarva duHkhoM kA anta karegA ? he Aryo !' isa prakAra zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI una sthaviroM ko sambodhita karake kahane lage- Aryo ! merA antevAsI atimuktaka nAmaka kumAra zramaNa, jo prakRti se bhadra yAvat prakRti se vinIta hai; vaha atimuktaka kumArazramaNa isI bhava meM siddha hogA, yAvat saba duHkhoM kA anta karegA / ataH he Aryo ! tuma atimuktaka kumAra zramaNa kI hIlanA mata karo, na hI use jhir3ako na hI garhA aura avamAnanA karo / kintu he devAnupriyo ! tuma aglAnabhAva se atimuktaka kumAra zramaNa ko svIkAra karo, aglAnabhAva se usakI sahAyatA karo, aura aglAnabhAva se AhAra-pAnI se vinaya sahita usakI vaiyAvRtya karo; kyoMki atimuktaka kumArazramaNa (isI bhava meM yA saMsAra kA) anta karane vAlA hai aura carama zarIrI hai| tatpazcAt zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI dvArA isa prakAra kahe jAna para (tatkSaNa) una sthavira bhagavaMtoM ne muni dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 94
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA-namaskAra kiyA / phira una sthavira muniyoM ne atimuktaka kumAra zramaNa ko aglAnabhAva se svIkAra kiyA aura yAvat ve usakI vaiyAvRtya karane lge| sUtra - 229 usa kAla aura usa samaya meM mahAzukra kalpa se mahAsAmAna nAmaka mahAvimAna (vimAna) se do maharddhika yAvat mahAnubhAga deva zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa pragaTa hue| tatpazcAt una devoM ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra karake unhoMne mana se hI isa prakAra kA aisA prazna pUchA-bhagavan ! Apake kitane sau ziSya siddha hoMge yAvat sarva duHkhoM kA anta kareMge ? tatpazcAt zramaNa bhagavAna mahAvIra ne una devoM ko bhI mana se hI isa prakAra kA uttara diyA-he devAnupriyo ! mere sAta sau ziSya siddha hoMge, yAvat saba duHkhoM kA anta kareMge / isa prakAra una devoM dvArA mana se pUche gae prazna kA uttara zramaNa bhagavAna mahAvIra ne bhI mana kAra diyA, jisase ve deva harSita, santuSTa (yAvata) hRdayavAle evaM praphullita hae / phira unhoMne bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA / mana se unakI zuzrUSA aura namaskAra karate hue yAvat paryupAsanA karane lge| usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha antevAsI indrabhUti nAmaka anagAra yAvat na atidUra aura na hI atinikaTa utkuTuka Asana se baiThe hue yAvat paryupAsanA karate hue unakI sevA meM rahate the / tatpazcAt dhyAnAntarikA meM pravRtta hote hue bhagavAna gautama ke mana meM isa prakAra kA isa rUpa kA adhyavasAya utpanna haA-nizcaya hI maharddhika yAvat mahAnubhAga do deva, zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke nikaTa prakaTa hae; kintu maiM to una devoM ko nahIM jAnatA ki ve kauna-se kalpa se yA svarga se, kauna-se vimAna se aura kisa prayojana se zIghra yahA~ Ae haiM ? ataH maiM bhagavAna mahAvIra svAmI ke pAsa jAUM aura vandanA-namaskAra karU~; yAvat paryupAsanA karU~, aura aisA karake maiM ina aura isa prakAra ke una prazno ko pUrR / yoM zrI gautama svAmI ne vicAra kiyA aura apane sthAna se utthe| phira jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI virAjamAna the, vahA~ Ae yAvat unakI paryupAsanA karane lage / isake pazcAt zramaNa bhagavAna mahAvIra ne gautama se isa prakAra kahA-gautama! eka dhyAna kI samApta karake dUsarA dhyAna prArambha karane se pUrva tumhAre mana meM isa prakAra kA adhyavasAya utpanna huA ki maiM devoM sambandhI tathya jAnane ke lie zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI kI sevA meM jAkara unheM vandana-namaskAra karU~, yAvat unakI paryupAsanA karU~, usake pazcAt pUrvokta prazna pUchU, yAvat isI kAraNa se jahA~ maiM hU~ vahA~ tuma mere pAsa zIghra Ae ho / hA~, bhagavan ! yaha bAta aisI hI hai| (bhagavAna mahAvIra svAmI ne kahA-) gautama ! tuma jAo / ve deva hI isa prakAra kI jo bhI bAteM huI thI, tumheM btaaeNge| tatpazcAt zramaNa bhagavAna mahAvIra dvArA isa prakAra kI AjJA milane para bhagavAna gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA aura phira jisa tarapha ve deva the, usI ora jAne kA saMkalpa kiyaa| idhara una devoM ne bhagavAna gautama svAmI ko apanI ora Ate dekhA to ve atyanta harSita hue yAvat unakA hRdaya praphullita ho gayA; ve zIghra hI khar3e hue, phurtI se unake sAmane gae aura jahA~ gautama svAmI the, vahA~ unake pAsa pahu~ce / phira unheM yAvat vandana-namaskAra karake isa prakAra bole-bhagavan ! mahAzukrakalpa meM, mahAsAmAna nAmaka mahAvimAna se hama donoM maharddhika yAvat mahAnubhAga deva yahA~ Ae haiN| hamane zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandana-namaskAra kiyA aura mana se hI isa prakAra kI ye bAteM pUchI ki bhagavan ! Apa devAnupriya ke kitane ziSya siddha hoMge yAvat sarva duHkhoM kA anta kareMge ? taba hamAre dvArA mana se hI zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI se pUche jAne para unhoMne hameM mana se hI isa prakAra kA yaha uttara diyA-he devAnupriyo ! mere sAta sau ziSya siddha hoMge, yAvat sarva duHkhoM kA anta kareMge / isa prakAra mana se pUche gae prazna kA uttara zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI dvArA mana se hI prApta karake hama atyanta hRSTa aura santuSTa hue yAvat hamArA hRdaya unake prati khiMca gayA / ataeva hama zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandana-namaskAra karake yAvat unakI paryupAsanA kara rahe haiN| yoM kahakara una devoM ne bhagavAna gautama svAmI ko vandana-namaskAra kiyA aura ve donoM deva jisa dizA se Ae the, usI dizA meM vApasa lauTa ge| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 95
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka sUtra - 230 'bhagavan !' isa prakAra sambodhita karake bhagavAna gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanAnamaskAra kiyA yAvat pUchA-bhagavan ! kyA devoM ko saMyata kahA jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, yaha devoM ke lie abhyAkhyAna hai / bhagavan ! kyA devoM ko asaMyata kahanA cAhie ? gautama ! yaha artha (bhI) samartha nahIM hai| devoM ke lie yaha niSThura vacana hai / bhagavan ! kyA devoM ko saMyatAsaMyata kahanA cAhie ? gautama ! yaha artha (bhI) samartha nahIM hai, yaha asadbhUta vacana hai / bhagavan ! to phira devoM ko kisa nAma se kahanA cAhie ? gautama ! devoM ko nosaMyata kahA jA sakatA hai| sUtra - 231 bhagavan ! deva kauna-sI bhASA bolate haiM ? athavA (devoM dvArA) bolI jAtI huI kauna-sI bhASA viziSTarUpa hotI hai ? gautama ! deva ardhamAgadhI bhASA bolate haiM, aura bolI jAtI huI vaha ardhamAgadhI bhASA hI viziSTarUpa hotI hai| sUtra-232 bhagavan ! kyA kevalI manuSya saMsAra kA anta karane vAle ko athavA caramazarIrI ko jAnatA-dekhatA hai ? hA~, gautama ! vaha use jAnatA-dekhatA hai / bhagavan ! jisa prakAra kevalI manuSya antakara ko, athavA antimazarIrI ko jAnatA-dekhatA hai, kyA usI prakAra chadmastha-manuSya jAnatA-dekhatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM, chadmastha manuSya kisI se sUnakara athavA pramANa dvArA antakara aura antima zarIrI ko jAnatA-dekhatA hai| bhagavan ! sUnakara kA artha kyA hai ? he gautama ! kevalI se, kevalI ke zrAvaka se, kevalI kI zrAvikA se, kevalI ke upAsaka se, kevalI kI upAsikA se, kevalI-pAkSika se, kevalIpAkSika ke zrAvaka se, kevalI-pAkSika kI zrAvikA se, kevalIpAkSika ke upAsaka se athavA kevalIpAkSika kI upAsikA se, inameM se kisI bhI eka se sUnakara chadmastha manuSya yAvat jAnatA aura dekhatA hai / yaha huA sUna kara kA artha / sUtra-233 bhagavan ! vaha pramANa kyA hai ? kitane haiM ? gautama ! pramANa cAra prakAra kA kahA gayA hai / vaha isa prakAra hai(1) pratyakSa, (2) anumAna, (3) aupamya (upamAna) aura (4) Agama / pramANa ke viSaya meM jisa prakAra anuyoga-dvArasUtra meM kahA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI jAna lenA yAvat na AtmAgama, na anantarAgama, kintu paramparAgama taka khnaa| sUtra-234 bhagavan ! kyA kevalI manuSya carama karma ko athavA carama nirjarA ko jAnatA-dekhatA hai ? hA~, gautama ! kevalI carama karma ko yA carama nirjarA ko jAnatA-dekhatA hai / bhagavan ! jisa prakAra kevalI caramakarma ko yA carama nirjarA ko jAnatA-dekhatA hai, kyA usI taraha chadmastha bhI...yAvat jAnatA-dekhatA hai ? gautama ! jisa prakAra antakara ke viSaya meM AlApaka kahA thA, usI prakAra caramakarma kA pUrA AlApaka kahanA caahie| sUtra - 235 bhagavan ! kyA kevalI prakRSTa mana aura prakRSTa vacana dhAraNa karatA hai ? hA~, gautama ! dhAraNa karatA hai / bhagavan kevalI jisa prakAra ke prakRSTa mana aura prakRSTa vacana ko dhAraNa karatA hai, kyA use vaimAnika deva jAnate-dekhate haiM ? gautama ! kitane hI (vaimAnika deva use) jAnate-dekhate haiM, aura kitane hI nahIM jAnate-dekhate / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? gautama ! vaimAnika deva do prakAra ke kahe gae haiM; mAyImithyAdRSTirUpa se utpanna aura amAyIsamyagdRSTirUpa se utpanna / jo mAyI-mithyAdRSTirUpa se utpanna hue haiM, ve nahIM jAnate-dekhate tathA jo amAyIsamyagdRSTirUpa se utpanna hue haiM, ve jAnate-dekhate haiM / bhagavan ! yaha kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki amAyI samyagdRSTi vaimAnika deva yAvat jAnate-dekhate haiM ? gautama ! amAyI samyagdRSTi vaimAnika deva do prakAra ke kahe gae haiM, yathAanantaropapannaka aura paramparopapannaka | inameM se jo anantaropapannaka haiM, ve nahIM jAnate-dekhate; kintu jo paramparopapannaka haiM, ve jAnate-dekhate haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 96
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! paramparopapannaka vaimAnika deva jAnate-dekhate haiM, aisA kahane kA kyA kAraNa hai ? gautama ! paramparopapannaka vaimAnika deva do prakAra ke haiM, yathA-paryApta aura aparyApta / inameM se jo paryApta haiM, ve ise jAnate-dekhate haiM; kintu jo aparyApta vaimAnika deva haiM, ve nahIM jAnate-dekhate / isI taraha anantaropapannaka-paramparopapannaka, paryAptaaparyApta, evaM upayogayukta upayogarahita isa prakAra ke vaimAnika devoM meM se upayogayukta vaimAnika deva haiM, ve hI jAnatedekhate haiM / isI kAraNa se aisA kahA gayA hai ki kitane hI vaimAnika deva jAnate-dekhate haiM, aura kitane hI nahIM jaantedekhte| sUtra - 236 bhagavan ! kyA anuttaropapAtika deva apane sthAna para rahe hue hI, yahA~ rahe hue kevalI ke sAtha AlApa aura meM samartha haiM ? gautama! hA~, haiN| bhagavana ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? he gautama ! anattaraupapAtika deva apane sthAna para rahe hue hI, jo artha, hetu, prazna, kAraNa athavA vyAkaraNa (vyAkhyA) pUchate haiM, usakA uttara yahA~ rahe hue kevalI bhagavAna dete haiM / isa kAraNa se yaha kahA gayA hai ki anuttaraupapAtika deva yAvat AlApa-saMlApa karane meM samartha haiM / bhagavan ! kevalI bhagavAna yahA~ rahe hue jisa artha, yAvat vyAkaraNa kA uttara dete haiM, kyA usa uttara ko vahA~ rahe hue anuttaraupapAtika deva jAnate-dekhate haiM ? hA~, gautama ! ve jAnate-dekhate haiM / bhagavan aisA kisa kAraNa se (kahA jAtA hai) ki jAnate-dekhate haiM ? gautama ! una devoM ko ananta manodravyavargaNA labdha hai, prApta hai, sammukha kI huI hai / isa kAraNa se yahA~ virAjita kevalI bhagavAna dvArA kathita artha, hetu Adi ko ve vahA~ rahe hae hI jAna-dekha lete haiN| sUtra-237 bhagavan ! kyA anuttaraupapAtika deva udIrNamoha haiM, upazAnta-moha haiM, athavA kSINamoha haiM? gautama ! ve udIrNamoha nahIM haiM, upazAntamoha haiM, kSINamoha nahIM haiN| sUtra-238 bhagavan ! kyA kevalI bhagavAna AdAnoM (indriyoM) se jAnate aura dekhate haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! kisa kAraNa se kevalI bhagavAna indriyoM se nahIM jAnate-dekhate ? gautama ! kevalI bhagavAna pUrvadizA meM sImita bhI jAnate-dekhate haiM, amita (asIma) bhI jAnate-dekhate haiM, yAvat kevalI bhagavAna kA (jJAna aura) darzana nirAvaraNa hai| isa kAraNa se kahA gayA hai ki ve indriyoM se nahIM jaante-dekhte| sUtra-239 bhagavan ! kevalI bhagavAna isa samaya meM jina AkAza-pradezoM para apane hAtha, paira, bAhU aura urU ko avagAhita karake rahate haiM, kyA bhaviSyakAla meM bhI ve unhIM AkAzapradezoM para apane hAtha Adi ko avagAhita karake raha sakate haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! kevalI bhagavAna kA jIvadravya vIryapradhAna yoga vAlA hotA hai, isase unake hAtha Adi upakaraNa calAyamAna hote haiN| hAtha Adi bhaMgoM ke calita hote rahane se vartamAna samaya meM jina AkAzapradezoM meM kevalI bhagavAna apane hAtha Adi ko avagAhita karake rahe hae haiM, unhIM AkAzapradezoM para bhaviSyakAla meM ve hAtha Adi ko avagAhita karake nahIM raha sakate / isI kAraNa se yaha kahA gayA hai ki kevalI bhagavAna isI samaya meM jina AkAzapradezoM para apane hAtha, paira yAvat urU ko avagAhita karake rahate haiM, usa samaya ke pazcAt AgAmI samaya meM ve unhIM AkAzapradezoM para apane hAtha Adi ko avagAhita karake nahIM raha skte| sUtra-240 ____ bhagavan ! kyA caturdazapUrvadhArI (zrutakevalI) eka ghar3e meM se hajAra ghar3e, eka vastra meM se hajAra vastra, eka kaTa meM se hajAra kaTa, eka ratha meM se hajAra ratha, eka chatra meM se hajAra chatra aura eka daNDa meM se hajAra daNDa karake dikhalAne meM samartha hai? hA~ gautama ! ve aisA karake dikhalAne meM samartha haiN| bhagavan ! caturdazapUrvadhArI eka ghaTa meM se hajAra ghaTa yAvata karake dikhalAne meM kaise samartha haiM ? gautama ! muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 97
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka caturdazapUrvadhArI zrutakevalI ne utkarikA bheda dvArA bhede jAte hue ananta dravyoM ko labdha kiyA hai, prApta kiyA hai tathA abhisamanvAgata kiyA hai / isa kAraNa se vaha uparyukta prakAra se eka ghaTa se hajAra ghaTa Adi karake dikhalAne meM samartha haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yoM kahakara yAvat vicaraNa karane lge| zataka-5 - uddezaka-5 sUtra-241 bhagavan ! kyA chadmastha manuSya zAzvata, ananta, atIta kAla meM kevala saMyama dvArA siddha haA hai ? gautama ! jisa prakAra prathama zataka ke caturtha uddezaka meM kahA hai, vaisA hI AlApaka yahA~ bhI kahanA; yAvat alamastu kahA jA sakatA hai; yahA~ taka khnaa| sUtra - 242 bhagavan ! anyatIrthika aisA kahate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM ki samasta prANa, samasta bhUta, samasta jIva aura samasta sattva, evaMbhUta (jisa prakAra karma bA~dhA hai, usI prakAra) vedanA vedate haiM, bhagavan ! yaha aisA kaise hai ? gautama ! ve anyatIrthika jo isa prakAra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki sarva prANa, bhUta, jIva aura sattva evaMbhUta vedanA vedate haiM, unhoMne yaha mithyA kathana kiyA hai / he gautama ! maiM yoM kahatA hU~, yAvat prarUpaNA karatA hU~ ki kitane hI prANa, bhUta, jIva aura sattva, evaMbhUta vedanA vedate haiM aura kitane hI prANa, bhUta, jIva aura sattva, anevaMbhUta vedanA vedate haiN| bhagavana! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! jo prANa bhata. jIva aura sattva. jisa prakAra svayaM ne karma kiye haiM, usI prakAra vedanA vedate haiM, ve prANa, bhUta, jIva aura sattva, evaMbhUta vedanA vedate haiM kintu jo prANa, bhUta, jIva aura sattva, jisa prakAra karma kiye haiM, usI prakAra vedanA nahIM vedate ve prANa, bhUta, jIva aura sattva anevaMbhUta vedanA vedate haiM / isI kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki katipaya prANa bhUtAdi evambhUta vedanA vedate haiM aura katipaya prANa bhUtAdi anevaMbhUta vedanA vedate haiN| bhagavan ! nairayika kyA evaMbhUta vedanA vedate haiM, athavA anevaMbhUta vedanA vedate haiM ? gautama ! nairayika evaMbhUta vedanA bhI vedate haiM aura anevaMbhUta vedanA bhI vedate haiM / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! jo nairayika apane kiye hue karmoM ke anusAra vedanA vedate haiM ve evaMbhUta vedanA vedate haiM aura jo nairayika apane kiye hue karmoM ke anusAra vedanA nahIM vedate; ve anevaMbhUta vedanA vedate haiM / isI prakAra yAvat vaimAnika paryanta saMsArI jIvoM ke samUha ke viSaya meM jAnanA caahie| sUtra-243 bhagavan ! jambUdvIpa meM, isa bhAratavarSa meM, isa avasarpiNI kAla meM kitane kulakara hae haiM? gautama ! sAta / isI taraha tIrthaMkaroM kI mAtA, pitA, prathama ziSyAeM, cakravartiyoM kI mAtAeM, strIratna, baladeva, vAsudeva, vAsudevoM ke mAtApitA, prativAsudeva Adi kA kathana jisa prakAra samavAyAMgasUtra anusAra yahA~ bhI kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| yaha isI prakAra hai| zataka-5 - uddezaka-6 sUtra - 244 bhagavan ! jIva alpAyu ke kAraNabhUta karma kisa kAraNa se bA~dhate haiM ? gautama ! tIna kAraNoM se jIva alpAyu ke kAraNabhUta karma bA~dhate haiM-(1) prANiyoM kI hiMsA karake, (2) asatya bhASaNa karake aura (3) tathArUpa zramaNa yA mAhana ko aprAsuka, aneSaNIya azana, pAna,khAdima aura svAdima-de kara / jIva alpAyuSkaphala vAlA karma bA~dhate haiM bhagavan ! jIva dIrghAyu ke kAraNabhUta karma kaise bA~dhate haiM ? gautama ! tIna kAraNoM se jIva dIrghAyu ke kAraNa bhUta karma bA~dhate haiM-(1) prANAtipAta na karane se, (2) asatya na bolane se, aura (3) tathArUpa zramaNa aura mAhana ko prAsuka aura eSaNIya azana, pAna, khAdima aura svAdima-dene se / isa prakAra se jIva dIrghAyuSka ke karma kA bandha karate haiN| bhagavan ! jIva azubha dIrghAyu ke kAraNabhUta karma kina kAraNoM se bA~dhate haiM ? gautama ! prANiyoM kI hiMsA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 98
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka karake, asatya bolakara, evaM tathArUpa zramaNa aura mAhana kI hIlanA, nindA, khiMsanA, gardA evaM apamAna karake, amanojJa aura aprItikAra azana, pAna, khAdima aura svAdima de karake / isa prakAra jIva azubha dIrghAyu ke kAraNa bhUta karma bA~dhate haiN| bhagavan ! jIva zubha dIrghAyu ke kAraNabhUta karma kina kAraNoM se bA~dhate haiM ? gautama ! prANihiMsA na karane se, asatya na bolane se, aura tathArUpa zramaNa yA mAhana ko vandanA, namaskAra yAvat paryupAsanA karake manojJa evaM prItikAraka azana, pAna, khAdima aura svAdima dene se / isa prakAra jIva zubha dIrghAyu kA kAraNabhUta karma bA~dhate haiN| sUtra-245 bhagavana! bhANDa becate hae kisI gahastha kA vaha kirAne kA mAla koI apaharaNa kara le. phira usa kirAne ke sAmAna kI khoja karate hue usa gRhastha ko, he bhagavan ! kyA ArambhikI kriyA lagatI hai, yA pArigrahikI kriyA lagatI hai ? athavA mAyApratyayikI, apratyAkhyAnikI yA mithyAdarzana-pratyayikI kriyA lagatI hai ? gautama ! unako ArambhikI kriyA lagatI hai, tathA pArigrahikI, mAyApratyayikI evaM apratyAkhyAnikI kriyA bhI lagatI hai, kintu mithyAdarzanapratyayikI kriyA kadAcit lagatI hai, aura kadAcit nahIM lgtii| yadi curAyA haA sAmAna vApasa mila jAtA hai, to ve saba kriyAeM alpa ho jAtI haiN| bhagavan ! kirAnA becane vAle gRhastha se kisI vyakti ne kirAne kA mAla kharIda liyA, usa saude ko pakkA karane ke lie kharIdadAra ne satyaMkAra (bayAnA) bhI de diyA, kintu vaha (kirAne kA mAla) abhI taka le jAyA gayA nahIM hai; bhagavan ! usa bhANDavikretA ko usa kirAne ke mAla se ArambhikI yAvat mithyAdarzana-pratyayikI kriyAoM meM se kauna-sI kriyA lagatI hai ? gautama ! usa gRhapati ko usa kirAne ke sAmAna se ArambhikI se lekara apratyA-khyAnikI taka cAra kriyAeM lagatI haiM / mithyAdarzanapratyayikI kriyA kadAcit lagatI hai aura kadAcit nahIM lgtii| kharIdadAra ko to ye saba kriyAeM pratana (alpa) ho jAtI haiN| bhagavan ! kirAnA becane vAle gRhastha ke yahA~ se yAvat kharIdadAra usa kirAne ke mAla ko apane yahA~ le AyA, bhagavan ! usa kharIdadAra ko usa kirAne ke mAla se ArambhikI se lekara mithyAdarzanapratyayikI taka kitanI kriyAeM lagatI haiM ? aura usa vikretA gRhastha ko pA~coM kriyAoM meM se kitanI kriyAeM lagatI haiM ? gautama ! kharIdadAra ko usa kirAne ke sAmAna se ArambhikI se lekara apratyAkhyAnikI taka cAroM kriyAeM lagatI haiM, mithyAdarzana-pratyayikI kriyA kI bhajanA hai; vikretA gRhastha ko to ye saba kriyAeM pratanu (alpa) hotI haiM / bhagavan ! bhANDa-vikretA gRhastha se kharIdadAra ne kirAne kA mAla kharIda liyA, kintu jaba taka usa vikretA ko usa mAla kA mUlyarUpa dhana nahIM milA, taba taka, he bhagavan ! usa kharIdadAra ko usa anupanIta dhana se kitanI kriyAeM lagatI haiM ? usa vikretA ko kitanI kriyAeM lagatI haiM ? gautama ! yaha AlApaka bhI upanIta bhANDa ke AlApaka ke samAna samajhanA cAhie / caturtha AlApaka-yadi dhana upanIta ho to prathama AlApaka (jo ki anupanIta bhANDa ke viSaya meM kahA hai) ke samAna samajhanA cAhie / (sArAMza yaha hai ki) pahalA aura cauthA AlApaka samAna hai, isI taraha dUsarA aura tIsarA AlApaka samAna hai| bhagavan ! tatkAla prajvalita agnikAya kyA mahAkarmayukta, tathA mahAkriyA, mahAzrava aura mahAvedanA se yukta hotA hai ? aura isake pazcAt samaya-samaya meM kramazaH kama hotA huA-bujhatA huA tathA antima samaya meM aMgArabhUta, murmurabhUta aura bhasmabhUta ho jAtA hai kyA vaha agnikAya alpakarmayukta tathA alpakriyA, alpAzrava alpavedanA se yukta hotA hai ? hA~, gautama ! tatkAla prajvalita agnikAya mahAkarmayukta yAvat bhasmabhUta ho jAtA hai, usake pazcAt yAvat alpavedanAyukta hotA hai| sUtra - 246 bhagavan ! koI puruSa dhanuSa ko sparza karatA hai, dhanuSa kA sparza karake vaha bANa kA sparza (grahaNa) karatA hai, bANa kA sparza karake sthAna para se AsanapUrvaka baiThatA hai, usa sthiti meM baiThakara phaiMke jAne vAle bANa ko kAna taka AyAta kare-khIMce, khIMcakara UMce AkAza meM bANa pheMkatA hai / UMce AkAza meM phaiMkA huA vaha bANa, vahA~ AkAza meM muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 99
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka jina prANa, bhUta, jIva aura sattva ko sAmane Ate hue mAre unheM sikor3a de, athavA unheM Dhaka de, unheM paraspara cipakA de, raspara saMhata kare, unakA saMghadrA-jora se sparza kare, unako paritApa-saMtApa de, unheM klAnta kare-thakAe, hairAna kare, eka sthAna se dUsare sthAna para bhaTakAe, evaM unheM jIvana se rahita kara de, to he bhagavan ! usa puruSa ko kitanI kriyAeM lagatI haiM ? gautama ! yAvat vaha puruSa dhanuSa ko grahaNa karatA yAvat bANa ko pheMkatA hai, tAvat vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, prAdeSikI, pAritApanikI, aura prANAtipAtikI, ina pA~ca kriyAoM se spRSTa hotA hai / jina jIvoM ke zarIroM se vaha dhanuSa banA hai, ve jIva bhI pA~ca kriyAoM se spRSTa hote haiM / isI prakAra dhanuSa kI pITha, jIvA (DorI), snAyu evaM bANa pA~ca kriyAoM se tathA zara, patra, phala aura dArU bhI pA~ca kriyAoM se spRSTa hote haiN| sUtra-247 he bhagavan ! jaba vaha bANa apanI gurutA se, apane bhArIpana se, apane gurusaMbhAratA se svAbhAvikarUpa se nIce vaha (bANa) prANa, bhata, jIva aura satva ko yAvata jIvana se rahita kara detA hai, taba usa bANa phaiMkane vAle puruSa ko kitanI kriyAeM lagatI haiM ? gautama ! jaba vaha bANa apanI gurutA Adi se nIce giratA haA, yAvat jIvoM ko jIvana rahita kara detA hai, taba vaha bANa phaiMkane vAlA puruSa kAyikI Adi cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai| jina jIvoM ke zarIra se dhanuSa banA hai, ve jIva bhI cAra kriyAoM se, dhanuSa kI pITha cAra kriyAoM se, jIvA aura hArU cAra kriyAoM se, bANa tathA zara, patra, phala aura NhArU pA~ca kriyAoM se spRSTa hote haiN| nIce girate hae bANa ke avagraha meM jo jIva Ate haiM, ve jIva bhI kAyikI Adi pA~ca kriyAoM se spaSTa hote haiN| sUtra-248 bhagavan ! anyatIrthika isa prakAra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki jaise koI yuvaka apane hAtha se yuvatI kA hAtha pakar3e hae ho, athavA jaise AroM se ekadama saTI (jakar3I) haI cakra kI nAbhi ho, isI prakAra yAvat cAra saupA~ca sau yojana taka yaha manuSyaloka manuSyoM se ThasAThasa bharA huA hai / bhagavan ! yaha siddhAnta prarUpaNa kaise hai ? he gautama ! anyatIrthiyoM kA yaha kathana mithyA hai / maiM isa prakAra kahatA hU~, yAvat prarUpaNA karatA hU~ ki cAra-sau, pA~ca sau yojana taka narakaloka, nairayika jIvoM se ThasAThasa bharA haA hai| sUtra - 249 bhagavan ! kyA nairayika jIva, eka rUpa kI vikurvaNA karane meM samartha hai, athavA bahuta se rUpoM kI vikurvaNA karane meM samartha hai ? gautama ! isa viSaya meM jIvAbhigamasUtra ke samAna AlApaka yahA~ bhI durahiyAsa zabda taka khnaa| sUtra - 250 'AdhAkarma anavadya-nirdoSa haiisa prakAra jo sAdhu mana meM samajhatA hai, vaha yadi usa AdhAkarma-sthAna kI AlocanA evaM pratikramaNa kiye binA hI kAla kara jAtA hai, to usake ArAdhanA nahIM hotii| vaha yadi usa (AdhAkarma) sthAna kI AlocanA evaM pratikramaNa karake kAla karatA hai, to usake ArAdhanA hotI hai| AdhAkarma ke AlApakadvaya ke anusAra hI krItakRta, sthApita racitaka, kAntArabhakta, durbhikSabhakta, vardalikAbhakta, glAnabhakta, zayyAtarapiNDa, rAjapiNDa, ina saba doSoM se yukta AhArAdi ke viSaya meM pratyeka ke do-do AlApaka kahane cAhie / AdhAkarma anavadya hai, isa prakAra jo sAdhu bahuta-se manuSyoM ke bIca meM kahakara, svayaM hI usa AdhAkarma-AhArAdi kA sevana karatA hai, yadi vaha usa sthAna kI AlocanA evaM pratikramaNa kiye binA hI kAla kara jAtA hai to usake ArAdhanA nahIM hotI, yAvat yadi vaha usa sthAna kI AlocanA-pratikramaNa karake kAla karatA hai, to usake ArAdhanA hotI hai / AdhAkarmasambandhI isa prakAra ke AlApakadvaya ke samAna krItakRta se lekara rAjapiNDadoSa taka pUrvokta prakAra se pratyeka ke do-do AlApaka samajha lene caahie| AdhAkarma anavadya hai, isa prakAra kahakara, jo sAdhu svayaM paraspara (bhojana karatA hai) dUsare sAdhuoM ko dilAtA hai, kintu usa AdhAkarma doSa sthAna kI AlocanA-pratikramaNa kiye binA kAla karatA hai to usake anArAdhanA tathA yAvat AlocanAdi karake kAla karatA hai to usake ArAdhanA hotI hai / isI prakAra krItakRta se lekara muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 100
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka rAjapiNDa taka pUrvavat yAvat anArAdhanA evaM ArAdhanA jAna lenI cAhie / 'AdhAkarma anavadya hai, isa prakAra jo sAdhu bahuta-se logoM ke bIca meM prarUpaNa (prajJApana) karatA hai, usake bhI yAvat ArAdhanA nahIM hotI, tathA vaha yAvat AlocanA-pratikramaNa karake kAla karatA hai, usake ArAdhanA hotI hai / isI prakAra krItakRta se lekara yAvat rAjapiNDa taka pUrvokta prakAra se anArAdhanA hotI hai, tathA yAvat ArAdhanA hotI hai| sUtra-251 bhagavan ! apane viSaya meM gaNa ko aglAna (akheda) bhAva se svIkAra karate (arthAt-sUtrArtha par3hAte) hue tathA aglAnabhAva se unheM sahAyatA karate hue AcArya aura upAdhyAya, kitane bhava grahaNa karake siddha hote haiM, yAvat sarva duHkhoM kA anta karate haiM ? gautama ! kitane hI AcArya-upAdhyAya usI bhava se siddha hote haiM, kitane hI do bhava grahaNa karake siddha hote haiM, kintu tIsare bhava kA atikramaNa nahIM krte| sUtra - 252 bhagavana ! jo dUsare para sadabhUta kA apalApa aura asadabhUta kA Aropa karake asatya mithyAdoSAropaNa karatA hai, use kisa prakAra ke karma baMdhate haiM ? gautama ! jo dUsare para sadbhUta kA apalApa aura asadbhUta kA AropaNa karake mithyA doSa lagAtA hai, usake usI prakAra ke karma baMdhate haiM / vaha jisa yoni meM jAtA hai, vahIM una karmoM ko vedatA hai aura vedana karane ke pazcAta unakI nirjarA karatA hai| he bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-5 - uddezaka-7 sUtra - 253 bhagavan ! kyA paramANu pudgala kA~patA hai, vizeSa rUpa se kA~patA hai ? yAvat usa-usa bhAva meM pariNata hotA hai? gautama! paramANu pudgala kadAcit kA~patA hai, vizeSa kA~patA hai, yAvat usa-usa bhAva meM pariNata hotA hai, kadAcit nahIM kA~patA, yAvat usa-usa bhAva meM pariNata nahIM hotA / bhagavan ! kyA dvipradezika skandha kA~patA hai, vizeSa kA~patA hai, yAvat usa-usa bhAva meM pariNata hotA hai ? he gautama ! kadAcit kampita hotA hai, yAvat pariNata hotA hai, kadAcit kampita nahIM hotA, yAvat pariNata nahIM hotA / kadAcit eka deza se kampita hotA hai, eka deza se kampita nahIM hotaa| bhagavan ! kyA tripradezika skandha kampita hotA hai, yAvat pariNata hotA hai ? gautama ! kadAcit kampita hotA hai, kadAcit kampita nahIM hotA; kadAcit eka deza se kampita hotA hai, aura eka deza se kampita nahIM hotA; kadAcit eka deza se kampita hotA hai, aura bahuta dezoM se kampita nahIM hotA; kadAcit bahata dezoM se kampita hotA hai aura eka deza se kampita nahIM hotaa| bhagavan ! kyA catuSpradezika skandha kampita hotA hai ? gautama ! kadAcit kampita hotA hai, kadAcit kampita nahIM hotA; kadAcit usakA ekadeza kampita hotA hai, kadAcit ekadeza kampita nahIM hotA; kadAcit eka deza kampita hotA hai, aura bahuta deza kampita nahIM hote; kadAcit bahuta deza kampita hote haiM aura eka deza kampita nahIM hotA; kadAcit bahata deza kampita hote haiM aura bahata deza kampita nahIM hote / jisa prakAra catuSpradezI skandha ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra paMcapradezI skandha yAvat anantapradezI skandha taka khnaa| sUtra - 254 bhagavan ! kyA paramANu pudgala talavAra kI dhAra yA ustare kI dhAra para avagAhana karake raha sakatA hai ? hA~, gautama! vaha avagAhana karake raha sakatA hai| bhagavan ! usa dhAra para avagAhita hokara rahA huA paramANupudgala chinna yA bhinna ho jAtA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / paramANupudgala meM zastra kramaNa (praveza) nahIM kara sakatA / isI taraha yAvat asaMkhyapradezI skandha taka samajha lenA cAhie / bhagavan ! kyA anantapradezI skandha talavAra kI dhAra para yA kSuradhAra para avagAhana karake raha sakatA hai ? hA~, gautama ! vaha raha sakatA hai| bhagavan ! kyA talavAra kI dhAra ko yA kSuradhAra ko avagAhita karake rahA huA anantapradezI skandha chinna yA bhinna ho jAtA hai ? he gautama ! koI anantapradezI skandha chinna yA bhinna ho jAtA hai, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 101
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka aura koI na chinna hotA hai, na bhinna hotA hai| jisa prakAra chedana-bhedana ke viSaya meM praznottara kiye gae haiM, usI taraha se agnikAya ke bIca meM praveza karatA hai| isI prakAra ke praznottara kahane cAhie / kintu antara itanA hI hai ki jahA~ usa pATha meM sambhAvita chedana-bhedana kA kathana kiyA hai, vahA~ isa pATha meM jalatA hai isa prakAra kahanA / isI prakAra puSkara-saMvarttaka nAmaka mahAmegha ke madhya meM praveza karatA hai, isa prakAra ke praznottara kahane cAhie / kintu vahA~ sambhAvita chinna-bhinna hotA hai ke sthAna para yahA~bhIga jAtA hai, kahanA / isI prakAra gaMgA mahAnadI ke pratisrota meM vaha paramANupudgala AtA hai aura pratiskhalita hotA | isa taraha ke tathA udakAvartta yA udakabindu meM praveza karatA hai, aura vahA~ vaha vinaSTa hotA hai, (isa taraha ke praznottara kahanA / ) sUtra-255 __bhagavan ! kyA paramANu-pudgala sArdha, samadhya aura sapradeza hai, athavA anarddha, amadhya aura apradeza haiM ? gautama ! (paramANupudgala) anarddha, amadhya aura apradeza hai, kintu, sArddha, samadhya aura sapradeza nahIM hai / bhagavan ! kyA dvipradezika skandha sArdha, samadhya aura sapradeza haiM, athavA anarddha, amadhya aura apradeza haiM ? gautama ! dvipradezI skandha, sArdha, amadhya aura sapradeza haiM, kintu anardha, samadhya aura apradeza nahIM hai| bhagavan ! kyA tripradezI skandha sArdha, samadhya aura sapradeza haiM, athavA anarddha, amadhya aura apradeza haiM / gautama! tripradezI skandha anardha hai, samadhya hai aura sapradeza hai; kindhu sArdha nahIM hai, amadhya nahIM hai, aura apradeza nahIM hai| dvipradezI skandha ke samAna samasaMkhyA vAle skandhoM ke viSaya meM kahanA cAhie / tathA viSamasaMkhyA vAle skandhoM ke viSaya meM tripradezI skandha ke anusAra kahanA caahie| bhagavan ! kyA saMkhyAta-pradezI skandha, sArdha, samadhya aura sapradeza hai, athavA anardha, amadhya aura apradeza hai? gautama ! vaha kadAcit sArdha hotA hai, amadhya hotA hai, aura sapradeza hotA hai, aura kadAcit anardha hotA hai, samadhya hotA hai aura sapradeza hotA hai| jisa prakAra saMkhyAtapradezI skandha ke samAna asaMkhyAtapradezI aura ananta-pradezI skandha ke viSaya meM bhI jaannaa| sUtra - 256 bhagavan ! paramANupudgala, paramANupudgala ko sparza karatA haA 1-kyA ekadeza se ekadeza ko sparza karatA hai ?, 2-ekadeza se bahuta dezoM ko sparza karatA hai ?, 3-athavA ekadeza se sabako sparza karatA hai ?, 4-athavA bahuta dezoM se ekadeza ko sparza karatA hai ?, 5-yA bahuta dezoM se bahuta dezoM ko sparza karatA hai ?, 6-athavA bahuta dezoM se sabhI ko sparza karatA hai ?, 7-athavA sarva se ekadeza ko sparza karatA hai ?, 8-yA sarva se bahuta dezoM ko sparza karatA hai ? athavA 9-sarva se sarva ko sparza karatA hai ? gautama ! (paramANupudgala paramANupudgala ko) 1. ekadeza se ekadeza ko sparza nahIM karatA, 2. ekadeza se bahuta dezoM ko sparza nahIM karatA, 3. ekadeza se sarva ko sparza nahIM karatA, 4. bahuta dezoM se ekadeza ko sparza nahIM karatA, 5. bahuta dezoM se bahuta dezoM ko sparza nahIM karatA, 6. bahuta dezoM se sabhI ko sparza nahIM karatA, 7. na sarva se ekadeza ko sparza karatA hai, 8. na sarva se bahuta dezoM ko sparza karatA hai, apitu 9. sarva se sarva ko sparza karatA hai| isI prakAra dvipradezI skandha ko sparza karatA huA paramANu-pudgala sAtave athavA nauve, ina do vikalpoM se sparza karatA hai / tripradezI skandha ko sparza karatA huA paramANupudgala (uparyukta nau vikalpoM meM se) antima tIna vikalpoM se sparza karatA hai| jisa prakAra eka paramANupudgala dvArA tripradezIskandha ke sparza karane kA AlApaka kahA gayA hai, usI prakAra eka paramANupudgala se catuSpradezIskandha, paMcapradezI skandha yAvat saMkhyAtapradezI skandha, asaMkhyAtapradezI skandha evaM anantapradezI skandha taka ko sparza karane kA AlApaka khnaa| bhagavan ! dvipradezI skandha paramANupudgala ko sparza karatA huA kisa prakAra sparza karatA hai ? he gautama (dvipradezI skandha paramANupudgala ko) tIsare aura nauveM vikalpa se sparza karatA hai / dvipradezIskandha, dvipradezIskandha ko muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 102
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka sparza karatA haA pahale, tIsare, sAtaveM aura nauveM vikalpa se sparza karatA hai / dvipradezIskandha, tripradezIskandha ko sparza karatA haA Adima tIna tathA antima tIna vikalpoM se sparza karatA hai / isameM bIca ke tIna vikalpoM ko chor3a denaa| dvipradezI skandha dvArA tripradezI skandha ke sparza ke AlApaka samAna haiM, dvipradezIskandha dvArA catuSpradezIskandha, yAvat anantapradezI skandha ke sparza kA AlApaka khnaa| bhagavan ! aba tripradezIskandha paramANupudgala ko tIsare, chaThe aura nauveM vikalpa se; sparza karatA hai / tripradezI skandha, dvipradezI skandha ko sparza karatA huA pahale, tIsare, cauthe, chaThe, sAtaveM aura nauveM vikalpa se sparza karatA hai| tripradezIskandha ko sparza karatA huA tripradezIskandha pUrvokta sabhI sthAnoM se sparza karatA hai / tripradezI-skandha dvArA tripradezIskandha ko sparza karane ke samAna tripradezIskandha dvArA cataSpradezI skandha yAvata anantapradezI skandha ko sparza karane ke sambandha meM kahanA caahie| jisa prakAra tripradezIskandha ke dvArA sparza ke skandha meM kahA gayA hai, vaise hI yAvat anantapradezI skandha dvArA paramANupadagala se lekara anantapradezIskandha taka ko sparza karane ke sambandha meM khnaa| sUtra - 257 bhagavan ! paramANupudagala kAla kI apekSA kaba taka rahatA hai? gautama ! paramANupudagala (paramANupudagala ke rUpa meM) jaghanya eka samaya taka rahatA hai, aura utkRSTa asaMkhyAtakAla taka rahatA hai / isI prakAra yAvat anantapradezIskandha taka kahanA caahie| bhagavan ! eka AkAza-pradezAvagAr3ha pudgala usa (sva) sthAna meM yA anya sthAna meM kAla kI apekSA se kaba taka sakampa rahatA hai ? gautama ! (ekapradezAvagAr3ha pudgala) jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa AvalikA ke asaMkhyeya bhAga taka sakampa rahatA hai / isI taraha yAvat asaMkhyeya pradezAvagAr3ha taka kahanA caahie| bhagavan ! eka AkAzapradeza meM avagAr3ha pudgala kAla kI apekSA se kaba taka niSkampa (nireja) rahatA hai ? gautama ! (eka-pradezAvagAr3ha pudgala) jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa asaMkhyeya kAla taka niSkampa rahatA hai / isI prakAra yAvat asaMkhyeya pradezAvagAr3ha taka khnaa| bhagavan ! ekaguNa kAlA pudgala kAla kI apekSA se kaba taka (ekaguNa kAlA) rahatA hai ? gautama ! jaghanyataH eka samaya taka aura utkRSTataH asaMkhyeyakAla taka (ekaguNa kAlA pudgala rahatA hai| isI prakAra yAvat anantaguNa kAle pudgala kA kathana karanA caahie| isI prakAra (eka guNa) varNa, gandha, rasa aura sparza vAle pudgala ke viSaya meM yAvat anantaguNa rUkSa pudgala taka pUrvokta prakAra se kAla kI apekSA se kathana karanA cAhie / isI prakAra sUkSma-pariNata pudgala aura isI prakAra bAdarapariNata pudgala ke sambandha meM khnaa| bhagavan ! zabdapariNata pudgala kAla kI apekSA kaba taka (zabdapariNata) rahatA hai ? gautama ! jaghanyataH eka samaya taka aura utkRSTataH AvalikA ke asaMkhyeya bhAga taka / ekaguNa kAle pudgala ke samAna azabdapariNata pudgala khnaa| bhagavan ! paramANu-pudgala kA kAla kI apekSA se kitanA lambA antara hotA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyeya kAla kA antara hotA hai| bhagavan ! dvipradezika skandha kA kAla kI apekSA se kitanA lambA antara hotA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTataH anantakAla kA antara hotA hai ? isI taraha (tripradezikaskandha se lekara) yAvat anantapradezikaskandha taka kahanA caahie| bhagavan ! ekapradezAvagAr3ha sakampa pudgala kA antara kitane kAla kA hotA hai ? he gautama ! jaghanyataH eka samaya kA, aura utkRSTataH asaMkhyeyakAla kA antara hotA hai / isI taraha yAvat asaMkhyapradezAvagAr3ha taka kA antara kahanA caahie| bhagavan ! ekapradezAvagAr3ha niSkampa pudgala kA antara kAlataH kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! jaghanyataH muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 103
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka eka samaya kA aura utkRSTataH AvalikA ke asaMkhyeya bhAga kA antara hotA hai / isI taraha yAvat asaMkhyeyapradezAvagAr3ha taka kahanA caahie| varNa-gandha-rasa-sparzagata, sUkSma-pariNata evaM bAdarapariNata pudgaloM kA jo saMsthitikAla kahA gayA hai, vahI unakA antarakAla samajhanA caahie| bhagavan ! zabdapariNata pudgala kA antara kAla kI apekSA kitane kAla kA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya kA, utkRSTataH asaMkhyeya kAla kA antara hotA hai / bhagavan ! azabdapariNata pudgala kA antara kAlataH kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya kA aura utkRSTataH AvalikA ke asaMkhyeya bhAga kA antara hotA hai| sUtra - 258 bhagavana ! ina dravyasthAnAya, kSetrasthAnAya, avagAhanAsthAnAya aura bhAvasthAnAya: ina sabameM kauna kisase kama, adhika, tulya aura vizeSAdhika hai ? gautama ! sabase kama kSetrasthAnAya hai, usase avagAhanAsthAnAya asaMkhyeya-guNA hai, usase dravya-sthAnAyu asaMkhyeyaguNA hai aura usase bhAvasthAnAyu asaMkhyeyaguNA hai| sUtra - 259 kSetrasthAnAyu, avagAhanA-sthAnAyu, dravyasthAnAyu aura bhAvasthAnAyu; inakA alpa-bahutva kahanA cAhie / inameM kSetrasthAnAyu sabase alpa hai, zeSa tIna sthAnAyu kramazaH asaMkhyeyaguNA hai| sUtra-260 bhagavan ! kyA nairayika Arambha aura parigraha se sahita hote haiM, athavA anArambhI evaM aparigrahI hote haiM ? gautama! nairayika sArambha evaM saparigraha hote haiM, kintu anArambhI evaM aparigrahI nahIM hote / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA hai ? gautama ! nairayika pRthvIkAya kA yAvat trasakAya kA samArambha karate haiM, tathA unhoMne zarIra parigRhIta kiye hue haiM, karma parigRhIta kiye hue haiM aura sacitta evaM mizra dravya parigRhIta kiye hue haiM, isa kAraNa se nairayika AraMbha evaM parigrahasahita haiM, kintu anArambhI aura aparigrahI nahIM haiN| bhagavan ! asurakumAra kyA Arambhayukta evaM parigraha-sahita hote haiM, athavA anArambhI evaM aparigrahI hote haiM? gautama ! asurakumAra bhI sArambha evaM saparigraha hote haiM, kintu anArambhI evaM aparIgrahI nahIM hote / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA hai ? gautama ! asurakumAra pRthvIkAya se lekara trasakAya taka kA samArambha karate haiM, tathA unhoMne zarIra parIgahIta kiye hae haiM, karma parIgahIta kiye hae haiM, bhavana parIgRhIta kiye hue haiM, ve deva-deviyoM, manuSya puruSastriyoM, tiryaMca nara-mAdAoM ko parigRhIta kiye hue haiM, tathA ve Asana, zayana, bhANDa mAtraka, evaM vividha upakaraNa parIgRhIta kiye hue haiM, evaM sacitta, acitta tathA mizra dravya parIgRhIta kiye hue haiM / isa kAraNa se ve Arambhayukta evaM parigrahasahita haiM, kintu anArambhI aura aparigrahI nahIM haiN| isI prakAra yAvat stanitakumAra taka kahanA caahie| nairayikoM ke samAna ekendriyoM ke viSaya meM kahanA cAhie / bhagavan ! dvIndriya jIva kyA samArambha-saparigraha hote haiM, athavA anArambhI evaM aparigrahI hote haiM ? gautama ! dvIndriya jIva bhI Arambha-parigraha se yukta haiM, ve anArambhIaparigRhI nahIM haiM; isakA kAraNa bhI vahI pUrvokta hai / (ve SaTkAya kA Arambha karate haiM) tathA yAvat unhoMne zarIra parIgRhIta kiye hue haiM, unake bAhya bhANDa, mAtraka tathA vividha upakaraNa parIgRhIta kiye hue hote haiM; evaM sacitta, acitta tathA mizra dravya bhI parIgRhIta kiye hue hote haiM / isalie ve yAvat anArambhI, aparigrahI nahIM hote / isI prakAra trIndriya aura caturindriya jIvoM ke viSaya meM kahanA cAhie / paMcendriya tiryagyonika jIva kyA Arambhaparigrahayukta haiM, athavA Arambha-parigraharahita haiM ? gautama ! paMcendriya tiryagyonika jIva, Arambha-parigraha-yukta haiM, kintu Arambhaparigraharahita nahIM haiM; kyoMki unhoMne zarIra yAvat karma parIgRhIta kiye haiM / tathA unake TaMka, kUTa, zaila, zikharI, evaM prAgbhAra parIgRhIta hote haiM / isI prakAra jala, sthala, bila, guphA, layana bhI parIgRhIta hote haiM / unake dvArA ujjhara, nirjhara, cillala, pallala tathA vaprINa parIgRhIta hote haiM / unake dvArA kUpa, tar3Aga, draha, nadI, vApI, puSkariNI, dIrghikA, sarovara, sara-paMkti, sarasarapaMkti, evaM bilapaMkti parIgRhIta hote haiM / tathA ArAma, udyAna, kAnana, vana, vanakhaNDa, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 104
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka vanarAji, ye saba parIgRhIta kiye hue hote haiM / phira devakula, sabhA, Azrama, pyAU, stUbha, khAI, khAI, ye bhI parIgRhIta kI hotI hai tathA prAkAra, aTTAlaka, carikA, dvAra, gopura ye saba parIgRhIta kiye hote haiN| inake dvArA prAsAda, ghara, saraNa, layana, ApaNa parIgRhIta kiye jAte haiM / zRMgATaka, trika, catuSka, catvara, caturmukha, mahApatha parigRhIta hote haiM / zakaTa, ratha, yAna, yugya, gillI, thillI, zivikA, syandamAnikA Adi pari-gRhIta kiye hote haiM / lauhI, lohe kI kar3AhI, kur3achI Adi cIjeM parigraharUpa meM gRhIta hotI hai / inake dvArA bhavana bhI parIgRhIta hote haiM / devadeviyA~, manuSya naranAriyA~, evaM tiryaMca nara-mAdAeM, Asana, zayana, khaNDa, bhANDa evaM sacitta, acitta aura mizra dravya parIgRhIta hote haiN| isa kAraNa se ye paMcendriya tiryaMcayonika jIva Arambha aura parIgraha se yukta hote haiM, kinta anArambhI-aparigrahI nahIM hote| tiryaMcayonika jIvoM ke samAna manaSyoM ke viSaya meM bhI khnaa| jisa prakAra bhavanavAsI devoM ke viSaya meM kahA, vaise hI vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke (Arambha-parigrahayukta hone ke) viSaya meM (sahetuka) kahanA caahie| sUtra-261 pA~ca hetu kahe gae haiM, (1) hetu ko jAnatA hai, (2) hetu ko dekhatA, (3) hetu kA bodha prApta karatA- (4) hetu kA abhisamAgama-abhimukha hokara samyak rUpa se prApta karatA hai, aura (5) hetuyukta chadmasthamaraNapUrvaka maratA hai| pA~ca hetu (prakArAntara se) kahe gae haiM / ve isa prakAra-(1) hetu dvArA samyak jAnatA hai, (2) hetu se dekhatA hai; (3) hetu dvArA zraddhA karatA hai, (4) hetu dvArA samyaktayA prApta karatA hai, aura (5) hetu se chadmasthamaraNa maratA hai| pA~ca hetu (mithyAdRSTi kI apekSA se) kahe gae haiM / yathA-(1) hetu ko nahIM jAnatA, (2) hetu ko nahIM dekhatA, (3) hetu kI bodhaprApti nahIM karatA, (4) hetu ko prApta nahIM karatA, aura (5) hetuyukta ajJAnamaraNa maratA hai| pA~ca hetu haiM / yathA-hetu se nahIM jAnatA, yAvat hetu se ajJAnamaraNa maratA hai| pA~ca ahetu haiM-ahetu ko jAnatA hai; yAvat ahetuyukta kevalimaraNa maratA hai| pA~ca ahetu haiM-ahetu jAnatA hai, yAvat ahetu dvArA kevalimaraNa maratA hai| pA~ca ahetu haiM-ahetu ko nahIM jAnatA, yAvat ahetuyukta chadmasthamaraNa maratA hai| pA~ca ahetu kahe gae haiM-(1) ahetu se nahIM jAnatA, yAvat (5) ahetu se chadmasthamaraNa maratA hai / he bhagavan yaha isI prakAra hai, he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-5 - uddezaka-8 sUtra - 262 usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra padhAre / parISad darzana ke lie gaI, yAvat dharmopadeza zravaNa kara vApasa lauTa gii| usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke antevAsI nAradaputra nAma ke anagAra the / ve prakRtibhadra the yAvat AtmA ko bhAvita karate vicarate the / usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke antevAsI nirgranthIputra anagAra the| ve prakRti se bhadra the, yAvat vicaraNa karate the| ___eka bAra nirgranthIputra anagAra, jahA~ nAradaputra nAmaka anagAra the, vahA~ Ae aura unake pAsa Akara unhoMne pUchA-he Arya ! tumhAre matAnusAra saba pudgala kyA sArddha, samadhya aura sapradeza haiM, athavA anarddha, amadhya aura apradeza haiM ? nAradaputra anagAra ne nirgranthIputra anagAra se kahA-Arya; mere matAnusAra sabhI pudgala sArddha, samadhya aura sapradeza haiM, kintu anarddha, amadhya aura apradeza nahIM haiN| tatpazcAt una nirgranthIputra anagAra ne nAradaputra anagAra se yoM kahA-he Arya! yadi tumhAre matAnusAra sabhI pudgala sArddha, samadhya aura sapradeza haiM, anarddha, amadhya aura apradeza nahIM haiM, to kyA, he Arya ! dravyAdeza se ve sarvapudgala sArddha, samadhya aura sapradeza haiM, kintu anarddha, amadhya aura apradeza nahIM haiM ? athavA he Arya ! kyA kSetrAdeza se sabhI pudgala sArddha, samadhya aura sapradeza Adi pUrvavat haiM ? yA kAlAdeza aura bhAvAdeza se samasta pudgala usI prakAra haiM ? tadanantara vaha nAradaputra anagAra, nirgranthIputra anagAra se yoM kahane lage-he Arya ! mere matAnusAra, dravyAdeza se bhI sabhI pudgala sArddha, samadhya aura sapradeza haiM, kintu anarddha, amadhya aura apradeza nahIM haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 105
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka kSetrAdeza se sabhI pudgala sArddha, samadhya Adi usI taraha haiM, kAlAdeza tathA bhAvAdeza se bhI usI prakAra haiN| isa para nirgranthIputra anagAra ne nAradaputra anagAra se isa prakAra pratiprazna kiyA-he Arya ! tumhAre matAnusAra dravyAdeza se sabhI pudgala yadi sArddha, samadhya aura sapradeza haiM, to kyA tumhAre matAnusAra paramANupudgala bhI isI prakAra sArddha, samadhya aura sapradeza haiM, kintu anarddha, amadhya aura apradeza nahIM haiM ? aura he Arya ! kSetrAdeza se bhI yadi sabhI pudgala sArddha, samadhya aura sapradeza haiM to tumhAre matAnusAra ekapradezAvagAr3ha pudgala bhI sArddha, samadhya evaM sapradeza hone caahie| aura phira he Arya ! yadi kAlAdeza se bhI samasta pudgala sArddha, samadhya aura sapradeza haiM, to tumhAre matAnusAra eka samaya kI sthiti vAlA pudgala bhI sArddha, samadhya evaM sapradeza honA cAhie / isI prakAra bhAvAdeza se bhI he Arya! sabhI pudgala yadi sArddha, samadhya aura sapradeza haiM, to tadanusAra ekaguNa kAlA pudgala bhI tumheM sArddha, samadhya aura sapradeza mAnanA cAhie / yadi Apake matAnusAra aisA nahIM hai, to phira Apane jo yaha kahA thA ki dravyAdeza se bhI sabhI pudagala sArddha, samadhya aura sapradeza haiM, kSetrAdeza se bhI usI taraha haiM, kAlAdeza se aura bhAvAdeza se bhI usI taraha haiM, kintu ve anarddha, amadhya aura apradeza nahIM haiM, isa prakAra kA ApakA yaha kathana mithyA ho jAtA hai| taba nAradaputra anagAra ne nirgranthIputra anagAra se kahA- he devAnupriya! nizcaya hI hama isa artha ko nahIM jAnate-dekhate / he devAnupriya! yadi Apako isa artha ke parikathana meM kisI prakAra kI glAni na ho to maiM Apa devAnapriya se isa artha ko sunakara, avadhAraNapUrvaka jAnanA cAhatA huuN| isa para nirgranthIputra anagAra ne nAradaputra anagAra se kahA-he Arya ! merI dhAraNAnusAra dravyAdeza se pudgala sapradeza bhI haiM, apradeza bhI haiM, aura ve pudgala ananta haiM / kSetrAdeza se bhI isI taraha haiM, aura kAlAdeza se tathA bhAvAdeza se bhI ve isI taraha haiM / jo pudgala dravyAdeza se apradeza haiM, ve kSetrAdeza se bhI niyamataH apradeza haiM / kAlAdeza se unameM se koI sapradeza hote haiM, koI apradeza hote haiM aura bhAvAdeza se bhI koI sapradeza tathA koI apradeza hote haiM / jo pudgala kSetrAdeza se apradeza hote haiM, unameM koI dravyAdeza se sapradeza aura koI apradeza hote haiM, kAlAdeza aura bhAvAdeza se isI prakAra kI bhajanA jAnanI cAhie / jisa prakAra kSetra se kahA, usI prakAra kAla se aura bhAva se bhI kahanA caahie| jo pudgala dravya se sapradeza hote haiM, ve kSetra se koI sapradeza aura koI apradeza hote haiM; isI prakAra kAla se aura bhAva se bhI ve sapradeza aura apradeza samajha lene cAhie / jo pudgala kSetra se sapradeza hote haiM; ve dravya se niyamataH sapradeza hote haiM, kintu kAla se tathA bhAva se bhajanA se jAnanA caahie| jaise dravya se kahA, vaise hI kAla se aura bhAva se bhI kathana krnaa| he bhagavan ! (nirgranthIputra!) dravyAdeza se, kSetrAdeza se, kAlAdeza se aura bhAvAdeza se, sapradeza aura apradeza pud galoM meM kauna kinase kama, adhika, tulya aura vizeSAdhika haiM ? he nAradaputra ! bhAvAdeza se apradeza pudgala sabase thor3e haiN| unakI apekSA kAlAdeza se apradeza pudgala asaMkhyeyaguNA haiM; unakI apekSA dravyAdeza se apradeza pudgala asaMkhyeyaguNA haiM aura unakI apekSA bhI kSetrAdeza se apradeza pudgala asaMkhyeyaguNA haiM / unase kSetrAdeza se sapradeza pud gala asaMkhyAtaguNA haiM, unase dravyAdeza se sapradeza pudgala vizeSAdhika haiM, unase kAlAdezena sapradeza pudgala vizeSAdhika haiM aura unase bhI bhAvAdezena sapradeza pudgala vizeSAdhika haiM / isake pazcAt nAradaputra anagAra ne nirgranthIputra anagAra ko vandana-namaskAra kiyA / unase samyak vinayapUrvaka bAra-bAra unhoMne kSamAyAcanA kI / kSamAyAcanA karake ve saMyama aura tapa se apanI AtmA ko bhAvita karate hue vicaraNa karane lge| sUtra-263 'bhagavan !' yoM kahakara bhagavAna gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI se yAvat isa prakAra pUchAbhagavan ! kyA jIva bar3hate haiM, ghaTate haiM yA avasthita rahate haiM ? gautama ! jIva na bar3hate haiM, na ghaTate haiM, para avasthita rahate haiM van ! kyA nairayika bar3hate haiM, athavA avasthita rahate haiM ? gautama ! nairayika bar3hate bhI haiM, ghaTate bhI haiM aura avasthita bhI rahate haiM / jisa prakAra nairayikoM ke viSaya meM kahA, isI prakAra vaimAnika paryanta kahanA caahie| bhagavan ! siddhoM ke viSaya meM merI pRcchA hai (ki ve bar3hate haiM, ghaTate haiM yA avasthita rahate haiM ?) gautama! siddha bar3hate muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 106
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka haiM, ghaTate nahIM, ve avasthita bhI rahate haiN| bhagavan ! jIva kitane kAla taka avasthita rahate haiM ? gautama ! saba kAla meM / bhagavan ! nairayika kitane kAla taka bar3hate haiM ? gautama ! nairayika jIva jaghanyataH eka samaya taka aura utkRSTataH AvalikA ke asaMkhyAta bhAga taka bar3hate haiM / jisa prakAra bar3hane kA kAla kahA hai, usI prakAra ghaTane kA kAla bhI kahanA caahie| bhagavan ! nairayika kitane kAla taka avasthita rahate haiM ? gautama ! (nairayika jIva) jaghanyataH eka samaya taka aura utkRSTataH caubIsa muhUrta taka (avasthita rahate haiN| isI prakAra sAtoM naraka-pRthvIyoM ke jIva bar3hate haiM, ghaTate haiM, kintu avasthita rahane ke kAla meM isa prakAra bhinnatA hai / yathA-ratnaprabhApRthvI meM 48 muhUrta kA, zarkarAprabhApRthvI meM caubIsa ahorAtri kA, vAlakAprabhApathvI meM eka mAsa kA, paMkaprabhA meM do mAsa kA, dhamaprabhA meM cAra mAsa kA, tamaHprabhA meM ATha mAsa kA aura tamastamaHprabhA meM bAraha mAsa kA avasthAna-kAla hai| jisa prakAra nairayika jIvoM kI vRddhi-hAni ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra asurakumAra devoM kI vRddhi-hAni dha meM samajhanA cAhie / asurakumAra deva jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa 48 muharta taka avasthita rahate haiN| isI prakAra dasa hI prakAra ke bhavanapatidevoM kI vRddhi, hAni aura avasthiti kA kathana karanA caahie| ekendriya jIva bar3hate bhI haiM, ghaTate bhI haiM aura avasthita bhI rahate haiM / ina tInoM kA kAla jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH AvalikA kA asaMkhyAtavA bhAga (samajhanA cAhie) dvIndriya jIva bhI isI prakAra bar3hate-ghaTate haiN| inake avasthAna-kAla meM bhinnatA isa prakAra hai-ye jaghanyataH eka samaya taka aura utkRSTataH do antarmuharta taka avasthita rahate haiM / dvIndriya kI taraha trIndriya aura caturindriya jIvoM taka (kA vRddhi-hAni-avasthiti-kAla) khnaa| zeSa saba jIva, bar3hate-ghaTate haiM, yaha pahale kI taraha hI kahanA cAhie / kintu unake avasthAna-kAla meM isa prakAra bhinnatA hai, tathA sammUrchima paMcendriya tiryagyonika jIvoM kA do antarmuhUrta kA; garbhaja paMcendriya tiryagyo-nikoM kA caubIsa muhUrta kA, sammUrchima manuSyoM kA 48 muhUrta kA, garbhaja manuSyoM kA caubIsa muhUrta kA, vANavyantara jyotiSka aura saudharma, IzAna devoM kA 48 muhUrta kA, sanatkumAra deva kA aThAraha ahorAtri tathA cAlIsa muhUrta kA, mAhendra devaloka ke devoM kA caubIsa rAtridina aura bIsa muhUrta kA, brahmalokavartI devoM kA 45 rAtridivasa kA, lAntaka devoM kA 90 rAtridivasa kA, mahAzukra-devalokastha devoM kA 160 ahorAtri kA, sahasrAradevoM kA do sau rAtridina kA, Anata aura prANata devaloka ke devoM kA saMkhyeya mAsa kA, AraNa aura acyuta devaloka ke devoM kA saMkhyeya varSoM kA avasthAna-kAla hai / isI prakAra nau graiveyaka devoM ke viSaya meM jAna lenA cAhie / vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita vimAnavAsI devoM kA avasthAnakAla asaMkhyeya hajAra varSoM kA hai / tathA sarvArthasiddha-vimAnavAsI devoM kA avasthAnakAla palyopama kA saMkhyAtavA bhAga hai / aura ye saba jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa AvalikA ke asaMkhyAtave bhAga taka bar3hate-ghaTate haiM; aura inakA avasthAnakAla jo Upara kahA gayA hai, vahI hai| bhagavan ! siddha kitane kAla taka bar3hate haiM ? gautama ! jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH ATha samaya taka siddha bar3hate haiM / bhagavan ! siddha kitane kAla taka avasthita rahate haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa taka siddha avasthita rahate haiN| bhagavan ! kyA jIva sopacaya (upacayasahita) haiM, sApacaya (apacayasahita) haiM, sopacaya-sApacaya haiM yA nirupacaya (upacayarahita)-nirapacaya(apacayarahita) haiM ? gautama ! jIva na sopacaya haiM, aura na hI sApacaya haiM, aura na sopacayasApacaya haiM, kintu nirupacaya-nirapacaya haiM / ekendriya jIvoM meM tIsarA pada (vikalpa-sopacaya-sApacaya) kahanA caahie| zeSa saba jIvoM meM cAroM hI pada (vikalpa) kahane cAhie / bhagavan ! kyA siddha bhagavAna sopacaya haiM, sApacaya haiM, sopacaya-sApacaya haiM yA nirupacaya-nirapacaya haiM ? gautama ! siddha bhagavAna sopacaya haiM, sApacaya nahIM haiM, sopacaya-sApacaya bhI nahIM haiM, kintu nirupacaya-nirapacaya haiN| bhagavan ! jIva kitane kAla taka nirupacaya-nirapacaya rahate haiM ? gautama ! jIva sarvakAla taka nirupacaya muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 107
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka nirapacaya rahate haiM / bhagavan ! nairayika kitane kAla taka sopacaya rahate haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa AvalikA ke asaMkhyeya bhAga taka / bhagavan ! nairayika kitane kAla taka sApacaya rahate haiM ? (gautama !) sopacaya ke pUrvokta kAlamAnAnusAra sApacaya kA kAla jAnanA / aura ve sopacaya-sApacaya kitane kAla taka rahate haiM ? (gautama!) sopacaya kA jitanA kAla kahA hai, utanA hI sopacaya-sApacaya kA kAla jAnanA / nairayika kitane kAla taka nirupacaya-nirapacaya rahate haiM ? gautama ! nairayika jIva jaghanya eka samaya aura utkRSTa bAraha muhUrta taka nirupacayanirapacaya rahate haiN| sabhI ekendriya jIva sarva kAla (sarvadA) sopacaya-sApacaya rahate haiN| zeSa sabhI jIva sopacaya bhI haiM, sApacaya bhI haiM. sopacaya-sApacaya bhI haiM aura nirupacaya-nirapacaya bhI haiM / ina cAroM kA kAla jaghanya eka samaya aura utkaSTa AvalikA kA asaMkhyAtavA bhAga hai| avasthitoM (nirupacaya-nirapacaya) meM vyutkrAntikAla (virahakAla) ke anusAra kahanA caahie| bhagavan ! siddha bhagavAna kitane kAla taka sopacaya rahate haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa ATha samaya taka / aura siddha bhagavAna, nirupacaya-nirapacaya kitane kAla taka rahate haiM ? (gautama !) jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa taka / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-5 - uddezaka-9 sUtra - 264 usa kAla aura usa samaya meM...yAvat gautamasvAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se isa prakAra pUchA bhagavan ! yaha rAjagRha nagara kyA hai ? kyA pRthvI rAjagRha nagara kahalAtA hai ? athavA kyA jala rAjagRha-nagara kahalAtA hai ? yAvat vanaspati kyA rAjagRhanagara kahalAtA hai ? jisa prakAra ejana nAmaka uddezaka meM paMcendriyatiryagyonika jIvoM kI (parigraha-viSayaka) vaktavyatA kahI gaI hai, kyA usI prakAra yahA~ bhI kahanI cAhie ? yAvat kyA sacitta, acitta aura mizra dravya, rAjagRha nagara kahalAtA hai ? gautama ! pRthvI bhI rAjagRhanagara kahalAtI hai, yAvat sacitta, acitta aura mizra dravya bhI rAjagRhanagara kahalAtA hai| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! pRthvI jIva-(piNDa) hai aura ajIva-(piNDa) bhI hai, isalie yaha rAjagRha nagara kahalAtI hai, yAvat sacitta, acitta aura mizra dravya bhI jIva haiM, aura ajIva bhI haiM, isalie ye dravya (milakara) rAjagRhanagara kahalAte haiM / he gautama ! isI kAraNa se pRthvI Adi ko rAjagRhanagara kahA jAtA hai| sUtra-265 he bhagavan ! kyA dina meM udyota aura rAtri meM andhakAra hotA hai ? hA~, gautama ! dina meM udyota aura rAtri meM andhakAra hotA hai / bhagavan ! kisa kAraNa se dina meM udyota aura rAtri meM andhakAra hotA hai ? gautama ! dina meM zubha pud gala hote haiM arthAt zubha pudgala-pariNAma hote haiM, kintu rAtri meM azubha pudgala arthAt azubhapudgala-pariNAma hote haiN| isa kAraNa se dina meM udyota aura rAtri meM andhakAra hotA hai| bhagavan ! nairayikoM ke nivAsasthAna meM) udyota hotA hai, athavA andhakAra hotA hai ? gautama ! nairayika jIvoM ke (sthAna meM) udyota nahIM hotA, andhakAra hotA hai / bhagavan ! kisa kAraNa se nairayikoM ke (sthAna meM) udyota nahIM hotA, andhakAra hotA hai ? gautama ! nairayika jIvoM ke azubha pudgala aura azubha pudgala pariNAma hote haiM, isa kAraNa se| bhagavan ! asurakumAroM ke kyA udyota hotA hai, athavA andhakAra hotA hai ? gautama ! asurakumAroM ke udyota hotA hai, andhakAra nahIM hotA / bhagavan ! yaha kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? gautama ! asurakumAroM ke zubha pudgala yA zubha pariNAma hote haiM; isa kAraNa se kahA jAtA hai ki unake udyota hotA hai, andhakAra nahIM hotA / isI prakAra yAvat stanitakumAra devoM taka ke lie kahanA cAhie / jisa prakAra nairayika jIvoM ke viSaya meM kathana kiyA, usI prakAra pRthvIkAyika jIvoM se lekara trIndriya jIvoM taka ke viSaya meM kahanA caahie| bhagavan ! caturindriya jIvoM ke kyA udyota hai athavA andhakAra hai ? gautama ! caturindriya jIvoM ke udyota bhI hai, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 108
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1 zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka andhakAra bhI hai| bhagavan ! kisa kAraNa se caturindiya jIvoM ke udyota bhI hai, andhakAra bhI hai ? gautama ! catu-rindriya jIvoM ke zubha aura azubha (donoM prakAra ke) pudgala hote haiM, tathA zubha aura azubha pudgala pariNAma hote haiM, isalie aisA kahA jAtA hai ki unake udyota bhI hai aura andhakAra bhI hai| isI prakAra yAvat manuSyoM taka ke lie kahanA cAhie / jisa prakAra asurakumAroM ke (udyota-andhakAra) ke viSaya meM kahA, usI prakAra vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| sUtra-266 bhagavana ! kyA vahA~ (narakakSetra meM rahe hae nairayikoM ko isa prakAra kA prajJAna hotA hai, jaise ki samaya, AvalikA, yAvat utsarpiNI kAla (yA) avasarpiNI kAla ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kisa kAraNa tha nairayikoM ko kAla kA prajJAna nahIM hotA ? gautama ! yahA~ (manuSyaloka meM) samayAdi kA mAna hai, yahA~ unakA pramANa hai, isalie yahA~ aisA prajJAna hotA hai ki yaha samaya hai, yAvat yaha utsarpiNIkAla hai, (kintu naraka meM na to samayAdi kA mAna hai, na pramANa hai aura na hI prajJAna hai| isa kAraNa se kahA jAtA hai ki narakasthita nairayikoM ko isa prakAra se yAvat utsarpiNI-avasarpiNI kAla kA prajJAna nahIM hotA / jisa prakAra narakasthita nairayikoM ke viSaya meM kahA gayA hai; usI prakAra yAvat paMcendriya tiryagyonika jIvoM taka kahanA / bhagavan ! kyA yahA~ (manuSyaloka meM) rahe hue manuSyoM ko isa prakAra kA prajJAna hotA hai, ki samaya (hai), athavA yAvat (yaha) utsarpiNIkAla (hai)? hA~, gautama ! hotA hai| bhagavan ! kisa kAraNa se (aisA kahA jAtA hai)? gautama ! yahA~ (manuSyaloka meM) unakA (samayAdi kA) mAna hai, yahA~ unakA pramANa hai, isalie yahA~ unako unakA (samayAdi kA) isa prakAra se prajJAna hotA hai, yathA yaha samaya hai, yA yAvat yaha utsarpiNIkAla hai / isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki yahA~ rahe hue manuSyoM ko samayAdi kA prajJAna hotA hai| jisa prakAra nairayika jIvoM ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika devoM ke (samayAdiprajJAna ke viSaya meM kahanA caahie| sUtra - 267 usa kAla aura usa samaya meM pApitya sthavira bhagavaMta, jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra the, vahA~ Ae / vahA~ Akara ve zramaNa bhagavAna mahAvIra se adUrasAmanta khar3e rahakara isa prakAra pUchane lage-bhagavan ! asaMkhya loka meM kyA ananta rAtri-divasa utpanna hue haiM, utpanna hote haiM aura utpanna hoMge; tathA naSTa hue haiM, naSTa hote haiM aura naSTa hoMge ? athavA parimita rAtri-divasa utpanna hae haiM, utpanna hote haiM aura utpanna hoMge; tathA naSTa hae haiM, naSTa hote haiM aura naSTa hoMge? hA~, Aryo ! asaMkhya loka meM ananta rAtri-divasa utpanna hue haiM, utpanna hote haiM, yAvat uparyukta rUpa sArA pATha kahanA caahie| bhagavan ! kisa kAraNa se asaMkhya loka meM ananta rAtri-divasa utpanna yAvat naSTa hoMge? he Aryo ! yaha nizcita hai ki Apake (gurusvarUpa) puruSAdAnIya, arhat pArzvanAtha ne loka ko zAzvata kahA hai / isI prakAra loka ko anAdi, ananta, parimita, aloka se parivRta, nIce vistIrNa, madhya meM saMkSipta aura upara vizAla, tathA nIce palyaMkAkAra, bIca meM uttama vajrAkAra aura Upara UrdhvamRdaMgAkAra kahA hai / usa prakAra ke zAzvata, anAdi, ananta, paritta, parivRtta, nIce vistIrNa, madhya meM saMkSipta, Upara vizAla, tathA nIce palyaMkAkAra, madhya meM uttamavajrAkAra aura Upara UrdhvamRdaMgAkArasaMsthita loka meM ananta jIvaghana utpanna ho-ho kara naSTa hote haiM aura paritta jIvaghana bhI utpanna ho-ho kara vinaSTa hote haiM / isalie hI to yaha loka bhUta hai, utpanna hai, vigata hai, pariNata hai / yaha, ajIvoM se lokita-nizcita hotA hai, tathA yaha (bhUta Adi dharma vAlA loka) vizeSarUpa se lokita-nizcita hotA hai / jo (pramANa se) lokitaavalokita hotA hai, vahI loka hai na ? (pApitya sthavira-) hA~, bhagavan ! (vahI loka hai) isI kAraNa se, he Aryo ! aisA kahA jAtA hai ki asaMkhya loka meM ityAdi saba pUrvavat kahanA / taba se ve pApitya sthavira bhagavaMta zramaNa bhagavAna mahAvIra ko sarvajJa aura sarvadarzI jAnane lge| isake pazcAt una (pArvApatya) sthavira bhagavaMtoM ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA / ve muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 109
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka bole-bhagavan ! cAturyAma dharma ke badale hama Apake samIpa pratikramaNa sahita paMcamahAvratarUpa dharma ko svIkAra karake vicaraNa karanA cAhate haiN| bhagavan-devAnupriyo ! jisa prakAra Apako sukha ho, vaisA karo, kintu pratibandha mata kro| isake pazcAt ve pApitya sthavira bhagavanta...yAvat antima ucchvAsa-niHzvAsa ke sAtha siddha hue yAvat sarva duHkhoM se prahINa hae aura kaIM (sthavira) devalokoM meM devarUpa se utpanna he| sUtra - 268 bhagavana ! devagaNa kitane prakAra ke haiM ? gautama / cAra prakAra ke bhavanavAsI vANavyantara jyotiSka vaimAnika bhavanavAsI dasa prakAra ke haiN| vANavyantara ATha prakAra ke haiM, jyotiSka pA~ca prakAra ke haiM aura vaimAnika do prakAra ke haiM sUtra - 269 rAjagRha nagara kyA hai ? dina meM udyota aura rAtri meM andhakAra kyoM hotA hai ? samaya Adi kAla kA jJAna kina jIvoM ko hotA hai, kinako nahIM? rAtri-divasa ke viSaya meM pArzvajinaziSyoM ke prazna aura devalokaviSayaka prazna; itane viSaya isa uddezaka meM haiN| sUtra - 270 he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| isI prakAra hai| zataka-5 - uddezaka-10 sUtra-271 usa kAla aura usa samaya meM campA nAmakI nagarI thii| paMcama zataka ke prathama uddezaka samAna yaha uddezaka bhI kahanA / vizeSa yaha ki yahA~ candramA khnaa| zataka-5 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 110
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka zataka-6 sUtra - 272 1. vedanA, 2. AhAra, 3. mahAzrava, 4. sapradeza, 5. tamaskAya, 6. bhavya, 7. zAlI, 8. pRthvI, 9. karma aura 10. anyapUthika-vaktavyatA; ye dasa uddezaka haiN| zataka-6 - uddezaka-1 sUtra - 273 bhagavan ! kyA yaha nizcita hai ki jo mahAvedanA vAlA hai, vaha mahAnirjarA vAlA hai aura jo mahAnirjarA vAlA hai, vaha mahAvedanA vAlA hai ? tathA kyA mahAvedanA vAlA aura alpavedanA vAlA, ina donoM meM vahI jIva zreyAn (zreSTha) hai, jo prazastanirjarA vAlA hai ? hA~, gautama ! jo mahAvedanA vAlA hai...ityAdi jaisA Upara kahA hai, isI prakAra samajhanA cAhie bhagavan ! kyA chaThI aura sAtavIM (naraka-) pRthvI ke nairayika mahAvedanA vAle haiM ? hA~, gautama ! ve mahAvedanA vAle haiM / bhagavan ! to kyA ve (chaThI-sAtavIM narakabhUmi ke nairayika) zramaNa-nirgranthoM kI apekSA bhI mahAnirjarA vAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! taba yaha kaise kahA jAtA hai ki jo mahAvedanA vAlA hai, vaha mahAnirjarA vAlA hai, yAvat prazasta nirjarA vAlA hai ? gautama ! (mAna lo) jaise do vastra haiN| unameM se eka kardama ke raMga se raMgA huA hai aura dUsarA vastra khaMjana ke raMga se raMgA huA hai / gautama ! ina donoM vastroM meM kauna-sA muzkila se dhUla sakane yogya, bar3I kaThinAI se kAle dhabbe utAre jA sakeM aisA aura duSparikarmatara hai aura kauna-sA vastra jo saralatA se dhoyA jA sake, AsAnI se jisake dAga utAre jA sake tathA suparikarmatara hai ? bhagavan ! una donoM vastroM meM jo kardama raMga se raMgA huA hai, vahI (vastra) durghotatara, durvAmyatara evaM duSparikarmatara hai / he gautama ! isI taraha nairayikoM ke pApa-karma gADhIkRta, cikkaNI-kRta, nidhatta kiye hue evaM nikAcita haiM, isalie ve sampragADha vedanA ko vedate hue bhI mahAnirjarA vAle nahIM hai tathA mahAparyavasAna vAle bhI nahIM haiM / athavA jaise koI vyakti joradAra AvAjha ke sAtha mahAghoSa karatA huA lagAtAra jora-jora se coTa mArakara eraNa ko kUTatA-pITatA huA bhI usa eraNa ke sthUla pudgaloM ko vinaSTa karane meM samartha nahIM ho sakatA; isI prakAra he gautama ! nairayikoM ke pApakarma gAr3ha kiye hue haiM...yAvat isalie ve mahAnirjarA evaM mahAparyavasAna vAle nahIM haiM (gautamasvAmI ne pUrvokta prazna kA uttara pUrNa kiyA-) bhagavan ! una donoM vastroM meM jo khaMjana ke raMga se raMgA huA hai, vaha vastra sudhautatara, suvAmyatara aura suparikarmatara hai / he gautama ! isI prakAra zramaNa-nirgranthoM ke yathAbAdara karma, manda vipAka vAle, sattArahita kiye hue, vipariNAma vAle hote haiM / (isalie ve) zIghra hI vidhvasta ho jAte haiM / jitanI kucha bhI vedanA ko vedate hue zramaNa-nirgrantha mahAnirjarA aura mahAparyavasAna vAle hote haiN| he gautama ! jaise koI puruSa sUkhe ghAsa ke pUle ko dhadhakatI agni meM DAla de to kyA vaha sUkhe ghAsa kA pUlA dhadhakatI Aga meM DAlate hI zIghra jala uThatA hai ? hA~, bhagavan ! vaha zIghra hI jala uThatA hai / he gautama ! isI taraha zramaNanirgranthoM ke yathAbAdara karma zIghra hI vidhvasta ho jAte haiM, yAvat ve zramaNa-nirgrantha mahAnirjarA evaM mahAparyava-sAna vAle hote haiM / (athavA) jaise koI puruSa atyanta tape hue lohe ke tave para pAnI kI bU~da DAle to vaha yAvat zIghra hI vinaSTa ho jAtI hai, isI prakAra he gautama ! zramaNa-nirgranthoM ke yathAbAdara karma bhI zIghra hI vidhvasta ho jAte haiM aura ve yAvat mahAnirjarA evaM mahAparyavasAna vAle hote haiM / isI kAraNa aisA kahA jAtA hai ki jo mahAvedanA vAlA hotA hai, vaha mahAnirjarA vAlA hotA hai, yAvat vahI zreSTha hai jo prazastanirjarA vAlA hai| sUtra-274 bhagavana ! karaNa kitane prakAra ke kahe gae haiM? gautama! karaNa cAra prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM-manakaraNa, vacana-karaNa, kAya-karaNa aura karma-karaNa / bhagavan ! nairayika jIvoM ke kitane prakAra ke karaNa kahe gae haiM ? gautama ! cAra prakAra ke / mana-karaNa, vacanakaraNa, kAya-karaNa aura karma-karaNa / isI prakAra samasta paMcendriya jIvoM ke ye cAra prakAra ke karaNa kahe gae haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 111
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka ekendriya jIvoM ke do prakAra ke karaNa hote haiM-kAya-karaNa aura karma-karaNa / vikalendriya jIvoM ke tIna prakAra ke karaNa hote haiM, yathA-vacana-karaNa, kAya-karaNa aura karma-karaNa / bhagavan ! nairayika jIva karaNa se vedanA vedate haiM athavA akaraNa se ? gautama ! nairayika jIva karaNa se vedanA vedate haiM, akaraNa se vedanA nahIM vedate / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! nairayika-jIvoM ke cAra prakAra ke karaNa kahe gae haiM, mana-karaNa yAvat karma-karaNa / unake ye cAroM karaNa azubha hone se ve karaNa dvArA asAtAvedanA vedate haiM, akaraNa dvArA nahIM / isa kAraNa se aisA kahA gayA hai ki nairayika jIva karaNa se asAtAvedanA vedate haiM, akaraNa se nhiiN|| bhagavan ! asurakumAra deva kyA karaNa se vedanA vedate haiM, athavA akaraNa se ? gautama ! asurakumAra karaNa se vedanA vedate haiM, akaraNa se nhiiN| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! asurakumAroM ke cAra prakAra ke karaNa kahe gae haiM / yathA-mana-karaNa, vacana-karaNa, kAya-karaNa aura karma-karaNa / asurakumAroM ke ye cAroM karaNa zubha hone se ve karaNa se sAtAvedanA vedate haiM, kintu akaraNa se nahIM / isI taraha yAvata stanitakumAra taka khnaa| bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke lie bhI isI prakAra prazna hai / gautama ! (pathvIkAyika jIva karaNa dvArA vedanA vedate haiM, kintu akaraNa dvArA nahIM / ) vizeSa yaha hai ki inake ye karaNa zubhAzubha hone se ye karaNa dvArA vividha prakAra se vedanA vedate haiM; kintu akaraNa dvArA nhiiN| audArika zarIra vAle sabhI jIva zubhAzubha karaNa dvArA vimAtrA se vedanA (kadAcit sAtAvedanA kadAcit asAtAvedanA) vedate haiM / deva zubhakaraNa dvArA sAtAvedanA vedate haiN| sUtra - 275 bhagavan ! jIva (kyA) mahAvedanA aura mahAnirjarA vAle haiM, mahAvedanA aura alpanirjarA vAle haiM, alpavedanA aura mahAnirjarA vAle haiM, athavA alpavedanA aura alpanirjarA vAle haiM ? gautama ! kitane hI jIva mahAvedanA aura mahAnirjarA vAle haiM, kitane hI jIva mahAvedanA aura alpanirjarA vAle haiM, kaIM jIva alpavedanA aura mahAnirjarA vAle haiM, tathA kaIM jIva alpavedanA aura alpanirjarA vAle haiN| bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? gautama ! pratimA-pratipanna anagAra-mahAvedanA aura mahAnirjarA vAlA hotA hai / chaThI-sAtavIM naraka-pRthvIyoM ke nairayika jIva mahAvedanA vAle, kintu alpanirjarA vAle hote haiM / zailezI-avasthA ko prApta anagAra alpavedanA aura mahAnirjarA vAle hote haiM aura anuttaraupapAtika deva alpavedanA aura alpanirjarA vAle hote haiM / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| sUtra-276 mahAvedanA, kardama aura khaMjana ke raMga se raMge hue vastra, adhikaraNI, ghAsa kA pUlA, lohe kA tavA yA kar3Aha, karaNa aura mahAvedanA vAle jIva; itane viSayoM kA nirUpaNa isa prathama uddezaka meM kiyA gayA hai| zataka-6 - uddezaka-2 sUtra-277 rAjagRha nagara meM...yAvat bhagavAna mahAvIra ne pharamAyA-yahA~ prajJApanA sUtra meM jo AhAra-uddezaka kahA hai, vaha sampUrNa jAna lenA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-6 - uddezaka-3 sUtra-278,279 1. bahukarma, 2. vastrameM prayoga se aura svAbhAvika rUpa se (visrasA) pudgala, 3. sAdi, 4. karmasthiti, 5. strI, 6. saMyata, 7. samyagdRSTi,8. saMjJI, 9. bhavya, 10.darzana, 11. paryApta, 12. bhASaka, 13. paritta, 14. jJAna, 15. yoga, 16. upayoga, 17. AhAraka, 18. sUkSma, 19. carama-bandha 20. alpabahutva kA varNana isa uddezakameM kiyA gayA hai| sUtra - 280 bhagavan ! kyA nizcaya hI mahAkarma vAle, mahAkriyA vAle, mahAzrava vAle aura mahAvedanA vAle jIva ke sarvataH muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 112
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka pudgaloM kA bandha hotA hai ? sarvataH pudgaloM kA caya hotA hai ? sarvataH pudgaloM kA upacaya hotA hai ? sadA satata pudgaloM kA caya hotA hai ? sadA satata pudgaloM kA upacaya hotA hai ? kyA sadA nirantara usakA AtmA durUpatA meM, durvarNatA meM, durgandhatA meM, duHrasatA meM, duHsparzatA meM, aniSTatA meM, akAntatA, apriyatA, azubhatA, amanojJatA aura amanogamatA meM, anicchanIyatA meM, anabhidhyitatA meM, adhamatA meM, anulatA meM, duHkharUpa meM,-asukharUpa meM bAra-bAra pariNata hotA hai ? hA~, gautama ! mahAkarma vAle jIva ke...yAvat Upara kahe anusAra...yAvat pariNata hotA hai| (bhagavan !) kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! jaise koI ahata (jo pahanA gayA na ho), dhauta, tantugata vastra ho, vaha vastra jaba kramazaH upayoga meM liyA jAtA hai, to usake pudgala saba ora se baMdhate haiM, saba ora se caya hote haiM, yAvat kAlAntara meM vaha vastra atyanta mailA aura durgandhita rUpa meM pariNata ho jAtA hai, isI prakAra mahAkarma vAlA jIva uparyukta rUpa se yAvat asukharUpa meM bAra-bAra pariNata hotA hai| bhagavan ! kyA nizcaya hI alpakarma vAle, alpakriyA vAle, alpa Azrava vAle aura alpavedanA vAle jIva ke sarvataH pudgala bhinna ho jAte haiM ? sarvataH pudgala chinna hote jAte haiM ? sarvataH pudgala vidhvasta hote jAte haiM ? sarvataH pud gala samagrarUpa se dhvasta ho jAte haiM ? kyA sadA satata pudgala bhinna, chinna, vidhvasta aura parividhvasta hote haiM ? kyA usakA AtmA sadA satata surUpatA meM yAvat sukharUpa meM aura aduHkharUpa meM bAra-bAra pariNata hotA hai ? hA~, gautama ! alpakarma vAle jIva kA...yAvat Upara kahe anusAra hI...yAvat pariNata hotA hai / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! jaise koI mailA, paMkita, mailasahita athavA dhUla se bharA vastra ho aura use zuddha karane kA kramazaH upakrama kiyA jAe, use pAnI se dhoyA jAe to usa para lage hue maile-azubha pudgala saba ora se bhinna hone lagate haiM, yAvat usake pudgala zubharUpa meM pariNata ho jAte haiM, isI kAraNa (he gautama ! alpakarma vAle jIva ke lie kahA gayA hai ki vaha...yAvat bArabAra pariNata hotA hai|) sUtra - 281 bhagavan ! vastra meM jo pudgaloM kA upacaya hotA hai, vaha kyA prayoga (puruSa-prayatna) se hotA hai, athavA svAbhAvika rUpa se ? gautama ! vaha prayoga se bhI hotA hai, svAbhAvika rUpa se bhI hotA hai / bhagavan ! jisa prakAra vastra meM pudgaloM kA upacaya prayoga se aura svAbhAvika rUpa se hotA hai, to kyA usI prakAra jIvoM ke karmapudgaloM kA upacaya bhI prayoga se aura svabhAva se hotA hai ? gautama ! jIvoM ke karmapudagaloM kA upacaya prayoga se hotA hai, kintu svAbhAvika rUpa se nahIM hotaa| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! jIvoM ke tIna prakAra ke prayoga kahe gae haiM-manaH prayoga, vacanaprayoga aura kAyaprayoga / ina tIna prayoga ke prayogoM se jIvoM ke karmoM kA upacaya kahA gayA hai / isa prakAra samasta paMcendriya jIvoM ke tIna prakAra kA prayoga kahanA cAhie / pRthvIkAyika se lekara vanaspatikAyika jIvoM taka ke eka prakAra ke (kAya) prayoga se (karmapudgalopacaya hotA hai) / vikalendriya jIvoM ke do prakAra ke prayoga hote haiM, yathA-vacanaprayoga aura kAya-prayoga / isa prakAra unake ina do prayogoM se karma (pudgaloM) kA upacaya hotA hai / ataH samasta jIvoM ke karmopacaya prayoga se hotA hai, svAbhAvika-rUpa se nhiiN| isI kAraNa se kahA gayA hai ki...yAvat svAbhAvika rUpa se nahIM hotA / isa prakAra jisa jIva kA jo prayoga ho, vaha kahanA cAhie / yAvat vaimAnika taka prayogoM se karmopacaya kA kathana karanA caahie| sUtra - 282 bhagavan ! vastra meM pudgaloM kA jo upacaya hotA hai, vaha sAdi-sAnta hai, sAdiananta hai, anAdi-sAnta hai, athavA anAdi-ananta hai ? gautama ! vastra meM pudgaloM kA jo upacaya hotA hai, vaha sAdi-sAnta hotA hai, kintu na to vaha sAdiananta hotA hai, na anAdi-sAnta hotA hai aura na anAdi-ananta hotA hai| he bhagavan ! jisa prakAra vastra meM pudgalopacaya sAdi-sAnta hai, kintu sAdi-ananta, anAdi-sAnta aura anAdi-ananta nahIM hai, kyA usI prakAra jIvoM kA karmopacaya bhI sAdi-sAnta hai, sAdi-ananta hai, anAdi-sAnta hai, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 113
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka athavA anAdi-ananta hai ? gautama ! kitane hI jIvoM kA karmopacaya sAdi-sAnta hai, kitane hI jIvoM kA karmopacaya anAdi-sAnta hai aura kitane hI jIvoM kA karmopacaya anAdi-ananta hai, kintu jIvoM kA karmopacaya sAdi-ananta nahIM hai / bhagavan ! yaha kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? gautama ! IryApathika-bandhaka kA karmopacaya sAdi-sAnta hai, bhavasiddhika jIvoM kA karmopacaya anAdi-sAnta hai, abhavasiddhika jIvoM kA karmopacaya anAdi-ananta hai / isI kAraNa he gautama ! uparyukta rUpa se kahA hai| bhagavan ! kyA vastra sAdi-sAnta hai ? ityAdi pUrvokta rUpa se cAra bhaMga karake prazna karanA cAhie / gautama ! vastra sAdi-sAnta hai: zeSa tIna bhaMgoM kA vastra meM niSedha karanA caahie| bhagavan ! jaise vastra Adi-sAnta hai, kintu sAdi-ananta nahIM hai, anAdi-sAnta nahIM hai aura na anAdi-ananta hai, vaise jIvoM ke lie bhI cAroM bhaMgoM ko lekara prazna karanA cAhie-gautama ! kitane hI jIva sAdi-sAnta haiM, kitane hI jIva sAdi-ananta haiM, kaIM jIva anAdi-sAnta haiM aura kitaneka anAdi-ananta haiM / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! nairayika, tiryaMcayonika, manuSya tathA deva gati aura Agati kI apekSA se sAdi-sAnta haiM; siddhagati kI apekSA se siddhajIva sAdi-ananta haiM; labdhi kI apekSA bhavasiddhika jIva anAdi-sAnta haiM aura saMsAra kI apekSA abhavasiddhika jIva anAdi-ananta haiN| sUtra - 283 bhagavana ! karmaprakRtiyA~ kitanI kahI gaI hai ? gautama ! karmaprakRtiyA~ ATha kahI gaI haiM, ve isa prakAra haiMjJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya yAvat antarAya / bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma kI bandhasthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hai| usakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai| abAdhAkAla jitanI sthiti ko kama karane se zeSa karmasthiti karmaniSedhakAla jAnanA / isI prakAra darzanAvaraNIya karma ke viSaya meM bhI jAnanA / vedanIya karma kI jaghanya (bandha-) sthiti do samaya kI hai, utkRSTa sthiti tIsa kor3Akor3I sAgaropama kI jAnanI cAhie mohanIya karma kI bandhasthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa 70 kor3Akor3I sAgaropama kI hai| sAta hajAra varSa kA abAdhAkAla hai / abAdhAkAla kI sthiti ko kama karane se zeSa karmasthiti karmaniSekakAla jAnanA caahie| __AyuSyakarma kI bandhasthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi ke tribhAga se adhika taiMtIsa sAgaropama kI hai| isakA karmaniSeka kAla (taiMtIsa sAgaropama kA tathA zeSa) abAdhAkAla jAnanA caahie| nAmakarma aura gotra karma kI bandhasthiti jaghanya ATha mahata kI aura utkaSTa 20 koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA do hajAra varSa kA abAdhAkAla hai / usa abAdhAkAla kI sthiti ko kama karane se zeSa karmasthiti karmaniSeka kAla hotA hai| antarAyakarma ke viSaya meM jJAnAvaraNIya karma kI taraha samajha lenA caahie| sUtra-284 bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma kyA strI bA~dhatI hai ? puruSa bA~dhatA hai, athavA napuMsaka bA~dhatA hai ? athavA no-strInopuruSa-nonapuMsaka bA~dhatA hai ? gautama ! jJAnAvaraNIyakarma ko strI bhI bA~dhatI hai, puruSa bhI bA~dhatA hai aura napuMsaka bhI bA~dhatA hai, parantu nostrI-nopuruSa-nonapuMsaka hotA hai, vaha kadAcit bA~dhatA hai, kadAcit nahIM bA~dhatA / isa prakAra AyuSyakarma ko chor3akara zeSa sAtoM karmaprakRtiyoM ke viSaya meM samajhanA caahie| bhagavan ! AyuSyakarma ko kyA strI bA~dhatI hai, puruSa bA~dhatA hai, napuMsaka bA~dhatA hai athavA nostrI-nopuruSanonapuMsaka bA~dhatA hai ? gautama ! AyuSyakarma strI kadAcit bA~dhatI hai aura kadAcit nahIM bA~dhatI / isI prakAra puruSa aura napuMsaka ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / nostrI-nopuruSa-nonapuMsaka AyuSyakarma ko nahIM baaNdhtaa|| bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kyA saMyata bA~dhatA hai, asaMyata bA~dhatA hai, saMyatA-saMyata bA~dhatA hai athavA nosaMyatanoasaMyata-nosaMyatAsaMyata bA~dhatA hai ? gautama ! saMyata kadAcit bA~dhatA hai aura kadAcit nahIM bA~dhatA, kintu asaMyata bA~dhatA hai, saMyatAsaMyata bhI bA~dhatA hai, parantu nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatA-saMyata nahIM bA~dhatA / isa prakAra AyuSyakarma nazamazAna muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 114
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka ko chor3akara zeSa sAtoM karmaprakRtiyoM ke viSaya meM samajhanA / AyuSyakarma ke sambandha meM nIce ke tIna-ke lie bhajanA samajhanA / nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata AyuSyakarma ko nahIM bA~dhate / bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kyA samyagdRSTi bA~dhatA hai, mithyAdRSTi bA~dhatA hai athavA samyag-mithyAdRSTi bA~dhatA hai ? gautama ! samyagdRSTi kadAcit bA~dhatA hai, kadAcit nahIM bA~dhatA, mithyAdRSTi bA~dhatA hai aura samyag-mithyA dRSTi bhI bA~dhatA hai / isI prakAra AyuSyakarma ko chor3akara zeSa sAtoM karmaprakRtiyoM ke viSaya meM samajhanA / AyuSya karma ko nIce ke do-bhajanA se bA~dhate haiM samyag-mithyAdRSTi nahIM bA~dhate / bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma ko kyA saMjJI bA~dhatA hai, asaMjJI bA~dhatA hai athavA nosaMjJI-noasaMjJI bA~dhatA hai ? gautama ! saMjJI kadAcit bA~dhatA hai aura kadAcit nahIM bA~dhatA / asaMjJI bA~dhatA hai aura nosaMjJI-noasaMjJI nahIM bA~dhatA / isa prakAra vedanIya aura AyuSya ko chor3akara zeSa chaha karmaprakRtiyoM ke viSaya meM kahanA cAhie / vedanIyakarma ko Adi ke do bA~dhate haiM, kintu antima ke lie bhajanA hai AyuSyakarma ko Adi ke do-jIva bhajanA se bA~dhate haiM / nosaMjJI-noasaMjJI jIva AyuSyakarma ko nahIM baaNdhte| bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma ko kyA bhavasiddhika bA~dhatA hai, abhavasiddhika bA~dhatA hai athavA nobhavasiddhika - noabhavasiddhika bA~dhatA hai ? gautama ! bhavasiddhika jIva bhajanA se bA~dhatA hai / abhavasiddhika jIva bA~dhatA hai aura nobhavasiddhika-noabhavasiddhika jIva nahIM bA~dhatA / isI prakAra AyuSyakarma ko chor3akara zeSa sAta karmaprakRtiyoM ke viSaya meM kahanA cAhie / AyuSyakarma ko nIce ke do bhajanA se bA~dhate haiM / Upara kA nahIM bA~dhatA / bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma ko kyA cakSudarzanI bA~dhatA hai, acakSudarzanI bA~dhatA hai, avadhidarzanI bA~dhatA hai athavA kevaladarzanI bA~dhatA hai ? gautama ! nIce ke tIna bhajanA se bA~dhate haiM kintu-kevaladarzanI nahIM bA~dhatA / isI prakAra vedanIya ko chor3akara zeSa sAta karmaprakRtiyoM ke viSaya meM samajha lenA cAhie / vedanIyakarma ko nIcale tIna bA~dhate haiM, kintu kevalIdarzanI bhajanA se bA~dhate haiN| bhagavan ! kyA jJAnAvaraNIyakarma ko paryAptaka jIva bA~dhatA hai, aparyAptaka jIva bA~dhatA hai athavA noparyAptaka-noaparyAptaka jIva bA~dhatA hai ? gautama ! paryAptaka jIva bhajanA se bA~dhatA hai; aparyAptaka jIva bA~dhatA hai aura noparyAptaka-noaparyAptaka jIva nahIM bA~dhatA / isa prakAra AyuSyakarma ke sivAya zeSa sAta karmaprakRtiyoM ke viSaya meM kahanA cAhie / AyuSyakarma ko nIcale do bhajanA se bA~dhate haiM / aMta kA nahIM baaNdhtaa| bhagavan ! kyA jJAnAvaraNIyakarma ko bhASaka jIva bA~dhatA hai yA abhASaka? gautama ! donoM-bhajanA se bA~dhate haiN| isI prakAra vedanIya ko chor3akara zeSa sAta ke viSaya meM kahanA / vedanIyakarma ko bhASaka bA~dhatA hai, abhASaka bhajanA se bA~dhatA hai| __ bhagavan ! kyA parita jIva jJAnAvaraNIyakarma ko bA~dhatA hai, aparitta jIva bA~dhatA hai, athavA noparittanoaparitta jIva bA~dhatA hai ? gautama ! paritta jIva jJAnAvaraNIya karma ko bhajanA se bA~dhatA, aparitta jIva bA~dhatA hai aura noparitta-noaparitta jIva nahIM bA~dhatA / isa prakAra AyuSyakarma ko chor3akara zeSa sAta karmaprakRtiyoM ke viSaya meM kahanA cAhie / AyuSyakarma ko paritta jIva bhI aura aparitta jIva bhI bhajanA se bA~dhate haiM; noparitta-noaparitta jIva nahIM bA~dhate / bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kyA Abhinibodhika jJAnI bA~dhatA hai, zrutajJAnI bA~dhatA hai, avadhi-jJAnI bA~dhatA hai, manaHparyavajJAnI bA~dhatA hai athavA kevalajJAnI bA~dhatA hai ? gautama ! jJAnAvaraNIyakarma ko nIcale cAra bhajanA se bA~dhate haiM; kevalajJAnI nahIM bA~dhatA / isI prakAra vedanIya ko chor3akara zeSa sAtoM karmaprakRtiyoM ke viSaya meM samajha lenA cAhie / vedanIyakarma ko nIcale cAroM bA~dhate haiM; kevalajJAnI bhajanA se bA~dhatA hai| bhagavan ! kyA jJAnAvaraNIyakarma ko mati-ajJAnI bA~dhatA hai, zruta-ajJAnI bA~dhatA hai yA vibhaMgajJAnI bA~dhatA hai? gautama! AyuSyakarma ko chor3akara zeSa sAtoM karmaprakRtiyoM ko ye bA~dhate haiN| AyuSyakarma ko ye tInoM bhajanA se bA~dhate haiM n ! jJAnAvaraNIyakarma ko kyA manoyogI bA~dhatA haiM, vacanayogI bA~dhatA hai, kAyayogI bA~dhatA hai yA ayogI bA~dhatA hai ? gautama ! nIcale tIna-bhajanA se bA~dhate haiM; ayogI nahIM bA~dhatA / isI prakAra vedanIya ko chor3akara zeSa sAtoM karmaprakRtiyoM ke viSaya meM kahanA cAhie / vedanIya karma ko nIcale bA~dhate haiM; ayogI nahIM bA~dhatA / muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 115
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! jJAnAvaraNIya (Adi) karma ko kyA sAkAropayoga vAlA bA~dhatA hai yA anAkAropayoga vAlA bA~dhatA hai ? gautama ! bhajanA se (AThoM karma-prakRtiyoM) bA~dhate haiN| bhagavan ! kyA jJAnAvaraNIyakarma AhAraka jIva bA~dhatA hai yA anAhAraka jIva bA~dhatA hai ? gautama ! jJAnAvaraNIyakarma ko donoM jIva bhajanA se bA~dhate haiM / isI prakAra vedanIya aura AyuSyakarma ko chor3akara zeSa chahoM karmaprakRtiyoM ke viSaya meM samajha lenA cAhie / AhAraka jIva vedanIya karma ko bA~dhatA hai, anAhAraka ke lie bhajanA hai AyuSyakarma ko AhAraka ke lie bhajanA hai; anAhAraka nahIM bA~dhatA / bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma ko kyA sUkSma jIva bA~dhatA hai, bAdara jIva bA~dhatA hai, athavA nosUkSma-nobAdara jIva bA~dhatA hai ? gautama ! jJAnAvaraNIyakarma ko sUkSmajIva bA~dhatA hai, bAdara jIva bhajanA se bA~dhatA hai, kintu nosUkSmanobAdara jIva nahIM bA~dhatA / isI prakAra AyuSyakarma ko choDakara zeSa sAtoM karma-prakRtiyoM ke viSaya meM kahanA caahie| AyuSyakarma ko sUkSma aura bAdarajIva bhajanA se bA~dhate, nosUkSma-nobAdara jIva nahIM bA~dhatA / bhagavan ! kyA jJAnAvaraNIya (Adi) karma ko caramajIva bA~dhatA hai, athavA acaramajIva bA~dhatA hai ? gautama ! donoM prakAra ke jIva, AThoM karmaprakRtiyoM ko bhajanA se bA~dhate haiN| sUtra - 285 he bhagavan ! strIvedaka, puruSavedaka, napuMsakavedaka aura avedaka; ina jIvoM meM se kauna kisase alpa hai, bahuta hai, tulya hai athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! sabase thor3e jIva puruSavedaka haiM, unase saMkhyeyaguNA strIvedaka jIva haiM, unase anantaguNA avedaka haiM aura unase bhI anantaguNA napuMsakavedaka haiM / ina sarva padoM kA yAvat sabase thor3e acarama jIva haiM aura unase caramajIva anantaguNA haiM paryanta alpabahutva kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-6- uddezaka-4 sUtra-286 bhagavana ! kyA jIva kAlAdeza se sapradeza haiM yA apradeza haiM ? gautama ! kAlAdeza se jIva niyamataH sapradeza haiN| bhagavana ! kyA nairayika jIva kAlAdeza se sapradeza hai yA apradeza haiM ? gautama ! eka nairayika jIva kAlAdeza se kadAcita sapradeza hai aura kadAcit apradeza hai| isa prakAra yAvat eka siddha-jIva-paryanta kahanA caahie| bhagavan ! kAlAdeza kI apekSA bahuta jIva sapradeza haiM yA apradeza haiM ? gautama ! aneka jIva kAlAdeza kI apekSA niyamataH sapradeza haiM / bhagavan ! nairayika jIva kAlAdeza kI apekSA kyA sapradeza haiM yA apradeza haiM ? gautama ! 1. sabhI (nairayika) sapradeza haiM, 2. bahuta-se sapradeza aura eka apradeza hai, aura 3. bahuta-se aura bahuta-se apradeza haiM / isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka kahanA caahie| bhagavan ! pRthvIkAyika jIva sapradeza haiM yA apradeza haiM ? gautama ! pRthvIkAyika jIva sapradeza bhI hai, apradeza bhI haiM / isI prakAra yAvat vanaspatikAyika taka kahanA cAhie / nairayika jIvoM ke samAna siddhaparyanta zeSa sabhI jIvoM ke lie kahanA caahie| jIva aura ekendriya ko chor3akara zeSa sabhI AhAraka jIvoM ke lie tIna bhaMga kahane cAhie, yathA-(1) sabhI pradeza, (2) bahuta sapradeza aura eka apradeza aura (3) bahuta sapradeza aura bahuta apradeza / anAhAraka jIvoM ke lie ekendriya ko choDakara chaha bhaMga isa prakAra kahane cAhie, yathA-(1) sabhI sapradeza, (2) sabhI apradeza, (3) eka sapradeza aura eka apradeza, (4) eka sapradeza aura bahuta apradeza, (5) bahuta sapradeza aura eka apradeza aura (6) bahuta sapradeza aura bahuta apradeza / siddhoM ke lie tIna bhaMga kahane caahie| bhavasiddhika aura abhavasiddhika jIvoM ke lie audhika jIvoM kI taraha kahanA cAhie / naubhavasiddhikanoabhavasiddhika jIva aura siddhoM meM (pUrvavat) tIna bhaMga kahane caahie| saMjJI jIvoMmeM jIva Adi tIna bhaMga kahane cAhie / asaMjJI jIvoMmeM ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahanA / nairayika, deva aura manuSyoMmeM cha bhaMga kahane cAhie / nosaMjJI-noasaMjJI jIva, manuSya aura siddhoM meM tIna bhaMga kahanA / muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 116
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka salezya jIvoM kA kathana, audhika jIvoM kI taraha karanA caahie| kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA vAle jIvoM kA kathana AhAraka jIva kI taraha karanA cAhie / kintu itanA vizeSa hai ki jisake jo lezyA ho, usake vaha lezyA kahanI cAhie / tejolezyA meM jIva Adi tIna bhaMga kahane cAhie; kintu itanI vizeSatA hai ki pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika jIvoM meM chaha bhaMga kahane cAhie / padmalezyA aura zuklalezyA meM jIvAdika tIna bhaMga kahane cAhie / alezya jIva aura siddhoM meM tIna bhaMga kahane cAhie tathA alezya manuSyoM meM chaha bhaMga kahane cAhie samyagdRSTi jIvoM meM jIvAdika tIna bhaMga kahane caahie| vikalendriyoM meM chaha bhaMga kahane cAhie / mithyAdRSTi jIvoM meM ekendriya ko choDakara tIna bhaMga kahane cAhie / samyagamithyAdaSTi jIvoM meM chaha bhaMga kahane caahie| saMyatoM meM jIvAdi tIna bhaMga kahane cAhie / asaMyatoM meM ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahane cAhie / saMyatAsaMyata jIvoM meM jIvAdi tIna bhaMga kahane caahie| nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata jIva aura siddhoM meM tIna bhaMga kahane caahie| sakaSAyI jIvoM meM jIvAdi tIna bhaMga kahane cAhie / ekendriya (sakaSAyI) meM abhaMgaka kahanA cAhie / krodhakaSAyI jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahane cAhie / mAnakaSAyI aura mAyAkaSAyI jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahane cAhie / nairayikoM aura devoM meM chaha bhaMga kahane cAhie / lobhakaSAyI jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahane cAhie / nairayika jIvoM meM chaha bhaMga kahane cAhie / akaSAyI jIvoM, jIva, manuSya aura siddhoM meM tIna bhaMga kahane caahie| audhikajJAna, AbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna meM jIvAdi tIna bhaMga kahanA / vikalendriyoM meM chaha bhaMga kahanA / avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna meM jIvAdi tIna bhaMga kahanA / audhika ajJAna, mati-ajJAna aura zruta-ajJAna meM ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahanA / vibhaMgajJAna meM jIvAdi tIna bhaMga kahane caahie| jisa prakAra aughika jIvoM kA kathana kiyA, usI prakAra sayogI jIvoM kA kathana karanA cAhie / manoyogI vacanayogI aura kAyayogI meM jIvAdi tIna bhaMga kahane cAhie / vizeSatA yaha hai ki jo kAyayogI ekendriya hote haiM, unameM abhaMgaka hotA hai / ayogI jIvoM kA kathana alezyajIvoM ke samAna kahanA caahie| sAkAra-upayogavAle aura anAkAra-upayogavAle jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga khnaa| savedaka jIvoM kA kathana sakaSAyI jIvoM ke samAna karanA cAhie / strIvedI, puruSavedI aura napuMsakavedI jIvoM meM tIna bhaMga kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki napaMsakaveda meM jo ekendriya hote haiM, unameM abhaMgaka hai / jaise akaSAyI jIvoM ke viSaya meM kathana kiyA, vaise hI avedaka jIvoM ke viSaya meM kahanA caahie| jaise audhika jIvoM kA kathana kiyA, vaise hI sazarIrI jIvoM ke viSaya meM kahanA caahie| audArika aura vaikriyazarIra vAle jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahane cAhie / AhAraka zarIra vAle jIvoM meM jIva aura manuSya meM chaha bhaMga kahane cAhie / taijasa aura kArmaNa zarIra vAle jIvoM kA kathana audhika jIvoM ke samAna karanA cAhie / azarIrI, jIva aura siddhoM ke lie tIna bhaMga kahane caahie| AhAraparyApti, zarIraparyApti, indriyaparyApti aura zvAsocchavAsa-paryApti vAle jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahane cAhie / bhASAparyApti aura manaHparyApti vAle jIvoM kA kathana saMjJIjIvoM ke samAna kahanA / AhAraaparyApti vAle jIvoM kA kathana anAhAraka jIvoM ke samAna kahanA / zarIra-aparyApti, indriyaaparyApti aura zvAsocchvAsa-aparyApti vAle jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3a tIna bhaMga kahane cAhie / (aparyAptaka) nairayika, deva aura manuSyoM meM chaha bhaMga kahane cAhie / bhASA-aparyApti aura manaHaparyApti vAle jIvoM meM jIva Adi tIna bhaMga kahanA / nairayika, deva aura manuSyoM meM chaha bhaMga jaannaa| sUtra - 287 sapradeza, AhAraka, bhavya, saMjJI, lezyA, dRSTi, saMyata, kaSAya, jJAna, yoga, upayoga, veda, zarIra aura paryApti, ina caudaha dvAroM kA kathana Upara kiyA gayA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 117
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-288 bhagavan ! kyA jIva pratyAkhyAnI hai, apratyAkhyAnI hai yA pratyAkhyAnA-pratyAkhyAnI hai ? gautama ! jIva pratyAkhyAnI bhI hai, apratyAkhyAnI bhI hai aura pratyAkhyAnA-pratyAkhyAnI bhI haiM / isI taraha sabhI jIvoM ke sambandha meM prazna hai / gautama ! nairayika jIva yAvat caturindriya jIva apratyAkhyAnI hai, ina jIvoM meM zeSa do bhaMgoM kA niSedha krnaa| paMcendriyatiryaMca pratyAkhyAnI nahIM haiM, kintu apratyAkhyAnI haiM aura pratyAkhyAnA-pratyAkhyAnI bhI haiM / manuSya tInoM bhaMga ke svAmI haiM / zeSa jIvoM nairayikoM samAna jaannaa| bhagavan ! kyA jIva pratyAkhyAna ko jAnate haiM, apratyAkhyAna ko jAnate haiM aura pratyAkhyAnA-pratyAkhyAna ko jAnate haiM ? gautama ! jo paMcendriya jIva haiM, ve tInoM ko jAnate haiM / zeSa jIva pratyAkhyAna ko nahIM jAnate / bhagavana ! kyA jIva pratyAkhyAna karate haiM, apratyAkhyAna karate haiM, pratyAkhyAnA-pratyAkhyAna karate haiM ? gautama! audhika daNDaka ke samAna pratyAkhyAna viSaya meM khnaa| bhagavan ! kyA jIva, pratyAkhyAna se nirvartita AyuSya vAle haiM, apratyAkhyAna nirvartita AyuSya vAle haiM athavA pratyAkhyAnA-pratyAkhyAna se nirvartita AyuSya vAle haiM ? gautama ! jIva aura vaimAnika deva pratyAkhyAna se nirvartita AyuSya vAle haiM, apratyAkhyAna se nirvartita AyuSya vAle bhI haiM, aura pratyAkhyAnA-pratyAkhyAna se nirvartita AyuSya vAle bhI haiM / zeSa sabhI jIva apratyAkhyAna se nirvartita AyuSya vAle haiN| sUtra- 289, 290 pratyAkhyAna, pratyAkhyAna kA jAnanA, karanA, tInoM kA (jAnanA, karanA) tathA AyuSya kI nirvRtti, isa prakAra ye cAra daNDaka sapradeza uddezaka meM kahe gae haiN| bhagavan ! yaha isI prakAra hai| yaha isI prakAra hai| zataka-6 - uddezaka-5 sUtra - 291 bhagavan ! 'tamaskAya kise kahA jAtA hai ? kyA tamaskAya pRthvI ko kahate haiM yA pAnI ko? gautama ! pRthvI tamaskAya nahIM kahalAtI, kintu pAnI tamaskAya kahalAtA hai| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA hai ? gautama ! koI pRthvIkAya aisA zubha hai, jo deza ko prakAzita karatA hai aura koI pRthvIkAya aisA hai, jo deza ko prakAzita nahIM karatA isa kAraNa se pRthvI tamaskAya nahIM kahalAtI, pAnI hI tamaskAya kahalAtA hai| bhagavan ! tamaskAya kahA~ se utpanna hotA hai aura kahA~ jAkara sthita hotA hai ? gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke bAhara tIrache asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko lAMghane ke bAda aruNavaradvIpa kI bAharI vedikA ke anta se aruNodayasamudra meM 42,000 yojana avagAhana karane (jAne) para vahA~ ke UparI jalAnta se eka pradeza vAlI zreNI AtI hai, yahIM se tamaskAya prAdurbhUta huA hai / vahA~ se 1721 yojana UMcA jAne ke bAda tIrachA vistRta-se-vistRta hotA huA, saudharma, IzAna, sanatkumAra aura mAhendra, ina cAra devalokoM ko AvRta karake unase bhI Upara paMcama kalpa ke riSTa vimAna prastaTa taka pahu~cA hai aura yahIM saMsthita huA hai| bhagavan ! tamaskAya kA saMsthAna (AkAra) kisa prakAra kA hai ? gautama ! tamaskAya nIce to mallaka ke mUla ke AkAra kA hai aura Upara kukkuTapaMjaraka AkAra kA hai| bhagavan ! tamaskAya kA viSkambha aura parikSepa kitanA kahA gayA hai ? gautama ! tamaskAya do prakAra kA kahA gayA hai-eka to saMkhyeyavistRta aura dUsarA asaMkhyeyavistRta / inameM se jo saMkhyeyavistRta hai, usakA viSkambha saMkhyeya hajAra yojana hai aura parikSepa asaMkhyeya hajAra yojana hai / jo tamaskAya asaMkhyeyavistRta hai, usakA viSkambha asaMkhyeya hajAra yojana hai aura parikSepa bhI asaMkhyeya hajAra yojana hai| bhagavan ! tamaskAya kitanA bar3A kahA gayA hai ? gautama ! samasta dvIpa-samudroM ke sarvAbhyantara yaha jambUdvIpa hai, yAvat yaha eka lAkha yojana kA lambA-caur3A hai / isakI paridhi tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAIsa yojana, tIna kosa, eka sau aTThAIsa dhanuSa aura sAr3he teraha aMgula se kucha adhika hai / koI mahARddhi yAvat mahAnubhAva vAlA deva muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 118
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka yaha calA, yaha calA yoM karake tIna cuTakI bajAe, utane samaya meM sampUrNa jambUdvIpa ko ikkIsa bAra parikramA karake zIghra vApasa A jAe, isa prakAra kI utkRSTa aura tvarAyukta yAvata deva kI gati se calatA haA deva yAvat eka dina, do dina, tIna dana cale, yAvat utkRSTa chaha mahIne taka cale taba jAkara kucha tamaskAya ko ullaMghana kara pAtA hai, aura kucha tamaskAya ko ullaMghana nahIM kara pAtA / he gautama ! tamaskAya itanA bar3A hai / bhagavan ! tamaskAya meM gRha hai athavA gRhApaNa hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! tamaskAya meM grAma hai yAvat athavA sanniveza hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! kyA tamaskAya meM udAra megha saMsveda ko prApta hote haiM, sammUrcchita hote haiM aura varSA barasAte haiM ? hA~, gautama ! aisA hai / bhagavan ! kyA use deva karatA hai, asura karatA hai yA nAga karatA hai ? gautama ! deva bhI, asura bhI, aura nAga bhI karatA hai| bhagavan ! tamaskAya meM kyA bAdara stanita zabda hai, kyA bAdara vidyuta hai ? hA~, gautama ! hai / bhagavan ! kyA use deva, asura yA nAga karatA hai ? gautama! tInoM hI karate haiN| bhagavan ! kyA tamaskAya meM bAdara pRthvIkAya hai aura bAdara agnikAya hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| vaha niSedha vigrahagatisamApanna ke sivAya samajhanA / bhagavan ! kyA tamaskAya meM candramA, sUrya, grahagaNa, nakSatra aura tArArUpa haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu ve (candrAdi) tamaskAya ke AsapAsa haiN| bhagavan ! kyA tamaskAya meM candramA kI AbhA yA sUrya kI AbhA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai; kintu tamaskAya meM (jo prabhA hai, vaha) apanI AtmA ko dUSita karane vAlI hai| bhagavan ! tamaskAya varNa se kaisA hai ? gautama ! tamaskAya varNa se kAlA, kAlI kAnti vAlA, gambhIra, romaharSaka, bhIma, uttrAsajanaka aura paramakRSNa kahA gayA hai / koI deva bhI usa tamaskAya ko dekhate hI sarvaprathama kSubdha ho jAtA hai / kadAcit koI deva tamaskAya meM (praveza) kare to praveza karane ke pazcAt vaha zIghrAtIzIghra tvarita gati se jhaTapaTa use pAra kara jAtA hai| bhagavan ! tamaskAya ke kitane nAma kahe gae haiM ? gautama ! tamaskAya ke teraha nAma kahe gae haiM / ve isa prakAra haiMtama, tamaskAya, andhakAra, mahAndhakAra, lokAndhakAra, lokatamisra, devAndhakAra, devatamisra, devAraNya, devavyUha, devaparigha, devapratikSobha aura arunnodksmudr| bhagavan ! kyA tamaskAya pRthvI kA pariNAma hai, jIva kA pariNAma hai athavA pudagala kA pariNAma hai ? gautama! tamaskAya pRthvI kA pariNAma nahIM hai, kintu jala kA pariNAma hai, jIva kA pariNAma bhI hai aura pudgala kA pariNAma bhI hai / bhagavan ! kyA tamaskAya meM sarva prANa, bhUta, jIva aura sattva pRthvIkAyika rUpa meM yAvat trasa-kAyika rUpa meM pahale utpanna ho cUke haiM ? hA~, gautama ! aneka bAra athavA ananta bAra pahale utpanna ho cUke haiM, kintu bAdara pRthvIkAyika rUpa meM yA bAdara agnikAyika rUpa meM utpanna nahIM hue haiN| sUtra-292 bhagavan ! kRSNarAjiyA~ kitanI kahI gaI haiM ? gautama! aatth| bhagavan ! ye ATha kRSNarAjiyA~ kahA~ hai ? gautama! Upara sanatkumAra aura mAhendra kalpoM se Upara aura brahmaloka devaloka ke ariSTa nAmaka vimAna ke (tRtIya) prastaTa se nIce, akhAr3A ke AkAra kI samacaturasra saMsthAna vAlI ATha kRSNarAjiyA~ haiM / yathA-pUrva meM do, pazcima meM do, dakSiNa meM do aura uttara meM do / pUrvAbhyantara kRSNarAji dakSiNadizA kI bAhya kRSNarAji ko sparza kI huI hai / dakSiNadizA kI Abhyantara kRSNarAji ne pazcimadizA kI bAhya kRSNarAji ko sparza kiyA huA hai / pazcimadizA kI Abhyantara kRSNarAji ne uttaradizA kI bAhya kRSNarAji ko sparza kiyA huA hai aura uttaradizA kI Abhyantara kRSNarAji pUrvadizA kI bAhya kRSNarAji ko sparza kI huI hai / pUrva aura pazcima dizA kI do bAhya kRSNarAjiyA~ SaTkoNa haiM, uttara aura dakSiNa kI do bAhya kRSNarAjiyA~ trikoNa haiM, pUrva aura pazcima kI tathA uttara aura dakSiNa kI do Abhyantara kRSNarAjiyA~ catuSkoNa haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 119
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka sUtra - 293 "pUrva aura pazcima kI kRSNarAji SaTkoNa haiM, tathA dakSiNa aura uttara kI bAhya kRSNarAji trikoNa haiM / zeSa sabhI Abhyantara kRSNarAjiyA~ catuSkoNa haiN|" sUtra - 294 bhagavan ! kRSNarAjiyoM kA AyAma, viSkambha aura parikSepa kitanA hai ? gautama ! kRSNarAjiyoM kA AyAma asaMkhyeya hajAra yojana hai, viSkambha saMkhyeya hajAra yojana hai aura parikSepa asaMkhyeya hajAra yojana kahA gayA hai| bhagavan ! kRSNarAjiyA~ kitanI bar3I kahI gaI haiM ? gautama ! tIna cuTakI bajAe, utane samaya meM isa sampUrNa jambadIpa kI ikkIsa bAra parikramA karake A jAe itanI zIghra divyagati se koI deva lagAtAra eka dina. do dina. yAvat arddhamAsa taka cale, taba kahIM vaha deva kisI kRSNarAji ko pAra kara pAtA hai aura kisI kRSNarAji ko pAra nahIM kara pAtA / he gautama ! kRSNarAjiyA~ itanI bar3I haiN| bhagavan ! kyA kRSNarAjiyoM meM gRha haiM athavA gRhApaNa haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kyA kRSNarAjiyoM meM grAma Adi haiM? yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! kyA kRSNarAjiyoM meM udAra mahAmegha saMsveda ko prApta hote haiM, sammUrcchita hote haiM aura varSA barasAte haiM? hA~, gautama ! aisA hotA hai| bhagavan ! kyA ina sabako deva karatA hai, asura karatA hai athavA nAga karatA hai ? gautama! (vahA~ yaha saba) deva hI karatA hai, kintu na asura karatA hai aura na nAga(kumAra) karatA hai| bhagavan ! kyA kRSNarAjiyoM meM bAdara stanitazabda hai ? gautama ! udAra meghoM ke samAna inakA bhI kathana krnaa| bhagavan ! kyA kRSNarAjiyoM meM bAdara apkAya, bAdara agnikAya aura bAdara vanaspatikAya haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / yaha niSedha vigrahagatisamApanna jIvoM ke sivAya dUsare jIvoM ke lie haiM / bhagavan ! kyA kRSNa-rAjiyoM meM candramA, sUrya, grahagaNa, nakSatra aura tArArUpa haiM ? yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kyA kRSNarAjiyoM meM candra kI kAnti yA sUrya kI kAnti hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! kRSNarAjiyoM kA varNa kaisA hai ? gautama ! kRSNarAjiyoM kA varNa kAlA hai, yaha kAlI kAnti vAlA hai, yAvat paramakRSNa hai / tamaskAya kI taraha atIva bhayaMkara hone se ise dekhate hI deva kSubdha ho jAtA hai; yAvat agara koI deva zIghragati se jhaTapaTa ise pAra kara jAtA hai / bhagavan ! kRSNarAjiyoM ke kitane nAma kahe gae haiM ? gautama ! kRSNarAjiyoM ke ATha nAma kahe gae haiM / ve isa prakAra haiM-kRSNarAji, megharAji, maghA, mAghavatI, vAtaparighA, vAtaparikSobhA, devaparighA aura devprikssobhaa| bhagavan ! kyA kRSNarAjiyA~ pRthvI ke pariNAmarUpa haiM, jala ke pariNAmarUpa haiM, yA jIva ke pariNAmarUpa haiM, athavA pudgaloM ke pariNAmarUpa haiM ? gautama ! kRSNarAjiyA~ pRthvI ke pariNAmarUpa haiM, kintu jala ke pariNAmarUpa nahIM haiM, ve jIva ke pariNAmarUpa bhI haiM aura pudgaloM ke pariNAmarUpa bhI haiN| bhagavan ! kyA kRSNarAjiyoM meM sabhI prANa, bhUta, jIva aura sattva pahale utpanna ho cUke haiM ? hA~, gautama ! aneka bAra athavA ananta bAra utpanna ho cUke haiM, kintu bAdara apkAyarUpa se, bAdara agnikAyarUpa se aura bAdara vanaspatikAyarUpa se utpanna nahIM hue| sUtra-295 ina ATha kRSNarAjiyoM ke ATha avakAzAntaroM meM ATha lokAntika vimAna haiM / yathA-arci, arcamAlI, vairocana, prabhaMkara, candrAbha, sUryAbha, zukrAbha aura supratiSThAbha / ina sabake madhya meM riSTAbha vimAna hai| bhagavan ! arci vimAna kahA~ hai ? gautama ! arci vimAna uttara aura pUrva ke bIca meM haiM / bhagavan ! arcimAlI vimAna kahA~ haiM? gautama ! arcimAlI vimAna pUrva meM haiN| isI krama se sabhI vimAnoM ke viSaya meM jAnanA cAhie yAvat-he bhagavan ! riSTa vimAna kahA~ batAyA gayA hai ? gautama ! riSTa vimAna bahumadhyabhAga meM batAyA gayA hai| ina ATha lokAntika vimAnoM meM ATha jAti ke lokAntika deva rahate haiM, yathA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 120
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka sUtra - 296 sArasvata, Aditya, vahni, varuNa, gardatoya, tuSita, avyAbAdha, Agneya aura (bIca meM) navamA riSTadeva / sUtra - 297 bhagavan ! sArasvata deva kahA~ rahate haiM ? gautama ! sArasvata deva arci vimAna meM rahate haiM / bhagavan ! Aditya deva kahA~ rahate haiM ? gautama ! Aditya deva arcimAlI vimAna meM rahate haiM / isa prakAra anukrama se riSTa vimAna taka jAna lenA cAhie / bhagavan ! riSTadeva kahA~ rahate haiM ? gautama ! riSTadeva riSTa vimAna meM rahate haiN| bhagavana ! sArasvata aura Aditya ina do devoM ke kitane deva haiM aura kitane sau devoM kA parivAra kahA gayA hai? gautama! sArasvata aura Aditya, ina do devoM ke sAta deva haiM aura inake 700 devoM kA parivAra hai / vahni aura varuNa, ina do devoM ke 14 deva svAmI haiM aura 14 hajAra devoM kA parivAra kahA gayA hai / gardatoya aura tuSita devoM ke 7 deva svAmI haiM aura 7 hajAra devoM kA parivAra kahA gayA hai| zeSa tInoM devoM ke nau deva svAmI aura 900 devoM kA parivAra kahA gayA hai sUtra - 298 prathama yugala meM 700, dUsare yugala meM 14,000 tIsare yugala meM 7,000 aura zeSa tIna devoM ke 900 devoM kA parivAra hai| sUtra - 299 bhagavan ! lokAntika vimAna kisake AdhAra para pratiSThita hai ? gautama ! lokAntika vimAna vAyupratiSThita hai| isa prakAra-jisa taraha vimAnoM kA pratiSThAna, vimAnoM kA bAhalya, vimAnoM kI UMcAI aura vimAnoM ke saMsthAna Adi kA varNana jIvAjIvAbhigamasUtra ke deva-uddezaka meM brahmaloka kI vaktavyatA meM kahA hai, tadanusAra yahA~ bhI kahanA cAhie; yAvat-hA~, gautama ! sabhI prANa, bhUta, jIva aura sattva yahA~ aneka bAra aura ananta bAra pahale utpanna ho cUke haiM, kintu lokAntika vimAnoM meM devarUpa meM utpanna nahIM hue| bhagavan ! lokAntika vimAnoM meM lokAntika devoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? gautama ! ATha sAgaropama kI sthiti kahI gaI hai / bhagavan ! lokAntika vimAnoM se lokAnta kitanA dUra hai ? gautama ! lokAntika vimAnoM se asaMkhyeya hajAra yojana dUra lokAnta kahA gayA hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-6 - uddezaka-6 sUtra - 300 bhagavan ! pRthvIyA~ kitanI haiM ? gautama ! sAta haiM / yathA-ratnaprabhA yAvat tamastamaHprabhA / ratnaprabhApRthvI se lekara adhaHsaptamI pRthvI taka, jisa pRthvI ke jitane AvAsa hoM, utane kahane cAhie / bhagavan ! yAvat anuttara-vimAna kitane haiM? gautama ! pA~ca anuttaravimAna haiN| -vijaya,yAvat sarvArthasiddha vimAna / sUtra-301 bhagavan ! jo jIva mAraNAntika-samudghAta se samavahata huA hai aura samavahata hokara isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se kisI eka nArakAvAsa meM nairayika rUpa meM utpanna hone ke yogya hai, bhagavan ! kyA vaha vahA~ jAkara AhAra karatA hai ? AhAra ko pariNamAtA hai ? aura zarIra bA~dhatA hai ? gautama ! koI jIva vahA~ jAkara hI AhAra karatA hai, AhAra ko pariNamAtA hai yA zarIra bA~dhatA hai; aura koI jIva vahA~ jAkara vApasa lauTatA hai, vApasa lauTakara yahA~ AtA hai / yahA~ Akara vaha phira dUsarI bAra mAraNAntika samudghAta dvArA samavahata hotA hai / samavahata hokara isa ratnaprabhApRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se kisI eka nArakAvAsa meM nairayika rUpa se utpanna hotA hai / isake pazcAt AhAra grahaNa karatA hai, pariNamAtA hai aura zarIra bA~dhatA hai| isI prakAra yAvat adhaH saptamI pRthvI taka kahanA bhagavan ! jo jIva mAraNAntika-samudghAta se samavahata huA hai aura samavahata hokara asurakumAroM ke cauMsaTha lAkha AvAsoM meM se kisI eka AvAsa meM utpanna hone ke yogya hai; kyA vaha jIva vahA~ jAkara AhAra karatA hai ? usa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 121
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka AhAra ko pariNamAtA hai aura zarIra bA~dhatA hai ? gautama ! nairayikoM ke samAna asurakumAroM se stanita-kumAroM taka kahanA cAhie / bhagavan ! jo jIva mAraNAntika-samudghAta se samavahata huA hai aura samavahata hokara asaMkhyeya lAkha pRthvIkAyika-AvAsoM meM se kisI eka pRthvIkAyika-AvAsa meM pRthvIkAyika rUpa se utpanna hone ke yogya hai, bhagavan! vaha jIva maMdara (meru) parvata se pUrva meM kitanI dUra jAtA hai ? aura kitanI dUrI ko prApta karatA hai ? he gautama ! vaha lokAnta taka jAtA hai aura lokAnta ko prApta karatA hai / bhagavan ! kyA uparyukta pRthvIkAyika jIva, vahA~ jAkara hI AhAra karatA hai; AhAra ko pariNamAtA hai aura zarIra bA~dhatA hai ? gautama! koI jIva vahA~ jAkara hI AhAra karatA hai, usa AhAra ko pariNamAtA hai aura zarIra bA~dhatA hai; aura koI jIva vahA~ jAkara vApasa lauTa kara yahA~ AtA hai, phira dUsarI bAra mAraNAntika-samudghAta se samavahata hokara meruparvata ke pUrva meM aMgula ke asaMkhyeya bhAgamAtra, yA saMkhyeya bhAgamAtra, yA bAlAgra athavA bAlAgra-pRthaktva, isI taraha likSA, yUkA, yava, aMgula yAvat karor3a yojana, koTA-koTi hajAra yojana aura asaMkhyeya hajAra yojana meM, athavA eka pradeza zreNI ko choDakara lokAnta meM pRthvIkAya ke asaMkhya lAkha AvAsoM meM se kisI AvAsa meM pRthvIkAyika rUpa se utpanna hotA hai usake pazcAt AhAra karatA hai, yAvat zarIra bA~dhatA hai| jisa prakAra meruparvata kI pUrvadizA ke viSaya meM kathana kiyA gayA hai, usI prakAra se dakSiNa, pazcima, uttara, Urdhva aura adhodizA ke sambandha meM kahanA caahie| jisa prakAra pRthvIkAyika jIvoM ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra se sabhI ekendriya jIvoM ke viSaya meM eka-eka ke chaha-chaha AlApaka kahane caahie| bhagavan ! jo jIva mAraNAntika-samudghAta se samavahata hokara dvIndriya jIvoM ke asaMkhyeya lAkha AvAsoM meM se kisI eka AvAsa meM dvIndriya rUpa meM utpanna hone vAlA hai; bhagavan ! kyA vaha jIva vahA~ jAkara hI AhAra karatA hai, usa AhAra ko pariNamAtA hai, aura zarIra bA~dhatA hai ? gautama ! nairayikoM ke samAna dvIndriya jIvoM se lekara anuttaraupapAtika devoM taka saba jIvoM ke lie kathana karanA / he bhagavan ! jo jIva mAraNAntika-samudghAta se samavahata hokara mahAn se mahAn mahAvimAnarUpa paMca anuttaravimAnoM meM se kisI eka anuttaravimAna meM anuttaraupapAtika deva rUpa meM utpanna hone vAlA hai, kyA vaha jIva vahA~ jAkara hI AhAra karatA hai, AhAra ko pariNamAtA hai aura zarIra bA~dhatA hai ? gautama ! pahale kahA gayA hai, usI prakAra kahanA cAhie...he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-6 - uddezaka-7 sUtra - 302 bhagavan ! zAli, vrIhi, gehU~, jau tathA yavayava ityAdi dhAnya koThe meM surakSita rakhe ho, bA~sa ke palle se rakhe hoM, maMca para rakhe hoM, mAla meM DAlakara rakhe hoM, gobara se unake mukha ullipta hoM, lipta hoM, DhaMke hue hoM, mudrita hoM, lAMchita kie hue hoM; to una (dhAnyoM) kI yoni kitane kAla taka rahatI hai ? he gautama ! unakI yoni kama se kama antarmuhUrta taka aura adhika se adhika tIna varSa taka kAyama rahatI hai| usake pazcAt una kI yoni mlAna ho jAtI hai, pravidhvaMsa ko prApta ho jAtI hai, phira vaha bIja abIja ho jAtA hai| isake pazcAt usa yoni kA viccheda haA kahA jAtA hai| bhagavan ! kalAya, masUra, tila, mUMga, ur3ada, bAla, kulatha, Alisandaka, tuara, palimaMthaka ityAdi (dhAnya pUrvokta rUpa se koThe Adi meM rakhe hue hoM to ina) dhAnyoM kI (yoni kitane kAla taka rahatI hai ?) gautama ! zAlI dhAnya ke samAna ina dhAnyoM ke lie bhI kahanA / vizeSatA yaha ki yahA~ utkRSTa pA~ca varSa kahanA / zeSa puurvvt| he bhagavan ! alasI, kusumbha, kodrava, kAMgaNI, baraTa, rAla, saNa, sarasoM, mUlakabIja Adi dhAnyoM kI yoni kitane kAla taka kAyama rahatI hai ? he gautama ! zAlI dhAnya ke samAna ina dhAnyoM ke lie bhI kahanA / vizeSatA itanI hai ki inakI yoni utkRSTa sAta varSa taka kAyama rahatI hai| zeSa varNana pUrvavat samajha lenaa| sUtra -303 bhagavan ! eka-eka muhUrta ke kitane ucchvAsa kahe gaye haiM ? gautama ! asaMkhyeya samayoM ke samudAya kI samiti muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 122
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka ke samAgama se arthAt asaMkhyAta samaya milakara jitanA kAla hotA hai, use eka AvalikA kahate haiM / saMkhyeya AvalikA kA eka ucchvAsa hotA hai aura saMkhyeya AvalikA kA eka niHzvAsa hotA hai| sUtra-304 hRSTapuSTa, vRddhAvasthA aura vyAdhi se rahita prAthI kA eka ucchvAsa aura eka niHzvAsa-(ye donoM milakara) eka prANa kahalAtA hai| sUtra-305, 306 sAta prANoM kA eka stoka hotA hai / sAta stokoM kA eka lava hotA hai / 77 lavoM kA eka muhUrta kahA gayA hai| athavA 3773 ucchvAsoM kA eka muhUrta hotA hai, aisA samasta anantajJAniyoM ne dekhA hai| sUtra-307 isa muhUrta ke anusAra tIsa muhUrta kA eka ahorAtra hotA hai / pandraha ahorAtra kA eka pakSa hotA hai / do pakSoM kA eka mAsa hotA hai| do mAsoM kI eka Rtu hotI hai| tIna RtuoM kA eka ayana hotA hai| do ayana kA eka saMvatsara (varSa) hotA hai / pA~ca saMvatsara kA eka yuga hotA hai| bIsa yuga kA eka sau varSa hotA hai / dasa varSazata kA eka varSasahastra hotA hai| sau varSasahastroM kA eka varSazatasahastra hotA hai / caurAsI lAkha varSoM kA eka pUrvAMga hotA hai | caurAsI lAkha pUrvAMga kA eka pUrva hotA hai| 84 lAkha pUrva kA eka truTitAMga hotA hai aura 84 lAkha truTitAMga kA eka truTita hotA hai / isa prakAra pahale kI rAzi ko 84 lAkha se guNA karane se uttarottara rAziyA~ banatI haiN| - aTaTAMga, aTaTa, avavAMga, avava, hUhUkAMga, hUhUka, utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, arthanupUrAMga, arthanupUra, ayutAMga, ayuta, prayutAMga, prayuta, nayutAMga, nayuta, cUlikAMga, cUlikA, zIrSaprahelikAMga aura shiirssprhelikaa| isa saMkhyA taka gaNita hai / yaha gaNita kA viSaya hai / isake bAda aupamika kAla hai| bhagavan ! vaha aupamika (kAla) kyA hai ? gautama ! do prakAra kA hai| -palyopama aura sAgaropama / bhagavan ! palyopama tathA sAgaropama kyA hai? sUtra-308 (he gautama !) jo sutIkSNa zastroM dvArA bhI chedA-bhedA na jA sake aise paramANu ko siddha bhagavAna samasta pramANoM kA AdibhUta pramANa kahate haiN| sUtra-309 __aise ananta paramANupudgaloM ke samudAya kI samitiyoM ke samAgama se eka ucchlakSNalakSiNakA, zlakSNazlakSNikA, UrdhvareNu, trasareNu, rathareNu, bAlAgra, likSA, yUkA, yavamadhya aura aMgula hotA hai / ATha ucchlakSNazlakSNikA ke milane se eka zlakSNa-zlakSiNakA hotI hai / ATha zlakSNa-zlakSNikA ke milane se eka UrdhvareNu, ATha UrdhvareNu milane se eka trasareNu, ATha trasareNuoM ke milane se eka rathareNu aura ATha rathareNuoM ke milane se devakuru - uttarakuru kSetra ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai, tathA usa ATha bAlAgoM se harivarSa aura ramyakvarSa ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai / usa ATha bAlAnoM se haimavata aura hairaNyavata ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai / usa ATha bAlAgroM se pUrvavideha ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai / pUrvavideha ke manuSyoM ke ATha bAlAgoM se eka likSA, ATha likSA se eka yUkA, ATha yUkA se eka yavamadhya aura ATha yavamadhya se eka aMgula hotA hai / isa prakAra ke chaha aMgula kA eka pAda, bAraha aMgula kI eka vitasti, caubIsa aMgula kA eka hAtha, ar3atAlIsa aMgula kI eka kukSi, chiyAnave aMgula kA daNDa, dhanupa, yuga, nAlikA, akSa athavA mUsala hotA hai| do hajAra dhanuSa kA eka gAU hotA hai aura cAra gAU kA eka yojana hotA hai / isa yojana ke pariNAma se eka yojana lambA, eka yojana caur3A aura eka yojana gaharA, tiguNI se adhika paridhi vAlA eka palya ho, usa palya meM eka dina ke uge hue, do dina ke uge hue, tIna dina ke uge hue, aura adhika se adhika sAta dina ke uge hue karor3oM bAlAgra kinAre taka aise DhUMsa-ThUsa kara bhare hoM, ikaTThe kiye hoM, atyanta bhare hoM ki una bAlAnoM ko agni na jalA sake aura havA unheM ur3A kara na le jA sake; ve bAlAgra sar3e nahIM, na muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 123
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka hI naSTa hoM, aura na hI ve zIghra durgandhita hoM / isake pazcAt usa palya meM sau-sau varSa meM eka-eka bAlAgra ko nIkAlA jAe / isa krama se taba taka nIkAlA jAe, jaba taka ki vaha palya kSINa ho, nIraja ho, nirmala ho, pUrNa ho jAe, nirlepa ho, apahRta ho aura vizuddha ho jAe / utane kAla ko eka palyopamakAla kahate haiN| sUtra -310 isa palyopama kAla kA jo parimANa Upara batalAyA gayA hai, vaise dasa koTAkoTi palyopamoM kA eka sAgaropama-kAlaparimANa hotA hai| sUtra-311 ___ isa sAgaropama-parimANa ke anusAra (avasarpiNIkAla meM) cAra koTAkoTi sAgaropamakAla kA eka suSamasuSamA ArA hotA hai; tIna koTAkoTi sAgaropama-kAla kA eka suSamA ArA hotA hai; do koTAkoTi sAgaropama-kAla kA eka suSamadaHSamA ArA hotA hai; bayAlIsa hajAra varSa kama eka koTAkoTi sAgaropama-kAla kA eka duHSama suSamA ArA hotA hai; ikkIsa hajAra varSa kA eka duHSama ArA hotA hai aura ikkIsa hajAra varSa kA eka duHSama-duHSamA ArA hotA hai| isI prakAra utsarpiNIkAla meM punaH ikkIsa hajAra varSa parimita kAla kA prathama duHSamaduHSamA ArA hotA hai| ikkIsa hajAra varSa kA dvItiya duHSama ArA hotA hai, bayAlIsa hajAra varSa kama eka koTAkoTi sAgaropama-kAla kA tIsarA duHSama-duSamA ArA hotA hai yAvat cAra koTAkoTi sAgaropama-kAla kA chaThA suSama-suSamA ArA hotA hai / isa dasa koTAkoTi sAgaropama-kAla kA eka avasarpiNIkAla hotA hai aura dasa koTAkoTi sAgaropama-kAla kA hI utsarpiNIkAla hotA hai / yoM bIsa koTAkoTi sAgaropamakAla kA eka avasarpiNI-utsarpiNI-kAlacakra hotA hai| sUtra - 312 bhagavan ! isa jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM uttamArtha-prApta isa avasarpiNIkAla ke suSama-suSamA nAmaka Are meM bharatakSetra ke AkAra, bhAva-pratyavatAra kisa prakAra ke the? gautama ! bhUmibhAga bahata sama hone se atyanta ramaNIya thaa| jaise koI muraja nAmaka vAdya kA carmacaNDita mukhapaTa ho, vaisA bahuta hI sama bharatakSetra kA bhUbhAga thA / isa prakAra usa samaya ke bharatakSetra ke lie uttarakuru kI vaktavyatA ke samAna, yAvat baiThate haiM, sote haiM, yahA~ taka vaktavyatA kahanI cAhie / usa kAla meM bhAratavarSa meM una-una dezoM ke una-una sthaloM meM udAra evaM kuddAlaka yAvat kuza aura vikuza se vizuddha vRkSamUla the; yAvat chaha prakAra ke manuSya the / yathA-padmagandha vAle, mRgagandha vAle, mamatva rahita, tejasvI evaM rUpavAna, sahA aura zanaizcara the| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yaha isI prakAra hai| zataka-6- uddezaka-8 sUtra -313 bhagavan ! kitanI pRthvIyA~ kahI gaI haiM ? gautama ! ATha / -ratnaprabhA yAvat ISatprAgbhArA | bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nIce gRha athavA gRhApaNa haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nIce grAma yAvat sanniveza haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nIce mahAn megha saMsveda ko prApta hote haiM, sammUrcchita hote haiM aura varSA barasAte haiM ? hA~, gautama! haiM, ye saba kArya-deva bhI karate haiM, asura bhI karate haiM aura nAga bhI karate haiM / bhagavan ! kyA isa ratnaprabhApRthvImeM bAdara stanitazabda hai ? hA~, gautama ! hai, jise (uparyukta) tInoM karate haiM bhagavana ! kyA isa ratnaprabhApathvI ke nIce bAdara agnikAya hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| yaha niSedha vigrahagatisamApannaka jIvoM ke sivAya (dUsare jIvoM ke lie samajhanA cAhie / ) bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nIce kyA candramA, sUrya, graha, nakSatra aura tArArUpa haiM ? (gautama !) yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kyA isa ratnaprabhApRthvI meM candrabhA, sUryAbhA Adi haiM ? (gautama !) yaha artha samartha nahIM hai| isI prakAra dUsarI pRthvI ke lie bhI kahanA cAhie / isI prakAra tIsarI pRthvI ke lie bhI kahanA caahie| itanA vizeSa hai ki vahA~ deva bhI karate haiM, asura bhI karate haiM, kintu nAga (kumAra) nahIM karate / cauthI pRthvI meM bhI isI prakAra saba bAteM kahanI cAhie / itanA vizeSa hai ki vahA~ deva hI akele karate haiM, kintu asura aura nAga nahIM karate / muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 124
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka isI prakAra pAMcavI, chaThI aura sAtavI pRthvIyoM meM kevala deva hI (yaha saba) karate haiN| bhagavan ! kyA saudharma aura IzAna kalpoM ke nIce gRha athavA gRhApaNa haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! kyA saudharma aura IzAna devaloka ke nIce mahAmegha haiM ? hA~, gautama ! haiM / (saudharma aura IzAna devaloka ke nIce pUrvokta saba kArya) deva aura asura karate haiM, nAgakumAra nahIM karate / isI prakAra vahA~ stanitazabda ke lie bhI khnaa| - bhagavan ! kyA vahA~ bAdara pRthvIkAya aura bAdara agnikAya haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM / yaha niSedha vigrahagatisamApanna jIvoM ke sivAya dUsare jIvoM ke lie jAnanA cAhie / bhagavan ! kyA vahA~ candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArArUpa haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kyA vahA~ grAma yAvat sanniveza haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kyA vahA~ candrAbhA, sUryAbhA Adi haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| isI prakAra sanatkumAra aura mAhendra devalokoM meM bhI kahanA / vizeSa yaha hai ki vahA~ (yaha saba) kevala deva hI karate haiN| isI prakAra brahmaloka meM bhI kahanA / isI taraha brahmaloka se Upara sarvasthaloM meM pUrvokta prakAra se khnaa| ina saba sthaloM meM kevala deva hI (pUrvokta kArya karate haiN| ina saba sthaloM meM bAdara apkAya, bAdara agnikAya aura bAdara vanaspatikAya ke viSaya meM prazna karanA / unakA uttara bhI pUrvavat kahanA / anya saba bAteM pUrvavat / sUtra-314 tamaskAya meM aura pA~ca devalokoM taka meM agnikAya aura pRthvIkAya ke sambandha meM prazna karanA cAhie / ratnaprabhA Adi narakapRthvIyoM meM agnikAya ke sambandha meM prazna karanA caahie| isI taraha paMcama kalpa-devaloka se Upara saba sthAnoM meM tathA kRSNarAjiyoM meM apkAya, tejaskAya aura vanaspatikAya ke sambandha meM prazna karanA caahie| sUtra - 315 bhagavan ! AyuSyabandha kitane prakAra kA hai ? gautama ! chaha prakAra kA-jAtinAmanidhattAyu, gatinAmanidha-ttAyu, sthitinAmanidhattAyu, avagAhanAnAmanidhattAyu, pradezanAmanidhattAyu aura anubhAganAmanidhattAyu / yAvat vaimAnikoM taka daNDaka khnaa| __bhagavan ! kyA jIva jAtinAmanidhatta haiM ? gatinAmanidhatta haiM ? yAvat anubhAganAmanidhatta haiM ? gautama ! jIva jAtinAmanidhatta bhI haiM, yAvat anubhAganAmanidhatta bhI haiM / yaha daNDaka yAvat vaimAnika taka kahanA caahie| bhagavan kyA jIva jAtinAmanidhattAyuSka haiM, yAvat anubhAganAmanidhattAyuSka haiM ? gautama ! jIva jAtinAmanidhattAyuSka bhI haiM, yAvat anubhAganAmanidhattAyuSka bhI haiM / yaha daNDaka yAvat vaimAnika taka kahanA caahie| isa prakAra ye bAraha daNDaka kahane cAhie / bhagavan ! kyA jIva jAtinAmanidhatta haiM ?, jAtinAmanidhattAyu haiM?, jAtinAmaniyukta haiM ?, jAtinAmaniyuktAyu haiM ?, jAtigotranidhatta haiM ?, jAtigotranidhattAyu haiM ?, jAtigotra-niyukta haiM ?, jAtinAmagotranidhatta haiM ?, jAtinAmagotranidhattAyu haiM ?, kyA jIva jAtinAmagotraniyuktAyu haiM ? yAvat anubhAganAmagotraniyuktAyu haiM ? gautama ! jIva jAtinAmanidhatta bhI haiM yAvat anubhAganAmagotraniyuktAyu bhI haiM / yaha daNDaka yAvat vaimAnikoM taka khnaa| sUtra - 316 bhagavan ! kyA lavaNasamudra, uchalate hue jala vAlA hai, sama jala vAlA hai, kSubdha jala vAlA hai athavA akSubdha jala vAlA hai ? gautama ! lavaNasamudra ucchitodaka hai, kintu prastRtodaka nahIM hai; vaha kSubdha jala vAlA hai, kintu akSubdha jala vAlA nahIM hai / yahA~ se prArambha karake jIvAbhigama sUtra anusAra yAvat isa kAraNa se, he gautama ! bAhara ke (dvIpa-) samudra pUrNa, pUrvapramANa vAle, chalAchala bhare hue, chalakate hue aura samabhara ghaTa ke rUpa meM, tathA saMsthAna se eka hI taraha ke svarUpa vAle, kintu vistAra kI apekSA aneka prakAra ke svarUpa vAle haiM; dviguNa-dviguNa vistAra vAle haiM; yAvat isa tiryakloka meM asaMkhyeya dvIpa-samudra haiM / sabase anta meM svayambhUramaNasamudra hai / isa prakAra dvIpa aura samudra kahe gae haiM bhagavan ! dvIpa-samudroM ke kitane nAma kahe gae haiM ? gautama ! isa loka meM jitane bhI zubha nAma, zubha rUpa, zubha rasa, zubha gandha aura zubha sparza haiM, utane hI nAma dvIpa-samudroM ke kahe gae haiM / isa prakAra saba dvIpa-samudra zubha nAmavAle muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 125
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka jAnane cAhie tathA uddhAra, pariNAma aura sarva jIvoM kA utpAda jAnanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yaha isI prakAra hai| zataka-6 - uddezaka-9 sUtra-317 bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma ko bA~dhatA huA jIva kitanI karmaprakRtiyoM ko bA~dhatA hai ? gautama ! sAta prakRtiyoM ko bA~dhatA hai, ATha prakAra ko bA~dhatA hai athavA chaha prakRtiyoM ko bA~dhatA hai / yahA~ prajJApanAsUtra kA baMdhauddezaka kahanA caahie| sUtra-318 bhagavan ! maharddhika yAvat mahAnabhAga deva bAhara ke pudgaloM ko grahaNa kiye binA eka varNa vAle aura eka rUpa kI vikurvaNA karane meM samartha haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kyA vaha deva bAhara ke pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karane meM samartha haiM ? hA~, gautama ! samartha hai / bhagavan ! kyA vaha deva ihagata pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai athavA tatragata pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai yA anyatragata pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai ? gautama ! vaha deva yahA~ rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA nahIM karatA, vaha vahA~ ke pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai, kintu anyatra rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA nahIM karatA / isa prakAra isa gama dvArA vikurvaNA ke cAra bhaMga kahane cAhie / eka varNa vAlA aura eka AkAra vAlA, eka varNa vAlA aura aneka AkAra vAlA, aneka varNa aura eka AkAra vAlA tathA aneka varNa vAlA aura aneka AkAra vaalaa| bhagavan ! kyA maharddhika yAvat mahAnubhAga vAlA deva bAhara ke pudgaloM ko grahaNa kiye binA kAle pudgala ko nIle pudgala ke rUpa meM aura nIle pudgala ko kAle pudgala ke rUpa meM pariNata karane meM samartha hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai; kintu bAharI pudgaloM ko grahaNa karake deva vaisA karane meM samartha haiM / bhagavan ! vaha deva ihagata, tatragata yA anyatragata pudgaloM ko grahaNa karake vaisA karane meM samartha haiM ? gautama ! vaha ihagata aura anyatragata pudgaloM ko grahaNa karake vaisA nahIM kara sakatA, kintu tatragata pudgaloM ko grahaNa karake vaisA pariNata karane meM samartha hai| [vizeSa yaha hai ki yahA~ vikurvita karane meM ke badale) pariNata karane meM kahanA cAhie / isI prakAra kAle pudgala ko lAla pudgala ke rUpa meM yAvat kAle pudgala ke sAtha zukla pudgala taka samajhanA / isI prakAra nIle pudgala ke sAtha zukla pudgala taka jAnanA / isI prakAra lAla pudgala ko zukla taka tathA isI prakAra pIle pudgala ko zukla taka (pariNata karane meM samartha hai|) isI prakAra isa krama ke anusAra gandha, rasa aura sparza ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / yathA-(yAvat) karkaza sparza vAle pudgala ko mRdu sparza vAle (pudgala meM pariNata karane meM samartha hai) / isI prakAra do-do viruddha guNoM ko arthAt guru aura laghu, zIta aura uSNa, snigdha aura rUkSa, varNa Adi ko vaha sarvatra pariNamAtA hai| pariNamAtA hai| isa kriyA ke sAtha yahA~ isa prakAra do-do AlApaka kahane cAhie, yathA-(1) pudgaloM ko grahaNa karake pariNamAtA hai, (2) pudagaloM ko grahaNa kiye binA nahIM prinnmaataa| sUtra-319 bhagavan ! kyA avizuddha lezyA vAlA deva asamavahata-AtmA se avizuddha lezyA vAle deva ko yA devI ko yA anyatara ko jAnatA aura dekhatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| isI taraha avizuddha lezyA vAlA deva anupayukta AtmA se vizuddha lezyA vAle deva ko, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? avizuddha lezyA vAlA deva upayukta AtmA se avizuddha lezyA vAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? avizuddha lezyA vAlA deva upayukta AtmA se vizuddha lezyA vAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? avizuddha lezyA vAlA deva upayuktAnupayukta AtmA se avizuddha lezyA vAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? avizuddha lezyA vAlA deva anupayuktAnupayukta AtmA se vizuddha lezyA vAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? vizuddha lezyA vAlA deva muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 126
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka anupayukta AtmA dvArA, avizuddha lezyA vAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? vizuddha lezyA vAlA deva anupayukta AtmA dvArA vizuddha lezyA vAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? [AThoM praznoM kA uttara] gautama! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! vizuddha lezyA vAlA deva kyA upayukta AtmA se avizuddha lezyA vAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? hA~, gautama ! aisA deva jAnatA-dekhatA hai| isI prakAra kyA vizuddha lezyA vAlA deva upayukta AtmA se vizuddha lezyA vAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? hA~, gautama ! vaha jAnatA-dekhatA hai / vizuddha lezyA vAlA deva upayuktAnupayukta AtmA se avizuddha lezyA vAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? vizuddha lezyA vAlA deva, upayuktAnupayukta AtmA se, vizuddha lezyA vAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? hA~, gautama ! vaha jAnatA-dekhatA hai / yoM pahale kahe gae ATha bhaMgoM vAle deva nahIM jAnate-dekhate / kintu pIche kahe gae cAra bhaMgoM vAle deva jAnate-dekhate haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-6- uddezaka-10 sUtra-320 bhagavan ! anyatIrthika kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki rAjagRha nagara meM jitane jIva haiM, una sabake duHkha yA sukha ko bera kI guThalI jitanA bhI, bAla (eka dhAnya) jitanA bhI, kalAya jitanA bhI, ur3ada jitanA bhI, mUMgapramANa, yUkA pramANa, likSA pramANa bhI bAhara nIkAla kara nahIM dikhA sakatA / bhagavan ! yaha bAta yoM kaise ho sakatI hai ? gautama ! jo anyatIrthika kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM, ve mithyA kahate haiM / he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~, yAvat prarUpaNA karatA hU~ ki sampUrNa loka meM rahe hue sarva jIvoM ke sukha yA duHkha ko koI bhI puruSa yAvat kisI bhI pramANa meM bAhara nIkAlakara nahIM dikhA sakatA / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai? gautama ! yaha jambUdvIpa eka lAkha yojana kA lambA-caur3A hai| isakI paridhi 3 lAkha 16 hajAra do sau 27 yojana, 3 koza, 128 dhanuSa aura 13 aMgula se kucha adhika hai / koI maharddhika yAvat mahAnubhAga deva eka bar3e vilepana vAle gandhadravya ke Dibbe ko lekara ughAr3e aura ughAr3akara tIna cuTakI bajAe, utane samaya meM upa jambU dvIpa kI 21 bAra parikramA karake vApasa zIghra Ae to he gautama ! usa deva kI isa prakAra kI zIghra gati se gandha pudgaloM ke sparza se yaha sampUrNa jambUdvIpa spRSTa huA yA nahIM? hA~, bhagavan ! vaha spRSTa ho gayA / he gautama ! koI puruSa una gandhapudgaloM ko bera kI guThalI jitanA bhI, yAvat likSA jitanA bhI dikhalAne meM samartha hai ? bhagavan ! yaha artha samartha nahIM hai / he gautama ! isI prakAra jIva ke sukha-duHkha ko bhI bAhara nIkAlakara batalAne meM, yAvat koI bhI vyakti samartha nahIM hai| sUtra - 321 bhagavan ! kyA jIva caitanya hai yA caitanya jIva hai ? gautama ! jIva to niyamataH caitanya svarUpa hai aura caitanya bhI nizcitarUpa se jIvarUpa hai / bhagavan ! kyA jIva nairayika hai yA nairayika jIva hai ? gautama ! nairayika to niyamataH jIva hai aura jIva to kadAcit nairayika bhI ho sakatA hai, kadAcit nairayika se bhinna bhI ho sakatA hai| bhagavan ! kyA jIva, asurakumAra hai yA asurakumAra jIva hai ? gautama ! asurakumAra to niyamataH jIva hai, kintu jIva to kadAcit asurakumAra bhI hotA hai, kadAcit asurakumAra nahIM bhI hotA / isI prakAra yAvat vaimAnika taka sabhI daNDaka (AlApaka) kahane caahie| bhagavan ! jo jItA-prANa dhAraNa karatA hai, vaha jIva kahalAtA hai, yA jo jIva hai, vaha jItA-prANa dhAraNa karatA hai ? gautama ! jo jItA- hai, vaha to niyamataH jIva kahalAtA hai, kintu jo jIva hotA hai, vaha prANa dhAraNa karatA bhI hai aura nahIM bhI karatA / bhagavan ! jo jItA hai, vaha nairayika kahalAtA hai, yA jo nairayika hotA hai, vaha jItA hai ? gautama! nairayika to niyamataH jItA hai, kintu jo jItA hai, vaha nairayika bhI hotA hai aura anairayika bhI hotA hai / isI prakAra yAvat vaimAnika paryanta kahanA caahie| bhagavan ! jo bhavasiddhika hotA hai, vaha nairayika hotA hai, yA jo nairayika hotA hai, vaha bhavasiddhika hotA hai? muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 127
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka gautama ! jo bhavasiddhika hotA hai, vaha nairayika bhI hotA hai aura anairayika bhI hotA hai tathA jo nairayika hotA hai, vaha bhavasiddhika bhI hotA hai, abhavasiddhika bhI hotA hai| isI prakAra yAvat vaimAnikaparyanta sabhI daNDaka kahane caahie| sUtra - 322 bhagavan ! anyatIrthika isa prakAra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki sabhI prANa, bhUta, jIva aura sattva, ekAntaduHkharUpa vedanA ko vedate haiM, to bhagavan ! aisA kaise ho sakatA hai ? gautama ! anyatIrthika jo yaha kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM, ve mithyA kahate haiM / he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~, yAvat prarUpaNA karatA hU~ kitane hI Na, bhata. jIva aura sattva, ekAntadaHkharUpa vedanA vedate haiM aura kadAcita sAtA rUpa vedanA bhI vedate haiM: kitane hI prANa, bhata, jIva aura sattva, ekAntasAtA rUpa vedanA vedate haiM aura kadAcita asAtA rUpa vedanA bhI vedate haiM tathA kitane hI prANa, bhUta, jIva aura sattva vimAtrA se vedanA vedate haiN| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kathana kiyA jAtA hai ? gautama ! nairayika jIva, ekAntaduHkharUpa vedanA vedate haiM aura kadAcit sAtArUpa vedanA bhI vedate haiM / bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika ekAntasAtA (sukha) rUpa vedanA vedate haiM, kintu kadAcit asAtArUpa vedanA bhI vedate haiM tathA pRthvIkAyika jIvoM se lekara manuSyoM paryanta vimAtrA se vedanA vedate haiM / isI kAraNa se he gautama ! uparyukta rUpa se kahA gayA hai| sUtra -323 bhagavan ! nairayika jIva jina pudgaloM kA AtmA (apane) dvArA grahaNa-AhAra karate haiM, kyA ve AtmazarIrakSetrAvagAr3ha pudgaloM ko AtmA dvArA grahaNa karate haiM ? yA anantarakSetrAvagAr3ha pudgaloM ko AtmA dvArA grahaNa karate haiM ? athavA paramparakSetrAvagAr3ha pudgaloM ko AtmA dvArA grahaNa karate haiM ? gautama ! ve Atma-zarIrakSetrAvagAr3ha pudgaloM ko AtmA dvArA grahaNa karate haiM, kintu na to anantarakSetrAvagAr3ha pudgaloM ko AtmA dvArA grahaNa karate haiM aura na hI paramparakSetrAvagAr3ha pudgaloM ko AtmA dvArA grahaNa karate haiM / jisa prakAra nairayikoM ke lie kahA, usI prakAra vaimAnikoM paryanta daNDaka kahanA caahie| sUtra-324 bhagavan ! kyA kevalI bhagavAna indriyoM dvArA jAnate-dekhate haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! kevalI bhagavAna pUrva dizA meM mita ko bhI jAnate haiM aura amita ko bhI jAnate haiM; yAvat kevalI kA (jJAna aura) darzana paripUrNa aura nirAvaraNa hotA hai| he gautama ! isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai| sUtra-325 jIvoM kA sukha-duHkha, jIva, jIva kA prANadhAraNa, bhavya, ekAntaduHkhavedanA, AtmA dvArA pudgaloM kA grahaNa aura kevalI, itane viSayoM dasaveM uddezaka meM haiN| sUtra - 326 he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-6 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 128
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka zataka-7 satra-327 AhAra, viratI, sthAvara, jIva, pakSI, AyuSya, anagAra, chadmastha, asaMvRtta aura anyatIrthika; ye daza uddezaka sAtave zataka meM haiN| zataka-7 - uddezaka-1 sUtra-328 usa kAla aura usa samaya meM, yAvat gautamasvAmI ne pUchA-bhagavan ! (parabhava meM jAtA huA) jIva kisa samaya meM anAhAraka hotA hai ? gautama ! (parabhava meM jAtA huA) jIva, prathama samaya meM kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai; dvItiya samaya meM bhI kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai, tRtIya samaya meM bhI kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai; parantu cauthe samaya meM niyamataH AhAraka hotA hai / isI prakAra nairayika Adi caubIsa hI daNDakoM meM kahanA / sAmAnya jIva aura ekendriya hI cauthe samaya meM AhAraka hote haiN| zeSa jIva, tIsare samaya meM AhAraka hote haiN| bhagavan ! jIva kisa samaya meM sabase alpa AhAraka hotA hai ? gautama ! utpatti ke prathama samaya meM athavA bhava ke antima samayameM jIva sabase alpa AhAravAlA hotA hai| isI prakAra vaimAnikaparyanta caubIsa hI daNDakoM meM khnaa| sUtra - 329 bhagavan ! loka kA saMsthAna kisa prakAra kA hai ? gautama ! supratiSThika ke AkAra kA hai| vaha nIce vistIrNa hai aura yAvat Upara mRdaMga ke AkAra kA hai / aise isa zAzvata loka meM utpanna kevalajJAna-darzana ke dhAraka, arhanta, jina, kevalI jIvoM ko bhI jAnate aura dekhate haiM tathA ajIvoM ko bhI jAnate aura dekhate haiM / isake pazcAt ve siddha, buddha aura mukta hote haiM, yAvat saba duHkhoM kA anta karate haiN| sUtra-330 bhagavan ! zramaNa ke upAzraya meM baiThe hue sAmAyika kiye hue zramaNopAsaka ko kyA airyApathikI kriyA lagatI hai, athavA sAmparAyikI kriyA lagatI hai ? gautama ! use sAmparAyikI kriyA lagatI hai, airyApathikI kriyA nahIM lgtii| bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! zramaNopAzraya meM baiThe hae sAmayika kie hae zramaNopAsaka kI AtmA adhikaraNI hotI hai| jisakI AtmA adhikaraNa kA nimitta hotI hai, use sAmparAyikI kriyA lagatI hai| he gautama ! isI kAraNa se aisA kahA gayA hai| sUtra-331 bhagavan ! jisa zramaNopAsaka ne pahale se hI trasa-prANiyoM ke samArambha kA pratyAkhyAna kara liyA ho, kintu pRthvIkAya ke samArambha kA pratyAkhyAna nahIM kiyA ho, usa zramaNopAsaka se pRthvI khodate hue kisI trasajIva kI hiMsA ho jAe, to bhagavan ! kyA usake vrata (trasajIvavadha-pratyAkhyAna) kA ullaMghana hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki vaha trasajIva ke atipAta (vadha) ke lie pravRtta nahIM hotaa| bhagavana! jisa zramaNopAsaka ne pahale se hI vanaspati ke samArambha kA pratyAkhyAna kiyA ho. pathvI ko khodate hae kisI vakSa kA mala chinna ho jAe, to bhagavana ! kyA usakA vrata bhaMga hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki vaha zramaNopAsaka usa (vanaspati) ke atipAta (vadha) ke lie pravRtta nahIM hotaa| sUtra - 332 bhagavan ! tathArUpa zramaNa aura mAhana ko prAsuka, eSaNIya, azana, pAna, khAdima aura svAdima dvArA pratilAbhita karate hue zramaNopAsaka ko kyA lAbha hotA hai ? gautama ! vaha zramaNopAsaka tathArUpa zramaNa yA mAhana ko samAdhi utpanna karatA hai| unheM samAdhi prApta karAne vAlA zramaNopAsaka usI samAdhi ko svayaM bhI prApta karatA hai| bhagavan ! tathArUpa zramaNa yA mAhana ko yAvat pratilAbhita karatA huA zramaNopAsaka kyA tyAga (yA saMcaya) karatA hai? muni dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 129
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka gautama ! vaha zramaNopAsaka jIvita kA tyAga karatA hai, dustyaja vastu kA tyAga karatA hai, duSkara kArya karatA hai, durlabha vastu kA lAbha letA hai, bodhi prApta karatA hai, siddha hotA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai| sUtra - 333 bhagavan ! kyA karmarahita jIva kI gati hotI hai ? hA~, gautama ! akarma jIva kI gati hotI hai| bhagavan ! akarma jIva kI gati kaise hotI hai ? gautama ! niHsaMgatA se, nIrAgatA se, gatipariNAma se, bandhana kA cheda ho jAne se, nirindhatA-(karmarUpI indhana se mukti) hone se aura pUrvaprayoga se karmarahita jIva kI gati hotI hai| bhagavan ! niHsaMgatA se, nIrAgatA se, gatipariNAma se yAvat pUrvaprayoga se karmarahita jIva kI gati kaise hotI hai? gautama ! jaise koI paruSa eka chidarahita aura nirupahata sakhe tambe para kramazaH parikarma karatA-karatA usa para DAbha aura kuza lapeTe / unheM lapeTakara usa para ATha bAra miTTI ke lepa lagA de, phira use dhUpa meM rakha de / bAra-bAra (dhUpa meM dene se) atyanta sUkhe hue usa tumbe ko athAha, ataraNIya, puruSa-pramANa se bhI adhika jala meM DAla de, to he gautama ! vaha tumbA miTTI ke una ATha lepoM se adhika bhArI ho jAne se kyA pAnI ke uparitala ko choDakara nIce pRthvItala para jA baiThatA hai ? hA~, bhagavan ! tumbA nIce pRthvItala para jA baiThatA hai / gautama ! AThoM hI miTTI ke lepoM ke naSTa ho jAne se kyA vaha tumbA pRthvItala ko chor3akara pAnI ke uparitala para A jAtA hai ? hA~, bhagavan ! A jAtA hai / he gautama ! isI taraha niHsaMgatA se, nIrAgatA se evaM gatipariNAma se karmarahita jIva kI bhI (Urdhva) gati hotI hai| bhagavan ! bandhana kA cheda ho jAne se akarmajIva kI gati kaise hotI hai ? gautama ! jaise koI maTara kI phala, mUMga kI phalI, ur3ada kI phalI, zimbali-aura eraNDa ke phala ko dhUpa meM rakhakara sUkhAe to sUkha jAne para kaTatA hai aura usameM usakA bIja uchalakara dUra jA giratA hai, he gautama ! isI prakAra karmarUpa bandhana kA cheda ho jAne para karmarahita jIva kI gati hotI hai| bhagavan ! indhanarahita hone se karmarahita jIva kI gati kisa prakAra hotI hai ? gautama ! jaise indhana se chaTe hae dhueM kI gati rukAvaTa na ho to svAbhAvika rUpa se Urdhva hotI hai, isI prakAra he gautama ! karmarUpa indhana se rahita hone se karmarahita jIva kI gati hotI hai| bhagavana ! parvaprayoga se karmarahita jIva kI gati kisa prakAra hotI hai ? gautama ! jaise-dhanuSa se chUTe hue bANa kI gati lakSyAbhimukhI hotI hai, isI prakAra he gautama ! pUrvaprayoga se karmarahita jIva kI gati hotI hai| isIlie he gautama ! aisA kahA gayA ki niHsaMgatA se, yAvat pUrvaprayoga se karmarahita jIva kI (Urdhva) gati hotI hai| sUtra - 334 bhagavan ! kyA duHkhI jIva duHkha se spRSTa hotA hai athavA aduHkhI jIva duHkha se spRSTa hotA hai ? gautama ! duHkhI jIva hI duHkha se spRSTa hotA hai, kintu aduHkhI jIva duHkha se spRSTa nahIM hotA / bhagavan ! kyA duHkhI nairayika duHkha se spRSTa hotA hai yA aduHkhI nairayika duHkha se spRSTa hotA hai ? gautama ! duHkhI nairayika hI duHkha se spRSTa hotA hai, aduHkhI nairayika duHkha se spRSTa nahIM hotA / isI taraha vaimAnika paryanta daNDakoM meM kahanA caahie| isI prakAra ke pAMca daNDaka (AlApaka) kahane cAhie, yathA-(1) duHkhI duHkha se spRSTa hotA hai, (2) duHkhI duHkha kA parigrahaNa karatA hai, (3) duHkhI duHkha kI udIraNA karatA hai, (4) duHkhI duHkha kA vedana karatA hai aura (5) duHkhI duHkha kI nirjarA karatA hai| sUtra - 335 bhagavan ! upayogarahita gamana karate hue, khar3e hote hue, baiThate hue yA sote hue aura isI prakAra binA upayoga ke vastra, pAtra, kambala aura pAdapoMchana grahaNa karate hae yA rakhate hae anagAra ko airyApathikI kriyA lagatI hai athavA sAmparAyikI kriyA lagatI hai ? gautama ! aise anagAra ko sAmparAyikI kriyA lagatI hai| bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? gautama ! jisa jIva ke krodha, mAna, mAyA aura lobha vyucchinna ho gae, usa ko airyApathikI kriyA lagatI hai, sAmparAyikI kriyA nahIM lgtii| kintu jisa jIva ke krodha, mAna, mAyA aura lobha vyucchinna nahIM hue, usako sAmparAyikI kriyA lagatI hai, airyApathikI kriyA nahIM lagatI / sUtra ke anusAra muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 130
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1 zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka pravRtti karane vAle anagAra ko aiApathikI kriyA lagatI hai aura utsUtra pravRtti karane vAle anagAra ko sAmparAyikI kriyA lagatI hai / upayogarahita gamanAdi pravRtti karane vAlA anagAra, sUtraviruddha pravRtti karatA hai / he gautama ! isa kAraNa se use sAmparAyikI kriyA lagatI hai| sUtra-336 bhagavan ! aMgAradoSa, dhUmadoSa aura saMyojanAdoSa se dUSita pAna bhojana kA kyA artha kahA gayA hai ? gautama! jo nirgrantha athavA nirgranthI prAsuka aura eSaNIya azana-pAna-khAdima-svAdimarUpa AhAra grahaNa karake usameM mUrcchita, gaddha, grathita aura Asakta hokara AhAra karate haiM, he gautama ! yaha aMgAradoSa se daSita AhAra-pAnI haiM / jo nirgrantha pAsuka aura eSaNIya azana-pAna-khAdima-svAdima rUpa AhAra grahaNa karake, usake prati atyanta aprItipUrvaka, krodha se khinnatA karate hue AhAra karate haiM, to he gautama ! yaha dhUmadoSa meM dUSita AhAra-pAnI haiM / jo nirgrantha yA nirgranthI prAsuka yAvat AhAra grahaNa karake guNa utpanna karane hetu dUsare padArthoM ke sAtha saMyoga karake AhAra-pAnI karate haiM, he gautama ! vaha AhAra-pAnI saMyojanA doSa se dUSita haiM / he gautama ! yaha aMgAradoSa, dhUmadoSa aura saMyojanAdoSa se dUSita pAna-bhojana kA artha hai| bhagavan ! aMgAra, dhUma aura saMyojanA, ina tIna doSoM se mukta pAnI-bhojana kA kyA artha kahA gayA hai ? gautama ! jo nirgrantha yA nirgranthI yAvat atyanta Asakti evaM mUrchA rahita AhAra karate haiM to yaha aMgAradoSa rahita pAna bhojana hai, azanAdi ko grahaNa karake atyanta aprItipUrvaka yAvat AhAra nahIM karatA hai, he gautama ! yaha dhUma-doSarahita pAnabhojana hai / jaisA milA hai, vaisA hI AhAra kara lete haiM, to he gautama ! yaha saMyojanAdoSarahita pAna-bhojana kahalAtA hai| he gautama ! yaha aMgAradoSarahita, dhUmadoSarahita evaM saMyojanAdoSavimukta pAna-bhojana kA artha kahA gayA hai| sUtra - 337 bhagavan ! kSetrAtikrAnta, kAlAtikrAnta, mArgAtikrAnta aura pramANAtikrAnta pAna-bhojana kA kyA artha hai ? gautama ! jo nirgrantha yA nirgranthI, prAsuka aura eSaNIya azana-pAna-khAdima-svAdimarUpa caturvidha AhAra ko sUryodaya se pUrva grahaNa karake sUryodaya ke pazcAt usa AhAra ko karate haiM, to he gautama ! yaha kSetrAtikrAnta pAna-bhojana hai / jo nirgrantha yA nirgranthI yAvat caturvidha AhAra ko prathama prahara meM grahaNa karake antima prahara taka rakhakara sevana karate haiM, to he gautama ! yaha kAlAtikrAnta pAna-bhojana hai / jo nirgrantha yA nirgranthI yAvat caturvidha AhAra ko grahaNa karake Adhe yojana kI maryAdA kA ullaMghana karake khAte haiM, to he gautama! yaha mArgAtikrAnta pAna-bhojana hai| jo nirgrantha yA nirgranthI prAsuka evaM eSaNIya yAvat AhAra ko grahaNa karake kukkuTIaNDaka pramANa battIsa kavala kI mAtrA se adhika AhAra karatA hai, to he gautama ! yaha pramANAtikrAnta pAna-bhojana hai| kukkuTI-aNDakapramANa ATha kavala kI mAtrA meM AhAra karane vAlA sAdhu alpAhArI hai / kukkuTIaNDakapramANa bAraha kavala kI mAtrA meM AhAra karane vAlA sAdhu apArddha avamodarikA vAlA hai / kukkuTI-aNDakapramANa solaha kavala kI mAtrA meM AhAra karane vAlA sAdhu dvibhAgaprApta AhAra vAlA hai / kukkuTI-aNDakapramANa caubIsa kavala kI mAtrA meM AhAra karane vAlA sAdhu UnodarikA vAlA hai / kukkuTI-aNDakapramANa battIsa kavala kI mAtrA meM AhAra karane vAlA sAdhu pramANaprApta AhArI hai / isa se eka bhI grAsa kama AhAra karane vAlA zramaNa nirgrantha prakAmarasabhojI nahIM hai, yaha kahA jA sakatA hai / he gautama ! yaha kSetrAtikrAnta, kAlAtikrAnta, mArgAti-krAnta aura pramANAtikrAnta pAna-bhojana kA artha hai| sUtra-338 bhagavan ! zastrAtIta, zastrapariNAmita, eSita, vyeSita, sAmudAyika bhikSArUpa pAna-bhojana kA kyA artha hai? gautama ! jo nirgrantha yA nirgranthI zastra aura mUsalAdi kA tyAga kiye hue haiM, puSpa-mAlA aura vilepana se rahita haiM, ve yadi usa AhAra ko karate haiM, jo kRmi Adi jantuoM se rahita, jIvacyuta aura jIvavimukta hai, jo sAdhu ke lie nahIM banAyA gayA hai, na banavAyA gayA hai, jo asaMkalpita hai, anAhUta hai, akrItakRta hai, anuddiSTa hai, navakoTi-vizuddha hai, dasa doSoM se muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 131
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka vimukta hai, udgama aura utpAdanA sambandhI eSaNA doSoM se rahita hai, aMgAradoSarahita hai, dhUmadoSarahita hai, saMyojanAdoSarahita hai tathA jo surasura aura capacapa zabda se rahita, bahuta zIghratA aura atyanta vilamba se rahita, AhAra ko lezamAtra bhI chor3e binA, nIce na girAte hue, gAr3I kI dhUrI ke aMjana athavA ghAva para lagAe jAne vAle lepa kI taraha kevala saMyamayAtrA ke nirvAha ke lie aura saMyama-bhAra ko vahana karane ke lie, jisa prakAra sarpa bila meM praveza karatA hai, usI prakAra jo AhAra karate haiM, to vaha zastrAtIta, yAvat pAna-bhojana kA artha hai / bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-7 - uddezaka-2 sUtra-339 he bhagavan ! maiMne sarva prANa, sarva bhUta, sarva jIva aura sabhI tattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai, isa prakAra kahane vAle ke supratyAkhyAna hotA hai yA duSpratyAkhyAna hotA hai ? gautama! maiMne sabhI prANa yAvat sabhI tattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai, aisA kahane vAle ke kadAcit supratyAkhyAna hotA hai kadAcit duSpratyAkhyAna hotA hai| bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA hai ? gautama! maiMne samasta prANa yAvat sarva tattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai, isa prakAra kahane vAle ko isa prakAra avagata nahIM hotA ki ye jIva haiM, ye ajIva haiM, ye trasa haiM, ye sthAvara haiM: usakA pratyAkhyAna supratyAkhyAna nahIM hotA, kintu duSpratyAkhyAna hotA hai / sAtha hI, maiMne sabhI prANa yAvat sabhI sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai, aisA kahane vAlA duSpratyAkhyAnI satyabhASA nahIM bolatA; kintu mRSAbhASA bolatA hai / isa prakAra vaha mRSAvAdI sarva prANa yAvat samasta sattvoM ke prati tIna karaNa, tIna yoga se asaMyata, avirata, pApakarma se apratihata aura pApakarma kA apratyAkhyAnI, kriyAoM se yukta, asaMvRta, ekAntadaNDa evaM ekAntabAla hai| maiMne sarva prANa yAvata sarva sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai, yoM kahane vAle jisa puruSa ko yaha jJAta hotA hai ki ye jIva hai, ye ajIva hai, ye trasa hai aura ye sthAvara haiM, usa puruSa kA pratyAkhyAna supratyAkhyAna hai, kintu duSpratyAkhyAna nahIM hai| maiMne sarva prANa yAvat sarva sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai| isa prakAra kahatA huA vaha supratyAkhyAnI satyabhASA bolatA hai, mRSAbhASA nahIM bolatA / isa prakAra vaha supratyAkhyAnI satya-bhASI, sarva prANa yAvat sattvoM ke prati tIna karaNa, tIna yoga se saMyata, virata hai / (atItakAlIna) pApakarmoM ko usane ghAta kara diyA hai, (anAgata pApoM ko) pratyAkhyAna se tyAga diyA hai, vaha akriya hai, saMvRta hai aura ekAnta paNDita hai| isIlie, aisA kahA jAtA hai ki yAvat kadAcit supratyAkhyAna hotA hai aura kadAcit duSpratyAkhyAna hotA hai| sUtra - 340 bhagavan ! pratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! pratyAkhyAna do prakAra kA kahA gayA hai| mUlaguNapratyAkhyAna aura uttaraguNapratyAkhyAna / bhagavan ! mUlaguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! do prakAra kA-sarvamUlaguNapratyA-khyAna aura dezamUlaguNapratyAkhyAna | bhagavan ! sarvamUlaguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA hai| sarva-prANAtipAta se viramaNa, sarva-maSAvAda se viramaNa, sarva-adattAdAna se viramaNa, sarva-maithuna se viramaNa aura sarvaparigraha se viramaNa / bhagavan ! dezamUlaguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA kahA gayA hai| sthUla-prANAtipAta se viramaNa yAvat sthUla-parigraha se viramaNa / bhagavan ! uttaraguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA-sarva-uttaraguNapratyAkhyAna aura dezauttaraguNapratyAkhyAna / bhagavan ! sarva-uttaraguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA hai ? gautama ! dasa prakAra kA hai-yathAsUtra-341 anAgata, atikrAnta, koTisahita, niyaMtrita, sAkAra, anAkAra, pariNAmakRta, niravazeSa, saMketa aura addhaaprtyaakhyaan| sUtra-342 deza-uttaraguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA hai ? gautama ! sAta prakAra kA-digvrata, upabhoga-paribhogapariNAma muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 132
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka anarthadaNDaviramaNa, sAmAyika, dezAvakAzika, pauSadhopavAsa, atithi-saMvibhAga tathA apazcima maarnnaantiksNlekhnaa-jossnnaa-aaraadhnaa| sUtra - 343 bhagavan ! kyA jIva mUlaguNapratyAkhyAnI haiM, uttaraguNapratyAkhyAnI haiM athavA apratyAkhyAnI haiM ? gautama ! jIva (samuccayarUpa meM) mUlaguNapratyAkhyAnI bhI haiM, uttaraguNapratyAkhyAnI bhI haiM aura apratyAkhyAnI bhI haiN| nairayika jIva mUlaguNapratyAkhyAnI haiM, uttaraguNapratyAkhyAnI haiM yA apratyAkhyAnI ? gautama ! nairayika jIva na to malagaNapratyAkhyAnI haiM aura na uttaragaNapratyAkhyAnI. kinta apratyAkhyAnI haiM / isI prakAra catarindriya jIvoM paryanta kahanA / paMcendriyatiryaMcoM aura manuSyoM ke viSaya meM jIvoM kI taraha kahanA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke sambandha meM nairayika jIvoM kI taraha kahanA / ye saba apratyAkhyAnI haiN| bhagavana ! mUlaguNapratyAkhyAnI, uttaraguNapratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI, ina jIvoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e jIva mUlaguNapratyAkhyAnI haiM, (unase) uttaraguNapratyAkhyAnI asaMkhyeyaguNA aura (unase) apratyAkhyAnI anantaguNA haiM / bhagavan ! ina mUlaguNapratyAkhyAnI Adi jIvoM meM paMcendriyatiryagyonika jIva kauna kinase alpa yAvat vizeSAdhika hai ? gautama ! mUlaguNapratyAkhyAnI paMcendriyatiryaMca jIva sabase thor3e, unase uttaraguNapratyAkhyAnI asaMkhyaguNA aura unase apratyAkhyAnI asaMkhyaguNA haiM / bhagavan ! ina mUlaguNapratyAkhyAnI Adi jIvoM meM manuSya kauna kinase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! mUlaguNapratyAkhyAnI manuSya sabase thor3e, unase uttaraguNapratyAkhyAnI saMkhyAtaguNA aura unase apratyAkhyAnI manuSya asaMkhyAtaguNA haiN| bhagavan ! kyA jIva sarvamUlaguNapratyAkhyAnI haiM, dezamUlaguNapratyAkhyAnI haiM yA apratyAkhyAnI haiM ? gautama ! jIva (samuccaya meM) sarvamUlaguNapratyAkhyAnI bhI haiM, dezamUlaguNapratyAkhyAnI bhI haiM aura apratyAkhyAnI bhI haiM / bhagavan nairayika jIvoM ke viSaya meM bhI yahI prazna hai / gautama ! nairayika jIva na to sarvamUlaguNapratyAkhyAnI haiM aura na hI dezamUlaguNapratyAkhyAnI haiM, ve apratyAkhyAnI haiM / isI taraha caturindriyaparyanta kahanA cAhie / paMcendriyatiryaMca jIvoM ke viSaya meM bhI yahI prazna hai / gautama ! paMcendriyatiryaMca sarvamUlaguNapratyAkhyAnI nahIM haiM, dezamUlaguNapratyAkhyAnI haiM aura apratyAkhyAnI bhI haiM / manuSyoM ke viSaya meM (aughika) jIvoM kI taraha kathana karanA cAhie / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke viSaya meM nairayikoM kI taraha kahanA caahie| bhagavan ! ina sarvamUlapratyAkhyAnI, dezamUlapratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI jIvoM meM kauna kinase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thoDe sarvamUlapratyAkhyAnI jIva haiM, unase asaMkhyAtaguNe dezamUlapratyAkhyAnI jIva haiM aura apratyAkhyAnI jIva unase anantaguNe haiM / isI prakAra tInoM-audhika jIvoM, paMcendriyatiryaMcoM aura manuSyoM kA alpabahutva prathama daNDakameM kahe anusAra kahanA; kintu itanA vizeSa hai ki dezamUlaguNapratyAkhyAnI paMcendriyatiryaMca sabase thor3e haiM aura apratyAkhyAnI paMcendriyatiryaMca unase asaMkhyeyaguNe haiM / bhagavan ! jIva kyA sarva-uttaraguNapratyAkhyAnI haiM, deza-uttaraguNapratyAkhyAnI haiM athavA apratyAkhyAnI haiM ? gautama ! jIva tInoM prakAra ke haiM / paMcendriya tiryaMcoM aura manaSyoM kA kathana bhI isI taraha karanA cAhie / vaimAnikaparyanta zeSa sabhI jIva apratyAkhyAnI haiN| bhagavan ! ina sarvottaraguNapratyAkhyAnI, dezottaraguNapratyAkhyAnI evaM apratyAkhyAnI jIvoM meM se kauna kinase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! ina tInoM kA alpabahutva prathama daNDaka meM kahe anusAra yAvat manuSyoM taka jAna lenA caahie| bhagavan ! kyA jIva saMyata hai, asaMyata hai, athavA saMyatAsaMyata hai? gautama ! jIva saMyata bhI hai, asaMyata bhI hai aura saMyatAsaMyata bhI haiM / isa taraha prajJApanAsUtra ke 32ve pada meM kahe anusAra yAvat vaimAnikaparyanta kahanA cAhie aura alpabahatva bhI tInoM kA pUrvavat kahanA cAhie / bhagavan ! kyA jIva pratyAkhyAnI haiM, apratyAkhyAnI haiM, athavA pratyAkhyAnA-pratyAkhyAnI haiM ? gautama ! tInoM prakAra ke haiM / isI prakAra manuSya bhI tInoM hI prakAra ke haiM / paMcendriya tiryaMcayonika jIva prArambha ke vikalpa se rahita haiM, ve apratyAkhyAnI haiM yA pratyAkhyAnA-pratyAkhyAnI haiM / zeSa sabhI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 133
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka jIva yAvat vaimAnika taka apratyAkhyAnI haiN| bhagavan ! ina pratyAkhyAnI Adi jIvoM meM kauna kinase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase alpa jIva pratyAkhyAnI haiM, unase pratyAkhyAnA-pratyAkhyAnI asaMkhyeyaguNe haiM aura unase apratyAkhyAnI anantaguNe haiM / paMcendriya tiryaMca jIvoM meM pratyAkhyAnA-pratyAkhyAnI jIva sabase thor3e haiM, aura unase asaMkhyAtaguNe apratyAkhyAnI haiN| manuSyoM meM pratyAkhyAnI manuSya sabase thor3e haiM, unase saMkhyeyaguNe pratyAkhyAnA-pratyAkhyAnI haiM aura unase bhI asaMkhyeya guNe apratyAkhyAnI haiN| sUtra-344 bhagavan ! kyA jIva zAzvata haiM yA azAzvata haiM ? gautama ! jIva kathaMcit zAzvata haiM aura kathaMcita azAzvata haiN| bhagavana ! yaha kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? gautama ! dravya kI dRSTi se jIva zAzvata hai aura bhAva kI dRSTi se jIva azAzvata haiM / isa kAraNa kahA gayA hai ki jIva kathaMcit zAzvata haiM, kathaMcita azAzvata haiN| bhagavan ! kyA nairayika jIva zAzvata haiM yA azAzvata haiM ? jisa prakAra (audhika) jIvoM kA kathana kiyA gayA, usI prakAra nairayikoM kA kathana karanA cAhie / isI prakAra vaimAnika paryanta caubIsa hI daNDakoM ke viSaya meM kathana karanA cAhie ki ve jIva kathaMcit zAzvata haiM, kathaMcita azAzvata haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yaha isI prakAra hai zataka-7 - uddezaka-3 sUtra - 345 bhagavan ! vanaspatikAyika jIva kisa kAla meM sarvAlpAhArI hote aura kisa kAla meM sarvamahAhArI hote haiM ? gautama ! prAvRT-Rtu (zrAvaNa aura bhAdrapada mAsa) meM tathA varSARtu (Azvina aura kArtika mAsa) meM vanaspatikAyika jIva sarvamahAhArI hote haiM / isake pazcAt zaradaRtu meM, tadanantara hemantaRtu meM isake bAda vasantaRtu meM aura tatpazcAt grISmaRtu meM vanaspatikAyika jIva kramazaH alpAhArI hote haiM / grISmaRtu meM ve sarvAlpAhArI hote haiN| bhagavan ! yadi grISmaRtu meM vanaspatikAyika jIva sarvAlpAhArI hote haiM, to bahuta-se vanaspatikAyika grISma Rtu meM pattoM vAle, phUloM vAle, phaloM vAle, hariyAlI se dedIpyamAna evaM zrI se atIva suzobhita kaise hote haiM ? he gautama! grISmaRtu meM bahuta-se uSNayoni vAle jIva aura pudgala vanaspatikAya ke rUpa meM utpanna ho, vizeSarUpa se utpanna hote haiM, vRddhi ko prApta hote haiM aura vizeSarUpa se vRddhi ko prApta hote haiM / he gautama ! isa kAraNa grISmaRtu meM bahuta-se vanaspatikAyika pattoM vAle, phUloM vAle yAvat suzobhita hote haiN| sUtra-346 bhagavan ! kyA vanaspatikAyika ke mUla, nizcaya hI mUla ke jIvoM se spRSTa hote haiM, kanda, kanda ke jIvoM se spRSTa, yAvat bIja, bIja ke jIvoM se spRSTa hote haiM? hA~, gautama ! mUla, mUla ke jIvoM se spRSTa hote haiM yAvat bIja, bIja ke jIvoM se spRSTa hote haiN| bhagavan ! yadi mUla, mUla ke jIvoM se spRSTa hote haiM yAvat bIja, bIja ke jIvoM se spRSTa hote haiM, to phira bhagavan ! vanaspatikAyika jIva kisa prakAra se AhAra karate haiM aura kisa taraha se use pariNamAte haiM ? gautama ! mUla, mUla ke jIvoM se vyApta haiM aura ve pRthvI ke jIva ke sAtha sambaddha hote haiM, isa taraha se vanaspatikAyika jIva AhAra karate haiM aura use pariNamAte haiM / isI prakAra kanda, kanda ke jIvoM ke sAtha spRSTa hote haiM aura mUla ke jIvoM se sambaddha rahate haiM; isI prakAra yAvat bIja, bIja ke jIvoM se vyApta hote haiM aura phala ke jIvoM ke sAtha sambaddha rahate haiM; isase ve AhAra karate aura use pariNamAte haiN| sUtra - 347 aba prazna yaha hai bhagavan ! AlU, mUlA, zRMgabera, hirilI, sirilI, sissirilI, kiTrikA, chiriyA, chIravidArikA, vajrakanda, sUraNakanda, khilUr3A, bhadramothA, piMDaharidrA, rohiNI, huthIhU, thirugA, mudgakarNI, azvakarNI, siMhakarNI, sihaNDI, musuNDhI, ye aura isI prakAra kI jitanI bhI dUsarI vanaspatiyA~ haiM, kyA ve saba anantajIvavAlI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 134
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka aura vividha (pRthak-pRthak) jIva vAlI haiM? hA~, gautama ! AlU, mUlA, yAvat musuNDhI; ye aura isI prakAra kI jitanI bhI dUsarI vanaspatiyA~ haiM, ve saba anantajIva vAlI aura vividha (bhinna-bhinna) jIva vAlI haiN| sUtra - 348 bhagavan ! kyA kRSNalezyA vAlA nairayika kadAcit alpakarma vAlA aura nIlalezyA vAlA nairayika kadAcit mahAkarma vAlA hotA hai ? hA~, gautama ! kadAcit aisA hotA hai / bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki kRSNalezyA vAlA nairayika kadAcit alpakarma vAlA hotA hai aura nIlalezyA vAlA nairayika kadAcit mahAkarma vAlA hotA hai ? gautama ! sthiti kI apekSA se aisA kahA jAtA hai| bhagavana ! kyA nIlalezyA vAlA nairayika kadAcita alpakarma vAlA hotA hai aura kApotalezyA vAlA nairayika kadAcit mahAkarma vAlA hotA hai ? hA~, gautama ! kadAcit aisA hotA hai / bhagavan ! Apa kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki nIlalezyA vAlA nairayika kadAcit alpakarma vAlA hotA hai aura kApotalezyA vAlA nairayika kadAcit mahA-karma vAlA hotA hai ? gautama ! sthiti kI apekSA aisA kahatA huuN| isI prakAra asurakumAroM ke viSayameM bhI kahanA cAhie, parantu unameM eka tejolezyA adhika hotI hai / isI taraha yAvat vaimAnika devoM taka khnaa| jisameM jitanI lezyAeM hoM, utanI kahanI cAhie, kintu jyotiSka devoM ke daNDaka kA kathana nahIM karanA / bhagavan ! kyA padmalezyAvAlA vaimAnika kadAcit alpakarma vAlA aura zuklalezyA vAlA vaimAnika kadAcit mahAkarmavAlA hotA hai ? hA~, gautama ! kadAcit hotA hai| bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ? (isake uttarameM) zeSa sArA kathana nairayika kI taraha yAvat mahAkarma vAlA hotA hai; yahA~ taka karanA caahie| sUtra - 349 bhagavan ! kyA vAstava meM jo vedanA hai, vaha nirjarA kahI jA sakatI hai ? aura jo nirjarA hai, vaha vedanA kahI jA sakatI hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki jo vedanA hai, vaha nirjarA nahIM kahI jA sakatI aura jo nirjarA hai, vaha vedanA nahIM kahI jA sakatI ? gautama ! vedanA karma hai aura nirjarA nokarma hai| isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai| bhagavan ! kyA nairayikoM kI jo vedanA hai, use nirjarA kahA jA sakatA hai, aura jo nirjarA hai, use vedanA kahA jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki nairayikoM kI jo vedanA hai, use nirjarA nahIM kahA jA sakatA aura jo nirjarA hai, use vedanA nahIM kahA jA sakatA ? gautama ! nairayikoM kI jo vedanA hai, vaha karma hai aura jo nirjarA hai, vaha nokarma hai / isa kAraNa se he gautama ! maiM aisA kahatA huuN| isI prakAra yAvata vaimAnika paryanta kahanA caahie| bhagavan ! jina karmoM kA vedana kara (bhoga) liyA, kyA unako nirjIrNa kara liyA aura jina karmoM ko nirjIrNa kara liyA, kyA unakA vedana kara liyA ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki jina karmoM kA vedana kara liyA, unako nirjIrNa nahIM kiyA aura jina karmoM ko nirjIrNa kara liyA, unakA vedana nahIM kiyA ? gautama ! vedana kiyA gayA karmoM kA, kintu nirjIrNa kiyA gayA hai-nokarmoM ko, isa kAraNa se he gautama ! maiMne aisA kahA / bhagavan ! nairayika jIvoM ne jisa karma kA vedana kara liyA, kyA use nirjIrNa kara liyA ? pahale kahe anusAra nairayikoM ke viSaya meM bhI jAna lenA / isI prakAra vaimAnikoM paryanta caubIsa hI daNDaka meM kathana krnaa| bhagavan ! kyA vAstava meM jisa karma ko vedate haiM, usakI nirjarA karate haiM aura jisakI nirjarA karate haiM, usako vedate haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! yaha Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki jisako vedate haiM, usakI nirjarA nahIM karate aura jisakI nirjarA karate haiM, usako vedate nahIM haiM ? gautama ! karma ko vedate haiM aura nokarma ko nirjIrNa karate haiM / isa kAraNa se he gautama ! maiM aisA kahatA hU~ / isI taraha nairayikoM ke viSaya meM jAnanA / vaimAnikoM paryanta caubIsa hI daNDakoM meM isI taraha khnaa| bhagavan ! kyA vAstava meM karma kA vedana kareMge, usakI nirjarA kareMge, aura jisa karma kI nirjarA kareMge, usakA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 135
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka vedana kareMge ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki yAvat usakA vedana nahIM kareMge ? gautama ! karma kA vedana kareMge, nokarma kI nirjarA kareMge / isa kAraNa se, he gautama ! aisA kahA jAtA hai / isI taraha nairayikoM ke viSaya meM jAna lenA / vaimAnika paryanta isI taraha kahanA caahie| bhagavan ! jo vedanA kA samaya hai, kyA vahI nirjarA kA samaya hai aura jo nirjarA kA samaya hai, vahI vedanA kA samaya hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! jisa samaya meM vedate haiM, usa samaya nirjarA nahIM karate aura jisa samaya nirjarA karate haiM, usa samaya vedana nahIM karate / anya samaya meM vedana karate haiM aura anya samaya meM nirjarA karate haiM / vedanA kA samaya dUsarA hai aura nirjarA kA samaya dUsarA hai| isI kAraNa he gautama ! maiM kahatA hU~ ki...yAvat nirjarA kA jo samaya hai, vaha vedanA kA samaya nahIM hai| bhagavan ! kyA nairayika jIvoM kA jo vedanA kA samaya hai, vaha nirjarA kA samaya hai aura jo nirjarA kA samaya hai, vaha vedanA kA samaya hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavana ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama! nairayika jIva jisa samaya meM vedana karate haiM, usa samaya meM nirjarA nahIM karate aura jisa samaya meM nirjarA karate haiM, usa samaya meM vedana nahIM karate / anya samaya meM ve vedana karate haiM aura anya samaya meM nirjarA karate haiN| unake vedanA kA samaya dUsarA hai aura nirjarA kA samaya dUsarA hai / isa kAraNa se maiM aisA kahatA hU~ ki yAvat jo nirjarA kA samaya hai, vaha vedanA kA samaya nahIM hai| isI prakAra vaimAnikoM paryanta khnaa| sUtra-350 bhagavan ! nairayika jIva zAzvata haiM yA azAzvata haiM ? gautama ! nairayika jIva kathaMcit zAzvata haiM aura kathaMcit azAzvata haiM / bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! avyucchitti naya kI apekSA se nairayika jIva zAzvata hai aura vyucchitti naya kI apekSA se nairayika jIva azAzvata haiM / ina kAraNa se he gautama ! maiM aisA kahatA hU~ ki nairayika jIva kathaMcit zAzvata haiM aura kathaMcit azAzvata haiM / isI prakAra vaimAnikoM paryanta kahanA / yAvat isI kAraNa maiM kahatA hU~ vaimAnika deva kathaMcit zAzvata haiM, kathaMcit azAzvata haiM / bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yaha isI prakAra hai| zataka-7 - uddezaka-4 sUtra - 351 rAjagRha nagara meM yAvat bhagavAna mahAvIra se isa prakAra pUchA-bhagavan ! saMsArasamApannaka jIva kitane prakAra ke haiM? gautama ! chaha prakAra ke-pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika evaM trs-kaayik| isa prakAra yaha samasta varNana jIvAbhigamasUtra meM kahe anusAra samyaktvakriyA aura mithyAtvakriyA paryanta kahanA cAhie he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| sUtra-352 jIva ke chaha bheda, pRthvIkAyika Adi jIvoM kI sthiti, bhavasthiti, sAmAnyakAyasthiti, nirlepana, anagAra sambandhI varNana samyaktvakriyA aura mithyaatvkriyaa| zataka-7 - uddezaka-5 sUtra - 353 rAjagRha nagara meM yAvat bhagavAna mahAvIra svAmI se pUchA-he bhagavan ! khecara paMcendriyatiryaMca jIvoM kA yonisaMgraha kitane prakAra kA hai ? gautama ! tIna prakAra kA / aNDaja, potaja aura sammUrchima / isa prakAra jIvAjIvAbhigamasUtra meM kahe anusAra yAvat una vimAnoM kA ullaMghana nahIM kiyA jA sakatA, he gautama ! ve vimAna itane mahAn kahe gae haiM taka kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yaha isI prakAra hai| sUtra - 354 yonisaMgraha lezyA, dRSTi, jJAna, yoga, upayoga, upapAta, sthiti, samudghAta, cyavana aura jAti-kulakoTi itane viSaya haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 136
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka zataka-7 - uddezaka-6 sUtra - 355 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! jo jIva nArakoM meM utpanna hone yogya haiM, kyA vaha isa bhava meM rahatA huA nArakAyuSya bA~dhatA hai, vahA~ utpanna hotA huA nArakAyuSya bA~dhatA hai yA phira (naraka meM) utpanna hone para nArakA-yuSya bA~dhatA hai ? gautama ! vaha isa bhava meM rahatA huA hI nArakAyuSya bA~dhatA letA hai, parantu naraka meM utpanna huA nArakAyuSya nahIM bA~dhatA aura na naraka meM utpanna hone para nArakAyuSya bA~dhatA hai / isI prakAra asurakumAroM ke viSaya meM kahanA / isI prakAra vaimAnika paryanta khnaa| bhagavan ! jo jIva nArakoM meM utpanna hone vAlA hai, kyA vaha isa bhava meM rahatA huA nArakAyuSya kA vedana karatA hai, yA vahA~ utpanna hotA huA nArakAyuSya kA vedana karatA hai, athavA vahA~ utpanna hone ke pazcAt nArakAyuSya kA vedana karatA hai ? gautama ! vaha isa bhava meM rahatA huA nArakAyuSya kA vedana nahIM karatA, kintu vahA~ utpanna hotA huA vaha nArakAyuSya kA vedana karatA hai aura utpanna hone ke pazcAt bhI nArakAyuSya kA vedana karatA hai / isa prakAra vaimAnika paryanta caubIsa daNDakoM meM kathana karanA cAhie bhagavan ! jo jIva nArakoM meM utpanna hone vAlA hai, kyA vaha yahA~ rahatA huA hI mahAvedanA vAlA ho jAtA hai, yA naraka meM utpanna hotA huA mahAvedanA vAlA hotA hai, athavA naraka meM utpanna hone ke pazcAt mahAvedanA vAlA hotA hai ? gautama ! vaha isa bhava meM rahA huA kadAcit mahAvedanA vAlA hotA hai, kadAcit alpavedanA vAlA hotA hai / naraka meM utpanna hotA haA bhI kadAcita mahAvedanA vAlA aura kadAcita alpavedanA vAlA hotA hai; kintu jaba naraka meM utpanna ho jAtA hai, taba vaha ekAntaduHkharUpa vedanA vedatA hai, kadAcit sukharUpa (vedanA vedatA hai)| bhagavan ! asurakumAra sambandhI prazna-gautama ! vaha isa bhava meM rahA haA kadAcit mahAvedanA vAlA aura kadAcit alpavedanA vAlA hotA hai; vahA~ utpanna hotA huA bhI vaha kadAcit mahAvedanA vAlA aura kadAcit alpavedanA vAlA hotA hai, kintu jaba vaha vahA~ utpanna ho jAtA hai, taba ekAntasukha rUpa vedatA hai, kadAcit duHkharUpa vedanA vedatA hai / isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka khnaa| bhagavan ! pRthvIkAyika meM utpanna hone yogya jIva sambandhI pRcchA / gautama ! vaha jIva isa bhava meM rahA huA kadAcit mahAvedanAyukta aura kadAcit alpavedanAyukta hotA hai, isI prakAra vahA~ utpanna hotA huA bhI vaha kadAcit mahAvedanA aura kadAcit alpavedanA se yukta hotA hai aura jaba vahA~ utpanna ho jAtA hai, tatpazcAt vaha vividha prakAra se vedanA vedatA hai| isI prakAra manuSya paryanta kahanA / asurakumAroM ke samAna vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke lie bhI khnaa| sUtra -356 bhagavan ! kyA jIva Abhoganirvartita AyuSya vAle haiM yA anAbhoganirvartita AyuSya vAle haiM ? gautama ! jIva Abhoganirvartita AyuSya vAle nahIM haiM, kintu anAbhoganivartita AyuSya vAle haiM / isI prakAra nairayikoM ke (AyuSya ke) viSaya meM bhI kahanA cAhie / vaimAnikoM paryanta isI taraha kahanA caahie| sUtra - 357 bhagavan ! kyA jIvoM ke karkaza vedanIya karma karate haiM ? hA~, gautama ! karate haiM / bhagavan ! jIva karkaza-vedanIya karma kaise bA~dhate haiM ? gautama ! prANAtipAta se yAvat mithyAdarzanazalya se bA~dhate haiN| kyA nairayika jIva karkazavedanIya karma bA~dhate haiM ? hA~, gautama ! pahale kahe anusAra bA~dhate haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka khnaa| bhagavan ! kyA jIva akarkazavedanIya karma bA~dhate haiM ? hA~, gautama ! bA~dhate haiM / bhagavan ! jIva akarkaza-vedanIya karma kaise bA~dhate haiM ? gautama ! prANAtipAtaviramaNa se yAvat parigraha-viramaNa se, isI taraha krodha-viveka se yAvat mithyAdarzanazalyaviveka se bA~dhate haiM / bhagavan ! kyA nairayika jIva akarkazavedanIya karma bA~dhate haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| isI prakAra vaimAnikoM paryanta kahanA / manuSyoM ke viSaya meM itanA vizeSa hai ki audhika jIvoM ke samAna muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 137
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka hI sArA kathana karanA caahie| sUtra-358 bhagavan ! kyA jIva sAtAvedanIya karma bA~dhate haiM ? hA~, gautama ! bA~dhate haiM / bhagavan ! jIva sAtAvedanIya karma kaise bA~dhate haiM ? gautama ! prANoM para anukampA karane se, bhUtoM para anukampA karane se, jIvoM ke prati anukampA karane se aura sattvoM para anukampA karane se; tathA bahuta-se prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ko duHkha na dene se, unheM zoka utpanna na karane se, cintA utpanna na karAne se, vilApa evaM rudana karAkara AMsU na bahavAne se, unako na pITane se, unheM paritApa na dene se jIva sAtAvedanIya karma bA~dhate haiM / isI prakAra nairayika jIvoM ke viSaya meM kahanA cAhie / isI prakAra vaimAnikoM paryanta kahanA caahie| bhagavan ! jIva asAtAvedanIya karma bA~dhate haiM ? hA~, gautama ! bA~dhate haiM / bhagavan ! jIva asAtAvedanIya karma kaise bA~dhate haiM ? gautama ! dUsaroM ko duHkha dene se, dUsare jIvoM ko zoka utpanna karane se, jIvoM ko viSAda yA cintA utpanna karane se, dUsaroM ko rulAne yA vilApa karAne se, dUsaroM ko pITane se aura jIvoM ko paritApa dene se tathA bahuta-se prANa, bhUta, jIva evaM sattvoM ko duHkha pahu~cAne se, zoka utpanna karane se yAvat unako paritApa dene se he gautama ! isa prakAra se jIva asAtAvedanIya karma bA~dhate haiM / isI prakAra nairayika jIvoM ke viSaya meM samajhanA caahie| isI prakAra vaimAnikoM paryanta kathana karanA caahie| sUtra-359 bhagavan ! isa jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke bhAratavarSa meM isa avasarpiNI kAla kA duHSamaduHSama nAmaka chaThA ArA jaba atyanta utkaTa avasthA ko prApta hogA, taba bhAratavarSa kA AkArabhAva-pratyavatAra kaisA hogA ? gautama ! vaha kAla hAhAbhUta, bhaMbhAbhUta (duHkhAta) tathA kolAhalabhUta hogA / kAla ke prabhAva se atyanta kaThora, dhUla se malina, asahya, vyAkula, bhayaMkara vAta evaM saMvartaka bAta caleMgI / isa kAla meM yahA~ bArabAra cAroM ora se dhUla ur3ane se dizAeM raja se malina aura reta se kaluSita, andhakArapaTala se yukta evaM Aloka se rahita hoNgii| samaya kI rUkSatA ke kAraNa candramA atyanta zItalatA phaikeMge; sUrya atyanta tpeNge| isake anantara bArambAra bahuta se kharAba rasa vAle megha, viparIta rasa vAle megha, khAre jala vAle megha, khattamegha, agnimegha, vidyutmegha, viSamegha, azanimegha, na pIne yogya jala se pUrNa megha, vyAdhi, roga aura vedanA ko utpanna karane vAle jala se yukta tathA amanojJa jala vAle megha, pracaNDa vAyu ke AghAta se Ahata dhArAoM ke sAtha girate hae pracara varSA barasAeMge: jisase bhArata varSa ke grAma, Akara, nagara, kheDe, karbaTa, maDamba, droNamukha, paTTaNa aura Azrama meM rahane vAle janasamUha, catuSpada, khaga, grAmoM aura jaMgaloM meM saMcAra meM rata trasaprANI tathA aneka prakAra ke vRkSa, guccha, gulma, latAeM, beleM, ghAsa, dUba, parvaka, hariyAlI, zAli Adi dhAnya, pravAla aura aMkura Adi tRNavanaspatiyA~, ye saba vinaSTa ho jAeMgI / vaitADhyaparvata ko chor3akara zeSa sabhI parvata, choTe pahAr3a, TIle, DuMgara, sthala, registAna, baMjarabhUmi Adi sabakA vinAza ho jAegA / gaMgA aura sindhu, ina do nadiyoM ko chor3akara zeSa nadiyA~, pAnI ke jharane, gaDDhe, (naSTa ho jAeMge) durgama aura viSama bhUmi meM rahe hue saba sthala samatala kSetra ho jaaeNge| sUtra - 360 bhagavan ! usa samaya bhAratavarSa kI bhUmi kA AkAra aura bhAvoM kA AvirbhAva kisa prakAra kA hogA ? gautama ! usa samaya isa bharatakSetra kI bhUmi aMgArabhUta, mudrabhUta, bhasmIbhUta, tape hue lohe ke kar3Aha ke samAna, taptaprAya agni ke samAna, bahuta dhUla vAlI, bahuta raja vAlI, bahuta kIcar3a vAlI, bahuta zaivAla vAlI, calane jitane bahuta kIcar3a vAlI hogI, jisa para pRthvIsthita jIvoM kA calanA bar3A hI duSkara ho jAegA / bhagavan ! usa samaya meM bhAratavarSa ke manuSyoM kA AkAra aura bhAvoM kA AvirbhAva kaisA hogA? gautama ! usa samaya meM bhAratavarSa ke manuSya ati kurUpa, kuvarNa, kugandha, kurasa aura kusparza se yukta, aniSTa, akAnta yAvat amanogama, hInasvara vAle, dInasvara vAle, aniSTasvara vAle yAvat amanAma svara vAle, anAdeya aura apratItiyukta vacana vAle, nirlajja, kUTa-kapaTa, kalaha, vadha, bandha aura vairavirodha meM rata, maryAdA kA ullaMghana karane meM muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 138
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka pradhAna, akArya karane meM nitya udyata, gurujanoM ke AdezapAlana aura vinaya se rahita, vikalarUpa vAle, bar3he hue nakha, keza, dAr3hI, mUMcha aura roma vAle, kAlekalUTe, atyanta kaThora zyAmavarNa ke bikhare hue bAloM vAle, pIle aura sapheda kezoM vAle, durdarzanIya rUpa vAle, saMkucita aura valItaraMgoM se pariveSTita, Ter3he-mer3he aMgopAMga vAle, isalie jarApariNata vRddhapuruSoM ke samAna pravirala TUTe aura sar3e hue dA~toM vAle, udbhaTa ghaTa ke samAna bhayaMkara mukha vAle, viSama netroM vAle, Ter3hI nAka vAle tathA Ter3he-mer3he evaM bhurriyoM se vikRta hue bhayaMkara mukha vAle, eka prakAra kI bhayaMkara khujalI vAle, kaThora evaM tIkSNa nakhoM se khujalAne ke kAraNa vikRta bane hae, dAda, eka prakAra ke kor3ha, sidhma vAle, phaTI huI kaThora camar3I vAle, vicitra aMga vAle, UMTa Adi-sI gati vAle, zarIra ke jor3oM ke viSama baMdhana vAle, UMcI-nIcI viSama haDDiyoM evaM pasaliyoM se yukta, kugaThanayukta, kusaMhanana vAle, kupramANayukta, viSamasaMsthAnayukta, kurUpa, kusthAna meM bar3he hue zarIra vAle, kuzayyA vAle, kubhojana karane vAle, vividha vyAdhiyoM se pIr3ita, skhalita gati vAle, utsAharahita, sattvarahita, vikata ceSTA vAle, tejohIna, bArabAra zIta, uSNa, tIkSNa aura kaThora bAta se vyApta, malina aMga vAle, atyanta krodha, mAna, mAyA aura lobha se yukta azubha duHkha ke bhAgI, prAyaH dharmasaMjJA aura samyaktva se paribhraSTa hoNge| unakI avagAhanA utkRSTa eka ratnipramANa hogii| unakA AyuSya solaha varSa kA aura adhika-se-adhika bIsa varSa kA hogA / ve bahuta se putra-pautrAdi parivAra vAle hoMge aura una para unakA atyanta sneha hogA / inake 72 kuTumba bIjabhUta tathA bIjamAtra hoNge| ye gaMgA aura sindhu mahAnadiyoM ke biloM meM aura vaitADhyaparvata kI guphAoM meM nivAsa kreNge| bhagavan ! (usa duHSamaduHSamakAla ke) manuSya kisa prakAra kA AhAra kareMge? gautama ! usa kAla aura usa samaya meM gaMgA aura sindhu mahAnadiyA~ ratha ke mArgapramANa vistAra vAlI hoMgI / ratha kI dhUrI ke praveza karane ke chidra jitane bhAgameM A sake utanA pAnI bahegA / vaha pAnI bhI aneka matsya, kachue Adi se bharA hogA aura usameM bhI pAnI bahuta nahIM hogA / ve bilavAsI manuSya sUryodaya ke samaya eka muhUrta aura sUryAsta ke samaya eka muhUrta biloM se bAhara nIkaleMge / biloM se bAhara nIkalakara ve gaMgA aura sindhu nadiyoM meM se machaliyoM aura kachuoM Adi ko pakar3a kara jamIna meM gAr3eMge / isa prakAra gAr3e hue matsya-kacchapAdi ThaMDa aura dhUpa se sUkha jaaeNge| isa prakAra zIta aura Atapa se pake hue matasya-kacchapAdi se ikkIsa hajAra varSa taka jIvikA calAte hue ve viharaNa kreNge| bhagavan ! ve zIlarahita, guNarahita, maryAdAhIna, pratyAkhyAna aura poSadhopavAsa se rahita, prAyaH mAMsAhArI, matsyAhArI, kSudrAhArI evaM kuNimAhArI manuSya mRtyu ke samaya marakara kahA~ jAeMge, kahA~ utpanna hoMge ? gautama ! ve manuSya marakara prAyaH naraka evaM tiryaMca-yoniyoM meM utpanna hoMge / bhagavan ! niHzIla yAvat kuNimAhArI siMha, vyAghra, vRka, dvIpika, rIcha, tarakSa aura geMDA Adi marakara kahA~ jAeMge, kahA~ utpanna hoMge? gautama ! ve prAyaH naraka aura tiryaMcayoni meM utpanna hoMge / bhagavan ! niHzIla Adi pUrvokta vizeSaNoM se yukta DhaMka, kaMka, bilaka, madduka, zikhI (Adi pakSI marakara kahA~ utpanna hoMge?) gautama ! prAyaH naraka evaM tiryaMca yoniyoM meM utpanna hoMge / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-7 - uddezaka-7 sUtra-361 bhagavan ! upayogapUrvaka calate-baiThate yAvat upayogapUrvaka karavaTa badalate tathA upayogapUrvaka vastra, pAtra, kambala, pAdapoMchana Adi grahaNa karate aura rakhate hue usa saMvRtta anagAra ko kyA airyApathikI kriyA lagatI hai athavA sAmparAyikI kriyA lagatI hai ? gautama ! usa saMvRtta anagAra ko airyApathikI kriyA lagatI hai, sAmparAyikI nhiiN| bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki usa saMvRtta anagAra ko airyApathikI kriyA lagatI hai, kintu sAmparAyikI kriyA nahIM lagatI ? gautama ! jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha vyavacchinna ho gae haiM, usako hI airyApathikI kriyA lagatI hai, kyoMki vahI yathAsUtra pravRtti karatA hai / isa kAraNa he gautama ! usako yAvat sAmparAyikI kriyA nahIM lgtii| sUtra-362 bhagavan ! kAma rUpI hai yA arUpI hai ? AyuSman zramaNa ! kAma rUpI hai, arUpI nahIM hai / bhagavan ! kAma muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 139
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka sacitta hai athavA acitta hai ? gautama ! kAma sacitta bhI haiM aura kAma acitta bhI haiM / bhagavan ! kAma jIva haiM athavA ajIva haiM ? gautama ! kAma jIva bhI haiM aura kAma ajIva bhI haiN| bhagavan ! kAma jIvoM ke hote haiM yA ajIvoM ke hote haiM ? gautama ! kAma jIvoM ke hote haiM, ajIvoM ke nahIM hote / bhagavan ! kAma kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! kAma do prakAra ke kahe gae haiM / zabda aura ruup| bhagavan ! bhoga rUpI haiM athavA arUpI haiM ? gautama ! bhoga rUpI hote haiM, ve (bhoga) arUpI nahIM hote / bhagavan! bhoga sacitta hote haiM yA acitta hote haiM ? gautama ! bhoga sacitta bhI hote haiM aura acitta bhI hote haiM / bhagavan ! bhoga jIva hote haiM yA ajIva hote haiM ? gautama ! bhoga jIva bhI hote haiM, aura bhoga ajIva bhI hote haiM / bhagavan ! bhoga jIvoM ke hote haiM yA ajIvoM ke hote haiM? gautama! bhoga jIvoM ke hote haiM, ajIvoM ke nahIM / bhagavan ! bhoga kitane prakAra ke kahe gae haiM? gautama ! bhoga tIna prakAra ke kahe gae haiM / ve gandha, rasa aura sparza / bhagavana ! kAma-bhoga kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! kAmabhoga pA~ca prakAra ke kahe gae haiM / zabda, rUpa, gandha, rasa aura sprsh|| bhagavan ! jIva kAmI haiM athavA bhogI haiM ? gautama ! jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiM / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiM ? gautama ! zrotrendriya aura cakSurindriya kI apekSA jIva kAmI haiM aura ghrANendriya, jihvendriya evaM sparzendriya kI apekSA jIva bhogI haiM / isa kAraNa, he gautama ! jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiM / bhagavan ! nairayika jIva kAmI haiM athavA bhogI haiM ? gautama ! nairayika jIva bhI pUrvavat kAmI bhI haiM, bhogI bhI haiM / isI prakAra stanitakumAroM taka kahanA caahie| bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM ke sambandha meM bhI yahI prazna hai / gautama ! pRthvIkAyika jIva kAmI nahIM haiM, kintu bhogI haiM / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki pRthvIkAyika jIva kAmI nahIM, kintu bhogI haiM ? gautama sparzendriya kI apekSA se pRthvIkAyika jIva bhogI haiM / isI prakAra vanaspatikAyika jIvoM taka kahanA caahie| isI prakAra dvIndriya jIva bhI bhogI haiM, kintu vizeSatA yaha hai ki ve jihvendriya aura sparzendriya kI apekSA bhogI haiM / trIndriya jIva bhI isI prakAra bhogI haiM, kintu vizeSatA yaha hai ki ve ghrANendriya, jihvendriya aura sparzendriya kI apekSa bhogI haiM / bhagavan ! caturindriya jIvoM ke sambandha meM bhI prazna hai / gautama ! caturindriya jIva kAmI bhI hai aura bhogI bhI hai / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! (caturindriya jIva) cakSurindriya kI apekSA kAmI haiM aura ghrANendriya, jihvendriya aura sparzendriya kI apekSA bhogI haiM / isa kAraNa he gautama ! aisA kahA gayA hai ki caturindriya jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiN| zeSa vaimAnikoM paryanta sabhI jIvoM ke viSaya meM audhika jIvoM kI taraha kahanA caahie| bhagavana ! kAma-bhogI, nokAmI-nobhogI aura bhogI, ina jIvoM meM se kauna kinase alpa yAvata vizeSAdhika haiM? gautama ! kAmabhogI jIva sabase thor3e haiM, nokAmI-nobhogI jIva unase anantaguNe haiM, bhogI jIva unase anantaguNe haiN| sUtra-363 bhagavan ! aisA chadmastha manuSya, jo kisI devaloka meM deva rUpa meM utpanna hone vAlA hai, bhagavan ! vAstava meM vaha kSINabhogI utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama ke dvArA vipula aura bhogane yogya bhogoM ko bhogatA huA viharaNa karane meM samartha nahIM hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki vaha utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAraparAkrama dvArA kinhIM vipula evaM bhogya bhogoM ko bhogane meM samartha haiM / isalie vaha bhogI bhogoM kA parityAga karatA huA hI mahAnirjarA aura mahAparyavasAna vAlA hotA hai / bhagavan ! aisA adho'vadhika (niyata kSetra kA avadhijJAnI) manuSya, jo kisI devaloka meM utpanna hone yogya hai, kyA vaha kSINabhogI utthAna yAvat puruSakAra parAkrama dvArA vipula evaM bhogya logoM ko bhogane meM samartha hai / isake viSaya meM chadmastha ke samAna hI kathana jAna lenA bhagavan ! aisA paramAvadhika manuSya jo usI bhavagrahaNa se siddha hone vAlA yAvat sarva-duHkhoM kA anta karane vAlA hai, kyA vaha kSINabhogI yAvat bhogane yogya vipula bhogoM ko bhogane meM samartha hai ? (he gautama !) chadmastha ke samAna samajhanA / bhagavan ! kevalajJAnI manuSya bhI, jo usI bhava meM siddha hone vAlA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karane muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 140
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka vAlA hai, kyA vaha vipula aura bhogya bhogoM ko bhogane meM samartha hai ? isakA kathana bhI paramAvadhijJAnI kI taraha karanA cAhie yAvat vaha mahAnirjarA aura mahAparyavasAna vAlA hotA hai| sUtra-364 bhagavan ! ye jo asaMjJI prANI haiM, yathA-pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika ye pA~ca tathA chaThe kaIM trasakAyika jIva haiM, jo andha haiM, mUr3ha haiM, tAmasa meM praviSTa kI taraha haiM, (jJAnAvaraNarUpa) tamaHpaTala aura (mohanIyarUpa) mohajAla se AcchAdita haiM, ve akAmanikaraNa (ajJAna rUpa meM) vedanA vedate haiM, kyA aisA kahA jA sakatA hai? hA~, gautama ! jo ye asaMjJI prANI haiM yAvat..ye saba akAmanikaraNa vedanA vedate haiM, aisA kahA jA sakatA hai / bhagavan ! kyA aisA hotA hai ki samartha hote hue bhI jIva akAmanikaraNa vedanA ko vedate haiM ? hA~, gautama ! vedate haiM / bhagavan ! samartha hote hae bhI jIva akAmanikaraNa vedanA ko kaise vedate haiM ? gautama! jo jIva samartha hote hae bhI andhakAra meM dIpaka ke binA rUpoM ko dekhane meM samartha nahIM hote, jo avalokana kiye binA sammukha rahe hue rUpoM ko dekha nahIM sakate, avekSaNa kiye binA pIche ke bhAga ko nahIM dekha sakate, avalokana kiye binA agala-bagala ke rUpoM ko nahIM dekha sakate, Alokana kiye binA Upara ke rUpoM ko nahIM dekha sakate aura na Alokana kiye binA nIce ke rUpoM ko dekha sakate haiM, isI prakAra he gautama ! ye jIva samartha hote hue bhI akAmanikaraNa vedanA vedate haiM / bhagavan ! kyA aisA bhI hotA hai ki samartha hote hue bhI jIva prakAmanikaraNa (tIvra IcchApUrvaka) vedanA ko vedate haiM ? hA~, gautama ! vedate haiM / bhagavan ! samartha hote hue bhI jIva prakAmanikaraNa vedanA ko kisa prakAra vedate haiM ? gautama ! jo samudra ke pAra jAne meM samartha nahIM haiM, jo samudra ke pAra rahe hue rUpoM ko dekhane meM samartha nahIM hai, jo devaloka meM jAne meM samartha nahIM haiM aura jo devaloka meM rahe hue rUpoM ko dekha nahIM sakate, he gautama ! ve samartha hote hue bhI prakAmanikaraNa vedanA ko vedate haiM / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / yaha isI prakAra hai| zataka-7 - uddezaka-8 sUtra-365 bhagavan ! kyA chadmastha manuSya, ananta aura zAzvata atItakAla meM kevala saMyama dvArA, kevala saMvara dvArA, kevala brahmacarya se tathA kevala aSTapravacanamAtAoM ke pAlana se siddha haA hai, yAvat usane sarva duHkhoM kA anta kiyA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| isa viSaya meM prathama zataka ke caturtha uddezaka meM jisa prakAra kahA hai, usI prakAra vaha, yAvat alamatthuH pATha taka kahanA caahie| sUtra-366 bhagavan ! kyA vAstava meM hAthI aura kunthue kA jIva samAna hai ? hA~, gautama ! hAthI aura kunthue kA jIva samAna hai| isa viSaya meM rAjapraznIyasUtra meM kahe anusAra khuDDiyaM vA mahAliyaM vA isa pATha taka kahanA caahie| sUtra - 367 bhagavan ! nairayikoM dvArA jo pApakarma kiyA gayA hai, kiyA jAtA hai aura kiyA jAegA, kyA vaha saba duHkha rUpa haiM aura (unake dvArA) jisakI nirjarA kI gaI hai, kyA vaha sukharUpa hai? hA~, gautama ! nairayika dvArA jo pApakarma kiyA gayA hai, yAvat vaha saba duHkharUpa hai aura (unake dvArA) jina (pApakarmoM) kI nirjarA kI gaI hai, vaha saba sukharUpa hai| isa prakAra vaimAnikoM paryanta caubIsa daNDakoM ko jAna lenA caahie| sUtra-368 bhagavan ! saMjJAeM kitane prakAra kI kahI gaI haiM ? gautama ! dasa prakAra kI haiM / AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithuna saMjJA, parigrahasaMjJA, krodhasaMjJA, mAnasaMjJA, mAyAsaMjJA, lobhasaMjJA, lokasaMjJA aura oghasaMjJA / vaimAnikoM paryanta caubIsa daNDakoM meM ye dasa saMjJAeM pAI hai| nairayika jIva dasa prakAra kI vedanA kA anubhava karate hue rahate haiM / vaha isa prakAra-zIta, uSNa, kSudhA, pIpAsA, kaNDU, parAdhInatA, jvara, dAha, bhaya aura zoka / muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 141
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-369 bhagavan ! kyA vAstava meM hAthI aura kunthue ke jIva ko samAna rUpa meM apratyAkhyAnikI kriyA lagatI hai ? hA~, gautama ! hAthI aura kunthue ke jIva ko apratyAkhyAnikI kriyA samAna lagatI hai / bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki hAthI aura kunthue ke yAvat kriyA samAna lagatI hai ? gautama ! avirati kI apekSA samAna lagatI hai| sUtra - 370 bhagavan ! AdhAkarma kA upayoga karane vAlA sAdhu kyA bA~dhatA hai ? kyA karatA hai ? kisakA caya karatA hai aura kisakA upacaya karatA hai ? gautama / isa viSaya kA sArA varNana prathama zataka ke nauMve uddezaka meM kahe zAzvata hai aura paNDitatva azAzvata hai yahA~ taka kahanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-7- uddezaka-9 sUtra - 371 bhagavan ! kyA asaMvRta anagAra bAhara ke pudgaloM ko grahaNa kiye binA eka varNa vAle, eka rUpa kI vikurvaNA karane meM samartha haiM ? yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kyA asaMvRta anagAra bAhara ke pudgaloM ko grahaNa karake eka varNa vAle eka rUpa kI vikurvaNA karane meM samartha haiM ? hA~, gautama ! vaha aisA karane meM samartha haiN| bhagavan ! vaha asaMvRta anagAra yahA~ (manuSya-loka meM) rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai, yA vahA~ rahe hae pudagaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai, athavA anyatra rahe padagaloM ko grahaNa karake vikarvaNA karatA hai ? gautama ! vaha yahA~ (manuSyaloka meM) rahe hae padagaloM ko grahaNa karake vikarvaNA karatA hai, kinta na to vahA~ rahe hae pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai aura na hI anyatra rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai| isa prakAra ekavarNa, ekarUpa, ekavarNa anekarUpa, anekavarNa ekarUpa aura anekavarNa anekarUpa, yoM cauMbhagI kA kathana jisa prakAra chaThe zataka ke nauMve uddezaka meM kiyA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI kahanA caahie| kintu itanA vizeSa hai ki yahA~ rahA huA muni yahA~ rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai / zeSa sArA varNana pUrvavat yAvat bhagavan ! kyA rUkSa pudgaloM ko snigdha pudgaloM ke rUpa meM pariNita karane meM samartha hai ?' (u.) hA~, gautama ! samartha hai / (pra.) bhagavan ! kyA vaha yahA~ rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake yAvat anyatra rahe hue pudgaloM ko grahaNa kie binA vikurvaNA karatA hai? taka khnaa| sUtra-372 arhanta bhagavAna ne yaha jAnA hai, arhanta bhagavAna ne yaha sUnA hai-tathA arhanta bhagavAna ko yaha vizeSa rUpa se jJAta hai ki mahAzilAkaNTaka saMgrAma mahAzilAkaNTaka saMgrAma hI hai / (ataH) bhagavan ! jaba mahAzilAkaNTaka saMgrAma cala rahA thA, taba usameM kauna jItA aura kauna hArA? gautama ! vajjI videhaputra kUNika rAjA jIte, nau mallakI aura nau lecchakI, jo ki kAza aura kauzaladeza ke 18 gaNarAjA the, ve parAjita hue| usa samaya meM mahAzilAkaNTaka-saMgrAma upasthita huA jAnakara kUNika rAjA ne apane kauTumbika puruSoM ko bulAyA / unase kahA-he devAnupriyo ! zIghra hI udAyI nAmaka histarAja ko taiyAra karo aura azva, hAthI, ratha aura yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA sannaddha karo aura ye saba karake yAvat zIghra hI merI AjJA mujhe vApisa sauNpo|| tatpazcAt kUNika rAjA dvArA isa prakAra kahe jAna para ve kauTumbika puruSa hRSTa-tuSTa hue, yAvat mastaka para aMjali karake-he svAmin! aisA hI hogA, jaisI AjJA; yoM kahakara unhoMne vinayapUrvaka vacana svIkAra kiyaa| nipuNa AcAryoM ke upadeza se prazikSita evaM tIkSNa buddhi-kalpanA ke sunipuNa vikalpoM se yukta tathA aupapAtikasUtra meM kahe gae vizeSaNoM se yukta yAvat bhIma saMgrAma ke yogya udAra udAyI nAmaka hastIrAja ko susajjita kiyA / sAtha hI ghor3e, hAthI, ratha aura yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA bhI susajjita kI / jahA~ kUNika rAjA thA, vahA~ usake pAsa Ae aura karabaddha hokara unhoMne kUNika rAjA ko AjJA vApisa sauNpii| tatpazcAt kUNika rAjA jahA~ snAnagRha thA, vahA~ AyA, usane snAnagRha meM praveza kiyA / phira snAna kiyA, snAna se sambandhita mardanAdi balikarma kiyA, phira muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 142
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka prAyazcittarUpa kautuka tathA maMgala kie / samasta AbhUSaNoM se vibhUSita huA / sannaddhabaddha huA, loha-kavaca ko dhAraNa kiyA, phira mur3e hue dhanurdaNDa ko grahaNa kiyA / gale ke AbhUSaNa pahane aura yoddhA ke yogya uttamottama cihnapaTa bA~dhe / phira Ayudha tathA praharaNa grahaNa kie| phira koraNTaka puSpoM kI mAlA sahita chatra dhAraNa kiyA tathA usake cAroM ora cAra cAmara DhulAye jAne lge| logoM dvArA mAMgalika evaM jaya-vijaya zabda uccAraNa kiye jAne lge| isa prakAra kUNika rAjA uvavAiya meM kahe anusAra yAvat udAyI nAmaka pradhAna hAthI para ArUDha huA / isake bAda hAroM se AcchAdita vakSaHsthala vAlA kUNika janamana meM rati-prIti utpanna karatA haA yAvat zveta cAmaroM se bAra-bAra biMjAtA huA, azva, hastI, ratha aura zreSTha yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA se saMparivRtta, mahAna subhaToM ke vizAla samUha se vyApta kUNika rAjA jahA~ mahAzilAkaNTaka saMgrAma thA, vahA~ AyA / vaha mahAzilAkaNTaka saMgrAma meM utarA / usake Age devarAja devendra zakra vajrapratirUpaka abhedya eka mahAna kavaca kI vikurvaNA karake khar3A huA / isa prakAra saMgrAma karane lage; jaise ki-eka devendra aura dUsarA manujendra (kUNika rAjA), kUNika rAjA kevala eka hAthI se bhI parAjita karane meM samartha ho gayA / tatpazcAt usa kUNika rAjA na mahAzilAkaNTaka saMgrAma karate hue nau mallakI aura nau lecchakI; jo kAzI aura kozala deza ke aThAraha gaNarAjA the, unake pravaravIra yoddhAoM ko naSTa kiyA, ghAyala kiyA aura mAra DAlA / unakI cihnAMkita dhvajA-patAkAeM girA dii| una vIroM ke prANa saMkaTa meM par3a gae, ataH unheM yuddhasthala se dasoM dizAoM meM bhagA diyaa| bhagavan ! isa mahAzilAkaNTaka saMgrAma ko mahAzilAkaNTaka saMgrAma kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! jaba mahAzilAkaNTaka saMgrAma ho rahA thA, taba usa saMgrAma meM jo bhI ghor3A, hAthI, yoddhA yA sArathi Adi tRNa se, kASTha se, patte se yA kaMkara Adi se Ahata hote, ve saba aisA anubhava karate the ki hama mahAzilA (ke prahAra) se mAre gae haiN| he gautama ! isa kAraNa isa saMgrAma ko mahAzilAkaNTaka saMgrAma kahA jAtA hai / bhagavan ! jaba mahAzilAkaNTaka saMgrAma ho rahA thA, taba usameM kitane lAkha manuSya mAre gae ? gautama ! mahAzilAkaNTaka saMgrAma meM caurAsI lAkha manuSya mAre ge| bhagavan ! zIlarahita yAvat pratyAkhyAna evaM pauSadhopavAsa se rahita, roSa meM bhare hue, parikupita, yuddha meM ghAyala hue aura anupazAnta ve manuSya marakara kahA~ gae, kahA~ utpanna hue ? gautama ! prAyaH naraka aura tiryaMcayonikoM meM utpanna hue haiN| sUtra-373 bhagavan ! arhanta bhagavAna ne jAnA hai, ise pratyakSa kiyA hai aura vizeSarUpa se jAnA hai ki yaha rathamUsala-saMgrAma hai / bhagavan ! yaha rathamUsalasaMgrAma jaba ho rahA thA taba kauna jItA, kauna hArA ? he gautama ! vajrI-indra aura videhaputra (kUNika) evaM asurendra asurarAja camara jIte aura nau mallakI aura nau licchavI rAjA hAra gae / tadanantara rathamUsalasaMgrAma upasthita huA jAnakara kuNika rAjA ne apane kauTumbika puruSoM ko bulAyA / isake bAda kA sArA varNana mahAzilAkaNTaka kI taraha kahanA / itanA vizeSa hai ki yahA~ bhUtAnanda nAmaka hastirAja hai / yAvat vaha kUNika rAjA rathamUsalasaMgrAma meM UtarA / usake Age devendra devarAja zakra hai, yAvat pUrvavat sArA varNana kahanA / usake pIche asurendra asurarAja camara lohe ke bane hue eka mahAn kiThina jaise kavaca kI vikurvaNA karake khar3A hai / isa prakAra tIna indra saMgrAma karane ke lie pravRtta hue haiM / yathA-devendra, manujendra aura asurendra / aba kUNika kevala eka hAthI se sArI zatrusenA ko parAjita karane meM samartha hai / yAvat pahale kahe anusAra usane zatru rAjAoM ko dasoM dizAoM meM bhagA diyaa| bhagavan ! isa rathamUsalasaMgrAma ko rathamUsalasaMgrAma kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! jisa samaya rathamUsalasaMgrAma ho rahA thA, usa samaya azvarahita, sArathirahita aura yoddhAoM se rahita kevala eka rathamUsala sahita atyanta janasaMhAra, janavadha, jana-pramardana aura janapralaya ke samAna rakta kA kIcar3a karatA huA cAroM aura daur3atA thA / isI kAraNa usa saMgrAma ko rathamUsalasaMgrAma yAvat kahA gayA hai / bhagavan ! jaba rathamUsalasaMgrAma ho rahA thA, taba unameM kitane lAkha manuSya mAre gae ? gautama ! rathamUsalasaMgrAma meM chiyAnave lAkha manuSya mAre gae / bhagavan ! niHzIla yAvat ve manuSya mRtyu ke samaya marakara kahA~ gae, kahA~ utpanna hue ? gautama ! unameM se dasa hajAra manuSya to eka machalI ke udara meM utpanna hue, eka manuSya devaloka meM utpanna huA, eka manuSya uttama kula meM utpanna huA aura zeSa prAyaH naraka aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 143
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka tiryaMcayonikoM meM utpanna hue| sUtra-374 bhagavan ! devendra devarAja zakra aura asurendra asurarAja camara, ina donoM ne kUNika rAjA ko kisa kAraNa se sahAyatA dI ? gautama ! devendra devarAja zakra to kUNika rAjA kA pUrvasaMgatika thA aura asurendra asurakumAra rAjA camara kUNika rAjA kA paryAyasaMgatika mitra thaa| isIlie, he gautama ! unhoMne kUNika rAjA ko sahAyatA dii| sUtra - 375 bhagavan ! bahuta-se loga paraspara aisA kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki-aneka prakAra ke choTe-bar3e saMgrAmoM meM se kisI bhI saMgrAma meM sAmanA karate hue Ahata hue evaM ghAyala hue bahuta-se manuSya mRtyu ke samaya marakara kisI bhI ka meM devarUpa meM utpanna hote haiN| bhagavana ! aisA kaise ho sakatA hai? gautama ! bahata-se manuSya, jo isa prakAra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki saMgrAma meM mAre gae manuSya devalokoM meM utpanna hote haiM, aisA kahane vAle mithyA kahate haiN| he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~ yAvat prarUpaNA karatA hU~-gautama ! usa kAla aura usa samaya meM vaizAlI nAmakI nagarI thI / usa vaizAlI nagarI meM varuNa nAmaka nAganaptRka rahatA thA / vaha dhanADhya yAvat aparibhUta vyakti thA / vaha zramaNopAsaka thA aura jIvAjIvAdi tattvoM kA jJAtA thA, yAvat vaha AhArAdi dvArA zramaNa nirgranthoM ko pratilAbhita karatA huA tathA nirantara chaTha-chaTha kI tapasyA dvArA apanI AtmA ko bhAvita karatA huA vicaraNa karatA thaa| eka bAra rAjA ke abhiyoga se, gaNa ke abhiyoga se tathA bala ke abhiyoga se varuNa nAganaptaka ko rathamUsalasaMgrAma meM jAne kI AjJA dI gii| taba usane SaSThabhakta ko bar3hAkara aSTabhakta tapa kara liyA / tele kI tapasyA karake usane apane kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura bulAkara isa prakAra kahA- he devAnupriyo ! cAra ghaNToM vAlA azvaratha, sAmagrIyukta taiyAra karake zIghra upasthita karo / sAtha hI azva, hAthI, ratha aura pravara yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA ko susajjita karo, yAvat vaha saba susajjita karake merI AjJA mujhe vApasa sauMpo / tadanantara una kauTumbika puruSoM ne usakI AjJA svIkAra evaM zirodhArya karake yathAzIghra chatrasahita evaM dhvajAsahita cAra ghaNTAoM vAlA azvaratha, yAvat taiyAra karake upasthita kiyA / sAtha hI ghor3e, hAthI, ratha evaM pravara yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA ko yAvat susajjita kiyA aura susajjita karake yAvat varuNa nAganaptRka ko usakI AjJA vApisa sauNpii|| tatpazcAt vaha varuNa nAganaptRka, jahA~ snAnagRha thA, vahA~ AyA / yAvat kautuka aura maMgalarUpa prAyazcitta kiyA, sarva alaMkAroM se vibhUSita huA, kavaca pahanA, koraMTapuSpoM kI mAlAoM se yukta chatra dhAraNa kiyA, ityAdi kaNika rAjA kI taraha kahanA cAhie / phira aneka gaNanAyakoM, datoM aura sandhipAloM ke sAtha parivatta hokara vaha snAnagRha se bAhara nIkalakara bAhara kI upasthAnazAlA meM AyA aura susajjita cAturghaNTa azvaratha para ArUDha hokara azva, gaja, ratha aura yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA ke sAtha, yAvat mahAn subhaToM ke samUha se parivRtta hokara jahA~ rathamUsala-saMgrAma hone vAlA thA, vahA~ AyA / rathamUsala-saMgrAma meM UtarA / usa samaya rathamUsala-saMgrAma meM pravRtta hone ke sAtha hI varuNa nAganaptRka ne isa prakAra kA abhigraha kiyA mere lie yahI kalpya hai ki rathamUsala saMgrAma meM yuddha karate hue jo mujha para pahale prahAra karegA, use hI mujhe mAranA hai, (anya) vyaktiyoM ko nahIM / yaha abhigraha karake vaha rathamUsala-saMgrAma meM pravRtta ho gyaa| usI samaya rathamUsala-saMgrAma meM jUjhate hue varuNa nAganaptRka ke ratha ke sAmane pratirathI ke rUpa meM eka puruSa zIghra hI AyA, jo usI ke sadRza, usI ke samAna tvacA vAlA thA, usI ke samAna umra kA aura usI ke samAna astra - zastrAdi upakaraNoM se yukta thA / taba usa puruSa ne varuNa nAganaptRka ko isa prakAra kahA- he varuNa nAganaptRka ! mujha para prahAra kara, are varuNa nAganaptRka ! mujha para vAra kr| isa para varuNa nAganaptRka ne usa puruSa se yoM kahA- he devAnupriya ! jo mujha para prahAra na kare, usa para pahale prahAra karane kA merA kalpa (niyama) nahIM hai| isalie tuma (cAhe to) pahale mujha para prahAra kro| tadanantara varuNa nAganaptRka ke dvArA aisA kahane para usa puruSa ne zIghra hI krodha se lAla-pIlA hokara yAvat muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 144
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka dA~ta pIsate hue apanA dhanuSa uThAyA / phira bANa uThAyA phira dhanuSa para yathAsthAna bANa car3hAyA / phira amuka Asana se amuka sthAna para sthita hokara dhanuSa ko kAna taka khIMcA / aisA karake usane varuNa nAganaptaka para gADha prahAra kiyaa| gAr3ha prahAra se ghAyala hue varuNa nAganaptRka ne zIghra kupita hokara yAvat misamisAte hue dhanuSa utthaayaa| phira usa para bANa car3hAyA aura usa bANa ko kAna taka khIMcakara usa puruSa para chor3A / jaise eka hI joradAra coTa se patthara ke Tukar3e-Tukar3e ho jAte haiM, usI prakAra varuNa nAganaptRka ne eka hI gAr3ha prahAra se usa puruSa ko jIvana se rahita kara diyA usa puruSa ke gAr3ha prahAra se sakhta ghAyala huA varuNa nAganaptRka azakta, abala, avIrya, puruSArtha evaM parAkrama se rahita ho gayA / ataH aba merA zarIra Tika nahIM sakegA aisA samajhakara usane ghor3oM ko rokA, ratha ko vApisa phirAyA aura rathamUsalasaMgrAma sthala se bAhara nIkala gayA / ekAnta sthAna meM Akara ratha ko khar3A kiyA / phira ratha se nIce Utarakara usane ghor3oM ko chor3akara visarjita kara diyaa| phira darbha kA saMthArA bichAyA aura pUrva dizA kI ora mu~ha karake darbha ke saMstAraka para paryakAsana se baiThA aura donoM hAtha jor3akara yAvat kahA-arihanta bhagavaMtoM ko, yAvat jo siddhagati ko prApta hue haiM, namaskAra ho / mere dharmaguru, dharmAcArya zramaNa bhagavAna mahAvIra ko namaskAra ho, jo dharma kI Adi karane vAle yAvat siddhagati prApta karane ke Icchuka haiM / yahA~ rahA huA maiM vahA~ rahe hue bhagavAna ko vandana karatA huuN| vahA~ rahe hue bhagavAna mujhe dekheM / ityAdi kahakara yAvat vandana-namaskAra karake kahA pahale maiMne zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa sthUla prANAtipAta kA, yAvat sthUla parigraha kA jIvanaparyanta ke lie pratyAkhyAna kiyA thA, kintu aba maiM unhIM arihanta bhagavAna mahAvIra ke pAsa (sAkSI se) sarva prANAtipAta kA jIvanaparyanta ke lie pratyAkhyAna karatA hU~ / isa prakAra skandaka kI taraha (aThAraha hI pApasthAnoM kA sarvathA pratyAkhyAna kara diyA / ) phira isa zarIra kA bhI antima zvAsocchvAsa ke sAtha vyutsarga karatA hU~, yoM kahakara usane kavaca khola diyA / lage hae bANa ko bAhara khIMcA / usane AlocanA kI, pratikramaNa kiyA aura samAdhiyukta hokara maraNa prApta kiyaa| usa varuNa nAganaptRka kA eka priya bAlamitra bhI rathamUlasaMgrAma meM yuddha kara rahA thA / vaha bhI eka puruSa dvArA prabala prahAra karane se ghAyala ho gyaa| isase azakta, abala, yAvat puruSArtha-parAkrama se rahita bane hue usane socAaba merA zarIra Tika nahIM sakegA / jaba usane varuNa nAganaptRka ko rathamUsalasaMgrAma-sthala se bAhara nIkalate hue dekhA, to vaha bhI apane ratha ko vApisa phirAkara rathamUsalasaMgrAma se bAhara nIkalA, ghor3oM ko rokA aura jahA~ varuNa nAganaptRka ne ghor3oM ko ratha se kholakara visarjita kiyA thA, vahA~ usane bhI ghor3oM ko visarjita kara diyaa| phira darbha ke saMstAraka ko bichAkara usa para baiThA / darbhasaMstAraka para baiThakara pUrvadizA kI ora mukha karake yAvat donoM hAtha jor3akara yoM bolA-bhagavan ! mere priya bAlamitra varuNa nAganaptRka ke jo zIlavrata, guNavrata, viramaNavrata, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa haiM, ve saba mere bhI hoM, isa prakAra kahakara usane kavaca kholA / zarIra meM lage hue bANa ko bAhara nIkAlA / vaha bhI kramazaH samAdhiyukta hokara kAladharma ko prApta huaa| tadanantara usa varuNa nAganaptaka ko kAladharma prApta huA jAnakara nikaTavartI vANavyantara devoM ne usa para sugandhita jala kI vRSTi kI, pA~ca varNa ke phUla barasAe aura divyagIta evaM gandharva-ninAda bhI kiyA / taba se usa varuNa nAganaptRka kI usa divya devaRddhi, divya devadyuti aura divya devaprabhAva ko sUnakara aura jAnakara bahuta-se loga paraspara isa prakAra kahane lage, yAvat prarUpaNA karane lage- devAnupriyo ! saMgrAma karate hue jo bahuta-se manuSya marate haiM, yAvat devalokoM meM utpanna hote haiN| sUtra - 376 bhagavan ! varuNa nAganaptRka kAladharma pAkara kahA~ gayA, kahA~ utpanna huA ? gautama ! vaha saudharmakalpa meM aruNAbha nAmaka vimAna meM devarUpa meM utpanna huA hai / usa devaloka meM katipaya devoM kI cAra palyopama kI sthiti kahI gaI hai| ataH vahA~ varuNa-deva kI sthiti bhI cAra palyopama kI hai / bhagavan ! vaha varuNa deva usa devaloka se Ayu-kSaya muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 145
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka hone para, bhava-kSaya hone para tathA sthiti-kSaya hone para kahA~ jAegA, kahA~ utpanna hogA? gautama ! vaha mahAvideha kSetra meM janma lekara siddha hogA, yAvat sabhI duHkhoM kA anta kregaa| bhagavan ! varuNa nAganaptRka kA priya bAlamitra kAladharma pAkara kahA~ gayA ?, kahA~ utpanna huA ? gautama ! vaha sukula meM utpanna huA hai / bhagavan ! vaha vahA~ se kAla karake kahA~ jAegA? kahA~ utpanna hogA ? gautama ! vaha bhI mahAvideha kSetra meM janma lekara siddha hogA, yAvat sarvaduHkhoM kA anta kregaa| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-7 - uddezaka-10 sUtra - 377 usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thA / vahA~ guNazIlaka nAmaka caitya thA yAvat (eka) pRthvI zilApaTTaka thA / usa guNazIlaka caitya ke pAsa thor3I dUra para bahuta se anyatIrthi rahate the, yathA-kAlodayI, zailodAI zaivAlodAyI, udaya, nAmodaya, narmodaya, annapAlaka, zailapAlaka, zaMkhapAlaka aura suhastI gRhapati / kisI samaya saba anyatIrthika eka sthAna para Ae, ekatrita hue aura sukhapUrvaka bhalIbhA~ti baiThe / phira unameM paraspara isa prakAra kA vArtAlApa prArambha huA- aisA (sUnA) hai ki zramaNa jJAtaputra pA~ca astikAyoM kA nirUpaNa karate haiM, yathA-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya / inameM se cAra astikAyoM ko zramaNa jJAtaputra ajIva-kAya batAte haiM / dharmAstikAya yAvat pudgalAstikAya / eka jIvAstikAya ko zramaNa jJAtaputra arUpI aura jIvakAya batalAte haiM / una pA~ca astikAyoM meM se cAra astikAyoM ko zramaNa jJAtaputra arUpIkAya batalAte haiM / dharmAstikAya, yAvat jIvAstikAya / eka pudgalAstikAya ko hI zramaNa jJAtaputra rUpIkAya aura ajIvakAya kahate haiN| unakI yaha bAta kaise mAnI jAe? usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra yAvat guNazIla caitya meM padhAre, vahA~ unakA samavasaraNa lagA / yAvat parISad (dharmopadeza sUnakara) vApisa calI gii| usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha antevAsI gautamagotrIya indrabhUti nAmaka anagAra, dUsare zataka ke nirgrantha uddezaka meM kahe anusAra bhikSAcArI ke lie paryaTana karate hue yathAparyApta AhAra-pAnI grahaNa karake rAjagRha nagara se yAvat, tvarArahita, capalatArahita, sambhrAntatArahita, yAvat IryAsamiti kA zodhana karate-karate anyatIrthikoM ke pAsa se hokara nIkale / tatpazcAt una anyatIrthikoM ne bhagavAna gautama ko thor3I dUra se jAte hue dekhA / dekhakara unhoMne eka-dUsare ko bulAyA / bulAkara eka-dUsare se isa prakAra kahA-he devAnupriyo ! bAta aisI hai ki (paMcAstikAya sambandhI) yaha bAta hamAre lie-ajJAta hai / yaha gautama hamase thor3I hI dUra para jA rahe haiM / isalie he devAnupriyo ! hamAre lie gautama se yaha artha pUchanA zreyaskara hai, aisA vicAra karake unhoMne paraspara isa sambandha meM parAmarza kiyA / jahA~ bhagavAna gautama the, vahA~ unake pAsa aae| unhoMne bhagavAna gautama se isa prakAra pUchA he gautama ! tumhAre dharmAcArya, dharmopadezaka zramaNa jJAtaputra paMca astikAya kI prarUpaNA karate haiM, jaisedharmAstikAya yAvat AkAzAstikAya / yAvat eka pudgalAstikAya ko hI zramaNa jJAtaputra rUpIkAya aura ajIva kAya kahate haiM; yahA~ taka apanI sArI carcA unhoMne gautama se kahI / he bhadanta gautama ! yaha bAta aise kaise hai ? isa para bhagavAna gautama ne una anyatIrthikoM se kahA- he devAnupriyo ! hama astibhAva ko nAsti, aisA nahIM kahate, isI prakAra nAstibhAva ko asti aisA nahIM kahate / he devAnupriyo ! hama sabhI astibhAvoM ko asti, aisA kahate haiM aura samasta ko nAsti, aisA kahate haiM / ataH he devAnupriyo ! Apa svayaM apane jJAna se isa bAta para cintana kriie| jaisA bhagavAna batalAte haiM, vaisA hI hai / isa prakAra kahakara zrI gautamasvAmI guNazIlaka caitya meM jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, vahA~ unake pAsa Ae aura dvItiya zataka ke nirgrantha uddezaka meM batAye anusAra yAvat AhArapAnI bhagavAna ko dikhalAyA / zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandana-namaskAra karake unase na bahuta dUra aura na bahuta nikaTa rahakara yAvat upAsanA karane lge| usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra-pratipanna the / usI samaya kAlodayI usa sthala meM A muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 146
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka pahu~cA / zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kAlodayI se pUchA- he kAlodAyI ! kyA vAstava meM, kisI samaya eka jagaha sabhI sAtha Aye hue aura ekatra sukhapUrvaka baiThe hue tuma saba meM paMcAstikAya ke sambandha meM vicAra huA thA ki yAvat yaha bAta kaise mAnI jAe ? kyA yaha bAta yathArtha hai? hA~, yathArtha hai| (bhagavAna-) he kAlodAyI ! paMcAstikAyasambandhI yaha bAta satya hai / maiM dharmAstikAya se pudgalAstikAya paryanta paMca astikAya kI prarUpaNA karatA hU~ / unase cAra astikAyoM ko maiM ajIvakAya batalAtA hU~ / yAvat pUrva kathitAnusAra eka pudgalAstikAya ko maiM rUpIkAya batalAtA huuN| taba kAlodAyI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se pUchAbhagavan ! kyA dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya, ina arUpI ajIvakAyoM para koI baiThane, sone, khar3e rahane, nIce baiThane yAvat karavaTa badalane, Adi kriyAeM karane meM samartha hai ? he kAlodAyI ! yaha artha samartha nahIM hai| eka pudagalAstikAya hI rUpI ajIvakAya hai, jisa para koI bhI baiThane, sone yA yAvata karavaTa badalane Adi kriyAeM karane meM samartha hai| bhagavan ! jIvoM ko pApaphalavipAka se saMyukta karane vAle pApakarma, kyA isa rUpIkAya aura ajIvakAya ko lagate haiM ? kyA isa rUpIkAya aura ajIvakAyarUpa pudgalAstikAya meM pApakarma lagate haiM ? kAlodAyi! yaha artha samartha nahIM hai / (bhagavan !) kyA isa arUpI jIvAstikAya meM jIvoM ko pApaphalavipAka se yukta pApakarma lagate haiM ? hA~, lagate haiN| (samAdhAna pAkara) kAlodAyI bodhi ko prApta huaa| phira usane zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra karake usane kahA- bhagavan ! maiM Apase dharma-zravaNa karanA cAhatA huuN| bhagavAna ne use dharma-zravaNa kraayaa| phira jaise skandaka ne bhagavAna se pravrajyA aMgIkAra kI thI vaise hI kAlodAyI bhagavAna ke pAsa pravrajita huA / usI prakAra usane gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA...yAvat kAlodAyI anagAra vicaraNa karane lge| sUtra-378 kisI samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra rAjagRha nagara ke guNazIlaka caitya se nIkalakara bAhara janapadoM meM vihAra karate hue vicaraNa karane lge| usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thA / guNazIlaka nAmaka caitya thA / kisI samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI punaH vahA~ padhAre yAvat unakA samavasaraNa lagA / yAvat parISad dharmopadeza sUnakara lauTa gii| tadanantara anya kisI samaya kAlodAyI anagAra, jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI virAjamAna the, vahA~ unake pAsa Aye aura zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA-namaskAra karake isa prakAra pUchA-bhagavan ! kyA jIvoM ko pApaphalavipAka se saMyukta pApa-karma lagate haiM? hA~, lagate haiN| bhagavan ! jIvoM ko pApaphalavipAkasaMyukta pApakarma kaise lagate haiM ? kAlodAyI ! jaise koI puruSa sundara sthAlI meM pakAne se zuddha pakA huA, aThAraha prakAra ke dAla, zAka Adi vyaMjanoM se yukta viSamizrita bhojana kA sevana karatA hai, vaha bhojana use ApAta meM acchA lagatA hai, kintu usake pazcAt vaha bhojana pariNamana hotA-hotA kharAba rUpa meM, durgandharUpa meM yAvat chaThe zataka ke tRtIya uddezaka meM kahe anusAra yAvat bAra-bAra azubha pariNAma prApta karatA hai / he kaalodaayii| isI prakAra jIvoM ko prANAtipAta se lekara yAvat mithyAdarzanazalya taka aThAraha pApasthAna kA sevana Upara-Upara se prArambha meM to acchA lagatA hai, kintu bAda meM jaba unake dvArA bA~dhe hue pApakarma udaya meM Ate haiM, taba ve azubharUpa meM pariNata hote-hote durUpapane meM, durgandharUpa meM yAvat bAra-bAra azubha pariNAma pAte haiM / he kAlodAyI ! isa prakAra se jIvoM ke pApakarma azubhaphalavipAka se yukta hote haiN| bhagavan ! kyA jIvoM ke kalyANa (zubha) karma kalyANaphalavipAka sahita hote haiM ? hA~, kAlodAyI ! hote haiN| bhagavan ! jIvoM ke kalyANakarma yAvat (kalyANaphalavipAka se saMyukta) kaise hote haiM ? kAlodAyI ! jaise koI puruSa manojJa sthAlI meM pakAne se zuddha pakA huA aura aThAraha prakAra ke dAla, zAka Adi vyaMjanoM se yakta auSadha-mizrita bhojana karatA hai, to vaha bhojana Upara-Upara se prArambha meM acchA na lage, parantu bAda meM pariNata hotA-hotA jaba vaha muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 147
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka surUpatvarUpa meM, suvarNarUpa meM yAvat sukha rUpa meM bAra-bAra pariNata hotA hai, taba vaha duHkharUpa meM pariNata nahIM hotA, isI prakAra he kAlodAyI ! jIvoM ke lie prANAtipAtaviramaNa yAvat parigraha-viramaNa, krodhaviveka yAvat mithyAdarzanazalya-viveka prArambha meM acchA nahIM lagatA, kintu usake pazcAt usakA pariNamana hote-hote surUpatvarUpa meM, suvarNarUpa meM usakA pariNAma yAvat sukharUpa hotA hai, duHkharUpa nahIM hotA / isI prakAra he kAlodAyI ! jIvoM ke kalyANa karma yAvat (kalyANaphalavipAka saMyukta) hote haiN| sUtra - 379 bhagavan ! (mAna lIjie) samAna umra ke yAvat samAna hI bhANDa, pAtra aura upakaraNa vAle do puruSa eka-dUsare ke sAtha agnikAya kA samArambha kareM. unameM se eka puruSa agnikAya ko jalAe aura eka puruSa agnikAya ko bujhAe, to he bhagavan ! una donoM puruSoM meM se kauna-sA puruSa mahAkarma vAlA, mahAkriyA vAlA, mahA-Asrava vAlA aura mahAvedanA vAlA hai aura kauna-sA puruSa alpakarma vAlA, alpakriyA vAlA, alpaAsrava vAlA aura alpavedanA vAlA hotA hai ? he kAlodAyI ! una donoM puruSoM meM se jo puruSa agnikAya ko jalAtA hai vaha puruSa mahAkarma vAlA yAvat mahAvedanA vAlA hotA hai aura jo puruSa agnikAya ko bujhAtA hai, vaha alpakarma vAlA yAvat alpavedanA vAlA hotA hai bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? kAlodAyI ! una donoM puruSoM meM se jo puruSa agnikAya ko jalAtA hai, vaha pRthvIkAya kA bahuta samArambha karatA hai, apkAya kA bahuta samArambha karatA hai, tejaskAya kA alpa samArambha karatA hai, vAyukAya kA bahuta samArambha karatA hai, vanaspatikAya kA bahuta samArambha karatA hai aura trasakAya kA bahuta samArambha karatA hai / jo bujhAtA hai, vaha pRthvIkAya kA alpa samArambha karatA hai, apkAya kA alpa samArambha karatA hai, vAyukAya kA alpa samArambha karatA hai, vanaspatikAya kA alpa samArambha karatA hai evaM trasakAya kA bhI alpa samArambha karatA hai, kintu agnikAya kA bahuta samArambha karatA hai / isalie he kAlodAyI ! jo puruSa agnikAya ko jalAtA hai, vaha puruSa mahAkarma vAlA Adi hai aura jo bujhAtA hai, vaha alpakarma vAlA Adi hai| sUtra - 380 bhagavan ! kyA acitta pudgala bhI avabhAsita hote haiM, ve vastuoM ko udyotita karate haiM, tapAte haiM aura prakAza karate haiM? hA~, kAlodAyI ! acitta pudgala bhI yAvat prakAza karate haiN| bhagavan ! acitta hote hue bhI kauna-se pudgala avabhAsita hote haiM, yAvat prakAza karate haiM? kAlodAyI ! kruddha anagAra kI nIkalI huI tejolezyA dUra jAkara usa deza meM giratI hai, jAne yogya deza meM jAkara usa deza meM giratI hai / jahA~ vaha giratI hai, vahA~ acitta pudgala bhI avabhAsita hote haiM yAvat prakAza karate haiM / isake pazcAt vaha kAlodAyI anagAra zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM / bahuta-se caturtha, SaSTha, aSTama ityAdi tapa dvArA yAvat apanI AtmA ko bhAvita karate hue vicaraNa karane lage; yAvat kAlAsyaveSIputra kI taraha siddha, buddha, mukta yAvat saba duHkhoM se mukta ho ge| zataka-7 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 148
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka zataka-8 sUtra-381 1. pudgala, 2. AzIviSa, 3. vRSa, 4. kriyA, 5. AjIva, 6. prAsuka, 7. adatta, 8. pratyanIka, 9. bandha, 10. ArAdhanA, AThaveM zataka meM ye dasa uddezaka haiN| zataka-8 - uddezaka-1 sUtra - 382 rAjagRha nagara meM yAvat gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se isa prakAra pUchA-bhagavan ! pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! pudgala tIna prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra haiM-prayoga-pariNata, mizra-pariNata aura visrasA prinnt| sUtra - 383 bhagavan ! prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke kahe gae haiM, ekendriyaprayoga-pariNata yAvat, trIndriya-prayoga-pariNata, caturindriya-prayoga-pariNata, paMcendriya-prayoga-pariNata pudgl| bhagavan ! ekendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke pRthvIkAyika ekendriya-prayoga-pariNata pudgala, yAvat vanaspatikAyika ekendriya-prayoga-pariNata pudgala / bhagavan ! pRthvI-kAyika ekendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke haiM ? gautama ! ve do prakAra ke haiM, sUkSmapRthvIkAyika-ekendriya-prayoga pariNata pudgala aura bAdarapRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgala / isI prakAra apkAyika ekendriya-prayoga pariNata pudgala bhI isI taraha kahane cAhie / isI prakAra vanaspatikAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgala taka pratyeka ke do do bheda kahane caahie| bhagavan ! aba dvIndriya-prayoga-pariNata pudgala ke prakAroM ke viSaya meM pRcchA hai / gautama ! ve aneka prakAra ke kahe gae haiM / isI prakAra trIndriya-prayoga-pariNata pudgaloM aura caturindriya-prayoga-pariNata pudgaloM ke prakAra ke viSaya meM jAnanA / paMcendriya-prayoga-pariNata pudgaloM ke viSaya meM prazna / gautama ! cAra prakAra ke haiM, nAraka-paMcendriya-prayogapariNata pudgala, tiryaMca-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala, manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala aura deva-paMcendriyaprayoga-pariNata pudgl| nairayika paMcendriya-prayoga-pariNata pudgaloMke viSayameM prazna / gautama ! sAta prakAra ke, ratnaprabhApRthvI-nairayika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudagala yAvat adhaHsaptamA pRthvI-nairayika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala / tiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgaloM ke viSaya meM prazna / gautama ! tiryaMcayonika-paMcendriya-prayogapariNata pudgala tIna prakAra ke kahe gae haiM / jaise ki-jalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala, sthalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala aura khecara-tiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgl| bhagavan ! jalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke haiM ? gautama ! do prakAra kesammUrchima jalacara-tiryaMcayonika paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala aura garbhaja jalacara-tiryaMcayonika paMcendriyaprayoga-pariNata pudgala | bhagavan ! sthalacara-tiryaMcayonika paMcendriya-prayoga-pariNata pudagala kitane prakAra ke haiM ? gautama ! do prakAra ke catuSpada-sthalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala aura parisarpa-sthalacaratiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala / catuSpada-sthalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke haiM ? gautama ! do prakAra ke sammurchima catuSpada-sthalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudagala aura garbhaja-catuSpada-sthalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgl| isI prakAra abhilApa dvArA parisarpa-sthalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala bhI do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-uraHparisarpa-sthalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala aura bhujaparisarpa-sthalacara tiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala / uraHparisarpa (sambandhI prayogapariNata pudgala) bhI do prakAra ke haiN| sammUrchima aura garbhaja / isI prakAra bhujaparisarpa-sambandhI pudgala aura khecara ke bhI pUrvavat do-do bheda kahe gae haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 149
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala ke prakAroM ke lie prazna / gautama ! ve do prakAra ke kahe gae haiM yathA-sammUrchima-manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata-pudgala auragarbhaja-manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala / bhagavan ! deva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke haiM ? gautama ! ve cAra prakAra ke kahe gae haiM, jaise-bhavanavAsI-deva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala, yAvat vaimAnikadeva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgl| bhagavan ! bhavanavAsI-deva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala ke prakAroM ke lie prazna / ve dasa prakAra ke haiM, asurakumAra-prayoga-pariNata pudgala yAvat stanitakumAra-prayoga-pariNata pudgala / isI abhilApa se pizAca se gandharva taka ATha prakAra ke vANavyantaradeva (prayoga-pariNata pudgala) kahanA, jyotiSkadeva-prayoga-pariNata pudgala pA~ca prakAra ke haiM, candravimAnajyotiSkadeva yAvat tArAvimAna-jyotiSkadeva (-prayoga-pariNata pudgala) / vaimAnika deva (-prayogapariNata padagala) ke do prakAra haiM, kalpopapannakavaimAnikadeva aura kalpAtItavaimAnikadeva (-prayoga-pariNata pdgl)| kalpopapannaka vaimAnikadeva0 bAraha prakAra ke haiM,yathA-saudharmakalpopapannaka se acyuta kalpopapannaka deva taka kalpAtIta vaimAnikadeva do prakAra ke haiM, yathA-graiveyakakalpAtIta aura anuttaraupapAtikakalpAtIta / graiveyakakalpAtIta devoM ke nau prakAra haiM, yathA-adhastana-adhastana graiveyakakalpAtIta yAvat uparitana-uparitana graiveyakakalpAtIta / bhagavan ! anuttaraupapAtika-kalpAtIta-deva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudagala kitane prakAra ke haiM ? gautama! pA~ca prakAra ke-vijaya-yAvat sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtIta-deva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgl| bhagavan ! sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! ve do prakAra ke kahe gae haiM / yathA-paryAptaka-sUkSmapRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgala aura aparyAptaka sUkSmapRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgala / isI prakAra bAdarapRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgala ke bhI do bheda kahane cAhie / isI prakAra vanaspatikAyika (ekendriya-prayoga-pariNata-pudgala) taka pratyeka ke sUkSma aura bAdara ye do bheda aura phira ina donoM ke paryAptaka aura aparyAptaka bheda kahane caahie| bhagavan ! dvIndriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! ve do prakAra ke kahe gae haiM, jaiseparyAptaka dvIndriya-prayoga-pariNata pudgala aura aparyAptaka-dvIndriya-prayoga-pariNata pudgala / isI prakAra trIndriya-prayogapariNata pudgaloM aura caturindriya-prayoga-pariNata pudgaloM ke prakAra ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| bhagavan ! ratnaprabhApRthvI-nairayika-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! ve do prakAra ke kahe gae haiM, paryAptaka ratnaprabhApRthvI-nairayika-prayoga-pariNata pudgala, aparyAptaka-ratnaprabhA-nairayika-prayoga-pariNata pudgala / isI prakAra yAvat adhaHsaptamIpRthvI-nairayika-prayoga-pariNata pudgaloM ke prakAroM ke viSaya meM kahanA caahie| bhagavan ! sammUrchima-jalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala prakAroM ke lie pRcchA hai / gautama ! ve do prakAra ke haiM, paryAptaka-sammUrchima-jalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudagala aura aparyAptaka-sammUrchima-jalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala / isI prakAra garbhaja-jalacara sambandhI prayogapariNata pudgaloM ke prakAra ke viSaya meM jAnanA / isI prakAra sammUrchima-catuSpada sthalacara tathA garbhaja-catuSpada sthalacara sambandhI prayoga-pariNata pudgaloM ke viSaya meM bhI jAnanA / yAvat sammUrchima khecara aura garbhaja khecara se sambandhita-prayogapariNata pudgaloM ke do-do bheda khnaa| bhagavan ! sammUrchima-manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! ve eka prakAra ke kahe gae haiM, yathA-aparyAptaka-sammUrchima-manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala / bhagavan ! garbhaja-manuSyapaMcendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! ve do prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAraparyAptaka aura aparyAptaka-garbhaja-manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgl| bhagavan ! asurakumAra-bhavanavAsIdeva-prayoga-pariNata pudagala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! ve do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-paryAptaka-asurakumAra-bhavanavAsIdeva-prayoga-pariNata-pudgala aura aparyAptaka-asura kumAra-bhavanavAsIdeva-prayoga-pariNata pudgala / isI prakAra stanitakumAra-bhavanavAsIdeva taka prayoga-pariNata pudgaloM muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 150
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka ke, ye do-do bheda kahane cAhie / isI prakAra pizAcoM se lekara gandharvo taka ke tathA candra se lekara tArA paryanta jyotiSka devoM ke evaM saudharmakalpopapannaka se acyutakalpopapannaka taka ke aura adhastana-adhastana graiveyaka kalpAtIta se lekara uparitana-uparitana graiveyaka kalpAtIta devaprayoga-pariNata pudgaloM ke evaM vijaya-anuttaraupapAtika kalpAtIta se aparAjita-anuttaraupapAtika kalpAtIta deva-prayoga-pariNata pudgaloM ke pratyeka ke paryAptaka aura aparyAptaka, ye do-do bheda kahane cAhie / bhagavan ! sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtItadeva-prayoga-pariNata pudagaloM ke kitane prakAra haiM ? gautama ! ve do prakAra ke haiM, yathA-paryAptaka aura aparyAptaka-sarvArthasiddhaanuttaraupapAtika-kalpAtIta-deva-prayoga-pariNata pudgala / jo pudgala aparyApta-sUkSma-pRthvIkAya-ekendriya-prayoga-pariNata haiM, ve audArika, taijasa aura kArmaNa-zarIraprayoga-pariNata haiM / jo pudgala paryAptaka-sUkSma-pRthvIkAya-ekendriya-prayoga-pariNata haiM, ve bhI audArika, taijasa aura kArmaNa-zarIra-prayoga-pariNata haiM / isI prakAra yAvat caturindriyaparyAptaka taka ke (prayoga-pariNata pudagaloM ke viSaya meM jAnanA cAhie / parantu vizeSa itanA hai ki jo pudagala paryApta-bAdara-vAyukAyika-ekendriyaprayoga-pariNata haiM, ve audArika, vaikriya, taijasa aura kArmaNa-zarIra-prayoga-pariNata haiN| zeSa saba pUrvavata jAnanA cAhie jo pudgala aparyAptaka-ratnaprabhApRthvI-nairayika-paMcendriya-prayoga-pariNata haiM, ve vaikriya, taijasa aura kArmaNa zarIra-prayoga-pariNata haiM / isI prakAra paryAptaka-ratnaprabhApRthvI-nairayika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgaloM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhie / isI prakAra yAvat adhaHsaptamapRthvI-nairayika-prayoga-pariNata pudgaloM taka ke sambandhameM khnaa| jo pudgala aparyAptaka-sammUrchima-jalacara-prayoga-pariNata haiM, ve audArika, taijasa aura kArmaNa zarIra-prayogapariNata haiM / isI prakAra paryAptaka ke sambandha meM jAnanA cAhie / garbhaja-aparyAptaka-jalacara-(prayoga-pariNata-pud galoM) ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA cAhie / garbhaja-paryAptaka-jalacara-(-prayoga-pariNata pudgaloM) ke viSaya meM bhI isI taraha jAnanA cAhie / vizeSa yaha ki paryAptaka bAdara vAyukAyikavat unako cAra zarIra (prayoga pariNata) kahanA caahie| jisa taraha jalacaroM ke cAra AlApaka kahe haiM, usI prakAra catuSpada, ura:parisarpa, bhujaparisarpa evaM khecaroM (ke prayoga-pariNata-pudgaloM) ke bhI cAra-cAra AlApaka kahane caahie| jo pudgala sammUrchima-manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata haiM, ve audArika, taijasa aura kArmaNa-zarIra-prayogapariNata haiN| isI prakAra aparyAptaka-garbhaja-manuSya ke viSaya meM bhI kahanA / paryAptaka garbhaja-manuSya ke viSaya meM bhI isI taraha kahanA / vizeSatA yaha ki inameM (audArika se kArmaNa taka) paMcazarIra- (prayoga-pariNata pudgala) khnaa| jo pudgala aparyAptaka asurakumAra-bhavanavAsIdeva-prayoga-pariNata haiM, unakA AlApaka nairayikoM kI taraha kahanA / paryAptaka-asurakumAradeva-prayoga-pariNata pudgaloM ke viSaya meM bhI isI prakAra jAnanA / stanitakumAra paryanta paryAptaka-aparyAptaka donoM meM kahanA / pizAca se lekara gandharva taka vANavyantara-deva, candra se lekara tArA-vimAna paryanta jyotiSka-deva aura saudharmakalpa se lekara acyutakalpa paryanta tathA adhaHstana adhaHstana-praiveyaka-kalpAtIta-deva se lekara uparitana-uparitana-uparitana graiveyaka-kalpAtIta-deva taka evaM vijaya-anuttaraupapAtika-kalpAtIta-deva se lekara sarvArthasiddha-kalpAtIta-vaimAnika-devoM taka paryAptaka aura aparyAptaka donoM bhedoM meM vaikriya, taijasa aura kArmaNa-zarIra-prayoga-pariNata pudgala khnaa| jo pudgala aparyAptaka-sUkSmapRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata haiM, ve sparzendriya-prayoga-pariNata haiM / jo pudgala paryAptaka-sUkSmapRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata haiM, ve bhI sparzendriya-prayoga-pariNata haiM / jo aparyAptabAdarapRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgala haiM, ve bhI isI prakAra samajhane cAhie / paryAptaka bhI isI prakAra sparzendriya-prayoga pariNata samajhane cAhie / isI prakAra vanaspatikAyika paryanta-pratyeka ke sUkSma, bAdara, paryAptaka ora aparyAptaka ina cAra-cAra bhedoM meM sparzendriya-prayoga-pariNata pudgala kahane caahie| na aparyAptaka-dvIndriya-prayoga-pariNata haiM, ve jihvendriya evaM sparzendriya-prayoga-pariNata haiM / isI prakAra paryAptaka bhI jihvendriya aura sparzendriya-prayoga-pariNata haiM / isI prakAra caturindriya jIvoM taka kahanA / kintu muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 151
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka eka-eka indriya bar3hAnI caahie| jo pudgala aparyApta ratnaprabhA (Adi) pRthvI nairayika-paMcendriya-prayoga-pariNata haiM, ve zrotrendriya-cakSurindriya - ghrANendriya-jihvendriya-sparzendriya-prayoga-pariNata haiM / isI prakAra paryAptaka pudgala ke viSaya meM bhI pUrvavat kahanA / paMcendriyatiryaMcayonika, manuSya aura deva, ina sabake viSaya meM bhI isI prakAra kahanA, yAvat jo pudgala paryAptasarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtItadeva-prayoga-pariNata haiM, ve saba zrotrendriya yAvat sparzendriya-prayoga-pariNata haiM jo pudgala aparyApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-taijasa-kArmaNazarIra-prayoga-pariNata haiM, ve sparzendiya-prayoga-pariNata haiM / jo padagala paryApta-sakSama-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-taijasa-kArmaNazarIraprayoga-pariNata haiM. ve bhI sparzandriya-prayoga-pariNata haiM / aparyApta-bAdarakAyika evaM paryApta bAdara-patha audArikAdi zarIratraya-prayogapariNata-pudagala ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA cAhie / isI prakAra isa abhilApa ke dvArA jisa jIva ke jitanI indriyA~ aura zarIra hoM, usake utanI indriyoM tathA utane zarIroM kA kathana karanA cAhie yAvat jo pudgala paryApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtItadeva-paMcendriya-vaikriya-taijasa-kArmaNa-zarIra-prayogapariNata haiM, ve zrotrendriya, cakSurindriya yAvat sparzendriya-prayoga-pariNata haiN| jo pudgala aparyAptaka-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata haiM, ve varNa se kRSNavarNa, nIlavarNa, raktavarNa, pItavarNa evaM zvetavarNa rUpa se pariNata haiM, gandha se surabhigandha aura durabhigandha rUpa se pariNata haiM, rasa se tIkhe, kaTu, kASAya, khaTTe aura mIThe ina pA~coM rasarUpa meM pariNata haiM, sparza se karkazasparza yAvat rUkSasparza ke rUpa meM pariNata haiM aura saMsthAna se parimaNDala, vRtta, tryaMsa, caturasra aura Ayata, ina pA~coM saMsthAnoM ke rUpa meM pariNata haiM / jo pudgala paryAptaka-sUkSma pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata haiM, unheM bhI isI prakAra pariNata jAnanA / isI prakAra kramaza: sabhI ke viSaya meM jAnanA cAhie / yAvat jo pudgala paryApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-deva-paMcendriya-vaikriyataijasa-kArmaNa-zarIraprayoga-pariNata haiM, ve varNa se kAle varNa rUpa meM yAvat saMsthAna se Ayata saMsthAna taka pariNata haiN| jo pudgala aparyAptaka-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-taijasa-kArmaNa-zarIra-prayoga-pariNata haiM, ve varNa se kAle varNa ke rUpa meM bhI pariNata haiM, yAvat Ayata-saMsthAna-rUpa meM bhI pariNata haiM / isI prakAra paryAptaka-sUkSmapRthvIkAyika-ekendriya-audArika-taijasa-kArmaNazarIra-prayoga-pariNata haiM, ve bhI isI taraha varNAdi-pariNata haiN| isI prakAra yathAnukrama se jAnanA / jisake jitane zarIra hoM, utane kahane cAhie, yAvat jo pudgala paryApta-sarvArtha siddhaanuttaropapAtikadeva-paMcendriya-vaikriya-taijasa-kArmaNa-zarIraprayoga-pariNata haiM, ve varNa se kAle varNa ke rUpa meM, yAvata saMsthAna se Ayata-saMsthAnarUpa meM pariNata haiN| ___ jo pudgala aparyAptaka-sUkSmapRthvIkAyika-ekendriya-sparzendriya-prayoga-pariNata haiM, ve varNa se kAle varNa ke rUpa meM pariNata haiM, yAvat saMsthAna se Ayata-saMsthAna rUpa meM pariNata haiM / jo pudgala paryAptaka-sUkSma-pRthvIkAyikaekendriya-sparzendriya-prayoga pariNata haiM, ve bhI isI prakAra jAnane cAhie / isI prakAra anukrama se AlApaka kahane cAhie / vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hoM utanI kahanI cAhie, yAvat jo pudgala paryApta-sarvArthasiddhaanuttaraupapAtika-paMcendriya-zrotrendriya yAvat sparzendriya-prayoga-pariNata haiM, ve varNa se kAle varNa ke rUpa meM, yAvat saMsthAna se Ayata saMsthAna ke rUpa meM pariNata haiN| jo pudgala aparyAptaka-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-taijasa-kArmaNazarIra-sparzendriya-prayogapariNata haiM, ve varNa se kAle varNa ke rUpa meM bhI pariNata haiM, yAvat saMsthAna se Ayata-saMsthAna ke rUpa meM pariNata haiM / jo pudgala paryAptaka-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-taijasa-kArmaNazarIra-sparzendriya-prayoga-pariNata haiM, ve bhI isI taraha jAnanA / isI prakAra anukrama se sabhI AlApaka kahane cAhie / vizeSatayA jisake jitane zarIra aura indriyoM hoM, usake utane zarIra aura utanI indriyoM kA kathana karanA cAhie, yAvat jo pudgala paryAptaka-sarvArtha siddhaanuttaraupapAtikadeva-paMcendriya-vaikriya-taijasa-kArmaNazarIra tathA zrotrendriya yAvat sparzendriya-prayogapariNata haiM, ve varNa se kAle varNa ke rUpa meM yAvat saMsthAna se Ayata saMsthAna ke rUpoM meM pariNata haiM / isa prakAra ye nau daNDaka pUrNa hue| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 152
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka sUtra - 384 bhagavan ! mizrapariNata pudgala kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke ekendriya-mizrapariNata pudgala yAvat paMcendriya-mizrapariNata pudgala / bhagavan ! ekendriya-mizrapudgala kitane prakAra ke haiM ? gautama ! prayogapariNata pudgaloM ke samAna mizra-pariNata pudgaloM ke viSaya meM bhI nau daNDaka kahanA / vizeSatA yaha hai ki prayoga-pariNata ke sthAna para mizra-pariNata kahanA / zeSa varNana pUrvavat / yAvat jo pudgala paryApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika haiM; ve yAvat Ayata-saMsthAna rUpa se bhI pariNata haiN| sUtra - 385 bhagavan ! visrasA-pariNata pudgala kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke varNapariNata, gandhapariNata, rasapariNata, sparzapariNata aura saMsthAnapariNata / jo pudgala varNapariNata haiM, ve pA~ca prakAra ke kahe gae haiM, yathAkRSNavarNa ke rUpa meM pariNata yAvat zukla varNa ke rUpa meM pariNata pudgala / jo gandha-pariNata-pudgala haiM, ve do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-surabhigandha-pariNata aura durabhigandha-pariNata-pudgala / isa prakAra prajJApanAsUtra anusAra varNana karanA cAhie, yAvat jo pudgala saMsthAna se Ayata-saMsthAna-pariNata haiM, ve varNa se kRSNavarNa ke rUpa meM bhI pariNata haiM, yAvat rUkSa-sparzarUpa meM bhI pariNata haiN| sUtra-386 gautama ! eka dravya kyA prayogapariNata hotA hai, mizrapariNata hotA hai athavA visrasApariNata hotA hai ? gautama! eka dravya prayogapariNata hotA hai, athavA mizrapariNata hotA hai, athavA visrasApariNata bhI hotA hai| bhagavan ! yadi eka dravya prayogapariNata hotA hai to kyA vaha manaHprayogapariNata hotA hai, vacana-prayoga pariNata hotA hai, athavA kAya-prayoga-pariNata hotA hai ? gautama ! vaha manaHprayoga pariNata hotA hai, yA vacana-prayoga-pariNata hotA hai, athavA kAya-prayoga-pariNata hotA hai / bhagavan ! yadi eka dravya manaHprayogapariNata hotA hai to kyA vaha satya manaHprayoga-pariNata hotA hai, athavA mRSAmanaHprayogapariNata hotA hai, yA satya-mRSAmanaHprayogapariNata hotA hai, yA asatyA-amRSAmanaHprayogapariNata hotA hai ? gautama ! vaha satyamanaHprayogapariNata hotA hai, athavA mRSAmanaHprayogapariNata hotA hai, yA satya-mRSAmanaHprayogapariNata hotA hai yA phira asatya-amRSAmanaHprayoga-pariNata hotA hai| bhagavan! yadi eka dravya satyamanaHprayogapariNata hotA hai to kyA vaha Arambha-satyamanaHprayogapariNata hotA hai, anArambha satyamanaHprayogapariNata hotA hai, sArambha-satyamanaHprayogapariNata hotA hai, asamArambha-satyamanaHprayoga-pariNata hotA hai, samArambha-satyamanaHprayogapariNata hotA hai athavA asamArambha-satyamanaHprayogapariNata hotA hai ? gautama ! vaha ArambhasatyamanaHprayogapariNata hotA hai, yAvat asamArambha-satyamanaHprayogapariNata hotA hai| bhagavan ! yadi eka dravya mRSAmanaHprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha Arambha-mRSAmanaHprayogapariNata hotA hai, athavA yAvat asamArambha-mRSAmanaHprayoga pariNata ? gautama ! jisa prakAra satyamanaHprayogapariNata ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra mRSAmanaHprayogapariNata ke viSaya meM bhI kahanA / isI prakAra satya-mRSAmanaHprayogapariNata ke viSaya meM bhI tathA asatya-amRSAmanaHprayogapariNata ke viSaya meM bhI kahanA / bhagavan ! yadi eka dravya vacanaprayoga-pariNata hotA hai to kyA vaha satya-vacana-prayogapariNata hotA hai, maSA-vacanaprayogapariNata hotA hai, satya-mRSA-vacana-prayoga-pariNata hotA hai athavA asatya-amRSA-vacanaprayoga-pariNata hotA hai ? gautama ! manaHprayogapariNata ke samAna vacana-prayoga-pariNata ke viSaya meM bhI vaha asamArambha vacana-prayoga-pariNata bhI hotA hai taka khnaa| bhagavan ! yadi eka dravya kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, audArikamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, vaikriyamizrazarIrakAyaprayogapariNata hotA hai, AhArakazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, AhArakamizra-kAyaprayogapariNata hotA hai athavA kArmaNazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? gautama ! vaha eka dravya audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 153
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka athavA yAvat vaha kArmaNazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai / bhagavan ! yadi eka dravya audArikazarIra-kAyaprayoga pariNata hotA hai, to kyA vaha ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, yA dvIndriya-audArikazarIrakAyaprayoga-pariNata hotA hai athavA yAvat paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? gautama ! vaha eka dravya ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA yAvat paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai| bhagavan ! jo eka dravya zarIra ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hotA hai to kyA vaha pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAya-prayoga-pariNata hotA hai, athavA yAvat vaha vanaspatikAyika-ekendriyaaudArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? he gautama ! vaha pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA yAvat vanaspatikAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai| bhagavan ! yadi vaha eka dravya pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayoga-pariNata hotA hai, to kyA vaha sUkSma-pRthvI-kAyikaekendriya-audArikazarIra kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA bAdarapRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIrakAyaprayogapariNata hotA hai ? gautama ! vaha sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai athavA bAdara-pRthvIkAyika / bhagavan ! yadi eka dravya sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai to kyA vaha paryApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA aparyApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? gautama ! vaha paryApta-sUkSmapRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayoga-pariNata bhI hotA hai, yA vaha aparyApta-sUkSma-pRthvI-kAyikaekendriya-audArikazarIra-kAyaprayoga-pariNata bhI hotA hai / isI prakAra bAdara-pRthvIkAyika ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie / isI prakAra yAvat vanaspatikAyika taka sabhI ke cAra-cAra bheda ke viSaya meM kathana karanA caahie| (kintu) dvIndriya, trIndriya aura caturindriya ke do-do bheda-paryAptaka aura aparyAptaka kahanA caahie| bhagavan ! yadi eka dravya paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha tiryaMcayonikapaMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA manuSya-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? gautama ! yA to vaha tiryaMcayonika-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA vaha manuSya - paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai / bhagavan ! yadi eka dravya tiryaMcayonika-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayoga-pariNata hotA hai to kyA vaha jalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, sthalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? gautama ! vaha jalacara, sthalacara aura khecara, tInoM prakAra ke tiryaMcapaMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayoga se pariNata hotA hai, ataH khecaroM taka pUrvavata pratyeka ke cAra-cAra bheda khnaa| bhagavan ! yadi eka dravya manuSya-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha sammUrchima-manuSya-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNa hotA hai, athavA garbhajamanuSya-paMcendriya-audArikazarIrakAyaprayogapariNata hotA hai ? gautama ! donoM prakAra ke / bhagavan ! yadi eka dravya, garbhajamanuSya-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayoga-pariNata hotA hai to kyA vaha paryApta-garbhajamanuSya-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA aparyApta-garbhaja-manuSya-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? gautama ! vaha donoM garbhajamanuSya-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai| ___ yadi eka dravya, audArikamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha ekendriya-audArikamizra-zarIrakAyaprayogapariNata hotA hai, dvIndriya-audArikamizrazarIra-kAyaprayoga-pariNata hotA hai, athavA yAvat paMcendriya audArika-mizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? gautama ! vaha ekendriya-audArikamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA yAvat paMcendriya-audArikamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai / audArikazarIra-kAyaprayogapariNata ke samAna audArikamizra-kAyaprayogapariNata ke bhI AlApaka kahane cAhie / kintu itanI vizeSatA hai ki muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 154
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bAdaravAyukAyika, garbhaja paMcendriyatiryaMcayonika aura garbhaja manuSyoM ke paryAptaka aura aparyAptaka ke viSaya meM aura zeSa sabhI jIvoM ke aparyAptaka ke viSaya meM kahanA caahie| bhagavan ! yadi eka dravya, vaikriyazarIra-kAyaprayoga-pariNata hotA hai to kyA vaha ekendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA yAvat paMcendriya-vaikriyazarIra -prayogapariNata hotA hai ? gautama ! vaha ekendriya, athavA yAvat paMcendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai| bhagavan ! yadi vaha eka dravya ekendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha vAyukAyikaekendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA avAyukAyika ekendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? gautama ! vaha eka dravya vAyukAyika-ekendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, kintu avAyukAyika-ekendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata nahIM hotA / isI prakAra prajJApanAsUtra ke avagAhanA saMsthAna meM vaikriyazarIra (-kAyaprayogapariNata) ke viSaya meM jaisA kahA hai, vaisA yahA~ bhI paryApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtikakalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA vaha aparyAptaka-sarvArthasiddhaanuttaraupapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA aparyAptakasarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriya-vaikriyazarIrakAyaprayogapariNata hotA hai paryanta kahanA bhagavan ! yadi eka dravya vaikriyamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha ekendriya-vaikriyamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA yAvata paMcendriya-vaikriyamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? gautama ! vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata ke anusAra vaikriyamizrazarIra-kAyaprayogapariNata ke viSaya meM bhI kahanA / parantu itanA vizeSa hai ki vaikriyamizrazarIra-kAyaprayoga devoM aura nairayikoM ke aparyApta ke viSaya meM kahanA / zeSa sabhI paryApta jIvoM ke viSaya meM kahanA, yAvat paryApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtIta-paMcendriya-vaikriyamizra-zarIrakAyaprayogapariNata nahIM hotA, kintu aparyApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtIta-paMcendriya-vaikriya-mizrazarIrakAyaprayogapariNata hotA hai; (yahA~ taka kahanA / ) bhagavan ! yadi eka dravya AhArakazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha manuSyAhArazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA amanuSya-AhArakazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? gautama ! prajJApanAsUtra ke avagAhanAsaMsthAna pada anusAra yahA~ bhI RddhiprApta-pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-manuSyaAhArakazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, kintu AhArakalabdhi ko aprApta-pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSka-manuSyahAraka-zarIrakAyaprayogapariNata nahIM hotA taka kahanA / bhagavan ! yadi eka dravya AhArakamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha manuSyAhArakamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA amanuSyAhArakazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? gautama ! AhArakazarIrakAyaprayoga-pariNata (eka dravya) ke anusAra AhArakamizrazarIra-kAyaprayogapariNata ke viSaya meM bhI kahanA / bhagavan ! yadi eka dravya kArmaNazarIra-kAyaprayoga pariNata hotA hai, to kyA vaha ekendriya-kArmaNazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA yAvat paMcendriya-kArmaNazarIrakAyaprayogapariNata hotA hai ? he gautama ! vaha ekendriya-kArmaNazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, prajJApanAsUtra ke avagAhanA saMsthAnapada meM kArmaNa ke bheda kahe gae haiM, usI prakAra yahA~ bhI paryApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtikakalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriya-kArmaNazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA aparyApta-sarvArthasiddhaanuttaraupapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriya-kArmaNazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai (taka bheda khnaa)| bhagavan ! yadi eka dravya mizrapariNata hotA hai, to kyA vaha manomizrapariNata hotA hai, yA vacanamizrapariNata hotA hai, athavA kAyamizrapariNata hotA hai ? gautama ! vaha manomizrapariNata bhI hotA hai, vacanamizrapariNata bhI hotA hai, kAyamizrapariNata bhI hotA hai / bhagavan ! yadi eka dravya manomizrapariNata hotA hai, to kyA vaha satyamanomizra-pariNata hotA hai, mRSAmanomizrapariNata hotA hai, satya-mRSAmanomizrapariNata hotA hai, athavA asatya-amRSAmanomizra pariNata hotA hai ? gautama ! prayogapariNata eka dravya ke anusAra mizrapariNata eka dravya ke viSaya meM bhI paryApta-sarvArthasiddhaanuttaraupapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriya-kArmaNazarIra-kAyamizrapariNata hotA hai, athavA aparyApta muni dIparatnasAgara kRt - (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 155
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtIta vaimAnikadeva-paMcendriyakArmaNazarIra-kAyamizrapariNata hotA hai taka kahanA / bhagavan ! yadi eka dravya visrasA (se) pariNata hotA hai, to kyA vaha varNapariNata hotA hai, gandhapariNata hotA hai, rasapariNata hotA hai, sparzapariNata hotA hai, athavA saMsthAnapariNata hotA hai ? gautama ! vaha varNapariNata hotA hai, athavA yAvat saMsthAnapariNata hotA hai / bhagavan ! yadi eka dravya varNapariNata hotA hai to kyA vaha kRSNavarNa ke rUpa meM pariNata hotA hai, athavA yAvat zuklavarNa ke rUpa meM hai ? gautama ! vaha kRSNa varNa ke rUpa meM bhI pariNata hotA hai, yAvat zuklavarNa ke rUpa meM / bhagavan ! yadi eka dravya gandhapariNata hotA hai to vaha surabhigandha rUpa meM pariNata hotA hai, athavA durabhigandha rUpa meM ? gautama ! vaha surabhigandharUpa meM bhI pariNata hotA hai, athavA durabhigandharUpa meM bhI / bhagavan ! yadi eka dravya rasarUpa meM pariNata hotA hai, to kyA vaha tIkhe rasa ke rUpa meM pariNata hotA hai, athavA yAvat madhurarasa ke rUpa meM / gautama vaha tIkhe rasa ke rUpa meM bhI pariNata hotA hai, athavA yAvat madhurarasa ke rUpa meM bhI / bhagavan ! yadi eka dravya sparzapariNata hotA hai to kyA vaha karkazasparzarUpa se pariNata hotA hai, athavA yAvata rUkSasparzarUpa meM ? gautama ! vaha karkazasparzarUpa meM bhI pariNata hotA hai, athavA yAvat rUkSasparzarUpa meM bhii| bhagavan yadi eka dravya saMsthAna-pariNata hotA hai, to kyA vaha parimaNDala-saMsthAnarUpa meM pariNata hotA hai, athavA yAvat Ayata-saMsthAnarUpa meM / gautama ! vaha dravya parimaNDala-saMsthAnarUpa meM bhI pariNata hotA hai, athavA yAvat Ayata-saMsthAnarUpa meM bhii| sUtra - 387 bhagavana! do dravya kyA prayogapariNata hote haiM. mizrapariNata hote haiM. athavA visrasApariNata hote haiM ? gautama! ve prayogapariNata hote haiM, yA mizrapariNata hote haiM, athavA visrasApariNata hote haiM, athavA eka dravyaprayogapariNata hote haiM aura dUsarA mizrapariNata hotA hai; yA eka dravyaprayogapariNata hotA hai aura dUsarA dravya visrasApariNata hotA hai, athavA eka dravya mizrapariNata hotA hai aura dUsarA visrasApariNata hotA hai / isa prakAra chaha bhaMga hote haiM / yadi ve do dravya prayogapariNata hote haiM, to kyA manaHprayogapariNata hote haiM, yA vacanaprayogapariNata hote haiM athavA kAyaprayoga-pariNata hote haiM ? gautama ! ve (do dravya) yA to manaHprayogapariNata hote haiM, yA vacanaprayoga-pariNata hote haiM, athavA kAyaprayogapariNata hote haiM, athavA unameM se eka dravyamanaHprayogapariNata hotA hai aura dUsarA vacanaprayogapariNata hotA hai, athavA eka dravya manaHprayogapariNata hotA hai aura dUsarA kAyaprayogapariNata hotA hai yA eka dravya vacanaprayogapariNata hotA hai aura dUsarA kAyaprayogapariNata hotA hai| bhagavan ! yadi ve (do dravya) manaHprayogapariNata hote haiM, to kyA satyamanaHprayogapariNata hote haiM, yA asatya-manaHprayogapariNata hote haiM, athavA satyamRSAmanaHprayoga-pariNata hote haiM, yA asatyAmRSA-manaHprayogapariNata hote haiM ? gautama ! ve (do dravya) satyamanaHprayogapariNata hote haiM, yAvat asatyA mRSAmanaHprayogapariNata hote haiM; yA unameM se eka dravya satyamanaHprayogapariNata hotA hai aura dUsarA mRSAmanaHprayogapariNata hotA hai, athavA eka dravya satyamanaHprayogapariNata hotA hai aura dUsarA satyamaSAmanaHprayogapariNata hotA hai, yA eka dravya satyamanaHprayoga-pariNata hotA hai aura dUsarA asatyAmRSAmanaH-prayogapariNata hotA hai; athavA eka dravya mRSAmanaHprayogapariNata hotA hai aura dUsarA satyamRSAmanaHprayogapariNata hotA hai, yA eka dravya mRSAmanaHprayogapariNata hotA hai aura dUsarA asatyAmRSAmanaHprayogapariNata hotA hai athavA eka dravya satyamRSAmanaHprayogapariNata hotA hai aura dUsarA asatyAmRSAmanaHprayogapariNata hotA hai / bhagavan ! yadi ve satyamanaHprayogapariNata hote haiM to kyA ve ArambhasatyamanaHprayogapariNata hote haiM yA yAvat asamArambhasatyamanaHprayogapariNata hote haiM ? gautama ! ve dravya ArambhasatyamanaHprayogapariNata hote haiM, athavA yAvat asamArambhasatyamanaHprayogapariNata hote haiM; athavA eka dravya ArambhasatyamanaHprayogapariNata hotA hai aura dUsarA anArambhasatya-manaHprayogapariNata hotA hai; isI prakAra isa pATha ke anusAra dvikasaMyogI bhaMga karanA / jahA~ jitane bhI dvikasaMyoga ho sakeM, utane sabhI vahA~ sarvArthasiddhavaimAnika paryanta khnaa| bhagavan ! yadi ve (do dravya) mizrapariNata hote haiM to manomizrapariNata hote haiM ? prayogapariNata ke anusAra mizrapariNata ke sambandha meM bhI kahanA / bhagavan ! yadi do dravya visrasA-pariNata hote haiM, to kyA ve varNarUpa se pariNata hote haiM, gaMdharUpa se pariNata hote haiM, (athavA yAvat saMsthAnarUpa se pariNata hote haiM ?) gautama ! jisa prakAra pahale kahA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 156
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka gayA hai, usI prakAra visrasApariNata ke viSaya meM kahanA cAhie ki athavA eka dravya caturasrasaMsthAnarUpa se pariNata hotA hai, yAvat eka dravya AyatasaMsthAna rUpa se pariNata hotA hai| bhagavan ! tIna dravya kyA prayogapariNata hote haiM, mizrapariNata hote haiM, athavA visrasApariNata hote haiM ? gautama! tIna dravya yA to 1. prayogapariNata hote haiM, yA mizrapariNata hote haiM, athavA visrasApariNata hote haiM, yA 2. eka dravya prayogapariNata hotA hai aura do dravya mizrapariNata hote haiM, yA eka dravya prayogapariNata hotA hai aura do dravya visrasApariNata hote haiM, athavA do dravya prayogapariNata hote haiM aura eka dravya mizrapariNata hotA hai, athavA do dravya prayoga-pariNata hote haiM, aura eka dravya visrasApariNata hotA hai; athavA eka dravya mizrapariNata hotA hai aura do dravya visrasA-pariNata hote haiM, athavA do dravya mizrapariNata hote haiM aura eka dravya visrasA-pariNata hotA hai; yA eka dravya prayogapariNata hotA hai, eka dravya mizrapariNata hotA hai aura eka dravya visrasApariNata hotA hai| bhagavan ! yadi ve tInoM dravya prayogapariNata hote haiM, to kyA manaHprayogapariNata hote haiM, yA vacanaprayogapariNata hote haiM athavA ve kAyaprayogapariNata hote haiM ? gautama ! ve yA to manaHprayogapariNata hote haiM, yA vacanaprayogapariNata hote haiM, athavA kAyaprayogapariNata hote haiM / isa prakAra ekasaMyogI, dvikasaMyogI aura trikasaMyogI bhaMga kahanA / bhagavan ! yadi tIna dravya manaHprayoga-pariNata hote haiM, to kyA ve satyamanaHprayogapariNata hote haiM, ityAdi prazna hai / gautama ! ve (tridravya) satyamanaHprayogapariNata hote haiM, athavA yAvat asatyAmRSAmanaHprayogapariNata hote haiM, athavA unameM se eka dravya satyamanaH prayogapariNata hotA hai aura do dravya maSAmanaHprayogapariNata hote haiMityAdi prakAra se yahA~ bhI dvikasaMyogI bhaMga khne| tIna dravyoM ke prayogapariNata kI taraha hI yahA~ bhI pUrvavat mizrapariNata aura visrasApariNata ke bhaMga athavA eka tryaMsa saMsthAnarUpa se pariNata ho, eka samacaturasrasaMsthAnarUpa se pariNata ho aura eka AyatasaMsthAnarUpa se pariNata ho taka khnaa| bhagavan ! cAra dravya prayogapariNata hote haiM, yA mizrapariNata hote haiM, athavA visrasApariNata hote haiM ? gautama! ve yA to prayogapariNata hote haiM, yA mizra-pariNata hote haiM, athavA visrasApariNata hote haiM, athavA eka dravya prayoga-pariNata hotA hai, tIna mizrapariNata hote haiM, yA eka dravya prayogapariNata hotA hai aura tIna visrasApariNata hote haiM, athavA do dravya prayogapariNata hote haiM aura do mizrapariNata hote haiM, yA do dravya prayogapariNata hote haiM aura do visrasA pariNata hote haiM; athavA tIna dravya prayoga-pariNata hote haiM aura eka dravya mizrapariNata hotA hai; athavA tIna dravya prayogapariNata hote haiM aura eka dravya visrasApariNata hotA hai; athavA eka dravya mizra-pariNata hotA hai aura tIna dravya visrasApariNata hote haiM, athavA do dravya mizrapariNata hote haiM aura do dravya visrasApariNata hote haiM, athavA tIna dravya mizrapariNata hote haiM aura eka dravya visrasApariNata hotA hai, athavA eka prayogapariNata hotA hai, eka mizrapariNata hotA hai aura do visrasApariNata hote haiM, athavA eka prayogapariNata hotA hai, do dravya mizrapariNata hote haiM aura eka dravya visrasApariNata hotA hai, athavA do dravya prayogapariNata hote haiM, eka mizrapariNata hotA hai aura eka visrasA-pariNata hotA hai / bhagavan ! yadi cAra dravya prayogapariNata hote haiM to kyA ve manaHprayogapariNata hote haiM, yA vacana-prayogapariNata hote haiM, athavA kAyaprayogapariNata hote haiM ? gautama ! ye saba pUrvavat kahanA tathA isI krama se pA~ca, chaha, sAta, ATha, nau, dasa yAvat saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta dravyoM ke viSaya meM kahanA / dvikasaMyoga se, trika-saMyoga se, yAvat dasa ke saMyoga se, bAraha ke saMyoga se, jahA~ jisake jitane saMyogI bhaMga banate hoM, utane saba bhaMga upayogapUrvaka kahanA / ye sabhI saMyogI bhaMga Age nauveM zataka ke battIsaveM uddezakameM jisa prakAra hama kaheMge, usI prakAra upayoga lagAkara yahA~ bhI kahanA; yAvat athavA ananta dravya parimaNDalasaMsthAnarUpa se pariNata hote haiM, yAvat ananta dravya AyatasaMsthAnarUpa se pariNata hote haiN| sUtra - 388 bhagavan ! prayogapariNata, mizrapariNata aura visrasApariNata, ina tInoM prakAra ke pudgaloM meM kauna-se (pudgala), kina (pudgaloM) se alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! prayogapariNata pudgala sabase thor3e haiM, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 157
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka unase mizrapariNata pudgala anantaguNe aura unase visrasApariNata pudgala anantaguNe haiN| bhagavan ! yaha isI prakAra hai zataka-8 - uddezaka-2 sUtra-389 bhagavan ! AzIviSa kitane prakAra ke haiM ? gautama ! do prakAra ke haiM / jAti-AzIviSa aura karma-AzIviSa bhagavan ! jAti-AzIviSa kitane prakAra ke haiM ? gautama ! cAra prakAra ke jaise-vRzcikajAti-AzIviSa, maNDUka-jAtiAzIviSa, uragajAti-AzIviSa aura manuSyajAti-AzIviSa / bhagavan ! vRzcikajAti-AzIviSa kA kitanA viSaya hai ? gautama ! vaha arddhabharatakSetra-pramANa zarIra ko viSayukta-yA viSa se vyApta karane meM samartha haiM / itanA usake viSa kA sAmarthya hai, kintu samprApti dvArA usane na aisA kabhI kiyA hai, na karatA hai aura na kabhI kregaa| bhagavan ! maNDUkajAtiAzIviSa kA kitanA viSaya hai ? gautama ! vaha apane viSa se bharatakSetra-pramANa zarIra ko viSailA karane evaM vyApta karane meM samartha hai / zeSa saba pUrvavat jAnanA, yAvat samprApti se usane kabhI aisA kiyA nahIM, karatA nahIM aura karegA bhI nhiiN| isI prakAra uragajAti-AzIviSa ke sambandha meM jAnanA / itanA vizeSa hai ki vaha jambUdvIpa-pramANa zarIra ko viSa se yukta evaM vyApta karane meM samartha hai / yaha usakA sAmarthyamAtra hai, kintu samprApti se yAvat karegA bhI nahIM / isI prakAra manuSyajAti-AzIviSa ke sambandha meM bhI jAnanA / vizeSa itanA hai ki vaha samayakSetra pramANa zarIra ko viSa se vyApta kara sakatA hai, zeSa kathana pUrvavat, yAvat, karegA bhI nhiiN| bhagavana! yadi karma-AzIviSa hai to kyA vaha nairayika-karma-AzIviSa hai.yA tiryaMcayonika, athavA manaSya yA deva-karma-AzIviSa hai ? gautama ! nairayika-karma-AzIviSa nahIM, kintu tiryaMcayonika-karma-AzIviSa hai, manuSya-karmaAzIviSa hai aura deva-karma-AzIviSa hai / bhagavan ! yadi tiryaMcayonika-karma-AzIviSa hai, to kyA ekendriya yAvat paMcendriya-tiryaMcayonika-karma-AzIviSa hai ? gautama ! ekendriya, yAvat caturindriya karma-AzIviSa nahIM, parantu paMcendriyatiryaMcayonika-karma-AzIviSa hai / bhagavana ! yadi paMcendriyatiryaMcayonika-karma-AzIviSa hai to kyA sammUrchima hai yA garbhaja-paMcendriya-tiryaMcayonika-karma-AzIviSa hai ? gautama ! vaikriya zarIra ke sambandha ke samAna paryApta saMkhyAtavarSa kI AyuSya vAlA garbhaja-karmabhUmija-paMcendriyatiryaMcayonika-karma-AzIviSa hotA hai; parantu aparyApta saMkhyAta varSa ke AyuSya vAlA karmaAzIviSa nahIM hotA taka kahanA / bhagavan ! yadi manuSya-karma-AzIviSa hai, to kyA sammUrchima-manuSya-karmAzIviSa hai, yA garbhaja manuSya-karma-AzIviSa hai ? gautama ! sammUrcchima-manuSya-karmaAzIviSa nahIM hotA, kintu garbhaja-manuSyakarma-AzIviSa hotA hai / prajJApanAsUtra ke zarIrapada meM vaikriya-zarIra ke sambandha ke anusAra yahA~ bhI paryApta saMkhyAta varSa kA AyuSya vAlA karmabhUmija garbhaja manuSya-karma-AzIviSa hotA hai; parantu aparyApta yAvat karma-AzIviSa nahIM hotA taka khnaa| bhagavan ! yadi deva-karmAzIviSa hotA hai, to kyA bhavanavAsIdeva-karmAzIviSa hotA hai yAvat vaimAnikadeva-karmaAzIviSa hotA hai ? gautama ! bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika, ye cAroM prakAra ke deva-karma-AzIviSa hote haiM / bhagavan ! yadi bhavanavAsIdeva-karma-AzIviSa hotA hai to kyA asurakumArabhavanavAsIdeva-karma-AzIviSa hotA hai yAvat stanitakumAra-bhavanavAsIdeva-karma-AzIviSa hotA hai ? gautama ! asurakumAra-bhavanavAsI-deva yAvat stanitakumAra-karma-AzIviSa bhI hotA hai / bhagavan ! yadi asurakumAra yAvat stanitakumAra-bhavanavAsI-deva-karmaAzIviSa hai to kyA paryApta asarakamArAdi bhavanavAsIdeva-karma-AzIviSa hai yA aparyApta haiM ? gautama ! paryApta asurakumAra-bhavanavAsIdeva-karma-AzIviSa nahIM, parantu aparyApta asurakumAra-bhavanavAsIdeva-karma-AzIviSa hai| isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA caahie| bhagavan ! yadi vANavyantaradeva-karma-AzIviSa haiM, to kyA pizAca-vANavyantaradeva-karmAzIviSa hai, athavA yAvat gandharva-vANavyantaradeva-karmAzIviSa haiM ? gautama ! ve pizAcAdi sarva vANavyantaradeva aparyAptAvasthA meM karmAzIviSa haiN| isI prakAra sabhI jyotiSkadeva bhI aparyAptAvasthA meM karmAzIviSa hote haiN| bhagavan ! yadi vaimAnikadeva-karmAzIviSa hai to kyA kalpopapannaka-vaimAnikadeva-karmAzIviSa haiM, athavA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 158
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka kalpAtIta-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa haiM ? gautama ! kalpopapannaka-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa hotA hai, kintu kalpAtIta-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa nahIM hotA / bhagavan ! yadi kalpopapannaka-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa hotA hai to kyA saudharma-kalpopapannaka-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa hotA hai, yAvat acyuta-kalpopapannaka / gautama ! saudharmakalpopapannaka-vaimAnikadeva se sahasrAra-kalpopapannaka-vaimAnikadeva-paryanta karma-AzIviSa hote haiM, parantu Anata, prANata, AraNa aura acyuta-kalpopapannaka-vaimAnikakarma-AzIviSa nahIM hote / bhagavan ! yadi saudharma-kalpo papannakavaimAnikadeva-karma-AzIviSa haiM to kyA paryApta saudharma-kalpopapanna-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa hai athavA aparyApta ? gautama ! paryApta saudharma-kalpopapanna-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa nahIM, parantu aparyApta saudharma-kalpopapanna-karmaAzIviSa haiM / isI prakAra yAvat paryApta sahasrAra-kalpopapanna-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa nahIM, kintu aparyApta sahasrAra-kalpopapannaka-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa haiN| sUtra - 390 chadmastha puruSa ina dasa sthAnoM ko sarvabhAva se nahIM jAnatA aura nahIM dekhatA / dharmAstikAya, adharmAsti-kAya, AkAzAstikAya, zarIra se rahita jIva, paramANupudgala, zabda, gandha, vAyu, yaha jIva jina hogA yA nahIM? tathA yaha jIva sabhI duHkhoM kA anta karegA yA nahIM? inhIM dasa sthAnoM ko utpanna (kevala) jJAna-darzana ke dhAraka arihantajinakevalI sarvabhAva se jAnate aura dekhate haiN| sUtra-391 bhagavan ! jJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna / bhagavan ! AbhinibodhikajJAna kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA / avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA / rAjapraznIyasUtra meM jJAnoM ke bheda ke kathanAnusAra yaha hai vaha kevala-jJAna; yahA~ taka kahanA caahie| bhagavan ! ajJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! tIna prakAra kA-mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna / bhagavan ! mati-ajJAna kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA avagraha, IhA, avAya aura dhaarnnaa| bhagavan ! yaha avagraha kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA arthAvagraha aura vyaJjanAvagraha / jisa prakAra (nandIsUtra meM) AbhinibodhikajJAna ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra yahA~ bhI jAna lenA cAhie / vizeSa itanA hI hai ki vahA~ AbhinibodhikajJAna ke prakaraNa meM avagraha Adi ke ekArthika zabda kahe haiM, unheM chor3akara yaha noindriya-dhAraNA hai taka kahanA / bhagavan ! zruta-ajJAna kisa prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! jisa prakAra nandIsUtra meM kahA gayA haijo ajJAnI mithyAdRSTiyoM dvArA prarUpita hai ityAdi yAvat-sAMgopAMga cAra veda zruta-ajJAna hai / isa prakAra zruta-ajJAna kA varNana pUrNa huaa| bhagavan ! vibhaMgajJAna kisa prakAra kA hai ? aneka prakAra kA hai / -grAmasaMsthita, nagarasaMsthita yAvat sannivezasaMsthita, dvIpasaMsthita, samudrasaMsthita, varSa-saMsthita, varSadharasaMsthita, sAmAnya parvata-saMsthita, vRkSasaMsthita, stUpasaMsthita, hayasaMsthita, gajasaMsthita, narasaMsthita, kinnarasaMsthita, kimpuruSasaMsthita, mahoragasaMsthita, gandharvasaMsthita, vRSabhasaMsthita, pazu, pazaya, vihaga aura vAnara ke AkAra vAlA hai| isa prakAra vibhaMgajJAna nAnA saMsthAnasaMsthita hai| bhagavan ! jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! jIva jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiM / jo jIva jJAnI haiM, unameM se kucha jIva do jJAna vAle haiM, kucha jIva tIna jJAna vAle haiM, kucha jIva cAra jJAna vAle haiM aura kucha jIva eka jJAna vAle haiM / jo do jJAna vAle haiM, ve matijJAnI aura zrutajJAnI hote haiM, jo tIna jJAna vAle haiM, ve Abhinibodhika-jJAnI, zrutajJAnI aura avadhijJAnI haiM, athavA AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI aura manaHparyavajJAnI hote haiM / jo cAra jJAna vAle haiM, ve AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyavajJAnI haiM / jo eka jJAna vAle haiM, ve niyamataH kevalajJAnI haiM jo jIva ajJAnI haiM, unameM se kucha jIva do ajJAnavAle haiM, kucha tIna ajJAnavAle haiM / jo jIva do ajJAna vAle haiM, ve mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI haiM; jo jIva tIna ajJAnavAle haiM, ve mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI, vibhaMgajJAnI haiM muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 159
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! nairayika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! nairayika jIva jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| unameM jo jJAnI haiM, ve niyamataH tIna jJAna vAle haiM, yathA-AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI aura avadhijJAnI / jo ajJAnI haiM, unameM se kucha do ajJAna vAle haiM, aura kucha tIna ajJAna vAle haiM / isa prakAra tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| bhagavana ! asurakumAra jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! nairayikoM samAna asurakumAroM kA bhI kathana krnaa| isI prakAra stanitakumAroM taka khnaa| bhagavan ! pRthvIkAyika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! ve jJAnI nahIM haiM, ajJAnI haiM / ve niyamataH do ajJAna vAle haiM; yathA-mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI / isI prakAra vanaspatikAyika paryanta kahanA / bhagavan ! dvIndriya jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! dvIndriya jIva jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI / jo jJAnI haiM, ve niyamataH do jJAna vAle haiM, yathA-matijJAnI aura zrutajJAnI / jo ajJAnI haiM, niyamataH do ajJAna vAle haiM, yathA-mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI / isI prakAra trIndriya aura caturindriya jIvoM ko bhI jaannaa|| bhagavan ! paMcendriyatiryaMcayonika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiM / jo jJAnI haiM, unameM se kitane hI do jJAna vAle haiM aura kaIM tIna jJAna vAle haiM / isa prakAra tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| audhika jIvoM ke samAna manuSyoM meM pA~ca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / vANavyantara devoM kA kathana nairayikoM ke samAna jAnanA / jyotiSka aura vaimAnika devoM meM tIna jJAna, ajJAna niyamataH hote haiM / bhagavan ! siddha bhagavAna jJAnI haiM yA ajJAnI? gautama ! siddha bhagavAna jJAnI haiM, ajJAnI nhiiN| ve niyamataH kevala-jJAna vAle haiN| sUtra - 392 bhagavan ! nirayagatika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI / jo jJAnI haiM, ve niyamataH tIna jJAna vAle haiM aura jo ajJAnI haiM, ve bhajanA se tIna ajJAna vAle haiM / bhagavan ! tiryaMcagatika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! unameM niyamataH do jJAna yA do ajJAna hote haiM / bhagavan ! manuSyagatika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM? gautama ! unake bhajanA se tIna jJAna hote haiM aura niyamataH do ajJAna hote haiM / devagatika jIvoM meM jJAna aura ajJAna kA kathana nirayagatika jIvoM ke samAna samajhanA / bhagavan ! siddhagatika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI? gautama ! siddha samAna jaannaa| bhagavan ! indriya vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI? gautama ! unake cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| bhagavan ! eka indriya vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! pRthvIkAyika jIvoM kI taraha kahanA / vikale-ndriyoM meM do jJAna yA do ajJAna niyamataH hote haiM / pA~ca indriyoM vAle jIvoM ko sendriya jIvoM ke samAna jAnanA / bhagavan ! anindriya jIva jJAnI haiM athavA ajJAnI ? gautama ! siddhoM kI taraha jaannaa| bhagavan ! sakAyika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! sakAyika jIvoM ke pA~ca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / pRthvIkAyika se vanaspatikAyika jIva taka jJAnI nahIM, ajJAnI hote haiM / ve niyamataH do ajJAna vAle hote haiM / trasakAyika jIvoM kA kathana sakAyika jIvoM ke samAna samajhanA cAhie / bhagavan ! akAyika jIva jJAnI haiM athavA ajJAnI haiM? gautama ! inake viSaya meM siddhoM kI taraha jAnanA caahie| bhagavan ! sUkSma jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! inake viSaya meM pRthvIkAyika jIvoM ke samAna kathana karanA cAhie / bhagavan ! bAdara jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! inake viSaya meM sakAyika jIvoM ke samAna kahanA cAhie / bhagavan ! nosUkSma-nobAdara jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! inakA kathana siddhoM kI taraha smjhnaa| bhagavan ! paryAptaka jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! sakAyika jIvoM ke samAna jAnanA / bhagavan ! paryAptaka nairayika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! inameM niyamataH tIna jJAna yA tIna ajJAna hote haiM / paryApta nairayika jIvoM kI taraha paryApta stanitakumAroM kA kathana karanA / (paryApta) pRthvIkAyika jIvoM kA kathana ekendriya jIvoM kI taraha karanA / isI prakAra caturindriya taka samajhanA / bhagavan ! paryApta paMcendriyatiryaMcayonika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM? gautama ! unameM tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| paryApta manuSyoM sambandhI kathana sakAyika jIvoM kI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 160
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka taraha karanA / paryApta vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM kA kathana nairayika jIvoM kI taraha smjhnaa| bhagavan ! aparyAptaka jIva jJAnI haiM yA ajJAnI? unameM tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| bhagavan aparyApta nairayika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! unameM tIna jJAna niyamataH hote haiM, tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / nairayika jIvoM kI taraha aparyApta stanitakumAra devoM taka isI prakAra kathana karanA / (aparyApta) pRthvIkAyika se lekara vanaspatikAyika jIvoM taka kA kathana ekendriya jIvoM kI taraha karanA / bhagavan ! aparyApta dvIndriya jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! inameM do jJAna athavA do ajJAna niyamataH hote haiM / isI prakAra (aparyApta) paMcendriya tiryaMcayonikoM taka jAnanA / bhagavan ! aparyAptaka manuSya jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! unameM tIna jJAna bhajanA se hote haiM aura do ajJAna niyamataH hote haiM / aparyApta vANavyantara jIvoM kA kathana nairayika jIvoM kI taraha samajhanA / bhagavana ! aparyApta jyotiSka aura vaimAnika jJAnI haiM yA ajJAnI? gautama ! unameM tIna jJAna yA tIna ajJAna niyamataH hote haiN| bhagavana ! noparyApta-noaparyApta jIva jJAnI haiM yA ajJAnI? gautama! siddha jIvoM ke samAna jaannaa| bhagavan ! nirayabhavastha jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! inake viSaya meM nirayagatika jIvoM ke samAna kahanA / bhagavan ! tiryaMcabhavastha jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! unameM tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / bhagavan ! manuSyabhavastha jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! inakA kathana sakAyika jIvoM kI taraha karanA / bhagavan ! devabhavastha jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! nirayabhavastha jIvoM ke samAna inake viSaya meM kahanA / abhavastha jIvoM ke viSaya meM siddhoM kI taraha jAnanA / bhagavan ! bhavasiddhika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! sakAyika jIvoM ke samAna jAnanA / bhagavan ! abhavasiddhika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! ye jJAnI nahIM, ajJAnI haiN| inameM tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| bhagavan ! nobhavasiddhika-noabhavasiddhika jIva jJAnI haiM athavA ajJAnI ? gautama! siddha jIvoM ke samAna khnaa| bhagavan ! saMjJIjIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! sendriya jIvoM ke samAna kahanA cAhie / asaMjJI ke viSaya meM dvIndriya ke samAna kahanA cAhie / nosaMjJI-noasaMjJI jIvoM kA kathana siddha jIvoM kI taraha jAnanA cAhie sUtra-393 bhagavan ! labdhi kitane prakAra kI kahI hai? gautama ! labdhi dasa prakAra kI kahI gaI hai-jJAnalabdhi, darzanalabdhi, cAritralabdhi, cAritrAcAritralabdhi, dAnalabdhi, lAbhalabdhi, bhogalabdhi, upabhogalabdhi, vIryalabdhi aura indriylbdhi| bhagavan ! jJAnalabdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! pA~ca prakAra kI, yathA-AbhinibodhikajJAnalabdhi yAvat kevalajJAnalabdhi / bhagavan ! ajJAnalabdhi kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI yathA-matiajJAnalabdhi, zruta-ajJAnalabdhi, vibhNgjnyaanlbdhi| bhagavan ! darzanalabdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! vaha tIna prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakArasamyagdarzanalabdhi, mithyAdarzanalabdhi aura samyagmithyAdarzanalabdhi / bhagavan ! cAritralabdhi kitane prakAra kI hai ? gautama ! pA~ca prakAra kI sAmAyika cAritralabdhi, chedopasthApanikalabdhi, parihAravizuddhalabdhi, sUkSmasamparAyalabdhi aura yathAkhyAtacAritralabdhi / bhagavan ! cAritrAcAritralabdhi kitane prakAra kI hai ? gautama ! vaha eka prakAra kI hai| isI prakAra yAvat upabhogalabdhi, ye saba eka-eka prakAra kI hai / bhagavan ! vIryalabdhi kitane prakAra kI hai? gautama ! tIna prakAra kI hai-bAlavIryalabdhi, paNDitavIryalabdhi aura bAlapaNDitavIryalabdhi / bhagavan ! indriya-labdhi kitane prakAra kI hai ? gautama ! pA~ca prakAra kI-zrotrendriyalabdhi yAvat sprshendriylbdhi| bhagavan ! jJAnalabdhi vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nahIM / unameM se kitane hI do jJAna vAle hote haiM / isa prakAra unameM pA~ca jJAna bhajanA se pAe jAte haiM / bhagavan ! ajJAnalabdhi vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI? gautama ! ve jJAnI nahIM ajJAnI haiN| unameM se kitane hI jIva do ajJAna vAle aura kitaneka jIvoM meM tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiM / bhagavan ! AbhinibodhikajJAnalabdhi vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM? gautama ! ve muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 161
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka jJAnI haiM, ajJAnI nhiiN| unameM se kitane hI jIva do, kitane hI tIna, aura kitane hI cAra jJAna vAle hote haiM / isa taraha unameM cAra jJAna bhajanA se pAe jAte haiN| bhagavan ! AbhinibodhikajJAnalabdhi-rahita jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI / jo jJAnI haiM, ve niyamataH ekamAtra kevalajJAna vAle haiM, aura jo ajJAnI haiM, ve kitane hI do ajJAna vAle haiM aura tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiM / zrutajJAnalabdhi vAle jIvoM kA kathana bhI isI prakAra karanA / evaM zrutajJAnalabdhirahita jIvoM ko AbhinibodhikajJAnalabdhi-rahita kI taraha jaannaa| bhagavan ! avadhijJAnalabdhiyukta jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nahIM / unameM se katipaya tIna jJAna vAle haiM aura kaIM cAra jJAna vAle haiM / jo tIna jJAna vAle haiM, ve AbhinibodhikajJAna yAvat avadhi jJAna vAle haiM aura jo cAra jJAna se yakta haiM. AbhinibodhikajJAna, yAvata mana:paryavajJAna vAle haiN| bhagavana ! avadhijJAnalabdhi se rahita jIva jJAnI haiM ajJAnI ? gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI / isa taraha unameM avadhijJAna ke sivAya cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| bhagavan ! manaHparyavajJAnalabdhi vAle jIva jJAnI haiM athavA ajJAnI ? gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nahIM / unameM se kitane tIna jJAna vAle haiM aura kitane cAra jJAna vAle? jo tIna jJAna vAle haiM, ve AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura manaHparyAyajJAna vAle haiM, aura jo cAra jJAna vAle haiM, ve AbhinibodhikajJAna yAvat manaHparyAyajJAna vAle haiM / bhagavan ! manaHparyavajJAnalabdhi rahita jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI / unameM manaH paryavajJAna ke sivAya cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se haiN| bhagavan ! kevalajJAnalabdhi vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nahIM / ve niyamataH ekamAtra kevalajJAna vAle haiM / bhagavan ! kevalajJAnalabdhirahita jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhii| unameM kevalajJAna ko chor3akara zeSa cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiM bhagavan ! ajJAnalabdhi vAle jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? gautama ! ve jJAnI nahIM, ajJAnI haiN| unameM tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiM / bhagavan ! ajJAnalabdhi se rahita jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nahIM / unameM pA~ca jJAna bhajanA se pAe jAte haiM / ajJAnalabdhiyukta aura ajJAnalabdhi se rahita jIvoM ke samAna mati-ajJAna aura zruta-ajJAnalabdhi vAle tathA ina labdhiyoM se rahita jIvoM kA kathana karanA / vibhaMgAna-labdhi se yukta jIvoM meM niyamataH tIna ajJAna hote haiM aura vibhaMgajJAnalabdhirahita jIvoM meM pA~ca jJAna bhajanA se aura do ajJAna niyamataH hote haiN| bhagavan ! darzanalabdhi vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! ve jJAnI bhI hote haiM, ajJAnI bhI / unameM pA~ca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / bhagavan ! darzanalabdhirahita jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! darzanalabdhirahita jIva koI bhI nahIM hotA / samyagdarzanalabdhi-prApta jIvoM meM pA~ca jJAna bhajanA se hote haiM / samyagdarzanalabdhi-rahita jIvoM meM tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / bhagavan ! mithyAdarzanalabdhi vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! unameM tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / mithyAdarzanalabdhi-rahita jIvoM meM pA~ca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / samyagamithyAdarzanalabdhiprApta jIvoM kA kathana mithyAdarzanalabdhiyukta jIvoM ke samAna aura samyaga mithyAdarzanalabdhi-rahita jIvoM kA kathana mithyAdarzanalabdhi-rahita jIvoM ke samAna samajhanA caahie| bhagavan ! cAritralabdhiyukta jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! unameM pA~ca jJAna bhajanA se hote haiM / cAritralabdhirahita jIvoM meM manaHparyavajJAna ko chor3akara cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / bhagavan ! sAmAyikacAritralabdhimAn jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! ve jJAnI hote haiN| unameM kevalajJAna ke sivAya cAra jJAna bhajanA se hote haiM / sAmAyikacAritralabdhirahita jIvoM meM pA~ca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / isI prakAra yathAkhyAtacAritralabdhi vAle jIvoM taka kA kathana karanA cAhie / itanA vizeSa hai ki yathAkhyAtacAritralabdhimAna jIvoM meM pA~ca jJAna bhajanA se pAe jAte haiM / bhagavan ! cAritrAcAritralabdhi vAle jIva jJAnI haiM athavA ajJAnI haiM ? gautama ! ve jJAnI hote haiM, ajJAnI nahIM / unameM se kaIM do jJAna vAle, kaIM tIna jJAna vAle hote haiM / jo do jJAna vAle hote muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 162
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka haiM, ve AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI hote haiM, jo tIna jJAna vAle hote haiM, ve AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI aura avadhijJAnI hote haiM / cAritrAcAritralabdhi-rahita jIvoM meM pA~ca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / dAnalabdhimAna jIvoM meM pA~ca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / bhagavan ! dAnalabdhirahita jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! ve jJAnI hote haiM, ajJAnI nahIM / unameM niyama se ekamAtra kevalajJAna hotA hai| isI prakAra yAvat vIryalabdhiyukta aura vIryalabdhi-rahita jIvoM kA kathana karanA / bAlavIryalabdhiyukta jIvoM meM tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiM / bAlavIryalabdhi-rahita jIvoM meM pA~ca jJAna bhajanA se hote haiN| paNDitavIryalabdhimAna jIvoM meM pA~ca jJAna bhajanA se pAe jAte haiM / paNDitavIryalabdhi-rahita jIvoM meM manaHparyavajJAna ke sivAya cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiM / bhagavan ! bAlapaNDitavIryalabdhi vAle jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? gautama ! unameM tIna jJAna bhajanA se hote haiM / bAlapaNDitavIryalabdhirahita jIvoM pA~ca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| bhagavan ! indriyalabdhimAna jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI ? gautama ! unameM cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| bhagavana ! indriyalabdhirahita jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI ? gautama ! ve jJAnI hote haiM, ajJAnI nhiiN| ve niyamataH ekamAtra kevalajJAnI hote haiM / zrotrendriyalabdhiyukta jIvoM kA kathana indriyalabdhi vAle jIvoM kI taraha karanA cAhie / bhagavan ! zrotrendriyalabdhi-rahita jIva jJAnI hote haiM, yA ajJAnI ? gautama ! ve jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote haiM / jo jJAnI hote haiM, unameM se kaIM do jJAna vAle hote haiM aura kaIM eka jJAna vAle hote haiN| jo do jJAna vAle hote haiM, ve AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI hote haiM / jo eka jJAna vAle hote haiM, ve kevalajJAnI hote haiM / jo ajJAnI hote haiM, ve niyamataH do ajJAna vAle hote haiM yathA-mati-ajJAna aura zruta-ajJAna / cakSurindriya aura ghrANendriyalabdhi sahita yA rahita jIvoM kA kathana zrotrendriyalabdhi jIvoM ke samAna karanA cAhie / jihvendriyalabdhi vAle jIvoM meM cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / bhagavan ! jihvendriyalabdhirahita jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI ? gautama ! ve jJAnI bhI hote haiM, ajJAnI bhI hote haiM / jo jJAnI hote haiM, ve niyamataH ekamAtra kevalajJAna vAle hote haiM, aura jo ajJAnI hote haiM, ve niyamataH do ajJAna vAle hote haiM, yathA-mati-ajJAna aura zruta-ajJAna / sparza-ndriyalabdhiyukta yA rahita jIvoM kA kathana indriyalabdhi jIvoM ke samAna karanA caahie| sUtra - 394 bhagavan ! sAkAropayogayukta jIva jJAnI hote haiM, yA ajJAnI ? gautama ! ve jJAnI bhI hote haiM, ajJAnI bhI hote haiM, jo jJAnI hote haiM, unameM pA~ca jJAna bhajanA se pAe jAte haiM aura jo ajJAnI hote haiM, unameM tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiM / bhagavan ! AbhinibodhikajJAna-sAkAropayogayukta jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI ? gautama ! unameM cAra jJAna bhajanA se pAe jAte haiM / zrutajJAna-sAkAropayogayukta jIvoM kA kathana bhI isI prakAra jAnanA / avadhijJAnasAkAropayogayukta jIvoM kA kathana avadhijJAnalabdhimAna jIvoM ke samAna karanA / manaHparyavajJAna-sAkAropayoga-yukta jIvoM kA kathana manaHparyavajJAnalabdhimAna jIvoM ke samAna karanA / kevalajJAna-sAkAropayogayukta jIvoM kA kathana kevalajJAnalabdhimAna jIvoM ke samAna samajhanA / mati-ajJAnasAkAropayogayukta jIvoM meM tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiM / isI prakAra zruta-ajJAnasAkAropayogayukta jIvoM ko kahanA / vibhaMgajJAna-sAkAropayogayukta jIvoM meM niyamataH tIna ajJAna pAe jAte haiN| bhagavan ! anAkAropayoga vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! anAkAropayogayukta jIva jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiM / unameM pA~ca jJAna athavA tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiM / isI prakAra cakSudarzana aura acakSudarzana anAkAropayogayukta jIvoM ke viSaya meM samajha lenA cAhie; kintu itanA vizeSa hai ki cAra jJAna athavA tIna ajJAna bhajanA se hote haiM / bhagavan ! avadhidarzana-anAkAropayogayukta jIva jJAnI hote haiM athavA ajJAnI ? gautama ve jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI / jo jJAnI hote haiM, unameM kaIM tIna jJAna vAle hote haiM aura kaIM cAra jJAna vAle hote haiM / jo tIna jJAna vAle hote haiM, ve AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI aura avadhijJAnI hote haiM aura jo cAra jJAna vAle muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 163
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka hote haiM, ve AbhinibodhikajJAna se manaHparyavajJAna taka vAle hote haiM / jo ajJAnI hote haiM, unameM niyamataH tIna ajJAna pAe jAte haiM, yathA-mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna / kevaladarzana-anAkAropayoga-yukta jIvoM kA kathana kevalajJAnalabdhiyukta jIvoM ke samAna samajhanA caahie| bhagavan ! sayogI jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI ? gautama ! sayogI jIvoM kA kathana sakAyika jIvoM ke samAna samajhanA / isI prakAra manoyogI, vacanayogI aura kAyayogI jIvoM kA kathana bhI samajhanA / ayogI jIvoM kA kathana siddhoM ke samAna smjhnaa| bhagavan ! salezya jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI ? gautama ! salezya jIvoM kA kathana sakAyika jIvoM ke samAna jAnanA / bhagavana ! kaSNalezyAvAna jIva jJAnI haiM yA ajJAnI? gautama! kaSNalezyA vAle jIvoM kA kathana sendriya jIvoM ke samAna jAnanA / isI prakAra yAvata, padmalezyA vAle jIvoM kA kathana karanA / zaklalezya kathana salezya jIvoM ke samAna samajhanA / alezya jIvoM kA kathana siddhoM ke samAna jaannaa| bhagavan ! sakaSAyI jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! sakaSAyI jIvoM kA kathana sendriya jIvoM ke samAna jAnanA caahie| isI prakAra yAvata, lobhakaSAyI jIvoM ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| bhagavana ! akaSAyI jIva kyA jJAnI hote haiM, athavA ajJAnI ? gautama ! (ve jJAnI hote haiM, ajJAnI nahIM) / unameM pA~ca jJAna bhajanA se pAe jAte haiN| bhagavan ! savedaka jIva jJAnI hote haiM, athavA ajJAnI ? gautama ! savedaka jIvoM ko sendriyajIvoM ke samAna jAnanA / isI taraha strIvedakoM, puruSavedakoM aura napuMsakavedaka jIvoM ko bhI kahanA / avedaka jIvoM ko akaSAyI jIvoM ke samAna jaannaa| bhagavan ! AhAraka jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI ? gautama ! AhAraka jIvoM kA kathana sakaSAyI jIvoM ke samAna jAnanA cAhie, kintu itanA vizeSa hai ki unameM kevalajJAna bhI pAyA jAtA hai| bhagavan ! anAhAraka jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI ? gautama ! ve jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI / jo jJAnI haiM, unameM manaHparyavajJAna ko chor3akara zeSa cAra jJAna pAe jAte haiM aura jo ajJAnI haiM, unameM tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| sUtra - 395 bhagavan ! AbhinibodhikajJAna kA viSaya kitanA vyApaka hai ? gautama ! saMkSepa meM cAra prakAra kA hai| yathA-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se AbhinibodhikajJAnI Adeza (sAmAnya) se sarvadravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai, kSetra se sAmAnya se sabhI kSetra ko jAnatA aura dekhatA hai, isI prakAra kAla se bhI aura bhAva se bhI jaannaa| bhagavan ! zrutajJAna kA viSaya kitanA hai ? gautama ! vaha saMkSepa meM cAra prakAra kA hai| dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se upayogayukta zrutajJAnI sarvadravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / kSetra se sarvakSetra ko jAnatA-dekhatA hai / isI prakAra kAla se bhI jAnanA / bhAva se upayukta zrutajJAnI sarvabhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai / bhagavan ! avadhijJAna kA viSaya kitanA hai ? gautama ! vaha saMkSepa meM cAra prakAra kA hai / -dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se avadhijJAnI rUpIdravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / ityAdi varNana nandIsUtra ke samAna bhAva paryanta jAnanA / bhagavan ! manaHparyavajJAna kA viSaya kitanA hai ? gautama ! vaha saMkSepa meM cAra prakAra kA hai, -dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se Rjumati-manaHparyavajJAnI (manarUpa meM pariNata) anantaprAdezika ananta (skandhoM) ko jAnatA-dekhatA hai, ityAdi nandIsUtra anusAra bhAvata taka kahanA / bhagavan ! kevalajJAna kA viSaya kitanA hai ? gautama ! vaha saMkSepa meM cAra prakAra kA hai| -dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se kevalajJAnI sarvadravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / isI prakAra yAvat bhAva se kevalajJAnI sarvabhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai| bhagavan ! mati-ajJAna kA viSaya kitanA hai ? gautama ! saMkSepa meM cAra prakAra kA-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se mati-ajJAnI mati-ajJAna-parigata dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / isI prakAra yAvat bhAva se matiajJAnI mati-ajJAnI ke viSayabhUta bhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai| bhagavan ! zruta-ajJAna kA viSaya kitanA hai ? gautama ! saMkSepa meM cAra prakAra kA-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se zruta-ajJAnI zruta-ajJAna ke muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 164
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka viSayabhUta dravyoM kA kathana karatA hai, batalAtA hai, prarUpaNA karatA hai / isI prakAra kSetra se aura kAla se bhI jAna lenaa| bhAva kI apekSA zruta-ajJAnI zruta-ajJAna ke viSayabhUta bhAvoM ko kahatA hai, batalAtA hai, prarUpita karatA hai / bhagavan ! vibhaMgajJAna kA viSaya kitanA hai ? gautama ! saMkSepa meM cAra prakAra kA-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya kI apekSA vibhaMgajJAnI vibhaMgajJAna ke viSayagata dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / isI prakAra yAvat bhAva kI apekSA vibhaMgajJAnI vibhaMgajJAna ke viSayagata bhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai| sUtra-396 bhagavan ! jJAnI jJAnI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jJAnI do prakAra ke haiM / -sAdiaparyavasita aura sAdi-saparyavasita / inameM se jo sAdi-saparyavasita jJAnI haiM, ve jaghanyataH antamuhUrta taka aura utkaSTataH kacha adhika chiyAsaTha sAgaropama taka jJAnIrUpa meM rahate haiM / bhagavana ! AbhinibodhikajJAnI AbhinibodhikajJAnI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jJAnI, AbhinibodhikajJAnI yAvat kevalajJAnI, ajJAnI, mati-ajJAnI yAvat vibhaMgajJAnI, ina dasa kA avasthitikAla kAyasthitipada anusAra jAnanA / ina saba kA antara jIvAbhigamasUtra anusAra jAnanA / ina sabakA alpabahutva bahuvaktavyatA pada anusAra jaannaa| bhagavan ! AbhinibodhikajJAna ke paryAya kitane haiM ? gautama ! ananta paryAya haiM / bhagavan ! zrutajJAna ke paryAya kitane haiM ? gautama ! ananta paryAya haiM / isI prakAra yAvat, kevalajJAna ke bhI ananta paryAya haiM / isI prakAra mati-ajJAna aura zruta-ajJAna ke bhI ananta paryAya haiN| bhagavan ! vibhaMgajJAna ke kitane paryAya kahe gae haiM ? gautama ! vibhaMgajJAna ke ananta paryAya haiN| bhagavan ! ina (pUrvokta) AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna ke paryAyoM meM kinake paryAya, kinake paryAyoM se alpa, yAvat (bahuta, tulya yA) vizeSAdhika haiM ? gautama ! manaHparyavajJAna ke paryAya sabase thor3e haiM, unase avadhijJAna ke paryAya anantaguNe haiM, unase zrutajJAna ke paryAya anantaguNe haiM, unase AbhinibodhikajJAna ke paryAya anantaguNe haiM aura unase kevalajJAna ke paryAya anantaguNe haiM / bhagavan ! ina matiajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna ke paryAyoM meM kinake paryAya, kinake paryAyoM se yAvat vizeSAdhika haiM / gautama ! sabase thor3e vibhaMgajJAna ke paryAya haiM, unase zruta-ajJAna ke paryAya anantaguNe haiM aura unase mati-ajJAna ke paryAya anantaguNe haiM / bhagavan ! ina AbhinibodhikajJAna-paryAya yAvat kevalajJAna-paryAyoM meM tathA mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna ke paryAyoM meM kisake paryAya, kisake paryAyoM se yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e manaH paryavajJAna ke paryAya haiM, unase vibhaMgajJAna ke paryAya anantaguNe haiM, unase avadhijJAna ke paryAya anantaguNe haiM, unase zrutaajJAna ke paryAya anantaguNe haiM, unase zrutajJAna ke paryAya vizeSAdhika haiM, unase mati-ajJAna ke paryAya anantaguNe haiM, unase AbhinibodhikajJAna ke paryAya vizeSAdhika haiM aura kevalajJAna ke paryAya unase anantaguNe haiM / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yaha isI prakAra hai| yoM kahakara yAvat gautamasvAmI vicaraNa karane lge| zataka-8 - uddezaka-3 sUtra-397 bhagavan ! vRkSa kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! vRkSa tIna prakAra ke kahe gae haiM, saMkhyAta jIva vAle, asaMkhyAta jIva vAle aura ananta jIva vaale| bhagavan ! saMkhyAtajIva vAle vRkSa kauna-se haiM ? gautama ! anekavidha, jaise-tAr3a, tamAla, takkali, tetalI ityAdi, prajJApanAsUtra meM kahe anusAra nArikela paryanta jAnanA / ye aura isa prakAra ke jitane bhI vRkSavizeSa haiM, ve saba saMkhyAtajIva vAle haiN| bhagavan ! asaMkhyAtajIva vAle vRkSa kauna-se haiM ? gautama ! do prakAra ke, yathA-ekAsthika aura bahajIvaka bhagavan ! ekAsthika vRkSa kauna-se haiM ? gautama ! aneka prakAra ke kahe gae haiM, jaise-nIma, Ama, jAmuna Adi / isa prakAra prajJApanAsUtra meM kahe anusAra bahubIja vAle phaloM taka khnaa| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 165
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! anantajIva vAle vRkSa kauna-se haiM ? gautama ! aneka prakAra ke haiM, jaise-Alu, mUlA, zRMgabera Adi / bhagavatIsUtra ke saptama zataka ke tRtIya uddezaka meM kahe anusAra siuMDhI, musuMDhI taka jAnanA / ye aura jitane bhI isa prakAra ke anya vRkSa haiM, unheM bhI jAna lenA / yaha huA una anantajIva vAle vRkSoM kA kathana / sUtra - 398 bhagavan ! kachuA, kachuoM kI zreNI, godhA, godhA kI zreNI, gAya, gAyoM kI paMkti, manuSya, manuSyoM kI paMkti, bhaiMsA, bhaiMsoM kI paMkti, ina sabake do yA tIna athavA saMkhyAta khaNDa kiye jAeM to unake bIca kA bhAga kyA jIvapradezoM meM spRSTa hotA hai ? hA~, gautama ! vaha spRSTa hotA hai| bhagavana! koI paruSa una kachae Adi ke khaNDoM ke bIca ke bhAga ko hAtha se. paira se. aMgali se. zalAkA se. kASTha se yA lakar3I ke choTe-se Tukar3e se thor3A sparza kare, vizeSa sparza kare, thor3A yA vizeSa khIMce, yA kisI tIkSNa se thor3A chede, athavA vizeSa chede, athavA agnikAya se use jalAe to kyA una jIvapradezoM ko thor3I yA adhika bAdhA utpanna kara pAtA hai, athavA usake kisI bhI avayava kA cheda kara pAtA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki una jIvapradezoM para zastra (Adi) kA prabhAva nahIM hotaa| sUtra-399 ___ bhagavan ! pRthvIyA~ kitanI haiM ? gautama ! ATha-ratnaprabhApRthvI yAvat adhaHsaptamA pRthvI aura ISatprAgbhArA / bhagavan ! kyA yaha ratnaprabhApRthvI carama hai, athavA acarama ? yahA~ prajJApanAsUtra kA caramapada / vaimAnika taka khnaa| gautama! ve carama bhI haiM aura acarama bhI haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-8 - uddezaka-4 sUtra-400 rAjagRha nagara meM yAvat gautamasvAmI ne pUchA-bhagavan ! kriyAeM kitanI haiM ? gautama ! pA~ca-kAyikI, AdhikaraNikI, prAdveSikI, pAritApanikI aura prANAtipAtikI / yahA~ prajJApanAsUtra kA samagra kriyApada-mAyApratyayikI kriyAeM vizeSAdhika haiM - yahA~ taka kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-8 - uddezaka-5 sUtra - 401 rAjagRha nagara ke yAvat gautamasvAmI ne pUchA-bhagavan ! AjIvikoM ne sthavira bhagavaMtoM se pUchA ki sAmAyika karake zramaNopAzraya meM baiThe hue kisI zrAvaka ke bhANDa-vastra Adi sAmAna ko koI apaharaNa kara le jAe, vaha usa bhANDa-vastrAdi sAmAna kA anveSaNa kare to kyA vaha apane sAmAna kA anveSaNa karatA hai yA parAye sAmAna kA ? gautama! vaha apane hI sAmAna kA anveSaNa karatA hai, parAye sAmAna kA nhiiN| sUtra-402 bhagavan ! una zIlavrata, guNavrata, viramaNavrata, pratyAkhyAna aura poSadhopavAsa ko svIkAra kiye hue zrAvaka kA vaha apahRta bhANDa usake lie to abhANDa ho jAtA hai ? hA~, gautama ! vaha bhANDa usake lie abhANDa ho jAtA hai| bhagavan ! taba Apa aisA kyoM kahate haiM ki vaha zrAvaka apane bhANDa kA anveSaNa karatA hai, dUsare ke bhANDa kA nahIM? gautama ! sAmAyika Adi karane vAle usa zrAvaka ke mana meM hiraNya merA nahIM hai, suvarNa merA nahIM hai, kAMsya merA nahIM hai, vastra mere nahIM haiM tathA vipula dhana, kanaka, ratna, maNi, motI, zaMkha, zilApravAla evaM raktaratna ityAdi vidyamAna sArabhUta dravya merA nahIM hai| kintu mamatvabhAva kA usane pratyAkhyAna nahIM kiyA hai| isI kAraNa he gautama ! maiM aisA kahatA huuN| bhagavan ! sAmAyika karake zramaNopAzraya meM baiThe hue zrAvaka kI patnI ke sAtha koI lampaTa vyabhicAra karatA hai, to kyA vaha (vyabhicArI) zrAvaka kI patnI ko bhogatA hai, yA dUsare kI strI ko bhogatA hai ? gautama ! vaha usa zrAvaka kI patnI ko bhogatA hai. dasare kI strI ko nahIM / bhagavana ! zIlavrata, guNavrata, viramaNa, pratyAkhyAna aura poSadhopavAsa kara lene se kyA usa zrAvaka kI vaha jAyA ajAyA ho jAtI hai ? hA~, gautama ! ho jAtI hai / bhagavan taba Apa aisA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 166
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka kyoM kahate haiM ki vaha lampaTa usakI jAyA ko bhogatA hai, ajAyA ko nahIM bhogatA / gautama ! zIla-vratAdi ko aMgIkAra karane vAle usa zrAvaka ke mana meM aise pariNAma hote haiM ki mAtA merI nahIM hai, pitA mere nahIM hai, bhAI merA nahIM hai, bahana merI nahIM hai, bhAryA merI nahIM hai, putra mere nahIM haiM, putrI merI nahIM hai, putravadhU merI nahIM hai; kintu ina sabake prati usakA prema bandhana TUTA nahIM hai / isa kAraNa he gautama ! maiM aisA kahatA huuN| bhagavan ! jisa zramaNopAsaka ne (pahale) sthUla prANAtipAta kA pratyAkhyAna nahIM kiyA, vaha pIche usakA pratyAkhyAna karatA huA kyA karatA hai ? gautama ! atIta kAla meM kie hue prANAtipAta kA pratikramaNa karatA hai tathA vartamAnakAlIna prANAtipAta kA saMvara karatA hai evaM anAgata prANAtipAta kA pratyAkhyAna karatA hai| bhagavana ! atItakAlIna prANAtipAta Adi kA pratikramaNa karatA haA zramaNopAsaka. kyA 1.trividha-trividha (tIna karaNa, tIna yoga se), 2. trividha-dvividha, 3. trividha-ekavidha, 4. dvividha-trividha, 5. dvividha-dvividha, 6. dvividhaekavidha, 7. ekavidha-vividha, 8. ekavidha-dvividha, 9. ekavidha-ekavidha pratikramaNa karatA hai ? gautama ! vaha trividhatrividha pratikramaNa karatA hai, athavA yAvat ekavidha-ekavidha pratikramaNa karatA hai| 1. jaba vaha trividha-trividha pratikramaNa karatA hai, taba mana se, vacana se aura kAyA se / 1. svayaM karatA nahIM, dUsare se karavAtA nahIM aura karate hue kA anumodana karatA nahIM / 2. jaba trividha-dvividha pratikramaNa karatA hai taba mana se aura vacana se; karatA nahIM, karavAtA nahIM aura anumodana nahIM karatA, 3. athavA vaha mana se aura kAyA se karatA nahIM, karAtA nahIM aura anumodana nahIM karatA, 4. yA vaha vacana se aura kAyA se karatA, karAtA aura anumodana karatA nahIM, jaba trividha-ekavidha pratikramaNa karatA hai, taba 5. mana se karatA nahIM, na karavAtA nahIM, anumodana karatA nahIM, 6. athavA vacana se nahIM karatA, nahIM karavAtA aura anumodana nahIM karatA, 7. athavA kAyA se nahIM karatA, nahIM karAtA aura anumodana nahIM karatA / jaba dvividha-trividha pratikramaNa karatA hai, taba 8. mana, vacana aura kAyA se karatA nahIM, karavAtA nahIM, 9. athavA mana-vacana-kAyA se karatA nahIM, anumodana karatA nahIM, 10. athavA karavAtA nahIM, anumodana karatA nhiiN| jaba dvividha-dvividha pratikramaNa karatA hai, taba 11. mana aura vacana se karatA nahIM, karavAtA nahIM, 12. athavA mana aura kAyA se karatA nahIM, karavAtA nahIM, 13. athavA vacana aura kAyA se karatA nahIM, karavAtA nahIM, 14. athavA mana aura vacana se, karatA nahIM, anumodana karatA nahIM, 15. athavA mana aura kAyA se, karatA nahIM, anumodana karatA nahIM, 16. vacana aura kAyA se karatA nahIM, anumodana karatA nahIM, 17. mana aura vacana se karavAtA nahIM, anumodana karatA nahIM, 18. mana aura kAyA se karavAtA nahIM, anumodana karatA nahIM, 19. athavA vacana aura kAyA se karavAtA nahIM, anumodana karatA nhiiN| jaba dvividha-ekavidha pratikramaNa karatA hai, taba 20. mana se karatA nahIM, karavAtA nahIM, 21. vacana se karatA nahIM, karavAtA nahIM, 22. kAyA se karatA nahIM, karavAtA nahIM, 23. mana se karatA nahIM, anumodana karatA nahIM, 24. vacana se karatA nahIM, anumodana karatA nahIM, 25. kAyA se karatA nahIM, anumodana karatA nahIM, 26. mana se karavAtA nahIM, anumodana karatA nahIM, 27. vacana se karavAtA nahIM, anumodana karatA nahIM, 28. athavA kAyA se karavAtA nahIM, anumodana karatA nahIM / jaba ekavidha-trividha pratikramaNa karatA hai, taba 29. karatA nahIM, mana, vacana aura kAyA se; 30. mana, vacana aura kAyA se karavAtA nahIM, 31. mana, vacana aura kAyA se anumodana karatA nhiiN| jaba ekavidha-dvividha pratikramaNa karatA hai, taba 32. mana aura vacana se karatA nahIM, 33. mana aura kAyA se karatA nahIM, 34. athavA vacana aura kAyA se karatA nahIM, 35. athavA mana aura vacana se karavAtA nahIM, 36. athavA mana aura kAyA se karavAtA nahIM, 37. athavA vacana aura kAyA se karavAtA nahIM, 38. athavA mana aura vacana se anumodana karatA nahIM, 39. athavA mana aura kAyA se anumodana karatA nahIM, 40. athavA vacana aura kAyA se anumodana karatA nahIM / jaba ekavidha-ekavidha pratikramaNa karatA hai, taba 41. mana se svayaM karatA nahIM, 42. athavA vacana se karatA nahIM, 43. athavA kAyA se karatA nahIM, 44. athavA mana se karavAtA nahIM, 45. athavA vacana se karavAtA nahIM, 46. athavA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 167
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka kAyA se karavAtA nahIM, 47. athavA mana se anumodana karatA nahIM, 48. athavA vacana se anumodana karatA nahIM, 49. athavA kAyA se anumodana karatA nhiiN| bhagavan ! vartamAnakAlIna saMvara karatA huA zrAvaka trividha-trividha saMvara karatA hai ? gautama ! jo unacAsa bhaMga pratikramaNa ke viSaya meM kahe gae haiM, ve hI saMvara ke viSaya meM kahanA / bhagavan ! bhaviSyat kAla kA pratyAkhyAna karatA huA zrAvaka kyA trividha-trividha pratyAkhyAna karatA hai ? gautama ! pahale kahe anusAra yahA~ bhI unacAsa bhaMga khnaa| bhagavan ! jisa zramaNopAsaka ne pahale sthUla mRSAvAda kA pratyAkhyAna nahIM kiyA, kintu pIche vaha sthUla mRSAvAda kA pratyAkhyAna karatA huA kyA karatA hai ? gautama ! prANAtipAta ke samAna maSAvAda ke sambandha meM bhI eka sau saiMtAlIsa bhaMga kahanA / isI prakAra sthUla adattAdAna ke viSaya meM, sthUla maithuna ke viSaya meM evaM sthUla parigraha ke viSaya meM bhI pUrvavat pratyeka ke eka sau saiMtAlIsa-eka sau saiMtAlIsa traikAlika bhaMga khnaa| zramaNopAsaka aise hote haiM, kintu AjIvikopAsaka aise nahIM hote| sUtra-403 AjIvika ke siddhAnta kA yaha artha hai ki samasta jIva akSINaparibhojI hote haiM / isalie ve hanana karake, kATakara, bhedana karake, katara kara, utAra kara aura vinaSTa karake khAte haiM / aisI sthiti (saMsAra ke samasta jIva asaMyata aura hiMsAdidoSaparAyaNa haiM) meM AjIvika mata meM ye bAraha AjIvikopAsaka haiM-tAla, tAlapralamba, udvidha, saMvidha, avavidha, udaya, nAmodaya, narmodaya, anupAlaka, zaMkhapAlaka, ayambula aura kAtaraka / isa prakAra ye bAraha AjIvikopAsaka haiM / inakA deva arahaMta hai / ve mAtA-pitA kI sevA-zuzrUSA karate haiM / ve pA~ca prakAra ke phala nahIM khAte-udumbara ke phala, var3a ke phala, bora, sattara ke phala, pIpala phala tathA pyAja, lahasuna, kandamUla ke tyAgI hote haiM tathA aniAchita aura nAka nahIM nAthe hue bailoM se trasa prANI kI hiMsA se rahita vyApAra dvArA AjIvikA karate hue viharaNa karate haiM / jaba ina AjIvikopAsakoM ko yaha abhISTa hai, to phira jo zramaNopAsaka haiM, unakA to kahanA hI kyA ? jo zramaNopAsaka hote haiM, unake lie ye pandraha karmAdAna svayaM karanA, dUsaroM se karAnA aura karate hue kA anumodana karanA kalpanIya nahIM hai, yathA-aMgArakarma, vanakarma, zAkaTika karma, bhATIkarma, sphoTakakarma, dantavANijya. lAkSAvANijya, rasavANijya, viSavANijya, yaMtrapIDanakarma. ninchana karma. dAvAgnidApanatA, saro-hrada taDAgazoSaNatA aura asatIpoSaNatA / ye zramaNopAsaka zukla, zuklAbhijAta hokara kAla ke samaya-mRtyu prApta karake kinhIM devalokoM meM devarUpa se utpanna hote haiN| sUtra-404 bhagavan ! devaloka kitane prakAra ke haiM ? gautama ! cAra prakAra ke, yathA-bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSI, vaimAnika / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-8 - uddezaka-6 sUtra-405 bhagavan ! tathArUpa zramaNa athavA mAhana ko prAsuka evaM eSaNIya azana, pAna, khAdima aura svAdima AhAra dvArA pratilAbhita karane vAle zramaNopAsaka ko kisa phala kI prApti hotI hai ? gautama ! vaha ekAnta rUpa se nirjarA karatA hai; usake pApakarma nahIM hotA / bhagavan ! tathArUpa zramaNa yA mAhana ko aprAsuka evaM aneSaNIya AhAra dvArA pratilAbhita karate hue zramaNopAsaka ko kisa phala kI prApti hotI hai ? gautama ! usake bahuta nirjarA hotI hai aura alpatara pApakarma hotA hai / bhagavan ! tathArUpa asaMyata, avirata, pApakarmoM kA jisane nirodha aura pratyAkhyAna nahIM kiyA; use prAsuka yA aprAsuka, eSaNIya yA aneSaNIya azana-pAnAdi dvArA pratilAbhita karate hue zramaNopAsaka ko kyA phala prApta hotA hai ? gautama! use ekAnta pApakarma hotA hai, kisI prakAra kI nirjarA nahIM hotii| sUtra-406 gRhastha ke ghara meM AhAra grahaNa karane kI buddhi se praviSTa nirgrantha ko koI gRhastha do piNDa grahaNa karane ke lie muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 168
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka upanimaMtraNa kare- AyuSman zramaNa ! ina do piNDoM meM se eka piNDa Apa svayaM khAnA aura dUsarA piNDa sthavira muniyoM ko denA / vaha nirgrantha zramaNa una donoM piNDoM ko grahaNa kara le aura sthaviroM kI gaveSaNA kare / gaveSaNA karane para una sthavira muniyoM ko jahA~ dekhe, vahIM vaha piNDa unheM de de / yadi gaveSaNA karane para bhI sthavira muni kahIM na dikhAI deM to vaha piNDa svayaM na khAe aura na hI dUsare kisI zramaNa ko de, kintu ekAnta, anApAta, acitta yA bahuprAsuka sthaNDila bhUmi kA pratilekhana evaM pramArjana karake vahA~ pariSThApana kare / gRhastha ke ghara meM AhAra grahaNa karane ke vicAra se praviSTa nirgrantha ko koI gRhastha tIna piNDa grahaNa karane ke lie upanimaMtraNa kare-AyuSman zramaNa ! eka piNDa Apa svayaM khAnA aura do piNDa sthavira zramaNoM ko denA / vaha nirgrantha una tInoM piNDoM ko grahaNa kara le / tatpazcAt vaha sthaviroM kI gaveSaNA kare / zeSa varNana pUrvavat / yAvat svayaM na khAe, pariSThApana kre| gRhastha ke ghara meM praviSTa nirgrantha ko yAvat dasa piNDoM ko grahaNa karane ke lie koI gRhastha upanimaMtraNa de- AyuSman zramaNa ! inameM se eka piNDa Apa svayaM khAnA aura zeSa nau piNDa sthaviroM ko denA; ityAdi varNana pUrvavat / / nirgrantha yAvat gRhapati-kula meM praveza kare aura koI gRhastha use do pAtra grahaNa karane ke lie upanimaMtraNa kare'AyuSman zramaNa ! eka pAtra kA Apa svayaM upayoga karanA aura dUsarA pAtra sthaviroM ko de denaa| isa para vaha nirgrantha una donoM pAtroM ko grahaNa kara le / zeSa varNana pUrvavat yAvat usa pAtra kA na to svayaM upayoga kare aura na dUsare sAdhuoM ko de; yAvat use paraTha de / isI prakAra tIna, cAra yAvat dasa pAtra taka kA kathana pUrvokta piNDa ke samAna kahanA / pAtra ke samAna sambandha gucchaka, rajoharaNa, colapaTTaka, kambala, lAThI, (daNDa) aura saMstAraka kI vaktavyatA kahanA, yAvat dasa saMstAraka grahaNa karane ke lie upanimaMtraNa kare, yAvat paraTha de| sUtra-407 gRhastha ke ghara AhAra grahaNa karane kI buddhi se praviSTa nirgrantha dvArA kisI akRtya sthAna kA pratisevana ho gayA ho aura tatkSaNa usake mana meM aisA vicAra ho ki prathama maiM yahIM isa akRtyasthAna kI AlocanA, pratikramaNa, nindA aura gardA karU~; (usake anubandha kA) chedana karU~, isa (pApa-doSa se) vizuddha banU~, punaH aisA akRtya na karane ke lie abhyudyata hoUM aura yathocita prAyazcittarUpa tapaHkarma svIkAra kara lU~ / tatpazcAt sthaviroM ke pAsa jAkara AlocanA karU~gA, yAvat prAyazcittarUpa tapaHkarma svIkAra kara lU~gA, (aisA soca ke) vaha nirgrantha, sthavira muniyoM ke pAsa jAne ke lie ravAnA huA; kintu sthavira muniyoM ke pAsa pahu~cane se pahale hI ve sthavira mUka ho jAeM to he bhagavan ! vaha nirgrantha ArAdhaka hai yA virAdhaka ? gautama ! vaha (nirgrantha) ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM / yAvat unake pAsa pahuMcane se pUrva hI vaha nirgrantha svayaM mUka ho jAe, to he bhagavan ! vaha nirgrantha ArAdhaka hai yA virAdhaka ? gautama vaha (nirgrantha) ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| (uparyukta akRtyasevI) nirgrantha sthavira muniyoM ke pAsa AlocanAdi ke lie ravAnA huA, kintu usake pahuMcane se pUrva hI ve sthavira muni kAla kara jAeM, to he bhagavan ! vaha nirgrantha ArAdhaka hai yA virAdhaka ? gautama ! vaha ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM / bhagavan ! (uparyukta akRtya-sevana karake) vaha nirgrantha sthaviroM ke pAsa Aloca-nAdi karane ke lie nIkalA, kintu vahA~ pahu~cA nahIM, usase pUrva hI svayaM kAla kara jAe to he bhagavan ! vaha nirgrantha ArAdhaka hai yA virAdhaka ? gautama ! vaha ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM / uparyukta akRtyasevI nirgrantha ne tatkSaNa AlocanAdi karake sthavira munivaroM ke pAsa AlocanAdi karane hetu prasthAna kiyA, vaha sthaviroM ke pAsa pahu~ca gayA, tatpazcAt ve sthavira muni mUka ho jAeM, to he bhagavan ! vaha nirgrantha ArAdhaka hai yA virAdhaka ? gautama ! vaha (nirgrantha) ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM / (uparyukta akRtyasevI muni) svayaM AlocanAdi karake sthaviroM kI sevA meM pahu~cate hI svayaM mUka ho jAe, jisa prakAra sthaviroM ke pAsa na pahu~ce hue nirgrantha ke cAra AlApaka kahe gae haiM, usI prakAra samprApta nirgrantha ke bhI cAra AlApaka khnaa| bAhara vicArabhUmi (sthaNDilabhUmi) athavA vihArabhUmi (svAdhyAyabhUmi) kI ora nIkale hue nirgrantha dvArA kisI akRtyasthAna kA pratisevana ho gayA ho, tatkSaNa usake mana meM aisA vicAra ho ki pahale maiM svayaM yahIM isa akRtya kI AlocanAdi karU~, ityAdi pUrvavat / yahA~ bhI pUrvokta prakAra se asamprApta aura samprApta donoM ke ATha AlApaka muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 169
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka kahane cAhie / yAvat vaha nirgrantha ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM; grAmAnugrAma vicaraNa karate hue kisI nirgrantha dvArA kisI akRtyasthAna kA pratisevana ho gayA ho aura tatkAla usake mana meM yaha vicAra sphurita ho ki pahale maiM yahIM isa akRtya kI AlocanAdi karU~; ityAdi sArA varNana pUrvavat / yahA~ bhI pUrvavat ATha AlApaka kahanA, yAvat vaha ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| gRhastha ke ghara meM AhAra grahaNa karane kI buddhi se praviSTa kisI nirgranthI (sAdhvI) ne kisI akRtyasthAna kA pratisevana kara liyA, kintu tatkAla usako aisA vicAra sphurita huA ki maiM svayameva pahale yahIM isa akRtyasthAna kI AlocanA kara lU~, yAvat prAyazcittarUpa tapaHkarma svIkAra kara lU~ / tatpazcAt pravartinI ke pAsa AlocanA kara lU~gI yAvata tapaHkarma svIkAra kara la~gI / aisA vicAra kara usa sAdhvI ne pravartinI ke pAsa jAne ke lie prasthAna kiyA. pravartinI ke pAsa pahuMcane se pUrva hI vaha pravartinI mUka ho gaI, to he bhagavan ! vaha sAdhvI ArAdhikA hai yA virAdhikA ? gautama ! vaha sAdhvI ArAdhikA hai, virAdhikA nahIM / jisa prakAra saMprasthita nirgrantha ke tIna pATha haiM usI prakAra samprasthita sAdhvI ke bhI tIna pATha kahane cAhie aura vaha sAdhvI ArAdhikA hai, virAdhikA nhiiN| bhagavan ! kisa kAraNa se Apa kahate haiM, ve ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM? gautama ! jaise koI puruSa eka bar3e Una ke bAla ke yA hAthI ke roma ke athavA saNa ke reze ke yA kapAsa ke reze ke athavA tRNa ke agrabhAga ke do, tIna yA saMkhyAta Tukar3e karake agnikAya meM DAle to he gautama ! kATe jAte hae ve (Tukar3e) kATe gae, agni meM DAle jAte hae ko DAle gae yA jalate hue ko jala gae, isa prakAra kahA jA sakatA hai ? hA~, bhagavan ! kATe jAte hue kATe gae agni meM DAle jAte hue DAle gae aura jalate hue jala gae; yoM kahA jA sakatA hai| bhagavAna kA kathana-athavA jaise koI puruSa bilakula naye, yA dhoye hue, athavA taMtra se turaMta Utare hae vastra ko majITha ke pAtra meM DAle to he gautama ! uThAte hae vaha vastra uThAyA gayA, DAlate hue DAlA gayA, athavA raMgate hue raMgA gayA, yoM kahA jA sakatA hai ? (gautama svAmI-) hA~, bhagavan ! uThAte hue vaha vastra uThAyA gayA, yAvat raMgate hue raMgA gayA, isa prakAra kahA jA sakatA hai / (bhagavAna-) isI kAraNa se he gautama ! yoM kahA jAtA hai ki (ArAdhanA ke lie udyata sAdhvI) ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM hai| sUtra-408 bhagavan ! jalate hae dIpaka meM kyA jalatA hai ? dIpaka jalatA hai ? dIpayaSTi jalatI hai ? battI jalatI hai? tela jalatA hai ? dIpacampaka jalatA hai, yA jyoti jalatI hai ? gautama ! dIpaka nahIM jalatA, yAvat dIpacampaka nahIM jalatA, kintu jyoti jalatI hai / bhagavan ! jalate hue ghara meM kyA ghara jalatA hai ? bhIMteM jalatI haiM ? TATI jalatI hai? dhAraNa jalate haiM ? balaharaNa jalatA hai ? bA~sa jalate haiM ? malla jalate haiM ? varga jalate haiM ? chitvara jalate haiM ? chAdana jalatA hai, yA jyoti jalatI hai ? gautama ! ghara nahIM jalatA, yAvat chAdana nahIM jalatA, kintu jyoti jalatI hai| sUtra -409 bhagavan ! eka jIva eka audArika zarIra kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? gautama ! vaha kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA, kadAcit pA~ca kriyA vAlA hotA hai aura kadAcit akriya bhI hotA hai bhagavan ! eka nairayika jIva, dUsare ke eka audArikazarIra kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? gautama vaha kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pA~ca kriyA vAlA hotA hai / bhagavan ! eka asurakumAra, eka audArikazarIra kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? gautama ! pahale kahe anusAra hotA hai / isI prakAra vaimAnika devoM taka kahanA / parantu manuSya kA kathana audhika jIva kI taraha jAnanA / bhagavan ! eka jIva audArika zarIroM kI apekSA kitanI kriyAvAlA hotA hai ? gautama ! vaha kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pA~ca kriyA vAlA tathA kadAcit akriya bhI hotA hai / bhagavan ! eka nairayika jIva, audArikazarIroM kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? gautama ! prathama daNDaka ke samAna yaha daNDaka bhI vaimAnika paryanta kahanA; parantu manuSya kA kathana sAmAnya jIvoM kI taraha jaannaa| bhagavan ! bahuta-se jIva, dUsare ke eka audArikazarIra kI apekSA kitanI kriyA vAle hote haiM ? gautama ! ve muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 170
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pA~ca kriyA vAle hote haiM tathA kadAcit akriya bhI hote haiM / bhagavan ! bahuta-se nairayika jIva, dUsare ke eka audArikazarIra kI apekSA kitanI kriyA vAle hote haiM ? gautama ! prathama daNDaka anusAra yaha daNDaka bhI vaimAnika paryanta kahanA / vizeSa yaha hai ki manuSyoM kA kathana audhika jIvoM kI taraha jaannaa| bhagavan ! bahuta-se jIva, dUsare jIvoM ke audArikazarIroM kI apekSA kitanI kriyA vAle hote haiM ? gautama ! ve kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pA~ca kriyA vAle aura kadAcit akriya bhI hote haiM / bhagavan ! bahuta-se nairayika dUsare jIvoM ke audArikazarIroM kI apekSA kitanI kriyA vAle hote haiM ? gautama ! tIna kriyA vAle bhI, cAra kriyA vAle bhI aura pA~ca kriyA vAle bhI hote haiM / isI taraha vaimAnikoM paryanta samajhanA / vizeSa itanA ki manuSyoM kA kathana audhika jIvoM kI taraha jaannaa| bhagavan ! eka jIva, (dUsare jIva ke) vaikriyazarIra kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? gautama ! kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit kriyArahita hotA hai / bhagavan ! eka nairayika jIva, (dUsare jIva ke) vaikriyazarIra kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? gautama ! vaha kadAcit tIna aura kadAcit cAra kriyA vAlA hotA hai| isa prakAra vaimAnika paryanta kahanA / kintu manuSya ko audhikajIva kI taraha khnaa| audArikazarIra ke samAna vaikriyazarIra kI apekSA bhI cAra daNDaka kahane caahie| vizeSatA itanI hai ki isameM paMcama kriyA kA kathana nahIM karanA / zeSa pUrvavat samajhanA / vaikriyazarIra ke samAna AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIra kA bhI kathana karanA / ina tInoM ke pratyeka ke cAra-cAra daNDaka kahane cAhie yAvat-bhagavan ! bahuta-se vaimAnika deva kArmaNazarIroM kI apekSA kitanI kriyA vAle hote haiM ? gautama ! tIna kriyA vAle bhI aura cAra kriyA vAle bhI hote haiM / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-8 - uddezaka-7 sUtra -410 usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nagara thA / vahA~guNazIlaka caitya thA / yAvat pRthvI zilApaTTaka thaa| usa guNazIlaka caitya ke AsapAsa bahuta-se anyatIrthika rahate the| usa kAla aura usa samaya dharmatIrtha kI Adi karane vAle zramaNa bhagavAna mahAvIra yAvat samavasRta hue yAvat dharmopadeza sUnakara parISad vApisa calI gaI / usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke bahuta-se ziSya sthavira bhagavaMta jAtisampanna, kulasampanna ityAdi dUsare zataka meM varNita guNoM se yukta yAvat jIvana kI AzA aura maraNa ke bhaya se vimukta the / ve zramaNa bhagavAna mahAvIra se na ati dUra, na ati nikaTa UrdhvajAnu, adhoziraska dhyAnarUpa koSTha ko prApta hokara saMyama aura tapa se apanI AtmA ko bhAvita karate hue vicaraNa karate the| eka bAra ve anyatIrthika jahA~ sthavira bhagavaMta the, vahA~ Ae / ve sthavira bhagavaMtoM se yoM kahane lage he Aryo! tuma trividha-trividha asaMyata, avirata, apratihata pApakarma tathA pApakarma kA pratyAkhyAna nahIM kiye hue ho; ityAdi sAtaveM zataka ke dvItiya uddezaka anusAra kahA; yAvat tuma ekAnta bAla bhI ho / isa para una sthavira bhagavaMtoM ne una anyatIrthikoM se isa prakAra pUchA-Aryo ! kisa kAraNa se hama trividha-trividha asaMyata, yAvat ekAntabAla haiM ? tadanantara una anyatIrthikoM ne sthavira bhagavaMtoM se isa prakAra kahA-he Aryo ! tuma adatta padArtha grahaNa karate ho, adatta kA bhojana karate ho aura adatta kA svAda lete ho, isa prakAra adatta kA grahaNa karate hue, adatta kA bhojana karate hue aura adatta kI anumati dete hae tuma trividha-trividha asaMyata, avirata yAvata ekAntabAla ho| tadanantara una sthavira bhagavaMtoM ne una anyatIrthikoM se isa prakAra pUchA- Aryo ! hama kisa kAraNa se adatta kA grahaNa karate haiM, adatta kA bhojana karate haiM aura adatta kI anumati dete haiM, jisase ki hama adatta kA grahaNa karate hue yAvat adatta kI anumati dete hue trividha-trividha asaMyata, avirata yAvat ekAntabAla haiM ? isa para una anya-tIrthikoM ne sthavira bhagavaMtoM se isa prakAra kahA-he Aryo ! tumhAre mata meM diyA jAtA huA padArtha nahIM diyA gayA, grahaNa kiyA jAtA huA, grahaNa nahIM kiyA gayA, tathA DAlA jAtA huA padArtha nahIM DAlA gayA, aisA kathana hai; isalie he Aryo! muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 171
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka tumako diyA jAtA huA padArtha, jaba taka pAtra meM nahIM par3A, taba taka bIca meM se hI koI usakA apaharaNa kara le to tuma kahate ho- vaha usa gahapati ke padArtha kA apaharaNa haA hamAre padArtha kA apaharaNa haA aisA tuma nahIM kahate / isa kAraNa se tuma adatta kA grahaNa karate ho, yAvat adatta kI anumati dete ho; ataH tuma adatta kA grahaNa karate hue yAvat ekAntabAla ho| yaha sUnakara una sthavira bhagavaMtoM ne una anyatIrthikoM se kahA- Aryo ! hama adatta kA grahaNa nahIM karate, na adatta ko khAte haiM aura na hI adatta kI anumati dete haiM / he Aryo ! hama to datta padArtha ko grahaNa karate haiM, datta bhojana te haiM aura datta kI anamati dete haiM / isalie hama trividha-trividha saMyata. virata. pApakarma ke prati-nirodhaka. pApakarma kA pratyAkhyAna kiye hue haiM / saptamazataka anusAra hama yAvat ekAntapaNDita haiN| taba una anyatIrthikoM ne una sthavira bhagavaMtoM se kahA- tuma kisa kAraNa datta ko grahaNa karate ho, yAvat datta kI anumati dete ho, jisase datta kA grahaNa karate hue yAvat tuma ekAntapaNDita ho?' isa para una sthavira bhagavaMtoM ne una anyatIrthikoM se kahA- Aryo ! hamAre siddhAntAnusAra-diyA jAtA huA padArtha, diyA gayA; grahaNa kiyA jAtA huA padArtha grahaNa kiyA aura pAtra meM DAlA jAtA huA padArtha DAlA gayA kahalAtA hai| isIlie he Aryo ! hameM diyA jAtA haA padArtha hamAre pAtra meM nahIM pa hai, isI bIca meM koI vyakti usakA apaharaNa kara le to vaha padArtha hamArA apahRta haA kahalAtA hai, kintu vaha padArtha gRhastha kA apahRta huA, aisA nahIM kahalAtA / isa kAraNa se hama datta ko grahaNa karate haiM, datta AhAra karate haiM aura datta kI hI anumati dete haiN| isa prakAra datta ko grahaNa karate hue yAvat datta kI anumati dete hue hama trividha-trividha saMyata, virata yAvat ekAntapaNDita haiM, pratyuta, he Aryo ! tuma svayaM trividha-trividha asaMyata, avirata yAvat ekAntabAla ho| tatpazcAt una anyatIrthikoM ne sthavira bhagavaMtoM se pUchA-Aryo ! hama kisa kAraNa se trividha-trividha...yAvat ekAnta bAla haiM ? isa para una sthavira bhagavaMtoM ne usa anyatIrthikoM se yoM kahA-Aryo ! tuma loga adatta ko grahaNa karate ho, yAvat adatta kI anumati dete ho; isalie he Aryo ! tuma adatta ko grahaNa karate hue yAvat ekAntabAla ho / taba una anyatIrthikoM ne una sthavira bhagavaMtoM se pUchA-Aryo ! hama kaise adatta ko grahaNa karate haiM yAvat jisase ki hama ekAntabAla haiM ? yaha sUnakara una sthavira bhagavaMtoM ne una anyatIrthikoM se kahA-Aryo ! tumhAre mata meM diyA jAtA huA padArtha nahIM diyA gayA ityAdi kahalAtA hai, yAvat vaha padArtha gRhastha kA hai, tumhArA nahIM; isalie tuma adatta kA grahaNa karate ho, yAvat pUrvokta prakAra se tuma ekAntabAla ho / tatpazcAt una anyatIrthikoM ne una sthavira bhagavaMtoM se kahA-Aryo ! tuma hI trividha-trividha asaMyata, avirata yAvat ekAntabAla ho / isa para una sthavira bhagavaMtoM ne una anyatIrthikoM se pUchA-Aryo ! kisa kAraNa se hama trividhatrividha yAvat ekAntabAla haiM ? taba una anyatIrthikoM ne kahA-Aryo ! tuma gamana karate hue pRthvI-kAyika jIvoM ko dabAte ho, hanana karate ho, pAdAbhighAta karate ho, unheM bhUmi ke sAtha zliSTa karate ho, unheM eka dUsare ke Upara ikaTThe karate ho, jora se sparza karate ho, unheM paritApita karate ho, unheM mAraNAntika kara dete ho aura upadravita karate-mArate ho / isa prakAra pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte hue yAvat mArate hue tuma trividha-trividha asaMyata, avirata yAvat ekAntabAla ho / taba una sthaviroM ne kahA-Aryo ! hama gamana karate hue pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte nahIM, hanate nahIM, yAvat mArate nahIM / he Aryo ! hama gamana karate hue kAya ke lie, yoga ke lie, Rta (saMyama) ke lie eka deza se dUsare deza meM aura eka pradeza se dUsare pradeza meM jAte haiM / isa prakAra eka sthala se dUsare sthala meM aura eka pradeza se dUsare pradeza meM jAte hue hama pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte nahIM, unakA hanana nahIM karate, yAvat unako mArate nahIM / isalie hama trividha-trividha saMyata, virata yAvata ekAntapaNDita haiN| kintu he Aryo ! tuma svayaM trividha-trividha asaMyata, avirata yAvat ekAntabAla ho| isa para una anyatIrthikoM ne pUchA-Aryo ! hama kisa kAraNa trividha-trividha asaMyata, avirata, yAvat ekAntabAla haiM ? taba sthavira bhagavaMtoM ne kahA-Aryo ! tuma gamana karate hue pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte ho, yAvat muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 172
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka mAra dete ho / isalie pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte hue, yAvat mArate hue tuma trividha-trividha asaMyata, avirata yAvat ekAntabAla ho / isa para ve anyatIrthika bole-he Aryo ! tumhAre mata meM jAtA huA, nahIM gayA kahalAtA hai; jo lA~ghA jA rahA hai, vaha nahIM lA~ghA gayA kahalAtA hai, aura rAjagRha ko prApta karane kI IcchA vAlA puruSa asamprApta kahalAtA hai| tatpazcAt una sthavira bhagavaMtoM ne kahA-Aryo ! hamAre mata meM jAtA huA nahIM gayA nahIM kahalAtA, vyatikramyamANa avyatikrAnta nahIM kahalAtA / isI prakAra rAjagRha nagara ko prApta karane kI icchA vAlA vyakti asaMprApta nahIM khlaataa| hamAre mata meM to, Aryo! gacchan gat vyatikramyamANaH vyatikrAnta aura rAjagRha nagara ko prApta karane kI IcchA vAlA vyakti samprApta kahalAtA hai / he Aryo ! tumhAre hI mata meM gacchan 'agataH, vyatikramyamANa avyatikrAnta aura rAjagRha nagara ko prApta karane kI IcchA vAlA asamprApta kahalAtA hai| una sthavira bhagavaMtoM ne una anyatIrthikoM ko niruttara karake unhoMne gatiprapAta nAmaka adhyayana prarUpita kiyaa| sUtra-411 bhagavan ! gatiprapAta kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! gatiprapAta pA~ca prakAra kA hai| yathA-prayoga gati, tatagati, bandhana-chedanagati, upapAtagati aura vihAyogati / yahA~ se prArambha karake prajJApanAsUtra kA solahavA~ samagra prayogapada yAvat yaha viyogagati kA varNana haA; yahA~ taka kathana karanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-8 - uddezaka-8 sUtra-412 rAjagRha nagara meM (gautama svAmI ne) yAvat isa prakAra pUchA-bhagavan ! gurudeva kI apekSA kitane pratyanIka kahe gae haiM? gautama! tIna pratyanIka kahe gae haiM, AcArya pratyanIka, upAdhyAya pratyanIka aura sthavira prtyniik| bhagavan ! gati kI apekSA kitane pratyanIka haiM ? gautama ! tIna-ihalokapratyanIka, paralokapratyanIka aura ubhayalokapratyanIka / bhagavana ! samUha kI apekSA kitane pratyanIka haiM ? gautama ! tIna-kulapratyanIka, gaNapratyanIka aura sNghprtyniik| bhagavan ! anukampya (sAdhuoM) kI apekSA kitane pratyanIka kahe gae haiM ? gautama ! tIna-tapasvIpratyanIka, glAnapratyanIka aura zaikSa-pratyanIka / bhagavan ! zruta kI apekSA kitane pratyanIka haiM ? gautama ! tIna-sUtrapratyanIka, arthapratyanIka aura tadubhayapratyanIka / bhagavan ! bhAva kI apekSA ? gautama ! tIna-jJAnapratyanIka, darzanapratyanIka aura caaritrprtyniik| sUtra-413 bhagavan ! vyavahAra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! vyavahAra pA~ca prakAra kA kahA gayA hai, Agama vyavahAra, zrutavyavahAra, AjJAvyavahAra, dhAraNAvyavahAra aura jItavyavahAra / ina pA~ca prakAra ke vyavahAroM meM se jisa sAdhu ke pAsa Agama ho, use usa Agama se vyavahAra karanA / jisake pAsa Agama na ho, use zruta se vyavahAra claanaa| jahA~ zruta na ho vahA~ AjJA se use vyavahAra calAnA / yadi AjJA bhI na ho to jisa prakAra kI dhAraNA ho, usa dhAraNA se vyavahAra calAnA / kadAcit dhAraNA na ho to jisa prakAra kA jIta ho, usa jIta se vyavahAra claanaa| isa prakAra ina pA~coM se vyavahAra calAnA / jisake pAsa jisa-jisa prakAra se Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jIta, ina meM se jo vyavahAra ho, use usa usa prakAra se vyavahAra calAnA caahie| bhagavan ! Agamabalika zramaNa nirgrantha kyA kahate haiM ? (gautama!) isa prakAra ina paMcavidha vyavahAroM meM se jabajaba aura jahA~-jahA~ jo vyavahAra sambhava ho, taba-taba aura vahA~-vahA~ usase, rAga aura dveSa se rahita hokara samyak prakAra se vyavahAra karatA huA zramaNa nirgrantha AjJA kA ArAdhaka hotA hai| sUtra - 414 bhagavan ! baMdha kitane prakAra kA hai ? gautama ! baMdha do prakAra kA-IryApathikabaMdha aura sAmparAyikabaMdha / bhagavana ! IryApathikakarma kyA nairayika bA~dhatA hai, yA tiryaMcayonika yA tiryaMcayonika strI bA~dhatI hai, athavA manuSya, yA manuSya muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 173
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka strI bA~dhatI hai, athavA deva yA devI bA~dhatI hai ? gautama ! IryApathikakarma na nairayika bA~dhatA hai, na tiryaMca-yonika, na tiryaMcayonika strI bA~dhatI hai, na deva aura na hI devI bA~dhatI hai, kintu pUrvapratipannaka kI apekSA ise manuSya puruSa aura manuSya striyA~ bA~dhatI haiM; pratipadyamAna kI apekSA manuSya-puruSa athavA manuSya strI bA~dhatI hai, athavA bahuta-se manuSyapuruSa yA bahuta-sI manuSya striyA~ bA~dhatI haiM, athavA eka manuSya aura eka manuSya-strI bA~dhatI hai, yA eka manuSya-puruSa aura bahuta-sI manuSya-striyA~ bA~dhatI haiM, athavA bahuta-se manuSyapuruSa aura eka manuSya-strI bA~dhatI hai, athavA bahuta-se manuSya-nara aura bahuta-sI manuSya-nAriyA~ bA~dhatI haiN| bhagavan ! airyApathika baMdha kyA strI bA~dhatI hai, puruSa bA~dhatA hai, napuMsaka bA~dhatA hai, striyA~ bA~dhatI haiM, puruSa bA~dhate haiM yA napaMsaka bA~dhate haiM. athavA nostrI-noparuSa-nonapaMsaka bA~dhatA hai ? gautm| ise strI nahIM bA~dhatI. paruSa nahIM bA~dhatA, napuMsaka nahIM bA~dhatA, striyA~ nahIM bA~dhatI, puruSa nahIM bA~dhate aura napuMsaka bhI nahIM bA~dhate, kintu pUrva-pratipanna kI apekSA vedarahita (bahu) jIva athavA pratipadyamAna kI apekSA vedarahita (eka) yA (bahu) jIva bA~dhate haiN| bhagavan ! yadi vedarahita eka jIva athavA vedarahita bahuta jIva airyApathika baMdha bA~dhate haiM to kyA-1. strIpazcAtkRta jIva bA~dhatA hai; athavA 2-puruSa-pazcAtkRta jIva; yA 3-napuMsaka-pazcAtkRta jIva bA~dhatA hai ? athavA 4strIpazcAtkRta jIva bA~dhate haiM, yA 5-puruSa-pazcAtkRta jIva, yA 6-napuMsakapazcAtkRta jIva ? athavA 7-eka strI - pazcAtkRt jIva aura eka puruSapazcAtkRta jIva bA~dhatA hai, yA 8-eka strI-pazcAtkRta jIva bahuta puruSapazcAtkRta jIva yAvat 26-bahuta strIpazcAtkRta jIva, bahuta puruSapazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAtkRta jIva bA~dhate haiM? gautama! airyApathika karma (1) strIpazcAtkRta jIva bhI bA~dhatA hai, (2) puruSapazcAtkRta jIva bhI bA~dhatA hai, (3) napuMsakapazcAtkRta jIva bhI bA~dhatA hai, (4) strI pazcAtkRta jIva bhI bA~dhate haiM, (5) puruSapazcAtkRta jIva bhI bA~dhate haiM, (6) napuMsakapazcAtkRta jIva bhI bA~dhate haiM; athavA (7) eka strIpazcAtkRta jIva aura eka puruSapazcAtkRta jIva bhI bA~dhatA hai athavA yAvat (26) bahuta strIpazcAtkRta jIva, bahuta puruSapazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsaka-pazcAtkRta jIva bhI bA~dhate haiN| bhagavan ! kyA jIva ne (airyApathika karma) 1-bA~dhA hai, bA~dhatA hai aura bA~dhegA; athavA 2-bA~dhA hai, bA~dhatA hai, nahIM bA~dhegA; yA 3-bA~dhA hai, nahIM bA~dhatA hai, bA~dhegA; athavA 4-bA~dhA hai, nahIM bA~dhatA hai, nahIM bA~dhegA, yA 5-nahIM bA~dhA, bA~dhatA hai, bA~dhegA, athavA 6-nahIM bA~dhA, bA~dhatA hai, nahIM bA~dhegA, yA 7-nahIM bA~dhA, nahIM bA~dhatA, bA~dhegA; athavA 8-na bA~dhA, na bA~dhatA hai, na bA~dhegA ? gautama ! bhavAkarSa kI apekSA kisI eka jIva ne bA~dhA hai, bA~dhatA hai aura bA~dhegA; kisI eka jIva ne bA~dhA hai, bA~dhatA hai, aura nahIM bA~dhegA; yAvat kisI eka jIva ne nahIM bA~dhA, nahIM bA~dhatA hai, nahIM baaNdhegaa| isa prakAra sabhI (AThoM) bhaMga yahA~ kahane cAhie / grahaNAkarSa kI apekSA (1) kisI eka jIva ne bA~dhA, bA~dhatA hai, bA~dhegA; yAvat (5) kisI eka jIva ne nahIM bA~dhA, bA~dhatA hai, bA~dhegA yahA~ taka kahanA / isake pazcAt chaThA bhaMga-nahIM bA~dhA, bA~dhatA nahIM hai, bA~dhegA; nahIM kahanA cAhie / (tadanantara sAtavA bhaMga)-kisI eka jIva ne nahIM bA~dhA, nahIM bA~dhatA hai, bA~dhegA aura AThavA bhaMga eka jIva ne nahIM bA~dhA, nahIM bA~dhatA, nahIM bA~dhegA (khnaa)| bhagavan ! jIva airyApathika karma kyA sAdi-saparyavasita bA~dhatA hai, yA sAdiaparyavasita bA~dhatA hai, athavA anAdi-saparyavasita bA~dhatA hai, yA anAdi-aparyavasita bA~dhatA hai ? gautama ! jIva airyApathika karma sAdi-saparyavasita bA~dhatA hai, kintu sAdi-aparyavasita nahIM bA~dhatA, anAdi-saparyavasita nahIM bA~dhatA aura na anAdi-aparyavasita bA~dhatA hai / bhagavan ! jIva airyApathika karma deza se AtmA ke deza ko bA~dhatA hai, deza se sarva ko bA~dhatA hai, sarva se deza ko bA~dhatA hai yA sarva se sarva ko bA~dhatA hai ? gautama ! vaha airyApathika karma deza se deza ko nahIM bA~dhatA, deza se sarva ko nahIM bA~dhatA, sarva se deza ko nahIM bA~dhatA, kintu sarva se sarva ko bA~dhatA hai| sUtra -415 bhagavan ! sAmparAyika karma nairayika bA~dhatA hai, tiryaMca yA yAvat devI bA~dhatI hai ? gautama ! nairayika bhI bA~dhatA hai; tiryaMca bhI bA~dhatA hai, tiryaMca-strI bhI bA~dhatI hai, manuSya bhI bA~dhatA hai, mAnuSI bhI bA~dhatI hai, deva bhI bA~dhatA hai aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 174
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka devI bhI bA~dhatI hai / bhagavan ! sAmparAyika karma kyA strI bA~dhatI hai, puruSa bA~dhatA hai, yAvat nostrI-nopuruSa-nonapuMsaka bA~dhatA hai ? gautama ! strI bhI bA~dhatI hai, puruSa bhI bA~dhatA hai, yAvat bahuta napuMsaka bhI bA~dhate haiM, athavA ye saba aura avedI eka jIva bhI bA~dhatA hai, athavA ye saba aura bahuta avedI jIva bhI bA~dhate haiM / bhagavan ! yadi vedarahita eka jIva aura vedarahita bahuta jIva sAmparAyika karma bA~dhate haiM to kyA strIpazcAtkRta jIva bA~dhatA hai yA puruSapazcAtkRta jIva bA~dhatA hai ? gautama ! jisa prakAra airyApathika karmabaMdhaka ke sambandhameM chabbIsa bhaMga kahe haiM, usI prakAra yahA~ bhI kahanA; yAvat (26) bahuta strIpazcAtkRta jIva, bahuta puruSapazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAtkRta jIva bA~dhate haiN| bhagavan ! sAmparAyika karma (1) kisI jIva ne bA~dhA, bA~dhatA hai aura bA~dhegA ? (2) bA~dhA, bA~dhatA hai aura nahIM bA~dhegA ? (3) bA~dhA, nahIM bA~dhatA hai aura bA~dhegA ? tathA (4) bA~dhA, nahIM bA~dhatA hai aura nahIM bA~dhegA ? gautama ! (1) kaIM jIvoM ne bA~dhA, bA~dhate haiM aura bA~dhege; (2) kitane hI jIvoM ne bA~dhA, bA~dhate haiM aura nahIM bA~dhege; (3) kitane hI jIvoM ne bA~dhA hai, nahIM bA~dhate haiM aura bA~dhege; (4) kitane hI jIvoM ne bA~dhA hai, nahIM bA~dhate haiM aura nahIM baaNdhege| bhagavan ! sAmparAyika karma sAdi-saparyavasita bA~dhatA hai ? ityAdi prazna pUrvavat karanA cAhie / gautama ! sAmparAyika karma sAdi-saparyavasita bA~dhatA hai, anAdi-saparyavasita bA~dhatA hai, anAdi-aparyavasita bA~dhatA hai; kintu sAdi-aparyavasita nahIM bA~dhatA / bhagavan ! sAmparAyika karma deza se Atmadeza ko bA~dhatA hai ? gautama ! airyApathika karmabaMdha ke samAna sAmparAyika karmabaMdha ke sambandha meM bhI jAna lenA, yAvata sarva se sarva ko bA~dhatA hai| sUtra -416 bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI kahI gaI haiM ? gautama ! karmaprakRtiyA~ ATha kahI gaI haiM, yathA-jJAnAvaraNIya yAvat antraay| bhagavan ! parISaha kitane kahe haiM ? gautama ! parISaha bAIsa kahe haiM, ve isa prakAra-1. kSudhA-parISaha, 2. pipAsAparISaha yAvat 22-darzana parISaha / bhagavan ! ina bAIsa parISahoM kA kina karmaprakRtiyoM meM samAveza hotA hai ? gautama ! cAra karmaprakRtiyoM meM ina 22 parISahoM kA samavatAra hotA hai, isa jJAnAvaraNIya, vedanIya, mohanIya aura antarAya / bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai ? gautama ! do parISahoM kA yathA-prajJAparISaha aura jJAnaparISaha (ajJAnaparISaha) / bhagavan ! vedanIyakarma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai ? gautama! gyAraha parISahoM kaa| sUtra-417 pahale pA~ca (kSudhA, zIta, uSNa aura daMzamazaka), caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza aura jalla parISaha / ina kA samavatAra vedanIya karma meM hotA hai| sUtra -418 bhagavan ! darzanamohanIyakarma meM kitane parISahoM kA samatavAra hotA hai ? gautama ! eka darzanaparISaha kA samavatAra hotA hai| sUtra - 419 bhagavan ! cAritramohanIyakarma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai ? gautama ! sAta parISahoM kA-arati, acela. strI, niSadyA, yAcanA, Akroza, satkAra-puraskAra / sUtra-420 bhagavan ! antarAyakarma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai ? gautama ! eka alAbhaparISaha kA samavatAra hotA hai| bhagavan ! sAta prakAra ke karmoM ko bA~dhane vAle jIva ke kitane parISaha haiM ? gautama ! bAIsa / parantu vaha jIva eka sAtha bIsa parISahoM kA vedana karatA hai; kyoMki jisa samaya vaha zItaparISaha vedatA hai, usa samaya uSNa-parISaha kA vedana nahIM karatA aura jisa samaya uSNaparISaha kA vedana karatA hai, usa samaya zItaparISaha kA vedana nahIM karatA tathA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 175
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka jisa samaya caryAparISaha kA vedana karatA hai, usa samaya niSadyAparISaha kA vedana nahIM karatA aura jisa samaya niSadyAparISaha kA vedana karatA hai, usa samaya caryAparISaha kA vedana nahIM karatA / bhagavan ! ATha prakAra ke karma bA~dhane vAle jIva ke kitane parISaha haiM ? gautama ! bAIsa / saptavidhabandhaka ke anusAra aSTavidhabandhaka meM bhI khnaa| bhagavan ! chaha prakAra ke karma bA~dhane vAle sarAga chadmastha jIva ke kitane parISaha kahe gae haiM ? gautama ! caudaha / kintu vaha eka sAtha bAraha parISaha vedatA hai / jisa samaya zItaparISaha vedatA hai, usa samaya uSNaparISaha kA vedana nahIM karatA aura jisa samaya uSNaparISaha kA vedana karatA hai, usa samaya zItaparISaha kA vedana nahIM karatA / jisa samaya caryAparISaha kA vedana karatA hai, usa samaya zayyAparISaha kA vedana nahIM karatA aura jisa samaya zayyA-parISaha kA vedana karatA hai, usa samaya caryAparISaha kA vedana nahIM karatA / bhagavan ! ekavidhabandhaka vItarAga-chadmastha jIva ke kitane parISaha haiM ? gautama ! SaDvidhabandhaka ke samAna isake bhI caudaha parISaha haiM, kintu vaha eka sAtha bAraha parISahoM kA vedana karatA hai| bhagavan ! ekavidhabandhaka sayogIbhavasthakevalI ke kitane parISaha haiM ? gautama ! gyAraha / kintu vaha eka sAtha bhI nau parISahoM kA vedana karatA hai| zeSa SaDvadhabandhaka ke samAna / ____ bhagavan ! abandhaka ayogIbhavasthakevalI ke kitane parISaha haiM ? gautama ! gyAraha / kintu vaha eka sAtha nau parISahoM kA vedana karatA hai| kyoMki zIta aura uSNaparISaha kA tathA caryA aura zayyAparISaha kA vedana eka sAtha nahIM karatA hai| sUtra -421 bhagavan ! jambUdvIpa meM kyA do sUrya, udaya aura asta ke muhUrta meM dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM, madhyAhna ke muhUrtameM nikaTa meM hote hue dUra dikhAI dete haiM? hA~, gautama ! jambUdvIpameM do sUrya, udaya ke samaya dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM, ityAdi / bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya, udaya ke samaya meM, madhyAhna ke samaya meM aura asta hone ke samaya meM kyA sabhI sthAnoM para UMcAI meM sama haiM? hA~, gautama ! jambUdvIpa meM rahe hue do bhagavan ! yadi jambUdvIpa meM do sUrya udaya ke samaya, madhyAhna ke samaya aura asta ke samaya sabhI sthAnoM para UMcAI meM samAna haiM to aisA kyoM kahate haiM ki jambUdvIpa meM do sUrya udaya ke samaya dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM, ityAdi ? gautama ! lezyA ke pratighAta se sUrya udaya aura asta ke samaya, dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM, madhyAhna meM lezyA ke abhitApa se pAsa hote hue bhI dUra dikhAI dete haiM aura isa kAraNa he gautama ! maiM kahatA hU~ ki do sUrya udaya ke samaya dUra hote hue bhI pAsa meM dikhAI dete haiM, ityaadi| bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya, kyA atIta kSetra kI ora jAte haiM, vartamAna kSetra kI ora jAte haiM, athavA anAgata kSetra kI ora jAte haiM ? gautama ! ve atIta aura anAgata kSetra kI ora nahIM jAte, vartamAna kSetra kI ora jAte haiN| bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya, kyA atIta kSetra ko prakAzita karate haiM, vartamAna kSetra ko prakAzita karate haiM yA anAgata kSetra ko prakAzita karate haiM ? gautama ! ve atIta aura anAgata kSetra ko prakAzita nahIM karate, vartamAna kSetra ko prakAzita karate haiN| bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya spRSTa kSetra ko prakAzita karate haiM, athavA aspRSTa kSetra ko prakAzita karate haiM ? gautama ! ve spRSTa kSetra ko prakAzita karate haiM, aspRSTa kSetra ko prakAzita nahIM karate; yAvat niyamataH chahoM dizAoM ko prakAzita karate haiM / bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya kyA atIta kSetra ko udyotita karate haiM ? ityAdi prazna / gautama ! isa viSaya meM pUrvokta prakAra se jAnanA cAhie; yAvat niyamataH chaha dizAoM ko udyotita karate haiM / isI prakAra tapAte haiM; yAvat chaha dizA ko niyamataH prakAzita karate haiN| ____ bhagavan ! jambUdvIpa meM sUryoM kI kriyA kyA atIta kSetra meM kI jAtI hai ? vartamAna kSetra meM hI kI jAtI hai athavA anAgata kSetra meM kI jAtI hai ? gautama ! atIta aura anAgata kSetra meM kriyA nahIM kI jAtI, vartamAna kSetra meM kriyA kI jAtI hai / bhagavan ! ve sUrya spRSTa kriyA karate haiM yA aspRSTa ? gautama ! ve spRSTa kriyA karate haiM, aspRSTa kriyA nahIM karate; yAvat niyamataH chahoM dizAoM meM spRSTa kriyA karate haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 176
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1 zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka bhagavan ! jambUdvIpa meM sUrya kitane UMce kSetra ko tapAte haiM, kitane nIce kSetra ko tapAte haiM aura kitane tIrache kSetra ko tapAte haiM ? gautama ! ve sau yojana UMce kSetra ko tapta karate haiM, aThAraha sau yojana nIce ke kSetra ko tapta karate haiM, aura saiMtAlIsa hajAra do sau tirasaTha yojana tathA eka yojana ke sATha bhAgoM meM se ikkIsa bhAga tIrache kSetra ko tapta karate haiM bhagavan ! mAnuSottaraparvata ke andara jo candra, sUrya, grahagaNa, nakSatra aura tArArUpa deva haiM, ve kyA Urdhvaloka meM utpanna hue haiM ? gautama ! jIvAbhigamasUtra anusAra kahanA / indrasthAna kitane kAla taka upapAta-virahita kahA gayA hai ? taka kahanA cAhie / gautama! jaghanyataH eka samaya, utkRSTataH chaha mAsa / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-8 - uddezaka-9 sUtra-422 bhagavan ! baMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! baMdha do prakara kA kahA gayA hai, prayogabaMdha aura vistrsaabNdh| sUtra -423 bhagavan ! vistrasAbaMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! vaha do prakAra kA kahA gayA hai / yathA-sAdika vistrasAbaMdha aura anAdika vistrAbaMdha / bhagavan ! anAdika-vistrasAbaMdha kitane prakAra kA hai ? gautama ! tIna prakArakAdharmAstikAyakA anyonyaanAdika-vistrasAbaMdha, adharmAstikAya kA anyonya-anAdika-vistrasAbaMdha aura AkAzAstikAya kA anyonyaanAdika-vistrasAbaMdha | bhagavan ! dharmAstikAya kA anyonya-anAdika-vistrasAbaMdha kyA dezabaMdha hai yA sarvabaMdha hai ? gautama ! vaha dezabaMdha hai, sarvabaMdha nahIM / isI prakAra adharmAstikAya evaM AkAzAstikAya ke a vistrasAbaMda ke viSaya meM samajhanA / bhagavan ! dharmAstikAya kA anyonya-anAdika vistrasAbaMdha kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! sarvakAla rahatA hai| adharmAstikAya evaM AkAzAstikAya kA anyonya-anAdika-vistrasAbaMdha bhI sarvakAla rahatA hai| bhagavan ! sAdika-vistrasAbaMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! vaha tIna prakAra kA kahA gayA hai| jaise-bandhanapratyanIka, bhAjanapratyayayika aura prinnaamprtyyik| bhagavan ! baMdhana-pratyayika-sAdi-vistrasAbaMdha kise kahate haiM ? gautama ! paramANu, dvipradezaka, tripradezika, yAvat dazapradezika, saMkhyAtapradezika, asaMkhyAtapradezika aura anantapradezika pudgala-skandhoM kA vimAtrA meM snigadhatA se, vimAtrA meM rukSatA se tathA vimAtrA meM snigdhatA-rUkSatA se baMdhana-pratyayika baMdha samutpanna hotA hai / vaha jaghanajyataH eka samaya aura utkRSTaH asaMkhyeya kAla taka rahatA hai| bhagavan ! bhAjanapratyayika-sAdi-vistrasAbaMdha kise kahate haiM ? gautama ! purAnI surA, purAne gur3a, aura purAne cAvaloM kA bhAjana-pratyayika-Adi-vistrasAbaMdha samutpanna hotA hai / yaha jaghanyataH antamuhUrta aura utkRSTaH saMkhyAta kAla taka rahatA hai / bhagavan ! pariNAmapratyayika-sAdi-vistrasAbaMdha kise kahate hai ? gautama (tRtIya zataka) meM jo bAdaloM kA, abhravRkSoM kA yAvat amoghoM Adi ke nAma kahe gae haiM, una sabakA pariNAmapratyayikabaMdha samutpanna hotA hai| vaha bandha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH chaha mAsa taka rahatA hai| sUtra-424 bhagavan ! prayogabaMdha kisa prakAra kA hai ? gautama ! prayogabaMdha tIna prakAra kA kahA gayA hai / vaha isa prakAraanAdiaparyavasita, sAdi-aparyavasita athAva sAdi saparyavasita / inameM se jo anAdi-aparyavasita hai, jaha jIva ke ATha madhyapradezoM kA hotA hai| una ATha pradezoM meM bhI tIna-tIna pradezoM kA jo baMdha hotA hai, vaha anAdi-aparyavasita baMdha hai| zeSa sabhI pradezo kA sAdi baMdha hai / ina tIno meM se jo sAdi-aparyavasita baMdha hai, vaha siddhoM kA hotA hai tathA inameM se jo sAdi-saparyavasita baMdha hai, vaha cAra prakAra kA kahA gayA hai, yathA AlApanabaMdha, AllikApana baMdha, zarIrabaMdha aura zarIraprayogabaMdha / bhagavan ! AlApanabaMdha kise kahate haiM ? gautama ! tRNa ke bhAra, kASTha ke bhAra, patto ke bhAra, palAla ke bhAra aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 177
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bela ke bhAra, ina bhAroM ko beMta kI latA, chAla, vastrA, rajju, bela, kuza aura DAbha Adi se bAMdhane se AlApanabaMdha samutpanna hotA hai / yaha baMdha jaghanyataH antamuhUrta taka aura utkRSTaH saMkhyeya kAla taka rahatA hai / bhagavan ! (AlIna) baMdha kise kahate hai ? gautama ! AlInabaMdha cAra prakAra kA hai,-zleSaNAbaMdha, uccayabaMdha, samuccayabaMdha aura saMhananabaMdha / bhagavan ! zleSaNAbaMdha kise kahate haiM ? gautama !- jo bhittiyoM kA, AMgana ke pharza kA, stambhoM kA, prasAdoM kA, kASThoM kA, carmoM kA, ghar3oM kA, vastroM kA aura caTAiyoM kA cUnA, kIcar3a zleSa lAkha, moma Adi zleSaNa dravyoM se baMdha sampanna hotA hai, vaha zleSaNAbaMdha hai / yaha baMdha jaghanya antamuhUrta aura utkRSTa saMkhyAtakAla rahatA hai| bhagavana ! uccayabaMdha kise kahate haiM ? gautama! taNarazika, kASTharAzi. patrarAzi. taSarAzi. bhase kA Dhera. gobara kA Dhera athavA kUr3e-kacare kA Dhera, ina kA UMce Dhera rUpa se jo baMdha sampanna hotA hai, use uccayabaMdha kahate haiM / yaha baMdha jaghanyataH antamuhUrta aura utkRSTataH saMkhyAtakAla taka rahatA hai / bhagavan ! samuccayabaMdha kise kahate haiM ? gautama ! kaA, tAlAba, nadI, draha, vApI, puSkariNI, dIrghikA, gaMjAlikA, sarovara, sarovaroM kI paMkti, baDe sarovaroM kI paMkti, biloM kI paMkti, devakula, sabhA, prapA stUpa, khAI, parikhA, prAkAra aGgAlaka, caraka, dvAra, gopura, toraNa, prasAda, zaraNasthAna, layana, ApaNa, zrRMgATaka, trika, catuSka, catvaramArga, caturmukha mArga aura rAjamArga Adi kA cUnA, miTTI, kIcar3a evaM zleSa ke dvArA samuccayarUpa se jo baMdha hotA hai, use samuccayabaMdha kahate haiM / usakI sthiti jaghanya antamuhUrta aura utkRSTa saMkhyeyakAla kI hai| bhagavan ! saMhananabaMdha kise kahate haiM ? gautama saMhananabaMdha do prakAra kA hai,-dezasaMhananabaMdha aura sarvasaMhananabaMdha / bhagavan ! dezasaMhananabaMdha kise kahate haiM ? gautama ! zakaTa, ratha, yAna, yugya vAhana, gilli, thilli, zibikA, syandamAnI, lor3hI, lohe kI kar3AhI, kur3achI, Asana, zayana, stambha, bhANDa, pAtra nAnA upakaraNa Adi padArthoM ke sAtha jo sambandha sampanna hotA hai, vaha dezasaMhananabaMdha hai / vaha jaghanyataH antamuhUrta aura utkRSTataH saMkhyeya kAla taka rahatA hai / bhagavan ! sarvasaMhananabaMdha kise kahate haiM ? gautama ! dUdha aura pAnI Adi kI taraha ekameka ho jAnA sarvasaMhananabaMdha kahalAtA hai| bhagavan ! zarIrabaMdha kisa prakAra kA hai ? gautama ! zarIrabaMdha do prakAra kA hai, pUrvaprayogapratyayika aura pratyutpannaprayogapratyarika / bhagavan ! pUrvaprayogapratyayikabaMdha kise kahate haiM ? gautama ! jahA~-jahA~ jina-jina kAraNoM ne samuddhAta karate hue nairayika jIvoM aura saMsArastha sarvajIvoM ke jIvapradezoM kA jo baMdha sampanna hotA hai, vaha pUrvaprayogapratyayikabaMdha hai / yaha hai pUrvaprayogapratyayikabaMdha / bhagavan ! pratyupannaprayogapratyayika kise kahate haiM ? gauta kevalIsamuddhAta dvArA samuddhAta karate hue aura usa samuddhAta se pratinivRtta hote hue bIca ke mArga meM rahe hue kevalajJAnI anagAra ke taijasa aura kArmaNa zarIra kA jo baMdha sampanna hotA hai, vaha pratyupannaprayogapratyayikabaMdha haiM / (pra.) (taijasa aura kArmaNa zarIra ke baMdha kA) kyA kAraNa hai ? (u.) usa samaya pradeza ekatrIkRta hote haiM, jisase yaha baMdha hotA hai| bhagavan ! zarIraprayogabaMdha kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA- audArikazarIraprayogabaMdha, vaikriyazarIraprayogabaMgha, AhArakazarIraprayogabaMdha, taijasazarIraprayogabaMdha aura karmaNazarIraprayogabaMdha | bhagavan ! audArikazarIraprayogabaMdha kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA ekendriya audArikazarIraprayogabaMdha yAvat pacendriyaaudArikazarIra-prayoga / bhagavan ! ekendriya audArika-zarIraprayogabaMdha kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA-pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-prayogabandha ityAdi / isa prakAra prajJApanAsUtra ke avagAhanA-saMsthAnapada anusAra audArikazarIra ke bheda yahA~ bhI aparyApta garbhajamanuSya-paMcendriya audArikazarIra prayogabaMdha taka kahanA bhagavan ! audArikazarIra-prayogabandha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! savIryatA, saMyogatA aura sadravyatA se, pramAda ke kAraNa, karma, yoga, bhava aura AyuSya Adi hetuoM kI apekSA se audArikazarIraprayoganAmakarma ke udaya se hotA hai, bhagavan ! ekendriya audArikazarIra-prayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! pUrvavat yahA~ bhI jAnanA / isI prakAra pRthvIkAyika-ekendriya audArikazarIra-prayogabaMdha vanaspatikAyikaekendriya-audArikazarIra-prayogabaMdha yAvat caturindriya audArikazarIra-prayogabaMdha kahanA | bhagavan ! tiryaJcapaMcendriya audArikazarIra-prayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! pUrvavat jAnAnA / bhagavan ! manuSya muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 178
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka paMcendriya audArikazarIra-prayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! savIryatA, sayogatA aura sadravyatA se tathA pramAda ke kAraNa yAvat AyuSya kI apekSA se evaM manuSya-paMcendriya-audArikazarIra-nAmakarma ke udaya se hotA hai bhagavan ! odArikazarIra-prayogabaMdha kyA dezabaMdha yA sarvabaMdha hai ? gautama ! vaha dezabaMdha bhI hai aura sarvabaMdha bhI hai / bhagavan ! ekendriya audArikazarIra-prayogabaMdha kyA dezabaMdha hai yA sarvabaMdha hai ? gautama ! dono / isI prakAra pRthvIkAyika-ekendriya audArikazarIra-prayogabaMdha ke viSaya meM samajhanA / isI prakAra pRthvIkAyika-ekendriya audArikazarIra-prayogabaMdha ke viSaya meM samajhanA / isI prakAra yAvat bhagavan ! manuSya-paMcendriya audArikazarIraprayogabaMdha kyA dezabaMdha hai yA sarvabaMdha hai ? gautama ! yaha dezabaMdha bhI hai aura sarvabaMdha bhI hai| bhagavan ! audArikazarIra-prayogabaMdha kAla kI apekSA, kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! sarvabaMdha eka samaya taka rahatA hai aura dezabaMdha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH eka samaya kama tIna palyopama taka rahatA hai| bhagavan ! ekendriya audArikazarIra-prayogabaMdha kAlataH kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! sarvabaMdha eka samaya taka rahatA hai aura dezabaMdha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH eka samaya kama 22 hajAra varSa taka rahatA he pRthvIkAyika kitane kAla taka rahatA hai ? gautama! sarvabaMdha eka samaya taka rahatA hai aura dezabaMdha jaghanyataH tIna samaya kama kSullaka bhavagrahaNa tathA utkRSTataH eka samaya kama 22 hajAra varSa taka rahatA hai / isa prakAra sabhI jIvoM kA sarvabaMdha eka samaya taka rahatA hai / jinake vaikriyazarIra nahIM hai, unakA dezabaMdha jaghanyataH tIna samaya kama kSullakabhavagrahaNa paryanta aura utkRSTataH jisa jIva kI jitanI utkRSTataH AyuSya-sthiti hai, usase eka samaya kama taka rahatA hai / jinake vaikriyazarIra hai, unake dezabaMdha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH jisakI jitanI (AyuSya) sthiti hai, usameM se eka samaya kama taka rahatA hai / isa prakAra yAvat manuSyoM kA dezabaMdha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH eka samaya kama tIna palyopama taka jAnanA caahie| bhagavan ! audArikazarIra ke baMdha kA antara katane kAla kA hotA hai ? gautama ! isake sarvabaMdha kA antara jaghanyataH tIna samaya kama kSullakabhava-grahaNa paryanta aura utkRSTataH samayAdhika pUrvakoTi tathA tetIsa sAgaropama hai / dezabaMdha kA antara jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH tIna samaya adhika tetIsa sAgaropama hai| bhagavan ! ekendriya audArikazarIra-baMdha kA antara kAla kitane kA hai ? gautama ! isake sarvabaMdha kA antara jaghanyataH tIna samaya kAma kSullakabhavagrahaNa aura utkRSTataH eka samaya adhika bAIsa hajAra varSa hai / dezabaMdha kA antara jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa antamuhUrta kA hai / bhagavan ! pRthvIkAyika kitane kAla kA hai ? gautama ! isake sarvabaMdha kA antara ekendriya samAna kahanA cAhie / dezabaMdha kA antara jaghanyataH eka samaya aura utkaSTataH tIna samaya kA hai| jisa prakAra pRthvIkAyika jIvoM kA zarIrabaMdhAntara kahA gayA hai, usI prakAra vAyukAyikA jIvoM ko chor3a kara caturi taka sabhI jIboM kA zarIrabaMdhAntara kahanA, kintu vizeSataH utkRSTa sarvabaMdhAntara jisa jIva kI jitanI sthiti ho, usase eka samaya adhika kahanA / vAyukAyikA jIvoM ke sarvabaMdha kA antara jaghanyataH tIna samaya kama kSullakabhavagrahaNa aura utkRSTataH samayAdhika tIna hajAra varSa kA hai| inake dezabaMdha kA antara jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa antamuhUrta kA hai| bhagavan ! paJcendriya-tiryaJcayonika-audArikazarIrabaMdha kA antara kitane kAla kA hai ? gautama ! isake sarvabaMdha kA antara jaghanyataH tIna samaya kama kSullakabhava-grahaNa hai aura utkRSTataH samayAdhika pUrvakoTi kA hai| dezabaMdha kA antara ekendriya jIvoM ke samAna sabha paMcendriyatiryaJcayonikoM kA kahanA / isI prakAra manuSyoM ke zarIrabaMdhAntara ke viSaya meM bhI pUrvavat utkRSTataH antamuhUrta kA hai yahAM taka sArA kathana krnaa| bhagavan ! ekendriyAvasthAgata jIva noekendriyAvasthA meM raha kara punaH ekendriyarUpa meM Ae to ekendriyaaudArikazarIra-prayogabaMdha kA antara kitane kAla kA hotA he ? gautama ! (aise jIva kA) sarvabaMdhAntara jaghanyataH tIna samaya kama do kSullaka bhavagrahaNa kAla aura utkRSTataH saMkhyAtavarSa-adhika do hajAra sAgaropama kA hotA hai / bhagavan ! pRthvIkAyika-avasthAgata jIva nopRthvIkAyikA-avasthA meM utpanna ho, punaHpRthvIkAyikarUpa meM Ae, to pRthvIkAyika-ekendriyaaudArikazarIra-prayogabaMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! sUryabaMdhAntara muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 179
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka jaghanyataH tIna samaya kama do kSullakabhava grahaNa kAla aura utkRSTataH anantakAla hotA hai / kAlataH ananta utsarpiNI avasarpiNI kAla hai, kSetrataH ananta loka, asaMkhyeya pudgala-parAvartana haiM | ve pudgala-parAvartana AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa haiM / dezabaMdha kA antara jaghanyataH samayAdhika kSullakabhavagrahaNakAla aura utkRSTataH anantakAla, yAvat 'AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa pudgala-parAvartana hai; pRthvIkAyika jIvoM ke prayogabaMdhAntara samAna vanaspatikAyika jIvoM ko chor3akara yAvat manuSyoM ke prayogabaMdhAntara taka samajhanA / vanaspatikAyika jIvoM ke sarvabaMdha kA antara jaghanyataH kAla kI apekSA se tIna samaya kama do kSullakabhagavagrahaNa kAla aura utkRSTataH asaMkhyeyakAla hai, athavA asaMkhyeya utsarpiNI-avasarpiNI hai, kSetrataH asaMkhyeya loka hai / isI prakAra dezabaMdha kA antara bhI jaghanyataH samayAdhika kSullakabhavagrAhaNa kA hai aura utkRSTataH pRthvIkAyika sthitikAla hai| bhagavan ! audArika zarIra ke ina dezabaMdhaka sarvabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM me kauna kinase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e audArikazarIra ke sarvabaMdhaka jIva haiM unase abaMdhaka jIva vizeSAdhika haiM aura unase dezabaMdhaka jIva asaMkhyAta guNe haiN| sUtra - 425 bhagavan ! vaikriyazarIra-prayogabaMdha kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA hai / ekendriyavaikriyazarIraprayogabaMdha aura paMcendriyavaikriyazarIra-prayogabaMdha / bhagavan ! yadi ekendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha hai, to kyA vaha vAyukAyika ekendriyavaikriyazarIraprayogabaMdha hai athavA avAyukAyika ekendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha hai ? gautama ! isa prakAra ke abhilApa dvArA avagAhanAsaMsthAnapada meM vaikriyazarIra ke jisa prakAra bheda kahe haiM, usI prakAra yahA~ bhI-aparyApta-sarvArthasiddha-anuttaraupapAtikakalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriyavaikriyazarIraprayogabaMdha taka rahanA caahie| bhagavan ! vaikriyazarIra-prayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai / gautama ! savIryatA, sayogatA, sadravyatA, yAvat AyuSya athavA labdhi kI apekSA tathA vaikriyazarIra-prayoganAmakarma ke udaya se hotA hai | bhagavan ! vAyukAyika-ekendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama savIryatA, sayogatA, sadravyatA, yAvat AyuSya aura labdhi kI apekSA meM tathA vAyukAyika-ekendriya-vaikriyazarIraprayoganAkarma ke udaya se hotA hai| bhagavan ! ratnaprabhApRthvI-nairayika-paMcendriya-vaikriyazarIrabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! savIryatA, sayogatA, sadadravyatA, yAvata AyuSya kI apekSA se tathA ratnaprabhApathvInairari yuSya kA apekSA se tathA ratnaprabhApRthvInairayika-paMcendriyavaikriyazarIraprayoganAkarma ke udaya se hotA hai / isI prakAra adhaHsaptama narakapRthvI taka rahanA caahie| bhagavan ! tiryaJcayonika- (paMcendriya) vaikriyazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! savIryatA yAvat AyuSya aura labdhi ko lekara tathA tiryaJcayonikapaMcendriya-vaikriyazarIraprayoganAmakarma ke udaya se vaha hotA hai| bhagavan ! manuSya-paMcendriyavaikriyazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama (pUrvavat) jAnanA bhagavan ! asurakumAra bhavanavAsIdeva-paMcendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama! ratnaprabhApRthvInairayikoM kI taraha samajhanA / isI prakAra stanitakumAra taka kahanA cAhie / isI prakAra vANavyantara tathA jyotiSkadevoM ke viSaya meM jaanaa| isI prakAra saudharmakalpopannaka-vaimAnikadevoM se acyutakalpopannaka-vaimAnikadevoM graiveyakakalpAtItavaimAnikadevoM tathA anuttaropapAtikakalpAtIta-vaimAnikadevoM ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhie / bhagavan ! vaikriyazarIraprayogabaMdha kA dezabaMdha hai, athavA sarvabaMdha hai ? gautama ! vaha dezabaMdha bhI hai, sarvabaMdha bhI hai / bhagavan ! vAyukAyika-ekendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha kyA dezabaMdha hai athavA sarvabaMdha hai ? gautama ! pUrvavata / bhagavan ! ratnaprabhApRthvI-nairayika- vaikriyazarIraprayogabaMdha dezabaMdha hai yA sarvabaMdha ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra anuttaraupapAtikakalpAtIta-vaimAnika devoM taka smjhnaa| bhagavan ! vaikriyazarIraprayogabaMdha, kAlataH kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! isakA sarvabaMdha jaghanyataH eka muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 180
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka samaya aura utkRSTataH do samaya taka rahatA hai aura dazabaMdha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH eka samaya kama tetIsa sAgaropama taka rahatA hai / bhagavan ! vAyukAyika kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! isakA sarvabaMdha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH do samaya taka rahatA he tathA dezabaMdha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH antamuhUrta rahatA hai| bhagavan ! ratnaprabhApRthvInairayika kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! isakA sarvabaMdha eka samaya taka aura dezabaMdha jaghanyataH tIna samaya kama dasa hajAra varSa tathA utkRSTataH eka samaya kama eka sAgaropama taka rahatA hai / isI prakAra adhaHsaptamanarakapRthvI taka jAnanA cAhie, kintu itanA vizeSa hai ki jisakI jitanI jaghanya sthiti ho, usameM tIna samaya kama jaghanya dezabaMdha tathA jisakI jitanI utkRSTa sthiti ho, usameM eka samaya kama utkRSTa dezabaMdha jAnanA cAhie / paJcendriya tiryaJcayonika aura manuSya kA kathana vAyukAyika ke samAna jAnanA cAhie / asurakumAra, nAgakumAra se anuttaraupapAtikadevoM taka kA kathana nairayikoM ke samAna jAnanA cAhie / parantu itanA vizeSa hai ki jisakI sthiti ho, utanI kahanI cAhie tathA anuttaraupapAtikadevoM kA sarvabaMdha eka samaya aura dezabaMdha jaghanya tIna samaya kama ikatIsa sAgaropama aura utkRSTa eka samaya kama tetIsa sAgaropama taka hotA hai| bhagavan ! vaikriyazarIraprayogabaMdha kA anta kAlataH kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! isake sarvabaMdha kA antara jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH anantakAla hai-yAvat-AvalikA ke asaMkhyAyataveM bhAga ke samayoM ke barAbara pudgalaparAvartana rahatA hai / isI prakAra dezabaMdha kA antara bhI jAna lenA cAhie / bhagavan ! vAyukAyikavaikriyazarIra prayogabaMdha saMvadhi pRcchA / gautama ! isake sarvabaMdha kA antara jaghanya antamuhUrta aura utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hotA hai / isI prakAra dezabaMdha kA antara bhI jAna lenA / bhagavan ! tiryaJcayonika-paMcendriyavaikriyazarIraprayogabaMdha pRcchA, gautama ! isake sarvabaMdha kA antara jaghanya antamuhUrta aura utkRSTa pUvRkoTi-pRthakatva kA hotA hai / isI prakAra dezabaMdha kA antara bhI jAna lenA cAhie / isI prakAra manuSya ke viSayameM bhI (pUrvavat jAna naa| bhagavan ! vAyukAyika-avasthAgata jIva vAyukAyika ke sivAya anya kAya meM utpanna ho kara punaH vAyukAyika jIvoM meM utpanna ho to usake vAyukAyika-ekendriya- vaikriyazarIraprayogabaMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! usake sarvabaMdha kA antara jaghanyataH antamuhUrta aura utkRSTataH anantakAla-vanaspatikAla taka hotA hai / isI prakAra dezabaMdha kA antara bhI jAnanA / bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nairayikarUpa meM rahA huA jIva, ratnaprabhApRthavI ke sivAya anya sthAnoM meM utpanna ho aura punaH ratnaprabhApRthvI meM nairayikarUpa se utpanna ho to usa kA antara kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! sarvabaMdha kA antara jaghanya antamuhUrta adhika dasa hajAra varSa kA aura utkRSTa anantakAla-kA hotA he / dezabaMdha kA antara jaghanyataH antamuhUrta aura utkRSTataH anantakAla-kA hotA hai / isI prakAra adhaHsaptama narakapRthvI taka jAnanA / vizeSa itanA hai ki sarvabaMdha kA jaghanya antara jisa nairayika kI jItanI jaghanya sthiti ho, usase antamuhUrta adhika jAnanA / zeSa pUrvavat / paMcendriyatiryaJcayonika jIvoM aura manuSyoM ke sarvabaMdha kA antara vAyukAyika ke samAna jaannaa| asurakumAra, nAgakumAra sa sahastrAra devoM taka ke vaikriyazarIraprayogabaMdha kA antara ratnaprabhApRthvI-nairayikoM ke samAna jAnanA / vizeSa itanA he ka jisakI jo jaghanya sthiti ho, usake sarvabaMdha kA antara, usase antamuharta adhika jAnanA / zeSa pUrvavat bhagavan ! Anatadevaloka ke deva saMbaMdhi pRcchA gautama ! usake sarvabaMdha kA antara jaghanya varSa-pRthakattvaadhika aThAraha sAgaropama kA aura utkRSTa anantakAla kA, dezabaMdha ke antara kA kAla jaghanya varSapRthaktva aura utkRSTata anaMtakAla kA hotA hai / isI prakAra acyuta devaloka taka ke vaikriya zarIraprayogabaMdha kA antara jAnanA / vizeSa itanA hI hai ki jisakI jitanI jaghanya sthiti ho, sarvabaMdhAntara meM usase varSapRthaktva-adhika samajanA / zeSa pUrvavat / bhagavan ! graiveyakakalpAtIta- vaikriyazarIraprayogabaMdha kA antara katane kAla kA hotA hai ? gautama ! jaghanyataH varSapRthaktva-adhika 22 sAgaropama aura utkRSTataH anantakAla- / dezabaMdha kA antara jaghanyataH varSapRthaktva aura utkRSTataH vanaspatikAla / anuttaraupapAtikadeva saMbaMdhi prazna | gautama ! usake sarvabaMdha kA aMtara jaghanyataH varSapRthaktva muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 181
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka adhika ikatIsa sAgaropama kA aura utkRSTataH saMkhyAta sAgaropama kA hotA hai | dezabaMdha kA aMtara jaghanyataH varSapRthaktva kA aura utkRSTataH saMkhyAta sAgaropama kA hotA hai| bhagavan ! vaikriyazarIra ke ina dezabaMdhaka, sarvabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kinase yAvat vizeSAdhika haiM? gautama ! sabase thor3e vaikriyazarIra ke sarvabaMdhaka jIva haiM, unase dezabaMdhaka jIva asaMkhyAtaguNe haiM aura unase abaMdhaka jIva anantaguNe haiN| bhagavan ! AhArakazarIraprayogabaMdha kitane prakAra kA hai ? gautama ! eka prakAra kA hai / bhagavan ! AhArakazarIra-prayogabaMdha eka prakAra kA hai, to vaha manuSyoM ke hotA hai athavA amanuSyoM ke ? gautama ! manuSyoM ke hotA hai, amanuSyoM ke nahIM hotA / isa prakAra avagAhanA-saMsthAna-pada meM kahe anusAra yAvat-RddhiprApta-pramattasaMyatasamyagadaSTi paryApta saMkhyeyavarSAyaSkakarmabhamija-garbhaja-manuSya ke AhArakazarIraprayogabaMdha hotA hai, paranta anaddhiprApta pramattasaMyata-samyagdaSTi paryApta saMkhyAtavarSAyaSka ke nahIM hotA hai| bhagavan ! AhArakazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! savIryatA, sayogatA aura sadravyatA, yAvat (AhAraka-) labdhi ke nimitta se AhArakazarIraprayoganAmakarma ke udaya se AhArakazarIraprayogabaMdha hotA hai / bhagavan ! AhArakazarIraprayogabaMdha kyA dezabaMdha hotA hai, athavA sarvabaMdha ? gautama ! vaha dezabaMdha bhI hotA hai, sarvabaMdha bhI / bhagavan ! AhArakazarIraprayogabaMdha, kAlataH kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! sarvabaMdha eka samaya taka, dezabaMdha jaghanyataH antamuhUrta aura utkRSTataH bhI antamuhUrta taka / bhagavan ! AhArakazarIraprayogabaMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai? gautama ! jaghanyataH antamuhUrta, utkRSTataH anantakAla; kAlataH ananta-utsarpiNI-avasarpiNIkAla hotA hai, kSetrataH anantaloka dezona arddha pudgalaparAvartana hotA hai| isI prakAra dezabaMdha kA antara bhI jaannaa| bhagavan ! AhArakazarIra ke ina dezabaMdhaka, sarvabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kinase kama yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e AhArakazarIra ke sarvabaMdhaka jIva haiM, unase dezabaMdhaka saMkhyAtageNe haiM aura unase abaMdhaka jIva anantaguNe haiN| sUtra - 426 bhagavan ! taijasazarIraprayogabaMdha kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA -ekendriya-taijasazarIraprayogabaMdha, yAvat paMcendriya-taijasazarIraprayogabaMdha | bhagavan ! ekendriya-taijasazarIraprayogabaMdha kitane prakAra kA hai? gautama isa prakA jaise-avagAhanAsaMsthApanapada meM bheda kahe haiM, vaise yahA~ bhI paryApta sarvArthasdidhaanuttaraupapapAtikakalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriyataijasazarIraprayogabaMdha aura aparyApta-sarvArthasiddhaanuttaraupapAtikakalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriyataijasazarIraprayogabaMdha aura aparyApta-sarvArthasiddhaanuttaraupapAtika-kalpAtItavaimAnikadeva- paMcendriyataijasazarIraprayogabaMdha taka kahanA / bhagavan ! tejasazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! savIryatA, sayogatA aura sadadravyatA, yAvat AyuSya ke nimitta se tathA taijasazarIraprayoganAmakarma ke udaya se / bhagavan ! taijasazarIraprayogabaMdha kyA dezabaMdha hotA hai, athavA sarvabaMdha ? gautama ! dezabaMdha hotA hai, sarvabaMdha nhiiN|| bhagavan ! taijasazarIraprayogabaMdha kAlataH kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! yaha do prakAra kA hai anAdiaparyavasita aura anAdi-saparyavasita / bhagavan ! taijasazarIraprayogabaMdha kA antara kAlataH kitane kAla kA hotA hai ? gautama na to anAdi-aparyavasita kA antara hai aura na hI anAdi-saparyavasita kA antara hai| bhagavan ! taijasazarIra ke ina dezabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM me kauna, kisase yAvat athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! taijasazarIra ke abaMdhaka jIva sabase thor3e haiM, unase dezabaMdhaka jIva anantaguNe haiN| sUtra - 427 bhagavan ! kArmaNazarIraprayogabaMdha kitane prakAra kA hai ? gautama ! ATha prakAra kA / jJAnavaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha, yAvat antarAyakArmaNazarIraprayogabaMdha | bhagavan ! jJAnavaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! jJAna kI pratyanIkatA karane se, jJAna kA nihnava karane se, jJAna me antarAya dene se, jJAna se muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 182
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka pradveSa karane se, jJAna kI atyanta azAtanA karane se, jJAna ke avisaMvAdana-yoga se tathA jJAnavaraNIyakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se / bhagavan ! darzanAvaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! darzanapratyanIkatA se, ityAdi jJAnavaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha, ke samAna darzanAvaraNIya kArmaNazarIraprayogabaMdha ke bhI kAraNa jAnanA; antara itanA hI hai ki yahA~ darzana zabda tathA yAvat darzanavisaMvAdana yoga se tathA darzanAvaraNIyakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se kahanA / bhagavan ! sAtAvedanIyarma-zarIraprayogabaMdha kisa karma se udaya se hotA hai? gautama ! prANiyoM para anukampA karane se, bhUtoM para anukampA karane se ityAdi, sAtaveM zataka meM kahe anusAra yahAM bhI prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM ko paritApa utpanna na karane se tathA sAtAvedanIya karmazarIraprayoganAmakarma ke udaya se taka kahanA / bhagavan ! asAtAvedanIyakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! dasare jIvoM ko daHkha pahaMcAne se ityAdi, sAtaveM zataka ke anusAra yahA~ bhI, unheM paritApa utpanna tathA asAtAvedanIya-karmazarIraprayoganAmakarma ke udaya se taka khnaa| bhagavana ! mohanIyakarmazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! tIvra krodha se, tIvra mAna se, tIvra mAyA se, tIvra lobha se, tIvra darzanamohanIya se aura tIvra cAritramohanIya se tathA mohanIyakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se hotA hai| bhagavan ! nairayikAyuSkArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! mahArambha karane se, mahAparigraha se, paJcendriya jIvoM kA vadha karane se aura mAMsAhAra karane se tathA nairayikAyuSyakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se hotA hai| bhagavan ! tiryaJcayonikaAyuSyakArmaNa-zarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA he ? gautama ! mAyA karane se, nikRti karane se, mithyA bolane se, khoTA taula aura khoTA mApa karane se tathA tiryaJcayonikaAyuSya-kArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se hotA hai / bhagavan ! manuSyAyuSyakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! prakRti kI bhadratA se, prakRti kI vinItatA se, dayAlutA se, amatsarabhAva se tathA manuSyAyuSyakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se / bhagavan ! devAyuSyakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! sarAgasaMyama se, saMyamAsaMyama se, bAla tapasyA se tathA akAmanirjarA se evaM devAyuSyakArmaNazarIraprayoganAkarma ke udaya se hotA hai| bhagavan ! zubhanAmarkANazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! kAyA kI, bhAvoM kI, bhASA kI RjutA se tathA avisaMvAdanayoga se evaM zubhanAmakArmaNazarIraprayoganAkarma ke udaya se | bhagavan ! azubhanAmakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! kAyA kI bhAvoM kI, bhASA kI vakratA se tathA visaMvAdanayoga se evaM azubhanAmakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se / bhagavan ! uccagotrakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gotama ! jAtimada, kulamada, balamada, rUpamada, tapomada, zatamada, lAbhamada aura aizvaryamada na karane se tathA uccagotrakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se / bhagavan ! nIcagotrakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! jAtimada, yAvat aizvaryamada karane se tathA nIcagotrakArmaNazarIraprayoganAkarma ke udaya se hotA hai| bhagavan ! antarAyakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? gautama ! dAnAntarAya se, lAbhAntarAya se, bhogAntarAya se, upabhogAntarAya se aura vIryAntarAya se tathA antarAyakArmaNazarIraprayoganAmakarmake udaya se / bhagavan ! jJAnAvaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha kyA dezabaMdha hai athavA sarvabaMdha hai ? gautama ! vaha dezabaMdha hai, sarvabaMdha nahIM hai / isI prakAra antarAyakArmaNazarIraprayogabaMdha taka jAnanA / bhagavan ! jJAnAvaraNIyakArmaNazarIraprayobaMdha kAlataH kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! yaha do prakAra kA hai, ke anAdi-saparyavasita aura anAdiaparyavasita / taijasazarIra prayogabaMdha samAna yahA~ bhI kahanA / isI prakAra antarAyakarma taka rhnaa| bhagavan ! jJAnAvaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha kA naantara kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! anAdiaparyavasita aura anAdi-saparyavasita kA antara nahIM hotA / jisa prakAra taijasazarIraprayogabaMdha ke antara ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI kahanA caahie| isI prakAra antarAyakANazarIraprayogabaMdha ke antara taka smjhnaa| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 183
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! jJAnAvaraNIyakArmaNazarIra ke ina dezabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! taijasazarIraprayogabaMdha ke samAna kahanA / isI prakAra AyuSya ko chor3a kara antarAyakArmaNazarIraprayogabaMdha taka ke dezabaMdhako aura abaMdhako ke alpabahuta ko kahanA / bhagavan ! AyuSyakArmaNazarIraprayogabaMdha ke dezabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kisase yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! AyuSyakarma ke dezabaMdhaka jIva sabase thor3e haiM, unase abaMdhaka jIva saMkhyAtaguNe haiN| sUtra - 428 bhagavana ! jisa jIva ke audArikazarIra kA sarvabaMdha hai, vaha jIva vaikriyazarIra kA baMdhaka hai, yA abaMdhaka ? gautama ! yaha baMdhaka nahIM, abaMdhaka hai / bhagavan ! AhArakazarIra kA baMdhaka hai, yA abaMdhaka ? gautama ! vaha baMdhaka nahIM, abaMdhaka hai| bhagavana taijasazarIra kA baMdhaka hai, yA abaMdhaka ? gautama! vaha baMdhaka hai, abaMdhaka nahIM hai| bhagavan ! yadi vaha taijasazarIra kA baMdhaka hai, to kyA vaha dezabaMdhaka hai yA sarvabaMdhaka hai ? gautama ! vaha dezabaMdhaka hai, sarvabaMdhaka nahIM hai| bhagavan ! audArikazarIra kA sarvabaMdhaka jIva kArmaNazarIra kA baMdhaka hai yA abaMdhaka ? gautama ! jaise taijasazarIra ke samAna yahA~ bhI dezabaMdhaka hai, sarvabaMdhaka nahIM hai| bhagavan ! jisa jIva ke audArikazarIra kA dezabaMdha hai, bhagavan ! vaha vaikriyazarIra kA baMdhaka hai yA aMbadhaka ? gautama ! baMdhaka nahIM, abaMdhaka hai| sarvabaMdha ke samAna dezabaMdha ke viSaya meM bhI kArmaNazarIra taka kahanA / bhagavan ! jisa jIva ke vaikriyazarIra kA sarvabaMdha hai, kyA vaha audArikazarIra kA baMdhaka hai yA abaMdhaka ? gautama ! vaha baMdhaka nahIM, abaMdhaka hai| isI prakAra AhArakazarIra meM kahanA / taijasa aura kArmaNazarIra ke viSaya meM audArikazarIra ke samAna vaha dezabaMdhaka hai, sarvabaMdhaka nahIM taka khnaa| bhagavan ! jisa jIva ke vaikriyazarIra kA dezabaMdha hai, kyA vaha audArikazarIra kA baMdhaka hai, athavA abaMdhaka hai ? gautama ! vaha baMdhaka nahIM, abaMdhaka hai / jaisA vaikriyazarIra ke sarvabaMdha ke viSaya meM kahA, vaisA hI yahA~ bhI dezabaMdha ke viSaya meM kArmaNazarIra taka kahanA caahie| bhagavan ! jisa jIva ke AhArakazarIra kA sarvabaMdha hai, to bhaMte ! kyA vaha jIva audArikazarIra kA baMdhaka hai yA abaMdhaka hai ? gautama ! vaha baMdhaka nahIM hai, abaMdhaka hai / isI prakAra vaikriyazarIra ke viSaya meM kahanA cAhie / taijasa aura kazarIra ke sAtha kahA, vaise yahA~ bhI kahanA cAhie / bhagavan ! jisa jIva ke AhArakazarIra kA dezabaMdha hai, to bhaMte ! kyA vaha audArikazarIra kA baMdhaka hai yA abaMdhaka hai ? gautama ! AhArakazarIra ke sarvabaMdha kI taraha dezabaMdha ke viSaya meM bhI kArmaNazarIra taka kahanA caahie| bhagavan ! jisa jIva ke taijasazarIra kA dezabaMdha hai, to bhaMte ! kyA vaha audArikazarIra kA baMdhaka hai yA abaMdhaka hai ? gautama ! vaha baMdhaka bhI hai, abaMdhaka bhI hai / bhagavan ! yadi vaha audArika zarIra kA baMdhaka hai, to kyA vaha dezabaMdhaka hai athavA sarvabaMdhaka hai ? gautama ! vaha dezabaMdhaka bhI hai, sarvabaMdhaka bhI hai / bhagavan ! vaikriyazarIra kA baMdhaka hai, athavA abaMdhaka hai ? gautama ! pUrvavat jAnanA / isI prakAra AhArakazarIra ke viSaya meM bhI jaannaa| bhagavan ! (taijasazarIra kA baMdhaka jIva) kArmaNazarIra kA baMdhaka hai, yA abaMdhaka hai ? gautama ! vaha baMdhaka hai, abaMdhaka nahIM hai / bhagavan ! yadi vaha kArmaNazarIra kA baMdhaka hai to dezabaMdhaka hai, yA sarvabaMdhaka hai ? gautama ! vaha dezabaMdhaka hai, sarvabaMdhaka nahIM hai| bhagavan ! jisa jIva ke kArmaNazarIra kA dezabaMdhaka hai, bhaMte ! kyA vaha audArikazarIra kA baMdhaka hai yA abaMdhaka hai ? gautama ! jisa prakAra taijasazarIra kI vaktavyatA hai, usI prakAra kArmaNazarIra kI bhI dezabaMdhaka hai, sarvabaMdhaka nahIM hai, taka kahanA caahie| sUtra-429 bhagavana ! ina audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNazarIra ke dezabaMdhaka, sarvabaMdhaka aura abaMdhaka muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 184
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka jIvoM me kauna kinase yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e AhArakazarIra ke sarvabaMdhaka jIva haiM, unase AhArakazarIra ke dezabaMdhaka jIva saMkhyAtaguNe haiM, unase vaikriyazarIra ke sarvabaMdhaka asaMkhyAtaguNe haiM, unase vaikriyazarIra ke dezabaMdhaka jIva asaMkhyAtaguNe haiM, unase taijasa aura kArmaNa, ina donoM zarIroM ke abaMdhaka jIva anantaguNe haiM, ye donoM paraspara tulya haiM, unase audArikazarIra ke sarvabaMdhaka jIva anantaguNe haiM, unase audArikazarIra ke abaMdhaka jIva vizeSAdhika haiM, unase audArikazarIra ke dezabaMdhaka asaMkhyAtaguNe haiM, unase taijasa aura kArmaNazarIra ke dezabaMdhaka jIva vizeSAdhika haiM, unase vaikriyazarIra ke abaMdhaka jIva vizeSAdhika haiM aura unase AhArakazarIra ke abaMdhaka jIva vizeSAdhika haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai / zataka-8 - uddezaka-10 sUtra-430 rAjagRha nagara meM yAvat gautamasvAmI ne isa prakAra pUchA- bhagavan ! anyatIrthika isa prakAra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM- (1) zIla hI zreyaskara he; (2) zruta hI zreyaskara hai, (3) (zIlanirapekSa) zruta zreyaskara hai, athavA (zrutanirapekSa) zIla zreyaskara hai; ataH hai bhagavan ! yaha kisa prakAra sambhava hai ? gautama / anyatIrthika jo isa prakAra kahate haiM, vaha mithyA hai / gautama ! maiM isa prakAra kahatA hUM, yAvat prarUpaNA karatA huuN| maiMne cAra prakAra ke puruSa kahe haiN| - eka vyakti zIlasampanna hai, kintu zrutasampanna nahIM hai / eka vyakti zrutasampanna hai, kintu zIlasampanna nahIM hai / eka vyakti zIlasampanna bhI hai aura zratasampanna bhI hai| eka vyakti na zIlasampanna hai aura na zrutasampanna hai| inameM se jo prathama prakAra kA puruSa hai, vaha zIlavAn hai, parantu zrutavAn nahIM / vaha uparata hai, kintu dharma ko vizeSarUpa se nahIM jAnatA / he gautama! usako maiMne deza-ArAdhaka kahA hai| inameM se jo dasarA puruSa hai, vaha zIlavAna nahIM, parantu zrutavAna hai / vaha anuparata hai, parantu dharma ko vizeSarUpa se jAnatA hai / hai gautama ! usako maiMne deza-virAdhaka kahA hai| inameM se jo tRtIya puruSa hai, vaha puruSa zIlavAna bhI hai aura zrutavAna bhI hai| vaha uparata hai aura dharma kA bhI vijJAtA hai / he gautama ! usako maiMne sarva-ArAdhaka kahA hai| inameM se jo cauthA puruSa hai, vaha na to zIlavAna hai aura na zrutavAna hai / vaha anuparata hai, dharma kA bhI vijJAtA nahIM hai / maiMne sarva-virAdhaka kahA hai| sUtra-431 bhagavan ! ArAdhanA kitane prakAra kI hai ? gautama! tIna prakAra kI- jJAnadhAranA, darzanArAdhanA, caaritraaraadhnaa| bhagavan ! jJAnArAdhanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI utkRSTa, madhyama aura jaghanya | bhagavan ! darzanArAdhanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! tInaprakAra kii| isI prakAra cAritrArAdhanA bhI tInaprakAra kI hai| bhagavan ! jisa jIva ke utkRSTa jJAnarAdhanA hotI hai, kyA usake utkRSTa darzanArAdhanA hotI hai, aura jisa jIva ke utkRSTa darzanArAdhanA hotI hai, kyA usake utkRSTa jJAnAdharAnA hotI hai ? gautama ! jisa jIva ke utkRSTa jJAnarAdhanA hotI hai, usake darzanArAdhanA utkRSTa yA madhyama hotI hai / jisa jIva ke utkRSTa jJAnArAdhanA hotI hai, usake utkRSTa, jaghanya yA madhyama jJAnArAdhanA hotI hai / bhagavan ! jIsa jIva ke utkRSTa jJAnArAdhanA hotI hai, kyA usake utkRSTa cAritrArAdhanA hotI hai aura jisa jIva ke utkRSTa cAritrArAdhanA hotI hai, kyA usake utkRSTa jJAnArAdhanA hotI hai ? gautama ! utkRSTa jJAnArAdhanA aura darzanArAdhanA ke samAna utkRSTa jJAnArAdhanA aura utkRSTa cAritrArAdhanA ke viSaya meM bhI kahanA / bhagavan ! jisake utkRSTa darzanArAdhanA hotI hai, kyA usake utkRSTa cAritrArAdhanA hotI hai, aura jisake utkRSTa cAritrAdhanA hotI hai, usake utkRSTa jJAnArAdhanA hotI hai ? gautama ! jisake utkRSTa darzanArAdhanA hotI hai, usake utkRSTa, madhyama yA jaghanya cAritrArAdhanA hotI hai aura jisake utkRSTa cAritrArAdhanA hotI hai, usake niyamataH utkRSTa darzanArAdhanA hotI hai| bhagavan ! jJAna kI utkRSTa ArAdhanA karake jIva kitane bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai ? gautama ! koI eka jIva usI bhava meM siddha hokara, koI do bhava grahaNa karake siddha hokara yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai / koI jIva kalpopapanna, koI devalokoM meM athavA kalpAtIta devalokoM meM utpanna hotA hai / muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 185
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka bhagavan ! darzana kI utkRSTa ArAdhanA karake jIva kitane bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai ? gautama ! jJAnArAdhanA kI taraha hI samajhanA cAhie / bhagavan ! cAritra kI utkRSTa ArAdhanA karake jIva kitane bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai / gautama ! jJAnArAdhanA kI taraha hI utkRSTa cAritrArAdhanA ke viSaya meM kahanA cAhie / vizeSa yaha hai ki koI jIva kalpAtIta devalokoM meM utpanna hotA hai| bhagavan ! jJAna kI madhyama-ArAdhanA karake jIva kitane bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkho kA anta kara detA hai ? gautama ! koI jIva do bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkho kA anta kara detA hai ? gautama ! koI jIva do bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkho kA anta karatA hai; kintu tIsare bhava kA atikramaNa nahIM karatA / bhagavan ! darzana kI madhyama ArAdhanA karake jIva kitane bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai ? gautama ! jJAna kI madhyama ArAdhanA kI taraha yahAM kahanA cAhie / pUrvokta prakAra se cAritra kI madhyama ArAdhanA ke viSaya meM khnaa|| bhagavan ! jJAna ko jaghanya ArAdhanA karake jIva kitane bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai ? gautama ! koI jIva tIsarA bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sarva duHkhoM kA anta karatA hai ? gautama ! koI jIva tIsarA bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sarva duHkhoM kA anta karatA hai; parantu sAta-ATha bhava se Age atikramaNa nahIM karatA / isI prakAra jaghanya darzanArAdhanA aura jaghanya cAritrArAdhanA ko bhI khnaa| sUtra-432 bhagavan ! pudgalapariNAma kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA varNapariNAma, gandhapariNAbha, rasapariNAma, sparzapariNAma aura saMsthAnapariNAma / bhagavan ! varNapariNAma kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA-kRSNa varNapariNAma yAvat zukla varNapariNAma / isI prakAra gandhapariNAma do prakAra kA, rasapariNAma pAMca prakAra kA aura sparzapariNAma ATha prakAra kA jAnanA / bhagavan ! saMsthAnapariNAma kitane prakAra kA hai? gautama! pAMca prakAra kA-parimaNDalasaMsthAnapariNAm, yAvat AyatasaMsthAnapariNAma / sUtra-433 bhagavan ! pudgalAstikAya kA eka pradeza dravya hai, dravyadeza hai, bahuta dravya haiM, bahuta dravya-deza haiM ? eka dravya aura eka dravyadeza hai, eka dravya aura bahuta dravyadeza haiM, bahuta dravya aura dravyadeza hai, yA bahuta dravya aura bahuta dravyadeza haiM ? gautama ! vaha kathaJcit eka dravya hai, kathaJcit eka dravyadeza hai, kintu vaha buhata dravya nahIM, na bahuta dravyadeza hai, eka dravya aura eka dravyadeza bhI nahIM, yAvat bahuta dravya aura bahuta dravyadeza bhI nahIM / bhagavan ! pudgalAstikAya ke do pradeza kyA eka dravya haiM, athavA eka dravyapradeza haiM ? ityAdi prazna / gautama ! kathaMcit dravya haiM, kathaJcit dravyadeza haiM, kathaMcit bahutadravya haiM, kathaMcit bahuta dravyadeza haiM aura kathaMcit eka dravya aura eka dravyadeza haiM; parantu eka dravya aura bahuta dravyadeza nahIM, bahuta dravya aura eka dravyadeza nahIM, bahuta dravya aura bahuta dravyadeza nhiiN| bhagavan ! pudgalAstikAya ke tIna pradeza ke saMbaMdha meM prazna haiM ? gautama ! 1. kathaJcit eka dravya haiM, 2. kathaJcit eka dravyadeza haiM; yAvat 7 kathaJcit bahuta dravya aura eka dravyadeza haiM kintu bahuta dravya aura bahuta dravyadeza haiM yaha AThavAM bhaMga nahIM kheN| bhagavana ! padlAstikAya ke cAra pradeza viSayaka prazna ? gautama ! 1.kathaJcit eka dravya haiM, 2. kathaJcit eka dravyadeza haiM, yAvat 8. kathaJcit bahuta dravya haiM aura bahuta dravyadeza haiM / cAra pradezoM ke samAna pAMca, chaha, sAta yAvat asaMkhyapradezoM taka ke viSaya meM kahanA / bhagavan ! pudgalAstikAya ke anantapradeza viSayaka prazna ? gautama ! pUrvavat kathaMcit bahuta dravya haiM, aura bahuta dravyadeza haiM; taka AThoM hI bhaMga kahane caahie| sUtra-434 bhagavan ! lokAkAza ke kitane pradeza haiM ? gautama ! lokAkAza ke asaMkhyeya pradeza haiM / bhagavan ! eka-eka jIva ke kitane-kitane jIvapradeza haiM ? gautama ! lokAkAza ke jitane pradeza kahe gae haiM, utane hI eka-eka jIva ke jIvapradeza haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 186
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka sUtra-435 bhagavan ! karmaprakRtiyAM kitanI haiM ? gautam ! karmaprakRtiyAM ATha-jJAnAvaraNIya yAvat antarAya / bhagavan ! nairayikoM ke kitanI karmaprakRtiyAM haiM ? gautama ! ATha / isI prakAra vaimAnikaparyanta sabhI jIvo ke ATha karmaprakRtiyoM kahanI caahie| bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma ke kitane avibhAga-pariccheda haiM ? gautama ! ananta avibhAga-pariccheda haiM / bhagavan ! nairayiko ke jJAnAvaraNIyakarma ke kitane avibhAga-pariccheda haiM ? gautama ! anantaNa avibhAga-pariccheda haiN| bhagavana ! isI prakAra vaimAnikaparyanta sabhI jIvoM ke jJAnAvaraNIyakarma ke bhI ananta avibhAga-pariccheda haiM / jisa prakAra jJAnAvaraNIyakarma ke avibhAga-pariccheda kahe haiM, usI prakAra vaimAnika-paryanta sabhI jIvoM ke antarAya karma taka AThoM karmaprakRtiyoM ke avibhAga-pariccheda khnaa| bhagavan ! pratyeka jIva kA pratyeka jIvapradeza jJAnAvaraNIyakarma ke kitane avibhAgaparicchedoM se aveSTitapariveSTita hai ? he gautama ! vaha kadAcit AveSTita-pariveSTita hotA hai, kadAcita AveSTita-pariveSTita nahIM hotA / yadi AveSTita-pariveSTita hotA hai to vaha niyamataH ananta avibhAga-paricchedoM se hotA hai| bhagavan ! pratyeka nairayika jIva kA pratyeka jIvapradeza jJAnAvaraNIyakarma ke kitane avibhAga-paricchedoM se AveSTita-pariveSTita hotA hai ? gautama ! vaha niyamataH ananta avibhAga-paricchedoM se jisa prakAra nairayika jIvoM ke viSaya meM kahA, usI prakAra vaimAnika paryanta kahanA cAhie : parantu vizeSa itanA hai ka manuSya kA kathana (sAmAnya) jIva kI taraha karanA caahie| bhagavan ! pratyeka jIva kA pratyeka jIva-pradeza darzanAvaraNIyakarma ke kitane avibhAgaparicchedoM se AveSTitapariveSTita hai ? gautama ! jJAnAvaraNIyakarma ke samAna yahAM bhI vaimAnika-paryanta kahanA / isI prakAra antarAyakarma paryanta kahanA / vizeSa itanA hai ki vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra ina cAra karmoM ke viSaya meM nairayika jIvoM ke samAna manuSyoM ke lie bhI kahanA / zeSa pUrvavat / sUtra-436 bhagavan ! jisa jIva ke jJAnAvaraNIyakarma hai, usake kyA darzanAvaraNIyakarma bhI hai aura jisa jIva ke darzanAvaraNIyakarma hai, usake jJAnAvaraNIyakarma bhI hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! jisa jIva ke jJAnAvaraNIyakarma hai, kyA usake vedanIyakarma hai aura jisa jIva ke vedanIyakarma hai, kyA usake jJAnAvaraNIyakarma bhI hai? gautama ! jisa jIva ke jJAnAvaraNIyakarma hai, usake niyamataH vedanIyakarma hai; kintu jisa jIva ke vedanIyakarma hai, usake jJAnavaraNIyakarma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM hotA hai / bhagavan ! jisake jJAnAvaraNIyakarma hai, kyA usake mohanIyakarma haiM aura jisake mohanIyakarma hai, kyA usake jJAnAvaraNIyakarma hai ? gautama ! jisake jJAnAvaraNIyakarma hai, usake mohanIyakarma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM bhI hotA; kintu jisake mohanIyakarma hai, usake jJAnAvaraNIyakarma niyamataH hotA hai / bhagavan ! jisake jJAnavAraNIyakarma hai, kyA usake AyuSyakarma hotA hai aura jisake AyuSyakarma hai, kyA usake jJAnavaraNIyakarma hai ? gautama ! vedanIyakarma samAna AyuSyakarma ke sAtha kahanA / isI prakAra nAmakarma aura gotrakarma ke sAtha bhI kahanA / darzanAvaraNIya ke samAna antarAyakarma ke sAtha bhI niyamataH paraspara sahabhAva khnaa| bhagavan ! jisake darzanAvaraNIyakarma hai, kyA usake vedanIyakarma hotA hai aura jisa jIva ke vedanIyakarma hai, kyA usake darzanAvaraNIyakarma hotA hai ? gautama ! jJAnAvaraNIyakarma ke samAna darzanAvaraNIyakarma kA bhI kathana karanA cAhie / bhagavan ! jisa jIva ke vedanIyakarma hai, kyA usake mohanIyakarma hai aura jisa jIva ke mohanIyakarma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM bhI hotA hai, kintu jisa jIva ke mohanIyakarma hai, usake vedanIyakarma niyamataH hotA hai / bhagavan jisa jIva ke vedanIyakarma hai, kyA usake AyuSyakarma hai ? gautama ! ye donoM karma niyamataH paraspara sAtha-sAtha hote haiM / AyuSyakarma ke samAna nAma aura gotrakarma ke sAtha bhI kahanA / bhagavan ! jisa jIva ke vedanIyakarma hai, kyA usake antarAyakarma hai ? gautama ! jisa jIva ke vedanIyakarma hai, usake antarAyakarma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM bho hotA, parantu jisake antarAyakarma hotA hai, usake vedanIyakarma niyamataH hotA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 187
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! jisa jIva ke mohanIyakarma hotA hai, kyA usake AyuSyakarma hotA hai, aura jisake AyuSyakarma hotA hai, kyA usake mohanIyakarma hotA hai ? gautama ! jisa jIva ke mohanIyakarma hai, usake AyuSyakarma avazya hotA hai, kintu jisake AyuSyakarma hai, usake mohanIyakarma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM bhI hotA hai / isI prakAra nAma, gotra aura antarAya karma ke viSaya meM bhI kahanA caahie| bhagavan ! jisa jIva ke AyuSyakarma hotA hai, kyA usake nAmakarma hotA hai aura jisake nAmakarma hotA hai, kyA usake AyuSyakarma hotA hai ? gautama ! ye donoM karma niyamataH sAtha-sAtha hote haiM / gotrakarma ke sAtha bhI isI prakAra kahanA caahie| bhagavan ! jisa jIva ke AyuSyakarma hotA hai, kyA usake antarAyakarma hotA hai ? jisake antarAyakarma hai, usake AyuSyakarma hotA hai ? gautama ! jisake AyuSyakarma hotA hai, usake antarAyakarma kadAcita hotA hai, kadAcita nahIM hotA, kintu jisa jIva ke antarAyakarma hotA hai, usake AyuSyakarma avazya hotA hai| bhagavan ! jisa jIva ke nAmakarma hotA hai, kyA usake gotrakarma hotA hai aura jisake gotrakarma hotA hai, usake nAmakarma hotA hai ? gautama ! ye donoM karma niyamataH sAtha-sAtha haiM / bhagavan ! jisake nAmakarma hotA hai, kyA usake antarAyakarma hotA hai ? gautama ! jisa jIva ke nAmakarma hotA hai, usake antarAyakarma hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA, kintu jisake antarAyakarma hotA hai, usake nAmakarma niyamataH hotA hai| bhagavan ! jisake gotrakarma hotA hai, kyA usake antarAyaka hotA hai ? jIva ke antarAya karma hotA hai, kyA usake gotrakarma hotA hai ? gautama ! jisake gotrakarma hai, sake antarAyakarma hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA, kintu jisake antarAyakarma hai, usake gotrakarma avazya hotA hai| sUtra-437 bhagavan ! jIva pudgalI hai athavA pudgala hai / gautama ! jIva pudagalI bhI hai aura pudgala bhI / bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ? gautama ! jaise kisI puruSa ke pAsa chatra ho to use chatrI, daNDa ho to daNDI, ghaTa hone se ghaTI, paTa hone se paTI aura kara hone se karI kahA jAtA hai, isI taraha he gautama ! jIva zrotrendriya-cakSurindriya-ghrANendriyajihvendriya-sparzendriya kI apekSA pudgalI hai tathA jIva kI apekSA pudgala kahalAtA hai| isa kAraNa kahatA hUM ki jIva pudgalI bhI hai aura pudgala bhI hai| bhagavan ! nairayika jIva pudgalI hai, athA pudgala hai ? gautama ! uparyukta sUtrAnusAra yahA~ bhI kathana karanA caahie| isI prakAra vaimAnika taka kahanA cAhie, kintu jisa jIva ke jitanI indriyAM hoM, usake utanI indriyAM karanI cAhie bhagavan ! siddhajIva pudgalI haiM yA pudgala haiM ? gautama ! siddhajIva pudgalI nahIM, pudgala haiM / bhagavan ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! jIva kI apekSA siddhajIva pudgala haiM; (indriyAM na hone se pudgalI nahIM) he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-8 kA munidIparatnasAgarakRta hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 188
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka zataka-9 sUtra -438 ____1. jambUdvIpa, 2. jyotiSa, 3. se 30 taka (aTThAIsa) antarvIpa, 31. azrutvA 32. gAMgeya, 33. kuNDagrAma, 34. puruSa / nauveM zataka meM cauMtIsa uddezaka haiN| zataka-9 - uddezaka-1 sUtra -439 usa kAla aura usa samaya meM mithilA nagarI thI / vahA~ mANibhadra caitya thA / mahAvIra svAmI kA samavasaraNa huA / pariSad nikalI / (bhagavAn ne)-dharmopadeza diyA, yAvat bhagavAn gautama ne paryupAsanA karate hue isa prakAra pUchA-bhagavan ! jambUdvIpa kahA~ hai ? (usakA) saMsthAna kisa prakAra hai ? gautama ! isa viSaya meM jambUdvIpaprajJApti meM kahe anusAra-jambUdvIpa meM pUrva-pazcima samudra gAmI kula milAkara caudaha lAkha chappana hajAra nadiyA~ haiM, aisA kahA gayA hai taka kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-9 - uddezaka-2 sUtra-440 rAjagRha nagara meM yAvat gautama svAmI ne pUchA-bhagavan ! jambUdvIpa meM kitane candroM ne prakAza kiyA, karate haiM, aura kareMge ? jIvAbhigamasUtrAnusAra khenaa| sUtra-441, 442 eka lAkha tetIsa hajAra nau sau pacAsa kor3Akor3I tAroM ke samUha / zobhita hae, zobhita hote haiM aura zobhita hoMge taka jAnanA caahie| sUtra -443 bhagavan ! lavaNasamudra meM kitane candroM ne prakAza kiyA, karate haiM aura kareMge? gautama ! jIvAbhigamasUtrAnusAra tAroM ke varNana taka jaannaa| ghAtakIkhaNDa, kAlodadhi, puSkaravaradvIpa, Abhyantara puSkarArddha aura manuSyakSetra; ina saba meM jIvAbhigamasUtra ke anusAra- eka candra kA parivAra koTAkoTI tArAgaNa (sahita) hotA hai| taka jAnanA caahie| bhagavan ! puSkarArddha samudra meM kitane candroM ne prakAza kiyA, prakAza karate haiM aura prakAza kareMge ? samasta dvIpoM aura samudroM meM jyotiSka devoM kA jo varNana kiyA gayA hai, usI prakAra svayambhUramaNa samudra paryanta zobhita hue, zobhita hote haiM aura zobhita hoMge taka kahanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai; bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-9- uddezaka-3 se 30 sUtra -444 rAjagRha nagara meM yAvat gautama svAmI ne isa prakAra pUchA-bhagavan ! dakSiNa dizA kA ekoruka manuSyoM kA ekorukadvIpa nAmaka dvIpa kahA~ batAyA gayA hai ? gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke meruparvata se dakSiNa dizA meM ekoruka nAmaka dvIpa hai / ) jIvAbhigamasUtra kI tRtIya pratipatti ke anusAra isI krama ke zuddhadantadvIpa taka (jAna lenA / ) he AyuSyaman zramaNa ! ina dvIpoM ke manuSya devagatigAmI kahe gae haiM / isa prakAra apanI-apanI lambAI-caur3AI ke anusAra ina aTThAIsa antarvIpo kA varNana kahanA / vizeSa yaha hai ki yahA~ eka-eka dvIpa ke nAma se eka-eka uddezaka kahanA / isa prakAra ina aTThAIsa antarvIpo ke aTThAIsa uddezaka hote haiM / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-9 - uddezaka-31 sUtra -445 rAjagRha nagara meM yAvat (gautamasvAmI ne) isa prakAra pUchA-bhagavan ! kevalI, kevalI ke zrAvaka, kevalI kI zrAvikA, kevalI ke upAsaka, kevalI kI upAsikA, kevalipAkSika, kevali-pAkSika ke zrAvaka, kevali-pAkSika kI muni dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 189
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka zrAvikA, kevali-pAkSika ke upAsaka, kevali-pAkSika kI upAsikA, (inameM se kisI) se binA sune hI kisI jIva ko kevaliprarUpita dharmazravaNa kA lAbha hotA he ? gautama ! kisI jIva ko keliprarUpata dharma zravaNa kA lAbha hotA he aura kisI jIva ko nahIM bhI hotA / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA hai ? gautama ! jisa jIva ne jJAnAvaraNIyakarma kA kSayopazama kiyA huA hai, usako kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA meM se kisI se sune binA hI kevali-prarUpita dharmazravaNa kA lAbha hotA hai aura jisa jIva ne jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama nahIM kiyA huA hai, use kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se sune binA kevali-prarUpita dharma-zravaNa kA lAbha nahIM hotA / he gautama ! isI kAraNa aisA kahA gayA ki yAvat kisI ko dharma-zravaNa kA lAbha hotA hai aura kisI ko nahIM hotaa| bhagavan ! kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se sune binA hI kyA koI jIva zuddhabodhi prApta kara letA hai ? gautama ! kaI jIva zuddhabodhi prApta kara lete haiM aura kaI jIva prApta nahIM kara pAte haiM / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA hai ? he gautama ! jisa jIva ne darzanAvaraNIya karma kA kSayopasama kiyA hai, vaha jIva kevalI yAvat kevali-pAkSika upAsikA se sune vinA hI zuddhabodhi prApta kara letA hai, kintu jisa jIva ne darzanAvaraNIya karmoM kA kSayopazama nahIM kiyA hai, usa jIva ko kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se sune binA zuddhabodhi kA lAbha nahIM hotA / isI kAraNa he gautama ! aisA kahA hai| bhagavan ! kevalI yAvat kevali-pAkSika-upAsikA se sune binA hI kyA koI jIva kevala muNDita hokara agAravAsa tyAga kara anagAradharma meM pravrajita ho sakatA hai ? gautama ! koI jIva muNDita hokara agAravAsa chor3akara zuddha yA sampUrNa anagAritA meM pravrajita ho pAtA hai aura koI pravrajita nahIM ho pAtA hai / bhagavan ! kisa kAraNa se yAvat koI jIva pravrajita nahIM ho pAtA? gautama ! jisa jIva ke dharmAntarAyika karmoM kA kSayopazama kiyA huA hai, vaha jIva kevalI Adi se sune binA hI muNDita hokara agAravAsa se anAgAradharma meM pravAjita ho jAtA hai, kintu jisa jIva ke dharmAntarAyika karmoM kA kSayopazama nahIM haA hai, vaha muNDita hokara agAravAsa se anagAradharma meM pravajita nahIM ho pAtA / isI kAraNa se he gautama ! yaha kahA hai| bhagavan ! kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikAse sune vinA hI kyA koI jIva zuddha brahmacaryavAsa dhAraNa kara pAtA hai ? gautama ! koI jIva zuddha brahmacaryavAsa ko dhAraNa letA hai aura koI nahIM kara pAtA / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki yAvat koI jIva dhAraNa nahIM kara pAtA ? gautama ! jisa jIva ne cAritrAvaraNIyakarma kA kSayopazama kiyA hai, vaha kevalI Adi se sune binA hI zuddha brahmacaryavAsa ko dhAraNa kara letA hai kintu jisa jIva ne cAritrAvaraNIyakarma kA kSayopazama nahIM kiyA hai, vaha jIva yAvat zuddha brahmacaryavAsa ko dhAraNa nahIM kara pAtA / isa kAraNa se aisA kahA hai| bhagavan ! kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se sune binA hI kyA koi jIva zuddha saMyama dvArA saMyama-karatA hai ? he gautama ! koI jIva karatA hai aura koI jIva nahIM karatA hai| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki yAvat koI jIva zuddha saMyama dvArA saMyama-karatA hai aura koI jIva nahIM karatA hai ? gautama ! jisa jIva ne yatanAvaraNIyakarma kA kSayopazama kiyA haA hai, vaha kevalI yAvat kevali-pAkSika-upAsikA se sune binA hI zuddha saMyama dvArA saMyama-yatanA karatA hai, kintu jisane yatanAvaraNIyakarma kA kSayopazama nahIM kiyA hai, vaha kevalI Adi se sune binA yAvat zuddha saMyama dvArA saMyama-yatanA nahIM krtaa| bhagavan ! kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se dharma-zravaNa kiye binA hI kyA koI jIva zuddha saMvara dvArA saMvRta hotA hai ? gautama koI jIva zuddha saMvara se saMvRta hotA hai aura koI jIva zuddha saMvara se saMvRta nahIM hotA hai| bhagavan ! kisa kAraNa se yAvat nahIM hotA ? gautama ! jisa jIva ne adhyavasAnAvaraNIya karmoM kA kSayopazama kiyA hai, vaha kevalI Adi se sune binA hI, yAvta zuddha saMvara se saMvRta ho jAtA hai, kintu jisane adhyavasAnAvaraNIya karmoM kA kSayopazama nahIM kiyA hai, vaha jIva kevalI Adi se sune binA yAvat zuddha saMvara se saMvRta nahIM hotA / isI kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 190
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! kevalI Adi se sune binA hI kyA koI jIva zuddha AbhinibodhikajJAna upArjana kara letA hai ? gautama koI jIva prApta karatA hai aura koI nahIM prApta karatA / bhagavan ! kisa kAraNa se yAvat nahIM prApta karatA ? gautama ! jisa jIva ne Abhinibodhika-jJAnAvaraNIya karmoM kA kSayopazama kiyA hai, vaha kevalI Adi se sune binA hI zuddha AbhinibodhikajJAna upArjana kara letA hai, kintu jisane Abhinibodhika-jJAnAvaraNIya karmoM kA kSayopasama nahIM kiyA hai, vaha kevalI Adi se sune vinA zuddha AbhinibodhikajJAna kA upArjana nahIM kara pAtA / bhagavan ! kevalI Adi se sune binA hI kyA koI jIva zrutajJAna upArjana kara letA hai ? (gautama !) AbhinibodhikajJAna ke samAna zuddha zrutajJAna meM bhI kahanA / vizeSa itanA ki yahA~ zrutajJAnavaraNIyakarmoM kA kSayopazama kahanA / isI prakAra zuddha avadhi jJAna upArjanake viSayameM kahanA / vizeSa yaha ki yahA~ avadhijJAnAvaraNIyakarma kA kSayopazama khnaa| isI prakAra zuddha manaHparyayajJAna ke utpanna hone ke viSaya meM kahanA / vizeSa itanA ki manaHparyayajJAnAvaraNakarma ke kSayopazama kA kathana karanA / bhagavan ! kevalI yAvat kevalipAkSika kI upAsikA se sune binA hI kyA koI jIva kevalajJAna upArjana kara letA hai ? pUrvavat yahA~ bhI kahanA / vizeSa itanA ki yahA~ kevalajJAnAvaraNIya karmoM kA kSaya kahanA / zeSa pUrvavat / bhagavan ! kevalI yAvat kevali-pAkSika-upAsikA ke pAsa se dharmazravaNa kiye binA hI kyA koI jIva kevali-prarUpita dharma-zravaNa-lAbha karatA hai ? zuddha bodhi prApta karatA hai ? muNDita hokara agAravAsa se zuddha anagAritA ko svIkAra karatA hai ? zuddha brahmacAryavAsa dhAraNa karatA hai ? zuddha saMyama dvArA saMyama-yatanA karatA hai ? zuddha brahmacAryavAsa dhAraNa karatA hai ? zuddha saMyama dvAra saMyama-yatanA karatA hai ? zuddha saMvara se saMvRta hotA hai ? zuddha AbhinibodhikajJAna utpanna karatA hai, yAvat zuddha manaHparyavajJAna tathA kevalajJAna utpanna karatA he ? gautama ! koI jIva kevali-prarUpita dharma-zravaNa kA lAbha pAtA hai, koI jIva nahIM pAtA hai / koI jIva zuddha bodhilAbha prApta karatA hai, koI nahIM prApta karatA hai / koI jIva muNDita ho kara agAravAsa se zuddha anagAradharma meM pravrajita hotA hai aura koI pravrajita nahIM hotA hai / koI jIva zuddha brahmacaryavAsa ko dhAraNa karatA hai aura koI dhAraNa nahIM karatA hai| koI jIva zuddha saMyama se saMyama-yatanA karatA hai aura koI nahIM karatA hai / koI jIva zuddha saMvara se saMvRta hotA hai aura koI jIva saMvRta nahIM hotA hai / isI prakAra koI jIva AbhinibodhikajJAna kA upArjana karatA hai aura koI upArjana nahIM karatA hai / koI jIva yAvat manaH paryavajJAna kA upArjana karatA hai aura koI nahIM karatA hai / koI jIva kevalajJAna kA upArjana karatA hai aura koI nahIM karatA hai / bhagavan ! isa kathana kA kyA kAraNa hai ki koI jIva kevaliprarUpita dharmazravaNa-lAbha karatA hai, yAvat kevalajJAna kA nahIM karatA hai ? gautama ! jisa jIva ne-jJAnAvaraNIyakarma kA kSayopazama nahIM kiyA, darzanAvaraNIya karma kA kSayopazama nahIM kiyA, dharmAntarAyikakarmakA, cAritrAvaraNIyakarmakA, yatanAvaraNIyakarmakA, adhyavasAnAvaraNIyakarmakA, AbhinibodhikajJAnAvaraNIyakarmakA, zrutajJAnAvaraNIya, avadhijJAnAvaraNIya aura manaHparyavajJAnAvaraNIyakarmakA kSayopasama nahIM kiyA tathA kevala jJAnAvaraNIyakarma kA kSaya nahIM kiyA, ve jIva kevalI Adi se dharmazravaNa kiye vinA dharma-zravaNalAbha nahIM pAte, zuddhabodhikalAbha kA anubhava nahIM karate, yAvat kevalajJAna ko utpanna nahIM kara pAte / kintu jisa jIva ne jJAnAvaraNIyakarmoM kA, darzanAvaraNIyakarmoM kA, dharmAntarAyikakarmoM kA yAvat kevalajJAnAvaraNIyakarmoM kA kSaya kiyA hai, vaha kevalI Adi se dharmazravaNa kiye vinA hI kevaliprarUpati dharma-zravaNa lAbha prApta karatA hai, zuddha bodhilAbha kA anubhava karatA hai, yAvat kevalajJAna ko upArjita kara letA hai| sUtra - 446 _ nirantara chaTha-chaTha kA tapaHkarma karate hue sUrya ke sammukha bAheM UMcI karake AtApanAbhUmi meM AtApanA lete hue usa jIva kI prakRti-bhadratA se, prakRti kI upazAntatA se svAbhAvika rUpa se hI krodha, mAna, mAyA aura lAbha kI atyanta mandatA hone se, atyanta mRdutvasampannatA se, kAmabhogoM meM anAsakti se, bhadratA aura vinItatA se tathA kisI samaya zubha adhyavasAya, zubha pariNAma, vizuddha lezyA evaM tadAvaraNIya karmoM ke kSayopazama se IhA, apoha, mArgaNA aura gaveSaNA karate hue vibhaMga nAmaka ajJAna utpanna hotA hai / phira vaha usa utpanna hue vibhaMgajJAna dvArA jaghanya aMgula ke muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 191
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1 zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka asakhyAtaveM bhAga aura utkRSTa asaMkhyAta hajAra yojana taka jAnatA aura dekhatA hai, vaha jIvoM ko bhI jAnatA hai aura ajIvoM ko bhI jAnatA hai / vaha pASaNDastha, sArambhI, saparigraha aura saMkleza pAte hae jIvoM ko bhI jAnatA hai aura vizuddha hote hue jIvoM ko bhI jAnatA hai / (tatpazcAt) vaha sarvaprathama samyaktva prApta karatA hai, phira zramaNadharma para ruci karatA hai, phira cAritra aMgIkAra karatA hai / phira liMga svIkAra karatA hai / taba usa ke mithyAtva ke paryAya kramazaH kSINa hote-hote aura samyagdarzana ke paryAya kramazaH bar3hate-bar3hate vaha vibhaMga nAmaka ajJAna, samyaktva-yukta hotA hai aura zIghra hI avadhi (jJAna) ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai| sUtra - 447 bhagavan ! vaha avadhijJAnI kitanI lezyAoM meM hotA hai ? gautama ! vaha tIna vizuddhalezyAoM meM hotA hai, yathAtejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA / bhagavan ! vaha avadhijJAnI kitane jJAnoM meM hotA hai ? gautama ! vaha AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna, ina tIna jJAnoM meM hotA hai| bhagavan ! vaha sayogI hotA hai, yA ayogI ? gautama ! vaha sayogI hotA hai, ayogI nahIM hotA / bhagavan ! yadi vaha sayogI hotA hai, to kyA manoyogI hotA hai, vacanayogI hotA hai yA kAyayogI hotA hai ? gautama! tIno hote hai| bhagavan ! vaha sAkAropayoga-yukta hotA hai, athavA anAkArapayoga-yukta hotA hai ? gautama ! vaha sAkAropayogayukta bhI hotA he aura anAkAropayoga-yukta bhI hotA hai| bhagavan ! vaha kisa saMhanana meM hotA hai ? gautama ! vaha vajraRSabhanArAcasaMhanana vAlA hotA hai| bhagavan ! vaha kisa saMsthAna meM hotA hai ? gautama ! vaha chaha saMsthAnoM meM se kisI bhI saMsthAna meM hotA hai| bhagavan ! vaha kitanI UMcAI vAlA hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya sAta hAtha aura utkRSTa pA~ca sau dhanuSa UMcAI vAlA hotA hai / bhagavan ! kitanI AyuSya vAlA hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya sAdhika ATha varSa aura utkRSTa pUrvakoTi AyuSyavAlA hotA hai| bhagavan ! vaha savedI hotA hai yA avedI ? gautama ! vaha savedI hotA hai, avedI nahIM / bhagavan ! yadi vaha savedI hotA hai to kyA strIvedI hotA hai, puruSavedI hotA hai, napuMsakavedI hotA hai, yA puruSa napuMsaka vedI hotA hai? gautama! vaha strIvedI nahIM hotA, puruSavedI hotA hai, napuMsakavedI nahIM hotA, kintu puruSa napuMsakavedI hotA hai| bhagavan ! kyA vaha sakaSAyI hotA hai, yA akaSAyI ? gautama ! vaha sakaSAyI hotA hai, akaSAyI nahIM / bhagavan! kaSAyI hai, to vaha kitane kaSAyoMvAlA hai ? gautama ! vaha saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobhaH, se yukta van ! usake kitane adhyavasAya kahe haiM gautama ! usake asaMkhyAta adhyavasAya kahe haiN| bhagavan ! usake ve adhyavasAya prazasta hote haiM yA aprazasta hote haiM ? gautama ! ve prazasta hote haiM, aprazasta nahIM hote haiN| vaha avadhijJAnI baDhate hae prazasta adhyavasAyoM se ananta nairayikabhava-grahaNoM se, ananta tiryaJcayonika bhavoM se, ananta manuSyabhava-grahaNoM se aura ananta devabhavoM se apanI AtmA ko viyukta kara letA hai / jo ye narakagati, tiryaJcagati, manuSyagati aura devagati nAmaka cAra uttara prakRtiyA~ haiM, una prakRtiyoM ke AdhArabhUta anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha ko kSaya karake apratyAkhyAna-krodha-mAna-mAyA-lobha kA kSaya karatA hai, phira pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha kA kSaya karatA hai; phira saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha kA kSaya karatA hai| phira paMcavidha jJAnAvaraNIyakarma, navavidha darzanAvaraNIyakarma, paMcavidha antarAyakarma ko tathA mohanIyakarma ko kaTe hue tAr3avRkSa ke samAna banA kara, karmaraja ko bikherane vAle apUrvakaraNa meM praviSTa usa jIva ke ananta, anuttara, vyAghAtarahita, AvaraNarahita, sampUrNa, pratipUrNa evaM zreSTha kevalajJAna aura kevaladarzana utpanna hotA hai| sUtra -448 bhagavan ! ve asoccA kevalI kevaliprarUpita dharma kahate haiM, batalAte haiM athavA prarUpaNA karate haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / ve eka udAharaNa ke athavA eka prazna ke uttara ke sivAya anya upadeza nahIM karate / bhagavan ! ve (kisI ko) pravrajita yA muNDita karate haiM ? gautama ! vaha artha samartha nahIM / kintu upadeza karate haiM / bhagavan ! ve siddha hote haiM, yAvat samasta duHkhoM kA anta karate haiM ? hA~, gautama ! karate haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 192
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka sUtra-449 bhagavan ! ve asoccA kavalI Urdhvaloka meM hote hai, adholoka meM hote haiM yA tiryakloka meM hote haiM ? gautama ! ve tIno loka meM bhI hote haiM / yadi Urdhvaloka meM hote haiM to zabdApAtI, vikaTApAtI, gandhApAtI aura mAlyavanta nAmaka vRta (vaitADhya) parvatoM meM hote haiM tathA saMharaNa kI apekSA saumanasavana meM athavA pANDukavana meM hote haiM / yadi adholoka meM hote haiM to gartA meM athavA gufA meM hote hai tathA saMharaNa kI apekSA pAtAlakalazoM meM athavA bhavanavAsI devoM ke bhavanoM meM hote haiM / yadi tiryagloka meM hote haiM to pandraha karmabhUmi meM hote haiM tathA saMharaNa kI apekSA aDhAI dvIpa aura samudroM ke eka bhAga meM hote haiN| bhagavan ! ve asoccA kevalI eka samaya meM kitane hote haiM ? gautama ! ve jaghanya eka, do athavA tIna aura utkRSTa dasa hote haiM / isalie he gautama ! maiM esA kahatA hu~ ki kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se dharmazravaNa kiye binA hI kisI jIva ko kevaliprarUpita dharma-zravaNa prApta hotA hai aura kisI ko nahIM hotA; yAvat koI jIva kevalajJAna utpanna kara letA hai aura koI jIva kevalajJAna utpanna nahIM kara paataa| sUtra-450 bhagavana ! kevalI yAvata kevali-pAkSika kI upAsikA se zravaNa kara kyA koI jIva kevaliprarUpita dharmabodha prApta karatA hai ? gautama ! koI jIva prApta karatA hai aura koI jIva prApta nahIM karatA / isa viSaya meM asoccA ke samAna soccA kI vaktavyatA kahanA / vizeSa yaha ki sarvatra soccA aisA pATha kahanA / zeSa pUrvavat yAvat jisane manaHparyavajJAnAvaraNIya karmoM kA kSayopazama kiyA hai tathA jisane kevalajJAnAvaraNIya karmoM kA kSaya kiyA hai, vaha yAvat dharmavacana sunakara kevaliprarUpita dharma-bodha prApta karatA hai, zuddha bodhi kA anubhava karatA hai, yAvat kevalajJAna prApta karatA hai| nirantara tele-tele tapaHkarma se apanI AtmA ko bhAvita karate hue prakRtibhadratA Adi guNoM se yAvat IhA, apoha, mArgaNa evaM gveSaNa karate hue avadhijJAna samutpanna hotA hai / vaha usa utpanna avadhijJAna ke prabhAva se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtataveM bhAga aura utkRSTa aloka meM bhI lokapramANa asaMkhya khaNDoM ko jAnatA aura dekhatA hai| ___ bhagavan ! vaha (avadhijJAnI jIva)kitanI lezyAoM meM hotA hai ? gautama ! vaha chahoM lezyAoM meM hotA he yathAkaSNalezyA yAvata zaklalezyA / bhaMte ! vaha kitane jJAnoM meM hotA hai gautama ! tIna yA cAra jJAnoM meM / yadi tIna jJAnoM meM hotA hai, to AbhinibodhikajJAna, zratajJAna aura avadhijJAna meM hotA hai / yada cAra jJAna meM hotA hai to AbhinibIdhakajJAna, yAvat manaHparyavajJAna meM hotA hai / bhagavan ! vaha sayogI hotA hai athavA ayogI ? gautama jaise cA ke yoga, upayoga, saMhanana, saMsthAna, UMcAi aura AyuSya ke viSaya meM kahA, usI prakAra yahA~ bhI yogAdi ke viSaya meM khnaa| bhagavan ! vaha avadhijJAnI savedI hotA hai athavA avedI ? gautama ! vaha savedI bhI hotA hai avedI bhI hotA hai| bhagavan ! yadi vaha avedI hotA hai to kyA upazAntavedI hotA hai athavA kSINavedI hotA hai ? gautama ! vaha upazAntavedI nahIM hotA, kSINavedI hotA hai| bhagavan ! yadi vaha savedI hotA hai to kyA strIvedI hotA hai ityAdi pRcchA gautama ! vaha strIvedI bhI hotA hai, puruSavedI bhI hotA hai athavA puruSa napuMsakavedI hotA hai| ____ bhagavan ! vaha avadhijJAnI sakaSAyI hotA hai athavA akaSAyI ? gautama ! vaha sakaSAyI bhI hotA hai , akaSAyI bhI hotA hai / bhagavan ! yadi vaha akaSAyI hotA hai to kyA upazAntakaSAyI hotA hai yA kSINakaSAyI ? gautama ! vaha upazAntakaSAyI hotA he yA kSINakaSAyI ? gautama ! vaha upazAntakaSAyI nahIM hotA, kintu kSINakaSAyI hotA hai| bhagavan ! yadi vaha sakaSAyI hotA hai / yadi vaha cAra kaSAyoM meM hotA hai, to saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha meM hotA hai / yadi tIna kaSAyoM meM hotA hai to saMjvalana mAna, mAyA aura lobha meM, yadi do kaSAyoM meM hotA hai to saMjvalana mAyA aura lobha meM aura yadi eka kaSAya meM hotA hai to eka saMjvalana lobha meM hotA hai| bhaMte ! usa avadhijJAnI ke kitane adhyavasAya batAe gae haiM? gautama ! usake asaMkhyAta adhyavasAya hote haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 193
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka asoccA kavalI ki taraha soccA kavalI ke lie use kevalajJAna-kevaladarzana utpanna hotA hai, taka kahanA caahie| bhaMte ! vaha soccA kevalI kevali-prarUpita dharma kahate hai, batalAte hai yA prarUpita karate haiM? hA~, gautama ! karate haiN| bhagavan ! ve soccA kevalI kisI ko pravrajita karate haiM yA muNDita karate haiM ? hA~, gautama ! karate haiM / bhagavan ! una soccA kevalI ke ziSya kisI ko pravrajita karate haiM yA muNDita karate haiM ? hA~ gautama ! unake ziSya bhI karate haiN| bhagavan ! kyA una soccA kevalI ke praziSya bhI kisI ko pravrajita aura muNDita karate haiM? hA~ gautama ! ve bhI karate haiN| bhagavan ! ve soccA kevalI siddha hote hai, buddha hote haiM, yAvat sarvaduHkhoM kA anta karate haiM ? hA~ gautama ! ve siddha hote haiM, yAvat sarvaduHkhoM kA anta karate haiM / bhaMte ! kyA una soccA kevalI ke ziSya bhI, yAvat sarvaduHkhoM kA anta karate haiM? hA~, gautama ! karate haiM / bhagavan ! kyA unake praziSya bhI, yAvat sarvaduHkhoM kA anta karate haiM ? hA~, karate haiN| bhaMte ! ve soccA kevalI Urdhvaloka meM hote haiM, ityAdi prazna / he gautama ! asoccAkevalI ke samAna yahA~ bhI aDhAI dvIpa-samadra ke eka bhAga meM hote haiM. taka khnaa| bhagavan ! ve soccA kavalI eka sayama meM kitane hote haiM ? gautama ! ve eka samaya meM jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa eka sau ATha hote haiM ? isalie he gautama ! aisA kahA gayA hai ki kevalI-pAkSika kI upAsikA se yAvat koI jIva kevalajJAna-kevaladarzana prApta karatA hai aura koI nahIM karatA / he bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-9- uddezaka-32 sUtra -451 usa kAla, usa samaya meM vANijyagrAma nAmaka nagara thA / vahA~ dyutipalAza nAma kA caitya thA / mahAvIra svAmI padhAre, samavasaraNa lagA / pariSad niklii| (bhagavAna ne) dharmopadeza diyaa| pariSad vApisa lauTa gii| usa kAla usa samaya meM pApitya gAMgeya nAmaka anagAra the / jahA~ zramaNa bhagavAn mahAvIra the, vahA~ ve Ae aura zramaNa bhagavAn mahAvIra ke na atinikaTa aura na atidUra khar3e raha kara unhoMne, zramaNa bhagavAn mahAvIra se isa prakAra pUchA bhagavan ! nairayika sAntara utpanna hote haiM, yA nirantara ? he gAMgeya ! sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhii| bhagavan ! asurakumAra sAntara utpanna hote haiM yA nirantara ? sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI hai| isI prakAra stanitakumAroM taka jaannaa| bhagavan ! pRthvIkAyika jIva sAntara utpanna hote haiM yA nirantara? gAMgeya ! pRthvIkAyika jIva sAntara utpanna nahIM hote kintu nirantara utpanna hote haiM / isI prakAra vanaspatikAyika jIvoM taka jAnanA caahie| dvIndriya jIvoM se lekara vaimAnika devoM taka kI utpatti ke viSaya meM nairayikoM ke samAna jAnanA caahie| sUtra - 452 bhagavan ! nairayika jIva sAntara udvartita hote haiM yA nirantara? gAMgeya ! sAntara bhI udvartita hote haiM aura nirantara bhI / isI prakAra stanitakumAroM taka jaannaa| bhagavan ! pRthvIkAyikA jIva sAntara udvartita hote haiM yA nirantara ? gAMgeya ! pRthvIkAyikA jIvo kA udvartana sAntara nahI hotA, nirantara hotA hai / isI prakAra vanaspatikAyikA jIvo taka jAnanA / ye sAntara nahIM, nirantara udvartita hote hai / bhagavan ! dvIndriya jIvoM kA udvarttana sAntara hotA hai yA nirantara ? gAMgeya ! dvindriya jIvoM kA udvarttana sAntara bhI hotA hai aura nirantara bhI hotA hai| isI prakAra vANavyantaro taka jaannaa| bhagavana ! jyotiSka devoM kA cyavana sAntara hotA hai yA nirantara ? gAMgeya ! unakA cyavana sAntara bhI aura nirantara bhI / isI prakAza ke vaimAnikoM ke jaannaa| sUtra -453 bhagavan ! pravezanaka kitane prakAra kA hai ? gAMgeya ! cAra prakAra kA-nairayika pravezanaka, tiryagyonikapravezanaka, manuSya-pravezanaka aura dev-prveshnk| bhagavan ! nairayika-pravezanaka kitane prakAra kA hai ? gAMgeya ! sAta prakAra kA-ratnaprabhA yAvat muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 194
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka adhaHsaptamapatrathvInairayika-pravezanaka | bhaMte ! kyA eka nairayika jIva nairayika-pravezanaka dvArA praveza karatA huA ratnaprabhApRthvI meM hotA hai, athavA yAvat adhaHsaptapRthvI meM hotA hai / gAMgeya ! vaha nairayika ratnaprabhA, yA yAvata adhaHsaptamapRthvI hotA hai| bhagavan ! nairayika jIva, nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ratnaprabhApRthvI meM utpanna hote haiM, athavA yAvat adhaHsaptapRthvI meM utpanna hote hai ? gAMgeya ! ve dono ratnaprabhApRthvI meM utpanna hotA hai, athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM utpanna hote hai / athavA eka ratnaprabhApRthvI meM utpanna hotA hai aura eka zarkarAprabhApRthvI meM / athavA eka ratnaprabhApRthvI meM utpanna hotA hai aura eka bAlukAprabhApRthvI meM / athavA yAvat eka ratnaprabhApRthvI meM utpanna hotA hai aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka zarkarAprabhA pRthvI meM utpanna hotA hai aura eka bAlukAprabhA meM, athavA yAvat eka zarkarApRthvI meM utpanna hotA hai aura eka adhaHsaptapRthvI meM / athavA eka bAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM, athavA isI prakAra yAvat eka bAlukAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM utpanna hotA hai / isI prakAra eka-eka pRthvIchor3a denA; yAvat eka tamaHprabhA meM aura eka tamastamaHprabhA meM utpanna hotA hai| bhagavan ! tIna nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM utpanna hote hai ? athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM utpanna hotA hai ? gAMgeya ! ve tIna nairayika (eka sAtha) ratnaprabhA meM utpanna hote hai, athavA yAvat adhaHsaptama meM utpanna hote hai / athavA eka ratnaprabhA meM aura do zarkarAprabhA me; athavA yAvat eka ratnaprabhA meM aura do adhaHsaptama pRthvI meM / athavA do nairayika ratnaprabhA meM aura eka zarkarAprabhA meM / athavA yAvat do jIva ratnaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka zarkarAprabhA meM aura do bAlukAprabhA meM, athavA yAvat eka zarkarAprabhA meM aura do adhaHsaptamapRthvI meM / athavA do zarkarAprabhA meM aura eka bAlukAprabhA meM, athavA yAvat do zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM zarkarAprabhA kI vaktavyatA samAna sAtoM narakoM kI vaktavyatA, yAvat do tamaHprabhA meM aura eka tamastamaHprabhA meM hotA hai, taka jaannaa| athavA (1) eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka bAlukAprabhA meM, athavA eka ratnaprabhA meM eka zarkarAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai| athavA yAvat eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA (6) eka ratnaprabhA meM, eka bAlakAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai| athavA ekaratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai| isI prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai; yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai; athavA eka ratnaprabhA meM eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvImeM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai; athavA eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai; yAvat athavA eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura dhUmaprabhA meM hotA hai; yAvat athavA eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai / athavA eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka zarkarAprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adha-saptamapRthvI meM hotA hai| athavA eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai / athavA eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai; athavA eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai / athavA eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka bAlukAprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 195
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai / (33) athavA eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| athavA eka dhUmaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| bhagavan ! nairayikapravezanaka dvArA praveza karate hue cAra nairayika jIva kyA ratnaprabhA meM utpanna hotA hai ? ityAdi prazna / gAMgeya ! ve cAra nairayika jIva ratnaprabhA meM hotA hai, athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (dvikasaMyogI tiraseTha bhaMga)-athavA eka ratnaprabhA meM aura tIna zarkarAprabhA meM hote hai; athavA eka ratnaprabhA meM aura tIna bAlukAprabhA meM hote hai; isI prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM aura tIna adhaHsaptamapRthvI meM hote hai| athavA do ratnaprabhA meM aura do zarkarAprabhA meM hote hai; isI prakAra yAvat athavA do ratnaprabhA meM aura do adhaHsaptamapathvI meM hote hai| athavA tIna ratnaprabhA meM aura eka zarkarAprabhA meM hotA hai| isI prakAra yAvata athavA tIna ratnaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapathvI meM hotA hai| athavA eka zarkarAprabhA meM aura tIna bAlakAprabhA meM hote hai| jisa prakAra ratnaprabhA kA Age kI narakapRthvIyo ke sAtha saMcAra kiyA, usI prakAra zarkarAprabhA kA bhI usake Age kI narako ke sAtha saMcAra karanA caahie| isI prakAra Age kI eka-eka narakapRthvIyoM ke sAtha yoga karanA caahie| (trikasaMyogI 105 bhaMga) - athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura do bAlukAprabhA meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura do paMkaprabhA meM hote hai| isI prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM eka zarkarAprabhA meM aura do adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka ratnaprabhA meM do zarkarAprabhA meM aura eka bAlukAprabhA meM, isI prakAra yAvat athavA ratnaprabhA meM do zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka bAlukAprabhA meM / isI prakAra yAvat athavA do ratnaprabhA meM eka zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura do paMkaprabhA meM / isa prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura do paMkaprabhA meM / isa prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura do adhaHsaptamapRthvI meM / isI prakAra ke abhilApa dvArA jaise tIna nairayiko ke trikasaMyogI bhaMga kahe, usI prakAra cAra nairayiko ke bhI trikasaMyogI bhaMga jAnanA, yAvat do dhUmaprabhAmeM, eka tamaHprabhAmeM aura eka tamastamaHprabhAmeM hotA hai (catuHsaMyogI 35 bhaMga-) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkaraprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai, athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka adhaHsaptama pRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaHsaptama pRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM eka dhUmaprabhA meM aura tamaHprabhA meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM eka paMkaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| athavA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 196
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka eka ratnaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka zarkarAprabhA meM eka bAlukAprabhA meM eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai| jisa prakAra ratnaprabhA kA usase Age kI pRthvIyoM ke sAtha saMcAra kiyA usI prakAra zarkarAprabhA kA usase Age kI pRthvIyoM ke sAtha yoga karanA cAhie yAvat athavA eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai / athavA eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka bAlukAprabhA meM, eka dhumaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvImeM hotA hai athavA eka paMkaprabhAmeM eka dhUmaprabhAmeM, eka tamaHprabhAmeM, eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai bhagavana ! pAMca nairayika jIva, nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate hae kyA ratnaprabhA meM utpanna hote hai ? ityAdi pRcchA / gAMgeya ! ratnaprabhA meM hote hai, yAvat adhaHsaptamapRthvI meM utpanna hote hai| (dvikasaMyogI 84 bhaMga-) athavA eka ratnaprabhA meM aura cAra zarkarAprabhA meM hote hai; yAvat athavA eka ratnaprabhA meM aura cAra adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| athavA do ratnaprabhA meM aura tIna zarkarAprabhA meM, isI prakAra yAvat athavA do ratnaprabhA meM aura tIna adhaHsaptamapRthvI meM athavA tIna ratnaprabhA meM aura do zarkarAprabhA meM / 2-6 isI prakAra yAvat athavA tIna ratnaprabhA meM aura do adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA cAra ratnaprabhA meM aura zarkarAprabhA meM yAvat athavA cAra ratnaprabhAmeM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka zarkarAprabhAmeM, aura bAlukAprabhA meM hote hai| jisa prakAra ratnaprabhA ke sAtha Age kI pRthvIyoM kA saMyoga kiyA, usI prakAra zarkarAprabhA ke sAtha saMyoga karane para bIsa bhaMga hote hai / yAvat athavA cAra zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| isI prakAra bAlukAprabhA Adi eka-eka pRthvI ke sAtha Age kI pRthvIyoM kA yoga karanA; yAvat cAra tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (trikasaMyogI 210 bhaMga-) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura tIna bAlukAprabhA meM hote hai / isI prakAra yAvat-athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura tIna adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura do bAlukAprabhA meM hote hai; isI prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura do adhaHsaptamapRthvI meM hote hai| athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura do bAlukAprabhA meM hote hai / isa prakAra yAvat athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura do adhaHsaptamapRthvI meM hote hai| isI prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, tIna zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA do ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura eka bAlukAprabhA meM hotA hai| isI prakAra yAvat do ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA tIna ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka bAlukAprabhA meM hotA hai / isa prakAra yAvat tIna ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA me, eka bAlukAprabhA meM aura do paMkaprabhA meM hote hai, isI prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura do adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka ratnaprabhA me, eka zarkarAprabhA meM, do bAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM / isI prakAra yAvat eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, do bAlukAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthva meM / athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM / isa prakAra yAvat eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA do ratnaprabha meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM / isI prakAra yAvat athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA me, aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura do dhUmaprabhA meM | jisa prakAra cAra nairayika jIvo ke catuHsaMyogI bhaMga kahe hai, usI prakAra pAMca nairayika jIvo ke catuHsaMyogI bhaMga kahanA cAhie, kintu yahA~ eka adhika kA saMcAra karanA / isa prakAra yAvat do paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 197
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka hotA hai, yahA~ taka kahanA / (ye catuHsaMyogI 140 bhaMga hote hai)| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabha meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA me aura eka tamaHprabhA meM, athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka ratnaprabhA meM eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, aura eka tamaHprabhA meM / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka ratnaprabhA meM eka zarkarAprabhA meM eka bAlukAprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, aura tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM / athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM eka paMkaprabhA meM edhaka tamaH prabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, yAvat adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM / athavA eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| bhagavan ! chaha nairayika jIva, nairayika pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM utnapanna hotA hai ? ityAdi prazna / gAMgeya ! ye ratnaprabhA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hote hai| (dvikasaMyogI 105 bhaMga-)- athavA eka ratnaprabhA meM aura pAMca zarkarAprabhA meM hote hai / athavA eka ratnaprabhA meM meM / athavA yAvat eka ratnaprabhA meM aura pAMca adhaHsaptamapRthvI meM / athavA do ratnaprabhA meM aura cAra zarkarAprabhA meM, athavA yAvata do ratnaprabhA meM aura cAra adhaHsaptamapathvI meM / athavA tIna ratnaprabhA meM aura tIna zarkarAprabhA meM / isa krama dvArA pAMca nairayika jIvo ke dvikasaMyogI bhaMga ke samAna chaha nairayiko ke bhI rahanA / vizeSa yaha hai kI yahA~ eka adhika kA saMcAra karanA, yAvat athavA pAMca tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (trikasaMyogI 350 bhaMga)- eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabha meM aura cAra bAlukAprabhA meM hote hai / athavA eka ratnaprabhA meM eka zarkarAprabhA meM aura cAra paMkaprabhA meN| isa prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, aura cAra adhaHsaptamapRthvI meM / athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura tIna bAlukAprabhA meM / isa krama se pAMca nairayika jIvoM ke trikasaMyogI bhaMga samAna chaha nairayika jIvo ke bhI trikasaMyogI bhaMga kahanA / vizeSa yahA~ eka kA saMcAra adhika karanA / zeSa saba pUrvavat (catuSkasaMyogI 350 bhaMga)- jisa prakAra pAMca nairayiko ke catuSkasaMyogI bhaMga kahe gae, usI prakAra chaha nairayiko ke catuHsaMyogI bhaMga jAna lene caahie| (paMcasaMyogI 105 bhaMga)-pAMca nairayiko ke jisa prakAra paMcasaMyogI bhaMga kahe gae, usI prakAra chaha nairayiko ke paMcasaMyogI bhaMga jAna lenA, parantu isame eka nairayika kA adhika saMcAra karanA cAhie / yAvat antima bhaMga (isa prakAra hai-) jo bAlukAprabhAmeM, eka paMkaprabhAmeM, eka dhUmaprabhAmeM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai (SaTsaMyogI 7 bhaMga)-athavA eka ratnaprabhA meM eka zarkarAprAbha meM, yAvat eka tamaHprabhA meM hotA hai, athavA eka muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 198
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka ratnaprabhA meM, yAvat eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, yAvat eka paMkaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA me, yAvat eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, yAvat eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, yAvat eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, yAvat eka adhaHsaptamapRthvI meM hotaa| bhagavan ! sAta nairayika jIva, nairayika-pravezanakadvArA praveza karate hue kyA rantaprabhApRthvI meM utpanna hote hai ? ityAdi prazna / gAMgeya! ve sAtoM nairayika ratnaprabhA meM hote hai, yAvat athavA adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (dvikasaMyogI 126 bhaMga)-athavA eka ratnaprabhA meM aura chaha zarkarAprabhA meM hote hai / isa krama se chaha nairayikajIvo ke dvikasaMyogI bhaMga samAna sAta nairayika jIvo ke bhI dvikasaMyogI bhaMga kahanA / vizeSa yahA~ eka nairayika kA adhika saMcAra karanA / zeSa sabhI pUrvavata / jisa prakAra chaha nairayiko ke trikasaMyogI, catuHsaMyogI, paMcasaMyogI aura SaTsaMyogI bhaMga kahe, usI prakAra sAta nairayiko ke trikasaMyogI Adi bhaMgo ke viSaya meM kahanA / vizeSatA itanI hai ki yahA~ eka-eka nairayika jIva kA adhika saMcAra karanA / yAvat-SaTsaMyogI kA antima bhaMga isa prakAra kahanA-athavA do zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, yAvat eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| bhagavan ! ATha nairayika jIva, nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM utpanna hote hai ? ityAdi prazna | gAMgeya ! ratnaprabhA meM hote hai, yAvat athavA adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM aura sAta zarkarAprabhA meM hote hai, ityAdi; jisa prakAra sAta nairayiko ke dvikasaMyogI trikasaMyogI, catuHsaMyogI, paMcasaMyogI aura SaTsaMyogI bhaMga kahe gae hai, usI prakAra ATha nairayiko ke bhI dvikasaMyogI Adi bhaMga kahane cAhie; kintu itanA vizeSa hai ki eka-eka nairayika kA adhika saMcAra karanA cAhie / zeSa sabhI SaTsaMyogI taka pUrvokta prakAra se kahanA cAhie / antima bhaMga yaha hai- athavA tIna zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, yAvat eka tamaHprabhA meM aura do adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM yAvat do tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / isI prakAra sabhI sthAno meM saMcAra karanA cAhie / yAvat - athavA do ratnaprabhA meM eka zarkarAprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| bhagavan ! nau nairayika jIva, nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM utpanna hote hai ? ityAdi prazna / he gAMgeya ! ve nau nairayika jIva ratnaprabhA meM hote hai, athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hote hai / athavA eka ratnaprabhA meM aura ATha zarkarAprabhA meM hote hai, ityAdi jisa prakAra ATha nairayiko ke dvikasaMyogI, trikasaMyogI, catuSkasaMyogI, paMcasaMyogI, SaTsaMyogI aura saptasaMyogI bhaMga kahe hai, usI prakAra nau nairayiko ke viSaya meM bhI khnaa| vizeSa yaha hai ki eka-eka nairayika kA adhika saMcAra karanA cAhie / zeSa sabhI pUrvokta prakAra se jAnanA caahie| antima bhaMga isa prakAra hai-athavA tIna ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM eka bAlukAprabhA meM, yAvat eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| bhagavan ! dasa nairayikajIva, nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM hote hai ? ityAdi pazna / gAMgeya ! ve dasa nairayika jIva, ratnaprabhA meM hote hai , athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM aura nau zarkarAprabhA meM hote hai; ityAdi nau nairayika jIvo ke dvikasaMyogI, trikasaMyogI, yAvat evaM saptasaMyogI bhaMga samAna dasa nairayika jIvo ke bhI bhaMga kahanA / vizeSa yaha hai ki yahA~ eka-eka nairayika kA adhika saMcAra karanA, zeSa sabhI bhaMga pUrvavat / unakA aMtima AlApaka hai-athavA cAra ratnaprabhA meM, eka zarkaraprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| bhagavan ! saMkhyAta nairayika jIva, nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate hae kyA ratnaprabhA meM utpanna hote hai ? ityAdi prazna / gAMgeya ! saMkhyAta nairayika ratnaprabhA meM hote hai, yAvat athavA adhaHsaptamapRthvI meM hote hai / athavA eka ratnaprabhA meM hotA hai, aura saMkhyAta zarkarAprabhA meM hote hai, isI prakAra yAvat eka ratnaprabhA meM aura saMkhyAta muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 199
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka adhaHsaptamapRthvI meM hote hai / athavA do ratnaprabhA meM aura sakhyAta zarkarAprabhA meM hote hai isI prakAra yAvat do ratnaprabhA meM, aura sakhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| athavA tIna ratnaprabhA meM aura zarkarAprabhA meM hote hai / isI prakAra isI krama se eka-eka nAraka kA saMcAra karanA cAhie / yAvat dasa ratnaprabhA meM aura saMkhyAta zarkarAprabhA meM hote hai / isa prakAra yAvat athavA dasa ratnaprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA sakhyAta meM aura saMkhyAta zarkarAprabhA meM hote hai / isa prakAra yAvat saMkhyAta ratnaprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote hai / jisa prakAra ratnaprabhApRthvI kA zeSa narakapRthvIyoM ke sAtha saMyoga kiyA, usI prakAra zarkarAprabhApRthvI kA bhI Age kI sabhI naraka-pRthvIyoM ke sAtha saMyoga karanA cAhie / isI prakAra eka-eka pRthvI kA Age kI narakapRthvIyoM ke sAtha saMyoga karanA cAhie; yAvat athavA saMkhyAta tamaHprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta paMkaprabhA meM hote hai| isI prakAra yAvat eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM, yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM | athavA eka ratnaprabhA meM, tIna zarkarAprabhA meM, aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote hai / isa prakAra isI krama se eka-eka nAraka kA adhika saMcAra karanA / athavA eka ratnaprabhA meM, sakhyAta zarkarAprabhA aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote hai; yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, saMkhyAta bAlukAprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA do ratnaprabhA meM, saMkhyAta zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote hai; yAvat athavA do ratnaprabhA meM, saMkhyAta zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai / athavA tIna ratnaprabhA meM, saMkhyAta zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote hai| isa prakAra isa krama meM ratnaprabhA meM eka-eka nairayika kA saMcAra karanA, yAvat athavA saMkhyAta ratnaprabhA meM, saMkhyAta zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote hai, yAvat athavA saMkhyAta ratnaprabhA me, saMkhyAta zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote hai / athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura saMkhyAta paMkaprabhA meM hote hai, yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote hai / athavA eka ratnaprabhA meM, do bAlukAprathA meM aura saMkhyAta paMkaprabhA meM hote hai| isI prakAra isI krama se trikasaMyogI, yAvat saptasaMyogI bhaMgo ke kathana, dasa nairayikasambandhI bhaMgo ke samAna karanA / antima bhaMga jo saptasaMyogI hai, yaha hai athavA saMkhyAta ratnaprabhA meM, saMkhyAta zarkarAprabhA meM yAvat saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote hai| bhagavan ! asaMkhyAta nairayika, nairayika, nairayika-pravezaka dvArA praveza karate hai ? ityAdi prazna / gAMgeya ! ve ratnaprabhA athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hote hai, athavA eka ratnaprabhA meM aura asaMkhyAta zarkarAprabhA meM hote hai| saMkhyAta nairayiko ke dvikasaMyogI yAvat saptasaMyogI bhaMga samAna asaMkhyAta ke bhI kahanA / vizeSa yaha ki yahA~ 'asaMkhyAta yaha pada kahanA cAhie / zeSa pUrvavat / yAvat-antima AlApaka yaha hai-athavA asaMkhyAta ratnaprabhA meM, asaMkhyAta zarkarAprabhA meM yAvat asaMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote hai| bhagavan ! asaMkhyAta nairayika, nairayika-pravezaka dvArA praveza karate hai ? ityAdi prazna | gAMgeya ! ve ratnaprabhA athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hote hai, athavA eka ratnaprabhA meM ora asaMkhyAta zarkarAprabhA meM hote hai / saMkhyAta nairayiko ke dvikasaMyogI yAvat saptasaMyogI bhaMga samAna asaMkhyAta ke bhI kahanA / vizeSa yaha ki yahA~ asaMkhyAta yaha pada kahanA cAhie / zeSa pUrvavat / yAvat-antima AlApaka yaha hai-athavA asaMkhyAta ratnaprabhA meM, asaMkhyAta zarkarAprabhA meM yAvat asaMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote hai| bhagavana ! nairayika jIva nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate hue utkRSTa pada meM kyA ratnAprabhA meM utpanna hote hai? ityAdi prazna / gAMgeya ! sabhI nairayika ratnaprabhA meM hote hai| (dvikasaMyogI 6 bhaMga)-athavA ratnaprabhA aura zarkarAprabhA meM hote hai / athavA ratnaprabhA aura bAlukAprabhA meM hote muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 200
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka hai| isa prakAra yAvat ratnaprabhA aura adhaHsaptamapRthvI meM hote hai| (trikasaMyogI 15 bhaMga)- athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA aura bAlukAprabhA meM hote hai / isa prakAra yAvat ratnaprabhA, zarkarAprabhA aura adhaHsaptamapRthvI meM hote hai / athavA ratnaprabhA bAlukAprabhA ora paMkaprabhA meM hote hai / yAvat athavA ratnaprabhA, bAlukAprabhA aura adhaHsaptamapRthvI meM hote hai / athavA ratnaprabhA, paMkaprabhA aura dhUmaprabhA meM hote hai| jisa prakAra ratnaprabhA ko na chor3ate hue tIna nairayika jIvo ke trikasaMyogI bhaMga kahe he, usI prakAra yahA~ bhI kahanA cAhie yAvat athavA ratnaprabhA, tamaHprabhA aura adhaHsaptamapRthvI meM hote hai|| (catusaMyogI 20 bhaMga)-athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA aura paMkaprabhA meM hote hai / athavA rata zarkarAprabhA, bAlukAprabhA aura dhUmaprabhA meM hote hai / yAvat athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA aura adhaHsaptamapathvI meM hote hai / athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA paMkaprabhA aura dhamaprabhA meM hote hai / ratnaprabhA ko na choDate hae jisa prakAra cAra nairayika jIvo ke catuHsaMyogI bhaMga kahe hai, usI prakAra yahA~ bhI kahanA cAhie, yAvat athavA ratnaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura adhaHsaptamapRthvI meM hote hai| (paMcasaMyogI 15 bhaMga)-athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA aura dhUmaprabhA meM hote hai| athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA aura tamaHprabhA meM hote hai / athavA ratnaprabhA, zarkarAprabha, bAlukAprabhA, paMkaprabhA aura adhaHsaptamapRthvI meM hote hai / athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, dhUmaprabhA ora tamaHpRthvI meM hote hai / ratnaprabhA ko na chor3ate hue jisa prakAra 5 nairayika jIvo ke paMcasaMyoga bhaMga kahe hai, usI prakAra yahA~ bhI kahanA cAhie, athavA yAvat ratnaprabhA, paMkaprabhA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hote hai| (STasaMyogI 6 bhaMga) - athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA yAvat dhUmaprabhA aura tamaHprabhA meM hote hai / athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA yAvat dhUmaprabhA aura adhaHsaptamapRthvI meM hote hai / athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA yAvat paMkaprabhA, tamaHprabhA aura adhaHsaptamapRthvI meM hote hai / athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura adhaHsaptamapRthvI meM hote hai / athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, paMkaprabhA, yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hote hai / athavA ratnaprabhA, bAlukAprabhA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hote hai| (saptasaMyogI 1 bhaMga)- athavA ratnaprabhA, yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hote hai| bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nairayikapravezanaka, zarkarAprabhApRthvI ke nairayikapravezanaka, yAvat adhaHsaptapRthvI ke nairayika-pravezanaka meM se kauna pravezanaka kisa pravezanaka se alpa yAvat vizeSAdhika hai ? gAMgeya ! sabase alpa adhaHsaptamapRthvI ke nairayika-pravezanaka hai, unase tamaHprabhApRthvI nairayikapravezanaka asaMkhyAtaguNa hai| isa prakAra ulaTe krama se, yAvat ratnaprabhApRthvI ke nairayikapravezanaka asaMkhyAtaguNa hai| sUtra-454 bhagavan ! tiryaJcayonika pravezanaka kitane prakAra kA hai ? pAMca prakAra kA- ekendriyatiryaJcayonikapravezanaka yAvat paMcendriyatiryaJcayonika-pravezanaka / bhagavan ! eka tiryaJcayonika jIva, tiryaJcayonika-pravezanaka dvArA praveza karatA huA kyA ekendriya jIvoM meM utpanna hotA hai, athavA yAvat paMcendriya jIvo meM utpanna hotA hai ? bhagavana ! do tiryaJcayonika jIva, tiryaJcayonikapravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ekendriyo meM utpanna hote hai ? ityAdi prazna | gAMgeya ! ekendriyo meM hote hai, athavA yAvat paMcendriyoM meM hote hai / athavA eka ekendriya meM aura ekadvIndriya meM hotA hai / nairayika jIvoM meM samAna tiryaJcayonika pravezanaka ke viSaya meM bhI asaMkhya tiryaJcayonika-pravezanaka taka khnaa| bhagavan ! utkRSTa tiryaJcayonika-pravezanaka ke viSaya meM pRcchA / gAMgeya ! ye sabhI ekendriyoM meM hote hai / athavA ekendriya aura dvIndriyo meM hote hai / nairayika jIvono samAna tiryaJcayonika-pravezanaka ke viSaya meM : karanA cAhie / ekendriya jIvoM ko na chor3ate hue dvikasaMyogI, trikasaMyogI, catuHsaMyogI aura paMcasaMyogI bhaMga upayogapUrvaka kahane cAhie; yAvat athavA ekendriya jIvoM meM dvIndriyo meM, yAvat paMcendriyo meM hote hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 201
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! ekendriya tiryaJcayonika-pravezanaka se lekara yAvat paMcendriyatiryaJcayonika-pravezanaka taka meM se kauna kisase alpa-alpa vizeSAdhika hai ? gAMgeya ! sabase alpa paMcendriyatiryaJcayonika-pravezanaka hai, unase caturindriya-tiryaJcayonika-pravezanaka vizeSAdhika hai, unase trIndriya-tiryaJcayonika-pravezanaka vizeSAdhika hai, unase dvIndriya tiryaJcayonika-pravezanaka vizeSIdhaka hai aura unase ekendriya tiryaJcayonika-pravezanaka vizeSAdhika hai| sUtra-455 bhagavan ! manuSyapravezanaka kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gAMgeya ! do prakAra kA hai, sammUrchimamanuSya pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA sammUrchima manaSyo meM utpanna hote hai ? ityAdi (parvavata) prazna / gAMgeya! do manuSya yA to sammUrchimamanuSya meM utpanna hote hai, athavA garbhajamanuSyo meM hote hai / athavA eka sammarchimamanuSyo meM aura eka garbhaja manuSyoM meM hotA hai / isa krama se jisa prakAra nairayika-pravezanaka kahA, usI prakAra manuSya-pravezanaka bhI yAvat dasa manuSyoM taka kahanA caahie| bhagavan ! saMkhyAta manuSya, manuSya-pravezanaka dvArA praveza karate hue sammUrchimamanuSyoM meM hote hai ? ityAdi prazna gAMgeya ! ve sammUrchimamanuSya meM hote hai, athavA garbhajamanuSyoM meM hote hai / athavA eka sammUrchimamanuSyo meM hotA hai aura saMkhyAta garbhajamanuSyoM meM / athavA do sammUrchimamanuSyo meM hote hai aura saMkhyAta garbhajamanuSyoM meM hote hai / isa prakAra uttarottara eka-eka bar3hAte hue yAvat saMkhyAta sammUrchimamanuSyo meM aura saMkhyAta garbhajamanuSyoM meM hote hai / bhagavan ! asaMkhyAta manuSya, manuSyapravezanaka dvArA praveza karate hue, ityAdi prazna / gAMgeya! ve sabhI sammUrchimamanuSyo meM hote hai| athavA asaMkhyAta sammUrchimamanuSyoM meM hote hai aura eka garbhajamanuSyoM meM hotA hai / athavA asaMkhyAta sammUrchimamanuSyoM me hote hai aura do garbhajamanuSyoM meM hote hai / athavA isI prakAra yAvat asaMkhyAta sammUrchimamanuSyo meM hote hai aura saMkhyAta garbhajamanuSyo meM hote hai| __ bhagavan ! manuSya utkRSTarUpa se kisa pravezanaka meM hote hai ? ityAdi prazna / gAMgeya ! ve sabhI sammUrchimamanuSyoM meM athavA sammUrcchimamanuSyoM me aura garbhaja manuSyoM meM hote hai| bhagavan ! sammUrchimamanuSya-pravezanaka aura garbhajamanuSyapravezanaka, ina se kauna kisa se alpa, yAvat vizeSAdhika hai ? gAMgeya ! sabase thor3e garbhamanuSya-pravezanaka hai, unase sammUrchimamanuSya-pravezanaka asaMkhyAtaguNa hai| sUtra -456 bhagavan ! deva-pravezanaka kitane prakAra kA hai ? gAMgeya ! cAra prakAra kA- bhAvanavAsIdeva-pravezanaka, vANavyantaradeva-pravezanaka, jyotiSkadeva-pravezanaka aura vaimAnikadeva-pravezanaka / bhagavan ! eka deva, deva-pravezanaka dvArA praveza karatA huA kyA bhavanavAsI devoM meM, vANavyantara, jyotiSka athavA vaimAnika devoM meM hotA hai ? gAMgeya ! eka deva, deva-pravezanaka dvArA praveza karatA huA bhavanavAsI, yA vaNavyantara yA jyotiSka yA vaimAnika devoM meM hotA hai| bhagavan ! do deva, deva-pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA bhavanavAsI devo meM, ityAdi prazna / gAMgeya ! ve bhavanavAsI devo meM, athavA vANavyantara devoM meM, yA jyotiSka devoM meM hote hai, yA vaimAnika devoM me hote hai / athavA eka bhavanavAsI devoM me hotA hai, aura eka vANavyantara devo meM hotA hai| aura eka vANavyantara devoM meM hotA hai| tiryaJconika-pravezanaka samAna deva-pravezanaka bhI asaMkhyAta deva-pravezanaka taka kahanA caahie| bhagavan ! utkRSTarUpa se deva, deva-pravezanaka dvArA praveza karate hue kina devo me hote hai ? ityAdi prazna / gAMgeya! ve sabhI jyotiSka devoM me hote hai / athavA jyotiSka aura bhavanavAsI devoM meM, athavA jyotiSka aura vANvyantara devo meM, athavA jyotiSka aura vaimAnika devo meM | athavA jyotiSka, bhavanavAsI aura vANavyantara devo meM, athavA jyotiSka, bhavanavAsI aura vaimAnika devo meM, agavA jyotiSka, vANavyantara aura vaimAnika devo meM / athavA jyotiSka, bhavanavAsI, vANavyantara aura vaimAnika devoM me hote hai| sUtra-457 bhagavan ! bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikadeva-pravezanaka, ina cAroM se kauna pravezanaka kisa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 202
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . " Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka pravezanaka se alpa, yAvat vizeSAdhika hai ? gAMgeya ! sabase thor3e vaimAnikadeva-pravezanaka hai, unase bhavanavAsIdevapravezanaka asaMkhyAtaguNe hai, unase vANavyantaradeva-pravezanaka asaMkhyAtaguNe hai, aura unase jyotiSkadeva-pravezanaka saMkhyatAguNe haiN| bhagavan ! ina nairayika, tiryaJcayonika, manuSya aura deva-pravezanaka, ina cAro meM se kauna kisase alpa, yAvata vizeSAdhika hai| gAMgeya ! sbse| alpa manuSya-pravezanaka hai, usase nairayika-pravezanaka asaMkhyatAguNA hai, aura usase deva-pravezanaka asaMkhyatAguNA hai, aura usase tiryaJcayonika-pravezanaka asaMkhyAtaguNA hai| sUtra-458 bhagavana ! nairayika sAntara utpanna hote hai yA nirantara utpanna hote hai ? asurakumAra sAntara utpanna hote hai athavA nirantara ? yAvata vaimAnika deva sAntara utpanna hote hai yA nirantara utpanna hote hai ? (isI taraha) nairayika kA udvartana sAntara hotA hai athavA nirantara ? yAvata vANavyantara devo kA udvarttana sAntara hotA hai yA nirantara ? jyotiSka devo kA sAntara cyavana hotA hai yA nirantara ? vaimAnika devoM kA sAntara cyavana hotA hai yA nirantara hotA hai? he gAMgeya ! nairayika sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI, yAvat stanitakumAra sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI / pRthvIkAyikajIva sAntara utpanna nahI hote, kintu nirantara hI utpanna hote hai / isI prakAra yAvat vanaspatikAyika jIva sAntara utpanna nahI hote, kintu nirantara utpanna hote hai| zeSa sabhI jIva nairayika jIvoM ke samAna sAntara bhI utpanna hote hai, nirantara bhI, yAvat vaimAnika deva sAntara bhI utpanna hote hai, aura nirantara bhI / nairayika jIva sAntara bhI udvartana karate hai, nirantara bhI / isI prakAra stanitakumAroM taka kahanA / pRthvIkAyikajIva sAntara nahIM udvavartate, nirantara udvavartita hote hai| isI prakAra vanaspatikAyiko taka kahanA / zeSa sabhI jIvoM kA kathana nairayiko ke samAna jAnanA / itanA vizeSa hai ki jyotiSka deva aura vaimAnika deva cyavate, aisA pATha kahanA cAhie cAvat vaimAnika deva sAntara bhI cyavate hai aura nirantara bhii| bhagavan ! sat nairayika jIva utpanna hote hai yA asat ? gAMgeya ! sat nairayika utpanna hote hai, asat nairayika utpanna nahI hote / isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA / bhagavan ! sat nairayika udvartate hai yA asat ? gAMgeya ! sat nairayika udvartate hai kintu asat nairayika udvartita nahI hote / isI prakAra vaimAnikoM paryanta jAnanA / vizeSa itanA hai ki jyotiSka aura vaimAnika devo ke lie cyavate hai, aisA kahanA / bhagavan ! nairayika jIva sat nairayiko meM utpanna hote he yA asata nairayiko meM ? asurakumAra deva, sata asurakumAra devoM meM utpanna hote hai yA asat asurakumAra devo meM? isI prakAra yAvat sat vaimAnikoM me utpanna hote hai yA asat vaimAniko meM ? tathA sat nairayikoM meM se udvartate hai yA asat nairayiko meM se ? sat asurakumAro meM se udvartate hai yAvat sat vaimAnika meM se cyavate hai yA asat vaimAnika meM se ? gAMgeya ! nairayika jIva sat nairayiko meM utpanna hote hai, kintu asat nairayiko meM utpanna nahI hote / sat asurakumAroM meM utpanna hote hai, asat asurakumAroM me nahI / isI prakAra yAvat sat vaimAniko meM utpanna hote hai, asat vaimAniko meM nahI / sat nairayiko meM se udvartate hai, asat nairayikoM meM se nahIM / yAvat sat vaimAnikoM me se cyavate hai asat vaimAniko meM se nahIM / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki nairayika sat nArayikoM meM utpanna hote hai, asat nairayiko meM nahIM / isI prakAra yAvat sat vaimAnikoM meM se cyavate hai, asat vaimAnikoM meM se nahI ? gAMgeya ! nizcita hI puruSAdAnIya arhat zrIpArzvanAtha ne loka ko zAzvata, anAdi aura ananta kahA hai ityAdi, paMcama zataka ke nauve uddezaka meM kahe anusAra jAnanA, yAvat-jo avalokana kiyA jAe, use loka kahate hai / isa kAraNa he gAMgeya ! aisA kahA jAtA hai ki yAvat asat vaimAnikoM meM se nhiiN| bhagavan ! Apa svayaM ise prakAra jAnate hai, athavA asvayaM jAnate hai ? tathA binA sune hI ise isa prakAra jAnate hai, athavA sunakara jAnate hai ki sat nairayika utpanna hote hai, asat nairayika nahIM / yAvat sat vaimAnikoM me se cyavana hotA hai, asat vaimAniko se nahI ?' gAMgeya ! yaha saba isa rUpa meM mai svayaM jAnatA hUM, asvayaM nahIM tathA binA sune hI mai ise isa prakAra jAnatA hUM, sunakara aisA nahI jAnatA ki sat nairayika utpanna hote hai, asata nairayika nahI, yAvat sat muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 203
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka vaimAnikoM meM se cyavate hai, asat vaimAnikoM meM se nahIM / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai, ki maiM svayaM jAnatA hUM, ityAdi, gAMgeya ! kevalajJAnI pUrva meM mita bhI jAnate hai amita bhI jAnate hai / isI prakAra dakSiNa dizA meM bhI jAnate hai / isa prakAra zabda-uddezaka meM kahe anusAra kahanA / yAvat kevalI kA jJAna nirAvaraNa hotA hai, isalie he gAMgeya ! isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki maiM svayaM jAnatA hUM, ityAdi, yAvat asat vaimAnikoM meM se nahI cyvte| he bhagavan ! nairayika, nairayiko meM svayaM utpanna hote hai yA asvayaM utpanna hote hai ? gAMgeya ! nairayika, nairayiko meM svayaM utpanna hote hai, asvayaM utpanna nahIM hote / bhagavan ! aisA kyoM kahate hai ki yAvat asvayaM utpanna nahIM hote ? gAMgeya! karma ke udaya se, karmo kI gurutA ke kAraNa, karmo ke bhArIpana se, karmo ke atyanta gurutva aura bhArIpana se, azubha karmo ke udaya se, azubha karmo ke vipAka se tathA azubha karmo ke phalaparipAka se nairayika, nairayikoM meM svayaM utpanna hote hai, asvayaM utpanna nahIM hote / bhaMte ! asurakumAra, asurakumAro meM svayaM utpanna hote hai yA asvayaM ? ityAdi pRcchaa| gAMgeya ! asurakumAra asurakumAroM meM svayaM utpanna hote hai, asvayaM utpanna nahI hote / bhagavan ! aisA kahane kA kyA kAraNa hai ki yAvat asvayaM utpanna nahI hote ? he gAMgeya ! karma ke udaya, se, karma ke abhAva se, karma kI vizodhi se, karmo kI vizuddhi se, zubha karmo ke udaya se, zubha karmo ke vipAka se, zubha karmo ke phalavipAka se asurakumAra, asurakumAroM meM svayaM utpanna hote hai, asvayaM utpanna nahIM hote / isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA cAhie / bhagavan ! kyA pRthvIkAyika, pRthvIkAyikoM me svayaM utpanna hote hai, yA asvayaM utpanna hote hai ? gAMgeya ! pRthvIkAyika, pRthvIkAyiko meM savyaM yAvat utpanna hote hai, asvayaM utpanna nahI hote hai / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate hai ki pRthvIkAyika svayaM utpanna hote hai, ityAdi ? gAMgeya ! karma ke udaya se, karmo kI gurutA se, karma ke bhArIpana se, karma ke atyanta gurutva aura bhArIpana se, zubhAzubha karmo ke udaya se, zubhAzubha karmo ke vipAka se, zubhAzubha karmo se phalavipAka se pRthvIkAyikA, pRthvIkAyikoM meM utpanna hote hai, asvayaM utpanna nahI hote / isI prakAra yAvat manuSya taka jAnanA cAhie / asurakumAro ke vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke viSaya meM bhI jAnanA / isI kAraNa he gAMgeya ! meM aisA kahatA hUM ki yAvat vaimAnika, vaimAnikoM me svayaM utpanna hote hai, asvayaM utpanna nahI hote / sUtra-459 taba se gAMgeya anagAra ne zramaNa bhagavAn mahAvIra ko sarvajJa aura sarvadarzI ke rUpa meM pahacAnA / gAMgeya anagAra ne zramaNa bhagavAn mahAvIra ko tIna bAra AdakSiNa pradakSiNA kI, vandana namaskAra kiyaa| usake bAda kahA-bhagavan ! maiM Apake pAsa cAturyAmarUpa dharma ke badale paMcamahAvratarUpa dharma ko aMgIkAra karanA cAhatA haiM / isa prakAra sArA varNana prathama zataka ke nauve uddezaka meM kathita kAlasyaveSikaputra anagAra ke samAna jAnanA cAhie, yAvat sarvaduHkhoM se rahita bane / he bhagavana yaha isI prakAra hai| zataka-9- uddezaka-33 sUtra -460 usa kAla aura samaya meM brAhmaNakuNDagrAma nAmaka nagara thA / vahA~ bahuzAla nAmaka caitya thA / usa brAhmaNakuNDagrAma nagara meM RSabhadatta nAma kA brAhmaNa rahatA thA / vaha ADhya, dIpta, prasiddha, yAvat aparibhUta thA / vaha Rgveda, yajurveda, sAmaveda aura atharvaNaveda meM nipuNa thA / skandaka tapAsa kI taraha vaha bhI brAhmaNoM ke anya bahuta se nayoM meM niSNAta thA / vaha zramaNoM kA upAsaka, jIva-ajIva Adi tattvoM kA jJAtA, puNya-pApa ke tattva ko upalabdha, yAvat AtmA ko bhAvita karatA huA viharaNa karatA thA / usa RSabhadatta brAhmaNa kI devAnandA nAma kI brAhmaNI (dharmapatnI) thI / usake hAtha-paira sukumAla the, yAvat usakA darzana bhI priya thA / usakA rUpa sundara thA / vaha zramaNopAsikA thI, jIva-ajIva Adi tattvoM kI jAnakAra thI tathA puNya-pApa ke rahasya ko upalabdha kI huI thI, yAvat viharaNa karatI thii| usa kAla aura usa samaya meM mahAvIra svAmI vahA~ padhAre / samavasaraNa lagA / pariSad yAvat paryupAsanA karane lagI / tadanantara isa bAta ko sunakara vaha RSabhadatta brAhmaNa atyanta harSita aura santuSTa huA, yAvat hRdaya meM muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 204
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1 zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka ullasita huA aura jahA~ devAnandA brAhmaNI thI, vahA~ AyA aura usake pAsa Akara isa prakAra bolA- he devAnupriye ! dharma kI Adi karane vAle yAvat sarvajJa sarvadarzI zramaNa bhagavAn mahAvIra AkAza meM rahe hue cakra se yukta yAvat sukhapUrvavaka vihAra karate hue yahA~ padhAre hai, yAvat bahuzAlaka nAmaka caitya meM yogya avagraha grahaNa karake yAvat vicaraNa karate hai / he devAnupriye ! una tathArUpa arihanta bhagavAn ke nAma-gautra ke zravaNa se bhI mahAphala prApta hotA hai, to unake sammukha jAne, vandana-namaskAra karane, prazna pUchane aura paryupAsanA karane Adi se hone vAle phala ke viSaya meM hanA hI kyA ! eka bhI Arya aura dhArmika suvacana ke zravaNa se mahAna phala hotA hai, to phira vipula artha ko grahaNa karane se mahAphala ho, isameM to kahanA hI kyA he ! isalie he devAnupriye ! hama caleM aura zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namana kareM yAvat unakI paryupAsanA kareM / yaha kArya hamAre lie isa bhava meM tathA parabhava meM hita ke lie, sukha ke lie,kSamatA ke lie, niHzreyasa, ke lie aura AnugAmakitA ke lie hogaa| tatpazcAta RSabhadatta brAhmaNa se isa prakAra kA kathana sana kara devAnandA brAhmaNI hRdaya meM atyanta harSita yAvata ullasita huI aura usane dono hAtha jor3a kara mastaka para aMjali karake RSabhadatta brAhmaNa ke kathana ko vinayapUrvaka svIkAra kiyA / tatpazcAta usa RSabhadatta brAhmaNa ne apane kauTambika puruSo ko bulAyA aura isa prakAra kahAdevAnupriyo ! zIghra calane vAle, prazasta, sadazarUpa vAle, samAna khura aura pUMcha vAle, eka samAna sIMga vAle, svarNanirmita kalApoM se yukta, uttama gati vAle, cAMdI kI ghaMTiyo se yukta, svarNamaya nAtha dvArA nAthe hae, nIla kamala kI kalaMgI vAle do uttama yuvA bailoM se yukta, aneka prakAra kI maNimaya ghaMTiyo ke samUha se vyApta, uttama kASThasya jue aura jIta kI uttama do DoriyoM se yukta, pravara lakSaNoM se yukta dhArmika zreSTha yAna zIghra taiyAra karake yahA~ upasthita karo aura isa AjJA ko vApisa karo arthAt isa AjJA kA pAlana karake mujhe sUcanA kro| jaba RSabhadatta brAhmaNa ne una kauTumbika puruSoM ko isa prakAra kahA, taba ve use sunakara atyanta harSita yAvat hRdaya meM Anandita hue aura mastaka para aMjali karake kahA-svAmina ! ApakI yaha AjJA hameM mAnya hai - / isa prakAra kaha kara vinayapUrvaka unake vacanoM ko svIkAra kiyA aura zIghra hI drutagAmI do bailoM se yukta yAvat zreSTha dhArmika ratha ko taiyAra karake upasthita kiyA, yAvat unakI AjJA ke pAlana kI sUcanA dii| tadanantara vaha RSabhadatta brAhmaNa snAna yAvat alpabhAra aura mahAmUlya vAle AbhUSaNo se apane zarIra ko alaMkRta kiye hue apane ghara se bAhara nikalA / jahA~ bAharI upasthApanazAlA thI aura jahA~ zreSTha dhArmika ratha thA, vahA~ AyA / usa ratha para ArUDha huaa| taba devA brAhmaNI ne bhI snAna kiyA, yAvat alpabhAra vAle mahAmUlya AbhUSaNoM se zarIra ko suzobhita kiyaa| phira bahuta sI kabjA dAsiyo tathA cilAta deza kI dAsiyo ke sAtha yAvat antaHpura se nikalI / jahA~ bAhara kI upasthAnazAlA thI aura jahA~ zreSTha dhArmika ratha khaDA thA, vahA~ AI / usa zreSTha dhArmika ratha para ArUDha hii| vaha RSabhadatta brAhma devAnandA brAhmaNI ke sAtha zreSTha dhArmika ratha para ArUDha ho apane parivAra se parivRtta hokara brAhmaNakuNDagrAma nAmaka nagara ke madhya meM hotA huA nikalA aura bahuzAlaka nAmaka udyAna meM AyA / vahA~ tIrthakara bhagavAn ke chatra Adi atizayoM ko dekhA / dekhate hI usane zreSTha dhArmika ratha ko ThaharAyA aura usa zreSTha-dharma ratha se nIce utarA / vaha zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa pAMca prakAra ke abhigamapUrvaka gayA / ve pA~ca abhigama hai (1) sacita dravyoM kA tyAga karanA ityAdi; dvitIya zataka meM kahe anusAra yAvat tIna prakAra kI paryupAsanA se upAsanA karane lgaa| sUtra - 469 devAnandA brAhmaNI bhI dhArmika uttama ratha se nIce utarI aura apanI bahuta-sI dAsiyoM Adi yAvat mahattarikA-vRnda se parivRtta ho kara zramaNa bhagavAn mahAvIra ke sammukha paMcavidha abhigamapUrvaka gamana kiyA / ve pA~ca abhigama hai-sacita dravyoM kA tyAga karanA, acita dravyoM kA tyAga na karatA, vinaya se zarIra ko avanata karanA, bhagavAn ke dRSTigocara hote hI dono hAtha jor3anA, mana ko ekAgra karanA / jahA~ zramaNa mahAvIra the, vahA~ AI aura tIna vAra AdakSiNa pradaziNA kI, phira vandana-namaskAra ke bAda RSabhadatta brAhmaNa ko Age karake apane parivAra sahita zuzrUSA karatI huI, namana karatI huI, sammukha khar3I raha kara vinayapUrvaka hAtha jor3a kara upAsanA karane lgii| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 205
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka tadanantara dasa devAnandA brAhmaNI ke stano meM dudha AyA / usake netra harSAzruo se bhIga gae / harSa se praphullita hotI haI usakI bAhoM ko balayoM ne roka liyA / harSAtireka se usakI kaJcukI vistIrNa ho gaI / megha kI dhArA se vikasita kadambapuSpa ke samAna usakA zarIra romAJcita ho gyaa| phira vaha zramaNa bhagavAn mahAvIra ko animeSa dRSTi se dekhatI rahI / bhagavAn gautama ne, zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana namaskAra kiyA aura pUchA-bhante ! isa devAnandA brAhmaNI ke stano se dudha kaise nikala AyA ? yAvat ise romAMca kyoM ho AyA ? aura yaha Apa devAnupriye ko animeSa dRSTi se dekhatI huI kyo khar3I hai ? zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne bhagavAn gautama se kahA hai gautama ! devAnandA brAhmaNI merI mAtA hai / maiM devAnandA kA atmaja hUM / isalie devAnandA ko pUrva-putrasanhanurAgavaza dUdha A gayA, yAvat romAJca huA aura yaha mujhe animeSa dRSTi se dekha rahI hai| sUtra -462 tadanantara zramaNa bhagavAna mahAvIra ne RSabhadattabrAhmaNa aura devAnandA tatha usa atyanta bar3I RSipariSad ko dharmakathA kahI; yAvat pariSad vApara calI gii| isake pazcAta vaha RSabhadatta brAhmaNa, zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa dharma-zramaNa kara aura use hadaya meM dhAraNa karake harSita aura santuSTa hokara khar3A huA / usane zramaNa bhagavAn mahAvIra kI tIna bAra AdakSiNa-pradakSiNA kI, yAvat vandana-namana karake isa prakAra nivedana kiyA- bhagavan ! Apane kahA, vaisA hI hai, ApakA kathana yarthAtha hai bhagavan!' ityAdi skandaka tApasa-prakaraNa meM kahe anusAra; yAvat- 'jo Apa kahate hai, vaha usI prakAra hai| isa prakAra kaha kara vaha IzAnakoNa meM gayA / vahA~ jA kara usane svayameva AbhUSaNa, mAlA aura alaMkacAra utAra diye / phira svayameva paMcamuSTi kezaloca kiyA aura zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa AyA / bhagavAn kI tIna bAra pradakSiNA kI, yAvat namaskAra karake isa prakAra kahA- bhagavan ! yaha loka cAroM ora se prajvalita ho rahA hai, bhagavan ! yaha loka cAroM ora se atyanta jala rahA hai, ityAdi kaha kara skandaka tApasa ke anusAra pravrajyA grahaNa kI, yAvat sAmAyika Adi gyAraha aMgo kA adhyayana kiyA, yAvat bahuta-se upavAsa, belA, telA, caulA ityAdi vicitra tapaHkarmo se AtmA ko bhAvita karate hue, bahuta varSoM taka zrAmaNyaparyAya kA pAlana kiyA aura eka mAsa kI saMllekhanA se AtmA ko saMlikhita karake sATha bhaktoM kA anazana se chedana kiyA ora aisA karake jisa uddezya se nagrabhAva svIkAra kiyA, yAvat ArAdhanA kara lI, yAvat ve siddha, buddha, mukta, parinirvRtta evaM sarvaduHkhoM se rahita hue| tadantara zramaNa bhagavAna mahAvIrasvAmI se dharma sunakara evaM hRdayaMgama karake vaha devAnandA brAhmaNI atyanta hRSTaM evaM taSTa haI aura zramaNa bhagavAna mahAvIra kI tIna cAra AdakSiNa-pradakSiNA karake yAvat namaskAra karake isa prakAra bolI-bhagavan ! Apane jaisA kahA hai, vaisA hI hai, bhagavan / ApakA kathana yarthAtha hai| isa prakAra RSabhadatta ke samAna devAnandA ne bhI nivedana kiyA; aura-dharma kahA; yahA~ taka kahanA cAhie / taba zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne devAnandA brAhmaNI ko svayameva pravrajita karAyA, svayameva muNDita karAyA aura svayameva candanA AryA ko ziSyArupa meM sauMpa diyaa| tatpazcAt candanA AryA ne devAnandA brAhmaNI ko svayaM pravrajita kiyA, svayameva muNDita kiyA aura svayameda use zikSA dI / devAnandA ne bhI RSabhadatta ke samAna isa prakAra ke dhArmika upadeza ko samyaka rUpa se svIkAra kiyA aura vaha unakI AjJAnusAra calane lagI, yAvat saMyama meM samyak pravRtti karane lgii| tadanantara AryA devAnandA ne Arya candanA se sAmAyika Adi gyAraha aMgo kA adhyayana kiyA / zeSa varNana pUrvavat, yAvat samasta duHkhoM se rahita huii| sUtra - 463 usa brAhmaNakuNDagrAma nAmaka nagara se pazcima dizA meM kSatriyakuNDagrAma nAmaka nagara thA / (varNana) usa kSatriyakuNDagrAma nAmaka nagara meM jamAli nAma kA kSatriyakumAra rahatA thA / vaha ADhya, dIpta yAvat aparibhUta thA / vaha jisameM mRdaMga vAdya kI spaSTa dhvani ho rahI thI, battIsa prakAra ke nATako ke abhinaya aura nRtya ho rahe the, aneka prakAra kI sundara taruNiyoM dvArA samprayukta nRtya aura guNagAna bAra-bAra kiye jA rahe the, usakI prazaMsA se bhavana guMjAyA jA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 206
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka rahA thA, khuziyAM manAI jA rahI thI, aise apane ucca zreSTha prAsAda-bhavana meM prAvaTa, varSA, zarada, hemanta, vasanta aura grISma, ina chaha RtuoM meM apane vaibhava ke anusAra Ananda manAtA haA, samaya bitAtA haA, manuSyasambandhI pAMca prakAra ke iSTa zabda, sparza, rasa, rUpa, gandha, vAle kAmabhogoM kA anubhava karatA huA rahatA thaa| usa dina kSatriyakuNDagrAma nAmaka nagara meM zrRgATaka, trika, catuSka aura catvara yAvat mahApatha para bahuta se logo kA kolAhala ho rahA thA, ityAdi aupapAtikasUtra ki taraha jAnanA cAhie; yAvat bahuta-se loga paraspara ekadusare se kaha rahe the devAnupriyo ! Adikara yAvat sarvajJa, sarvadarzI zramaNa bhagavAn mahAvIra, isa brAhmaNakuNDagrAma nagara ke bAhara bahuzAla nAmaka udyAna meM yathAyogya avagraha grahaNa karake yAvat vicarate hai / ataH he devAnupriyo ! tathArUpa arihanta bhagavAn ke nAma, gotra ke zravaNa-mAtra se mahAn phala hotA hai; ityAdi varNana aupapAtikasUtra anusAra, yAvat vaha janasamaha tIna prakAra kI paryapAsanA karatA hai| taba bahata-se manuSyoM ke zabda aura unakA paraspara milana sana aura dekha kara usa kSatriyakumAra jamAlike mana meM vicAra yAvat saMkalpa utpanna huA- kyA Aja kSatriyakuNDagrAma nagara meM indra kA utsava hai ?, athavA skandotsava hai ?, yA mukunda mahotsava hai ? nAga kA, yakSa kA athavA bhUtamahotsava hai ? yA kI kUpa kA, sarovara kA, nadI kA yA draha kA utsava hai ?, athavA kisI parvata kA, vRkSa kA, caitya kA athavA stUpa kA utsava hai ?, jisake kAraNa ye bahuta-se ugra, bhoga, rAjanya, ikSvAku, jJAtR, kauravya, kSatriyaputra, bhaTa, bhaTaputra, senApati, senApatipatra, prazAstA evaM prazAstRputra, licchavI, licchavIputra, brAhmaNa, brAhmaNaputra evaM ibhya ityAdi aupapAtika sUtra meM kahe anusAra yAvat sArthavAha-pramukha, snAna Adi karake yAvat bAhara nikala rahai hai ?' isa prakAra vicAra karake usane kaMcukIpuruSa ko bulAyA aura usase pUchA- he devAnupriyo ! kyA Aja kSatriyakuNDagrAma nagara meM indra Adi kA koI utsava hai, jisake kAraNa yAvat ye saba loga bAhara jA rahe hai?' taba jamAli kSatriyakumAra ke isa prakAra kahane para vaha kaMcukI puruSa atyanta harSita evaM santuSTa huA / usane zramaNa bhagavAn mahAvIra kA Agamana jAna kara evaM nizcita karake hAtha jor3a kara jaya-vijaya-dhvani se jamAli kSatriyakumAra ko badhAI dI / usane kahA- he devAnupriye ! Aja kSatriyakuNDagrAma nagara ke bAhara indra Adi kA utsava nahI hai, kintu devAnupriye ! Adikara yAvat sarvajJa-sarvadarzI zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI brAhmaNakuNDagrAma nagara ke bAhara bahuzAla nAmaka udyAna meM avagraha grahaNa karake yAvat vicarate hai; isI kAraNa ye ugrakula, bhogakula Adi ke kSatriya Adi tathA aura bhI aneka jana vandana ke lie yAvat jA rahe hai / tadanantara kaMcukIpuruSa se yaha bAta suna kara aura hRdaya me dhAraNa karake jamAli kSatriyakumAra, harSita evaM santuSTa huA / usane kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura kahA- devAnupriyo ! tuma zIghra hI cAra ghaNTA vAle azvaratha ko jota kara yahA~ upasthita karo aura merI isa AjJA kA pAlana karake sUcanA do / taba una kauTumbika puruSoM ne kSatriyakumAra jamAli ke isa Adeza ko suna kara tadanusAra kArya karake nivedana kiyaa| tadanantara vaha jamAli kSatriyakumAra jahA~ snAnagRha thA, vahA~ AyA usane snAna kiyA tathA anya sabhI dainika kriyAe~ kI, yAvat zarIra para candana kA lepana kiyA; samasta AbhUSaNoM se vibhUSita huA aura snAnagRha se nikalA Adi sArA varNana aupapAtikasUtra anusAra jAnanA cAhie / phira jahA~ bAhara kI upasthAnazAlA thI aura jahA~ susajjita cAturghaSTa azvaratha thA, vahA~ vaha AyA / usa azvaratha para caDhA / koraNTapuSpa kI mAlA se yukta chatra ko mastaka para dhAraNa kiyA huA tathA bar3e-bar3e subhaTo, dAso, pathadarzako Adi ke samuha se parivRta huA vaha jamAli kSatriyakumAra kSatriyakuNDagrAma nagara ke madhya meM se hokara nikalA aura brAhmaNakuNDagrAma nAmaka nagara ke bAhara jahA~ bahuzAla nAmaka udyAna thA, vahA~ AyA / vahA~ ghor3o ko roka kara ratha ko khar3A kiyA, vaha ratha se nIce utarA / phira usane puSpa, tAmbUla, Ayudha (zastra) Adi tathA upAnaha (jUte) vahIM chor3a diye / eka paTa vAle vastra kA uttarAsaMga kiyaa| tadanantara Acamana kiyA huA aura azuddhi dUra karake atyanta zuddha huA jamAli mastaka para donoM hAtha jor3e hue zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAsa pahucA / samIpa jAkara zramaNa bhagavAn mahAvIra kI tIna bAra adakSiNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 207
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka pradakSiNA kI, yAvat trividha paryupAsanA kI / tadanantara zramaNa bhagavAn mahAvIrasvAmI ne usa kSatriyakumAra jamAli tathA usa bahuta bar3I RSigaNa Adi kI pariSad kI yAvat dharmopadeza diyA / yAvat pariSada vApasa lauTa huii| sUtra - 464 zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa se dhamR suna kara aura use hRdayaMgama karake harSita aura santuSTa kSatriyakumAra jamAli yAvat uThA aura khar3e hokara usane zramaNa bhagavAn mahAvIra ko tIna bAra AdakSiNa pradakSiNA kI yAvat vandana-namana kiyA aura kahA- bhagavan ! maiM nigrantha-pravacana para zraddhA karatA hUM | bhagavan ! maiM nirgrantha-pravacana para pratIta karatA hU / bhante ! nirgrantha-pravacana meM merI ruci hai / bhagavan ! maiM nirgrantha-pravacana para pratIta karatA hU / bhante ! nirgrantha-pravacana meM merI rUci hai / bhagavan ! maiM nirgrantha-pravacana ke anusAra calane ke lie abhyudyata huA hUM / bhante ! yaha nirgrantha pravacana tathya hai, satya hai; bhagavan ! yaha asaMdigdha hai, yAvat jaisA ki Apa kahate hai / kintu he devAnupriye ! maiM apane mAtA-pitA ko pUchatA haiM aura unakI anujJA lekara Apa devAnupriye ke samIpa muNDita ho kara agAradharma se anagAradharma me pravrajita honA cAhatA huuN| devAnupriya ! jaisA tumheM sukha ho vaisA kro| jaba zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jamAli kSatriyakumAra se isa prakAra se kahA to vaha harSita aura santuSTa huA / usane zramaNa bhagavAna mahAvIra ko tIna bAra pradakSiNA karake yAvat namaskAra kiyaa| phira usa cAra ghaMTA vAle azvaratha para AruDha huA, rathArUDha ho kara zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa se, bahuzAla nAmaka udyAna se nikalA, yAvat mastaka para koraTapuSpa kI mAlA se yukta chatra dhAraNa kie hue mahAn subhaToM ityAdi ke samUha se parivRtta hokara jahA~ kSatriyakuNDagrAma nAmaka nagara thA, vahA~ aayaa| vahA~ se vaha kSatriyakuNDagrAma ke bIcoMbIca hotA huA, jahA~ apanA ghara thA aura jahA~ bAhara kI upasthAnazAlA thI, vahA~ AyA / vahA~ pahuMcate hI usane ghor3o ko rokA aura ratha ko khar3A karAyA / phira vaha ratha se nIce utarA aura Antarika upasthAnazAlA meM, jahA~ ki usake mAtA-pitA the, vahA~ AyA / Ate hI usane jaya-vijaya zabdoM se vadhAyA, phira kahA he mAtA-pitA ! maine zramaNa bhagavAn mahAvIra se dharma sunA hai, vaha dharma mujhe iSTa, atyanta iSTa rucikara pratIta huA hai| yaha suna kara mAtA-pitA ne kSatriyakumAra jamAli se isa prakAra kahA-he putra ! tU dhanya hai ! beTA ! tU kRtArtha huA hai ! putra ! tU kRtapuNya hai / putra ! tU kRtalakSaNa hai ki tUne zramaNa bhagavAn mahAvIra se dharma zravaNa kiyA hai aura vaha dharma tujhe iSTa, vizeSa prakAra se abhISTa aura rucikara lagA hai / tadanantara kSatriyakumAra jamAli ne dUsarI bAra bhI apane mAtApitA se kahA- maine zramaNa bhagavAn mahAvIra se vAstavika dharma sunA, jo mujhe iSTa, abhISTa aura rucikara lagA isalie he mAtA-pitA ! maiM saMsAra ke ratha se udvigra ho gayA hUM, janma-maraNa se bhayabhIta huA hUM / ataH maiM cAhatA hUM ki Apa dono kI AjJA prApta hone para zramaNa bhagavAn mahAvIra pAsa muNDita hokara gRhavAsa tyAga kara anagAra dharmameM pravrajita houu| kSatriyakumAra jamAli kI mAtA usake usa aniSTa, akAnta, apriya, amanojJa, mana ko apriya aura azrutapUrva vacana sunakara aura avadhAraNa karake romakUpa se bahate hue pasIne se usakA zarIra bhIga gayA / zoka ke bhAra se usake aMga-aMga kAMpane lage / nisteja ho gaI / mukha dIna aura unmanA ho gayA / hatheliyo se masalI huI kamalamAlA kI taraha zarIra tatkAla murjha gayA evaM durbala ho gayA / vaha lAvaNyazUnya, kAntirahita aura zobhAhIna ho gaI / AbhUSaNa DhIle ho gae / hAtho kI dhavala cUr3iyA~ nIce gira kara cUra-cUra ho gaI / uttarIya vastra aMga se haTa gayA / mUrchAvaza usakI cetanA naSTa ho gii| zarIra bhArI-bhArI ho gayA / sukomala kezarAzi bikhara gii| vaha kulhAr3I se kATI haI campakalatA kI taraha evaM mahotsava samApta hone ke bAda indradhvaja kI taraha zobhAvihIna ho gii| usake sandhibandhana ho gae aura vaha dhar3Ama se sAre hI aMgo sahita pharza para gira pdd'ii| isake pazcAta kSatriyakumAra jamAli kI vyAkulatApUrvaka idhara-udhara giratI huI mAtA ke zarIra para zIghra hI dAsiyoM ne svarNakalazo ke mukha se nikalI huI zItala evaM nirmala jaladhArA kA siMcana karake zarIra ko svastha kiyaa| phira paMkho tathA tAr3a ke pattoM se bane paMkhoM se jalakaNoM sahita havA kI / tadanantara antaHpura ke parijanoM ne use Azavasta kiyA / rotI huI, krandana karatI huI, zoka karatI huI, evaM vilApa karatI huI mAtA kSatriyakumAra jamAli se isa prakAra kahane lagI-putra ! tU hamArA ikalautA putra hai, tU hameM iSTa hai, kAnta hai, priya hai, manojJa hai, manasuhAtA hai, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 208
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka AdhArabhUta hai vizvAsapAtra hai, tU sammata, anumata aura bahumata hai / tU AbhUSaNo ke piTAre ke samAna hai, ratnasvarUpa hai, ratnatUlya hai, jIvana yA jIvitotsava ke samAna hai, hRdaya ko Ananda dene vAlA hai; udUmbara ke phUla ke samAna terA nAmazravaNa bhI durlabha hai, to terA darzana durlabha ho, isameM kahanA hI kyA ! isalie he putra ! hama terA kSaNa bhara kA viyoga bhI nahI cAhate / isalie jaba taka hama jIvita rahe, taba taka tU ghara meM hI raha / usake pazcAt jaba hama kAladharma ko prApta ho jAe~, taba nirapekSa hokara tU gRhavAsa kA tyAga karake zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa muNDita hokara anagAradharma meM pravrajita honaa| taba kSatriyakumAra jamAli ne apane mAtA-pitA se kahA-abhI jo Apane kahA ki-he putra ! tuma hamAre ikalaute putra ho, iSTa kAnta Adi ho, yAvat hamAre kAlagata hone para pravrajita honA, ityAdi; mAtAjI ! pitAjI ! yoM to yaha manuSya jIvana janma, jarA, matya, roga tathA zArIrika aura mAnasika aneka duHkho kI vedanA se aura saikaDo kaSTo evaM upadravo se grasta hai / adhruva; hai, aniyata hai, azAzvata hai, sandhyAkAlIna bAdaloM ke raMga-sadRza, kSaNika hai, jala-bubuda ke samAna hai, kuza kI nokara para rahe hue jalabindu ke samAna hai, svaptadarzana ke tulya hai, vidyuta-latA kI camaka ke samAna caMcala aura anitya hai| sar3ane, par3ane, galane aura vidhvaMsa hone ke svabhAvavAlA hai| pahale yA pIche ise avazya hI choDanA paDegA / ataH he mAtA-pitA ! yaha kauna jAnatA hai ki ki hamameM se kauna pahale jAegA aura kauna pIche jAegA? isalie maiM cAhatA hUM ki ApakI anujJA mila jAe to maiM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa muMDita hokara yAvat pravrajyA aMgIkAra kara lUM / yaha bAta suna kara kSatriyakumAra jamAli se usake mAtA-pitA ne kahA-he putra ! tumhArA yaha zarIra viziSTa rUpa, lakSaNoM, vyaMjano evaM guNo se yukta hai, uttama bala, vIrya aura sattva se sampanna hai, vijJAna meM vicakSaNa hai, saubhAgya-guNa se unnata hai, kulIna hai, mahAn samartha hai, vividha vyAdhiyoM aura rogo se rahita hai, nirupahata, udAtta, manohara aura pAMco indriyo kI paTutA se yukta hai tathA prathama yauvana avasthA meM hai, ityAdi aneka uttama guNo se yukta hai| he putra ! jaba taka tere zarIra meM rUpa, saubhAgya aura yauvana Adi uttama guNa hai, taba taka tU inakA anubhava kara / pazcAt hamAre kAladharma prApta hone para jaba terI umra paripakka ho jAe aura kulavaMza kI vRddhi kA kArya ho jAe, taba nirapekSa ho kara zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa muNDita ho kara agAravAsa chor3a kara anagAradharma meM pravrajita honA / taba kSatriyakumAra jamAli ne apane mAtA-pitA se kahA-he mAtA-pitA ! Apane mujhe jo yaha kahA ki putra ! terA yaha zarIra uttama rUpa Adi guNoM se yukta hai, ityAdi , yAvat hamAre kAlagata hone para tu pravrajita honA / (kintu) yaha mAnava-zarIra duHkho kA ghara hai, aneka prakAra kI saikaDo vyAdhio kA niketana he, asthi rupa kASTha para khaDA haA hai, nADiyo aura snAyuo ke jAla se veSTita hai, miTTI ke bartana ke samAna durbala hai / azuci ke saMkliSTa hai, isako TikAye rakhane ke lie sadaiva isakI sambhAla rakhanI par3atI hai, yaha sar3e hue zava ke samAna aura jIrNa ghara ke samAna hai, sar3anA, par3anA aura naSTa honA, isakA svabhAva hai / isa zarIra ko pahale yA pIche avazya chor3anA paDegA; taba kauna jAnatA hai ki pahale kauna jAegA aura pIche kAnai ? ityAdi varNana pUrvavat yAvat-isalie maiM cAhatA hUM ki ApakI AjJA prApta hone para mai pravrajyA grahaNa kara lU / taba kSatriyakumAra jamAli ke mAtA-pitA ne kahA-putra ! ye terI guNavallabhA, uttama, tujhame nitya bhAvAnurakta, sarvAMgasundarI ATha patniyA~ hai, jo vizAla kula meM utpanna navayauvanAe~ hai, kalAkuzala hai, sadaiva lAlita aura sukhabhoga ke yogya hai / ye mArdavaguNa se yukta, nipuNa, vinaya-vyavahAra meM kuzala evaM vicakSaNa hai / ye maMjula, parimiti aura madhura bhASiNI hai / ye hAsya, viprekSita, gati, vilAsa aura ceSTAoM me vizArada hai / nirdoSa kula aura zIla se suzobhita hai, vizuddha kularUpa vaMzatantu kI vRddhi karane meM samartha evaM pUrNayauvana vAlI hai / ye manonukUla evaM hRdaya ko iSTa hai / ataH he putra ! tU inake sAtha manuSyasambandhI vipula kAmabhogo kA upabhoga kara, bAda meM jaba tU bhuktabhogI ho jAe aura viSayavikAro me terI utsukatA samApta ho jAe, taba hamAre kAladharma ko prApta ho jAne para yAvat tU pravrajita ho jaanaa| mAtA-pitA ke pUrvokta kathana ke uttara meM jamAli kSatriyakumAra ne apane mAtA-pitA se kahA-tathIpa Apane jo yaha kahA ki vizAla kula meM utpanna terI ye ATha patniyA~ he, yAvat bhuktabhoga aura vRddha hone para tathA hamAre kAladharma muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 209
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka ko prApta hone para dIkSA lenA, kintu mAtAjI aura pitAjI ! yaha nizcita hai ki ye manuSya-sambandhI kAmabhogo, mala, mUtra, zleSama, siMghANa, vamana, pitta, pUti, zukra aura zoNita se utpanna hote hai, ye amanojJa aura asundara mUtra tathA durgandhayukta viSThA se paripUrNa hai; mRta kalevara ke samAna gandha vAle ucchavAsa evaM azubha niHzvAsa se yukta hone se udvega paidA karane vAle hai / ye bIbhatsa hai, alpakAlasthAyI hai, tucchasvabhAva ke hai, kalamala ke sthAnarUpa hone se duHkharUpa hai aura bahu-janasamudAya ke lie bhogyarUpa se sAdhAraNa hai, ye atyanta mAnasika kleza se tathA gADha zArIrika kaSTa se sAdhya hai / ye ajJAnI jano dvArA hI sevita hai, sAdhu puruSo dvArA sadaiva nindanIya hai, ananta saMsAra kI vRddhi karane vAle hai, pariNAma meM kaTu phala vAle hai, jalate hue ghAsa ke pUle kI Aga ke samAna kaThinatA se chUTane vAle tathA duHkhAnubandhI hai, siddhi gamana meM vighnarUpa hai / ataH he mAtA-pitA ! yaha bhI kauna jAnatA hai ki hamame se kauna pahale jAegA, kauna pIche ? isalie he ApakI AjJA prApta hone para mai dIkSA lenA cAhatA huuN| tadanantara kSatriyakumAra jamAli se usake mAtA-pitA ne isa prakAra kahA- he putra ! tere pitAmaha, prapitAmaha aura pitA ke prapitAmaha se prApta yaha bahata-sA hiraNya, suvarNa, kAMsya uttama vastra, vipula dhana, kanaka yAvata sArabha dravya vidyamAna hai / yaha dravya itanA hai ki sAta pIDhI taka pracura dAna diyA jAya, puSkala bhogA jAya aura bahuta-sA bAMTA jAya, to bhI paryApta hai / ataH he putra ! manuSya-sambandhI isa vipula Rddhi aura satkAra samudAya kA anubhava kara / phira isa kalyANa kA anubhava karake aura kulavaMzatantu kI vRddhi karane ke pazcAta yAvat tU pravrajita ho jAnA / isa para kSatriyakumAra jamAli ne apane mAtA-pitA se kahA-Apane jo yaha kahA ki tere pitAmaha, prapitAmaha Adi se prApta dravya ke dAna, bhoga Adi ke pazcAta yAvat pravrajyA grahaNa karanA Adi, kintu he mAtA-pitA ! yaha hiraNya, suvarNa yAvat sArabhUta dravya agni-sAdhAraNa, cora-sAdhAraNa, rAja-sAdhAraNa, mRtyu-sAdhAraNa, evaM dAyAda-sAdhAraNa hai, tathA agnisAmAnya yAvat dAyAda-sAmAnya hai / yaha adhruva hai, anitya hai aura azAzvata hai / ise pahale yA pIche eka dina avazya chor3anA pdd'egaa| ataH kauna jAnatA hai ki kauna pahale jAegA aura kauna pIche jAegA? ityAdi pUrvavat kathana, yAvat ApakI AjJA prApta ho jAe to merI dIkSA grahaNa karane kI icchA hai| jaba kSatriyakumAra jamAli ko usake mAtA-pitA viSaya ke anukUla bahuta-sI uktiyoM prajJaptiyoM, saMjJAptiyoM aura vijJaptiyoM dvArA kahane, batalAne aura samajhAne-bujhAne meM samartha nahIM hue, taba viSaya ke pratikUla tathA saMyama ke prati bhaya aura udgaga utpanna karane vAlI uktiyoM se samajhAte hue isa prakAra kahane lage-he putra ! yaha nirgranthapravacana satya, anuttara, yAvat sarvaduHkhoM kA anta karane vAlA hai| isameM tatpara jIva siddha, buddha, mukta hote haiM, nirvANa prApta karate haiM evaM samasta duHkhoM kA anta karate hai| parantu yaha (nirgranthadharma) sarpa kI taraha ekAnta dRSTi vAlA hai, chure yA khaDga tIkSNa zastra kI taraha ekAnta dhAra vAlA hai| yaha lohe ke cane cabAne ke samAna duSkara hai; bAlu ke kaura kI taraha svAdarahita (nIssa) hai| gaMgA Adi mahAnadIke pratistrota gamana ke samAna athavA bhujAoM se mahAsamudra tairane ke sAmane pAlana karane meM atIva kaThina hai / tIkSNa dhAra para calanA hai; mahAzilA ko uThAne ke sAmane gurutara bhAra uThAnA hai / talavAra kI tIkSNa dhAra para calane ke samAna vrata kA AcaraNa karanA hai / he putra ! nirgrantha zramaNoM ke lie ye bAteM kalpanIya nahIM haiM / yathA-AdhAkarmika, auddezika, mizrajAta, adhyavapUraka, pUtika, krIta, prAmitya, achedya, anisRSTa, abhyAhRta, kAntArabhakta, durbhikSabhakta, glAnabhakta, vardalikAbhakta, zayyAtarapiNDa aura rAjapiNDa / isI prakAra mUla, kanda, phala, bIja aura harita-bhojana karanA yA pInA bhI usake lie akalpanIya hai / he putra ! tU sukha meM palA, sukha bhogane yogya hai, duHkha sahana karane yogya nahIM hai / tU zIta, uSNa, kSudhA, pipAsA ko tathA cora, vyAla, DAMsa, maccharoM ke upadrava ko evaM vAta, titta, kapha evaM sannipAta sambandhI anake rogoM ke AtaMka ko aura udaya bhI Ae hue parISahoM evaM upasargo ko sahana karane meM samartha nahIM hai / he putra ! hama to kSaNabhara meM terA viyoga sahana karanA nahIM hai / he putra ! hama to kSaNabhara meM terA viyoga sahana karanA nahIM cAhate / ataH putra ! jaba taka hama jIvita haiM, taba taka tUgRhasthavAsa meM raha / usake bAda hamAre kAlagata ho jAne para, yAvat pravrajyA grahaNa kara lenaa| taba kSatriyakumAra jamAli ne mAtA-pitA ko uttara dete hue prakAra kahA-he mAtA-pitA ! Apa mujhe yaha jo muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 210
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka kahate haiM ki yaha nirgrantha-pravacana satya hai, anuttara hai, advitIya hai, yAvat tU samartha nahIM hai ityAdi yAvat bAda meM pravrajita honA; kintu he mAtA-pitA ! yaha nizcitta hai ki nAmardo, kAyaroM, kApuruSoM tathA isa loka meM Asakta aura paraloka se parAGmukha evaM viSayabhogoM kI tRSNA vAle puruSoM ke lie tathA prAkRtajana ke lie isa nirgrantha-pravacana kA AcaraNa karanA duSkara hai; parantu dhIra, kRtanizcaya evaM upAya meM pravRtta puruSa ke lie isakA AcaraNa karanA kucha bhI duSkara nahIM hai| isalie maiM cAhatA hU~ ki Apa mujhe AjJA de deM to maiM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa dIkSA le lUM / jaba kSatriyakumAra jamAli ke mAtA-pitA viSaya ke anukUla aura viSaya ke pratikUla bahuta-sI uktiyoM, prajJaptiyoM, saMjJaptiyoM, saMjJaptiyoM aura viNaptiyoM dvArA use samajhA-bujhA na sake, taba anicchA se unhoMne kSatriyakumAra jamAli ko dIkSAbhiniSkramaNa kI anamati de dii| sUtra-465 tadanantara kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura kahA-zIghra hI kSatriyakuNDagrAma nagara ke andara aura bAhara pAnI kA chir3akAva karo, jhAr3a kara jamIna kI saphAI karake use lipAo, ityAdi aupapAtika sUtra anusAra yAvat kArya karake una kauTumbika puruSoM ne AjJA vApasa sauNpii| kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne dubArA una kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura unase isa prakAra kahA-he devAnupriyo ! zIghra hI jamAli kSatriyakumAra ke mahArtha mahAmUlya, mahArha aura vipula niSkramaNAbhiSeka kI taiyArI karo / isa para kauTumbika puruSoM ne unakI AjJAnusAra kArya karake AjJA vApasa sauNpii| isake pazcAt jamAli kSatrikumAra ke mAtA-pitA ne use uttama siMhAsana para pUrva kI ora mukha karake bitthaayaa| phara eka sau ATha sone ke kalazoM se ityAdi rAjapraznIyasUtra anusAra yAvat eka sau ATha miTTI ke kalazoM se sarvaRddhi ke sAtha yAvat mahAzabda ke sAtha naSkramaNIbhaSeka kiyA / naSkramaNAbhiSeka pUrNa hone ke bAda (jamAlikumAra ke mAtA-pitA ne) hAtha jor3a kara jaya-vijaya-zabdoM se use badhAyA / phira unhoMne usase kahA-putra ! batAo, hama tumheM kyA deM ? tumhAre kasa kArya meM kyA, deM ? tumhArA kyA prayojana hai ? isa para kSatriyakumAra jamAli ne mAtA-pitA se isa prakAra kahA-he mAtA-pitA ! maiM kutrikApaNa se rajoharaNa aura pAtra maMgavAnA cAhatA hU~ aura nApita ko bulAnA cAhatA huuN| taba kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura unase kahA- devAnupriyo ! zIghra hI zrIghara se tIna lAkha svarNamudrAe~ nikAla kara udameM se eka-eka lAkha sonaiyA de kara kutrikApaNa se rajoharaNa aura pAtra le Ao tathA eka lAkha sonaiyA dekara nApita ko bulo / kSatriyakumAra jamAli ke pitA kI uparyukta AjJA suna kara ve kauTumbika puruSa bahuta hI harSita evaM santuSTa hue / unhoMne hAtha jor3a kara yAvat svAmI ke vacana svIkAra kie aura zIghra hI zrIghara se tIna lAkha svarNamudrAe~ nikAla kara kutrikApaNa se rajoharaNa aura pAtra lAe tathA nApita ko bulaayaa| phira kSatriyakumAra jamAli ke pitA ke Adeza se kauTumbika puruSoM dvArA nAI ko bulAe jAne para vaha bahuta hI prasanna aura tuSTa huA / usane snAnAdi kiyA, yAvat zarIra ko alaMkRta kiyA, phira jahA~ kSatriyakumAra jamAli ke pitA the. vahA~ AyA aura unheM jaya-vijaya zabdoM se badhAyA, phira isa prakAra kahA- he devAnupriya! mujhe karane yogya kArya kA Adeza diijiye| isa para kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne usa nApita se kahA-he devAnupriya ! kSatriyakumAra jamAli ke niSkramaNa ke yogya agrakeza cAra aMgula chor3a kara atyanta yatna-pUrvaka kATa do / kSatriyakumAra jamAli ke pitA ke dvArA yaha Adeza diye jAne para vaha nApita atyanta harSita evaM tuSTa huA aura hAtha jor3a kara yAvat bolA- svAmin ! ApakI jaisI AjJA hai, vaisA hI hogA, isa prakAra usane vinayapUrvaka unake vacanoM ko svIkAra kiyaa| phira sugandhita gandhodaka se hAtha-paira dhoe, ATha paTa vAle zuddha vastra se muhaM bAMdhA aura atyanta yatnapUrvaka kSatriyakumAra jamAli ke niSkramaNayogya agrakezoM ko cAra aMgula chor3a kara kATA / ___ isake pazcAt kSatriyakumAra jamAli kI mAtA nezuklavarNa keyA haMsa-cihna vAle vastra kI cAdara meM una muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 211
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka agrakezoM ko grahaNa kiyA / phira unheM sugandhita gandhodaka se dhoyA, phira pradhAna vaM zreSTha gandha evaM mAlA dvArA unakA arcana kiyA aura zuddha vastra meM unheM bAMdha kara ratnakaraNDaka meM rakhA / isake bAda jamAlikumAra kI mAtA hAra, jaladhArA, sinduvAra ke puSpoM evaM TUTI huI motiyoM kI mAlA ke samAna putra ke duHsaha viyoga ke kAraNa AMsU bahAtI huI isa prakAra kahane lagI- ye hamAre lie bahuta-sI tithiyo, parvo, utsavoM aura nAgapUjAdirUpa yajJoM tathA mahotsavAdirUpa kSaNoM meM kSatriyakumAra jamAli ke antima darzanarUpa hoMge aisA vicAra kara unheM apane takiye ke nIce rakha diyaa| isake pazcAt kSatriyakumAra jamAli ke mAtA-pitA ne dusarI bAra bhI uttaradizAbhimukha siMhAsana rakhavAyA aura kSatriyakumAra jamAli ko cAMdI aura sone ke kalazoM se snAna karavAyA / phira rue~dAra sukomala gandhakASAyita sugandhiyukta vastra se usake aMga poche / usake bAda sarasa gozIrSacandana kA aMga pratyaMga para lepana kiyA / tadanantara nAka ke niHzvAsa kI vAyu se ur3a jAe, aisA bArIka, netroM ko AhlAdaka lagane vAlA, sundara varNa aura komala sparza se yukta, ghor3e ke mukha kI lAra se bhI adhika komala, zyeta aura sone ke tAroM se jur3A huA, mahAmUlyavAn evaM haMsa ke cihna se yukta paTazATaka pahinAyA / hAra evaM arddhahAra pahinAyA / sUryAbhadeva ke alaMkAroM kA varNana anusAra samajhanA cAhie, yAvat vicitra ratnoM se jaTila mukuTa pahAnayA / granthima, veSTima, pUSTima, pUrima aura saMghAtima rUpa se taiyAra kI huI cAroM prakAra kI mAlAoM se kalpavRkSa ke samAna |s jamAlikumAra ko alaMkRta evaM vibhUSita kiyaa| tadanantara kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne kauTumbika puruSoM ko bAluyA aura unase isa prakAra kahA-he devAnupriyo ! zIghra hI aneka saikar3auM khaMbhoM se yukta, lIlApUrvaka khar3I huI putaliyoM vAlI, ityAdi, rAjapraznIyasUtra meM varNita vimAna ke samAna yAvat-maNi-ratnoM kI ghaMTiyoM ke sahUha se cAroM ora se ghirI huI, hajAra puruSoM dvArA uThAI jAne yogya zivikA upasthita karo aura merI isa AjJA kA pAlana karake mujhe sUcita karo / isa Adeza ko suna kara kauTumbika puruSoM ne usI prakAra kI zivikA taiyAra karake yAvat nivedana kiyA / tatpazcAt kSatriyakumAra jamAli kezAlaMkAra, vastrAlaMkAra, mAlyAlaMkAra AbharaNAlaMkAra se alaMkRta hokara tathA pratipUrNa alaMkAroM se susaJjita ho kara siMhAsana se uThA / dakSiNa kI ora se zivikA para caDhA, zreSTha siMhAsana para pUrva kI ora muMha karake AsIna huaa| phira kSatriyakumAra jamAli kI mAtA snAnAdi karake yAvat zarIra ko alaMkRta karake haMsa ke cihna vAlA zreSTha bhadrAsana para baiThI / tadanantara kSatriyakumAra jamAli kI dhAyamAtA ne snAnAdi kiyA, yAvat zarIra kI alaMkRta karake pAtra le kara dAhinI ora se zivikA para caDhIsa aura kSatriyakumAra jamAli ke bAI ora zreSTha / kira kSatriyakumAra jamAli ke pRSThabhAga meM zrRMgAra ke ghara ke samAna, sundara veSa vAlI, sundara gativAlI, yAvat rUpa aura yauvana ke vilAsa se yukta tathA sundara stana, jaghana, vadana, kara, caraNa, lAvaNya, rUpa evaM yauvana ke guNoM se yukta eka uttama taruNI hima, rajata, kumuda, kunda puSpa evaM candramA ke samAna, koraNTaka puSpa kI mAlA se yukta, zveta chatra hAtha meM lekara lIlA-pUrvaka dhAraNa karatI huI khar3I huI / tadantara jamAlikumAra ke donoM ora zrRMgAra ke ghara ke samAna, sundara veza vAlI yAvat rUpa-yauvana ke vilAsa se yukta do uttama taruNiyAM hAtha meM cAmara lie hue lIlAsahita DhulAtI huI khar3I ho gii| ve cAmara aneka prakAra kI maNiyoM, kanaka, ratnoM tathA vizuddha evaM mahAmUlyavAn tapanIya se nirmita ujjvala evaM vicitra daNDa vAle tathA camacamAte hae the aura zaMkha, aMkaratna, kunda-puSpa, candra, jalabindu, mathe hue amRta ke phena ke puMja samAna zveta the| aura phira kSatriyakumAra jamAli ke IzAnakoNa meM zrRMgAra ke gRha ke samAna, uttama veSa vAlI yAvat rUpa, yauvana aura vilAsa se yukta eka zreSTha taruNI pavitra jala se paripUrNa, unmatta hAthI ke mahAmukha ke AkAra ke samAna zveta rajatanirmita kalaza (bhaMgAra) (hAtha meM) lekara khar3I ho gaI / usake bAda kSatriyakumAra jamAli ke Agneya koNa meM zRMgAra gRha ke tulya yAvat rUpa yauvana aura vilAsa se yukta eka zreSTha yuvatI vicitra svarNamaya daNDa vAle eka tAr3apatra ke paMkhe ko lekara khar3I ho gii| isake pazcAt kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne kauTumbika puruSoM ko bulAya aura unheM isa prakAra kahA- he devAnupriyo ! zIghra hI eka sarIkhe, samAna tvacA vAle, samAna vaya vAle samAna lAvaNya, rUpa aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 212
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka yauvana-guNoM se yukta, eka sarIkhe AbhUSaNa, vastra aura parikara dhAraNa kiye hue eka hajAra zreSTha kauTumbika taruNoM ko bulaao| taba ve kauTumbika puruSa svAmI ke Adeza ko yavat svIkAra karake zIghra hI eka sarIkhe, samAna tvacA vAle yAvat eka hajAra zreSTha kauTumbika taruNoM ko bulA laae| jamAli kSatriyakumAra ke pitA ke (Adeza se) kauTumbika puruSoM dvArA bulAye hue ve eka hajAra taruNa sevaka harSita aura santuSTa ho kara, snAnAdi se nivRtta ho kara balikarma, kautuka, maMgala evaM prAyazcitta karake eka sarIkhe AbhUSaNa aura vastra tathA veSa dhAraNa karake jahA~ jamAli kSatriyakumAra ke pitA the, vahA~ Ae aura hAtha jor3a kara yAvat unheM jaya-vijaya zabdoM se badhA kara isa prakAra bole-he devAnupriya ! hameM jo kArya karanA hai, usakA Adeza dIjie / isa para kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne una eka hajAra taruNa sevakoM ko isa prakAra kahA-he devAnupriyo ! tuma snAnAdi karake yAvat eka sarIkhe veSa meM susajja hokara jamAlikumAra ko zibikA ko uThAo / taba ve kauTambika taruNa kSatriyakamAra jamAli ke pitA kA Adeza zirodhArya karake snAnAdi karake yAvata eka sarIkhI pozAka dhAraNa kiye hae kSatriyakumAra jamAli kI zibikA utthaaii| hajAra puruSo dvArA uThAI jAne yogya usa zibikA para jaba jamAli kSatriyakumAra Adi saba ArUDha ho gae, taba usa zibikA ke Age-Age sarvaprathama ye ATha maMgala anukrama se cale, yathA-svastika, zravatsa, nandyAvartta, vardhamAnaka, bhadrAsana, kalaza, matsya aura darpaNa | ina ATha maMgaloM ke anantara pUrNa kalaza calA; ityAdi, aupapAtikasUtra ke kahe anusAra yAvat gaganatalacumbinI vaijayantI (dhvajA) bhI Age yathAnukrama se khAnA haI / yAvat Aloka karate hue aura jaya-jayakAra zabda kA uccAraNa karate hue anukrama se Age cale / isake pazcAt bahuta se ugrakula ke, bhogakula ke kSatriya, ityAdi yAvat mahApuruSoM ke varga se parivRta hokara kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne snAna Adi kiyA / yAvat ve vibhUSita hokara uttama hAthI ke kaMdhe para caDhe aura koraNTaka puSpa kI mAlA se yukta chatra dhAraNa kiye hue, zveta cAmaroM se biMjAte hue, ghor3e, hAthI, ratha aura zreSTha yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA se parivRta hokara tathA mahAsubhaToM ke samudAya se dhire hue yAvat kSatriyakumAra ke pIche-pIche cala rahe the / sAtha hI jamAli kSatriya kumAra ke Age bar3e-bar3e, zreSTha ghur3asavAra tathA usake donoM bagalameM uttama hAthI evaM pIche ratha aura rathasamUha cala rahe the| isa prakAra kSatriyakumAra jamAli sarva Rddhi sahita sahita yAvat bAje-gAje ke sAtha calane para zveta chatra dhAraNa kiyA huA thA / usake donoM aura zveta cAmara aura choTe paMkhe biMjAe jA rahe the / kSatriyakumAra jamAli kSatriyakuNDagrAma nagara ke madhya meM se hokara jAtA huA, brAhmaNakuNDagrAma ke bAhara jahA~ bazuzAlaka nAmaka udyAna meM zramaNa bhagavAn mahAvIra virAjamAna the, usa ora gamana karane lgaa| jaba kSatriyakumAra jamAli kSatriyakuNgrAma nagara ke madhya meM se hokara jA rahA thA, taba zrRMgATaka, trika, catuSka yAvat rAjamArgoM para bahuta-se-arthArthI (dhanArthI), kAmArthI ityAdi loga, aupapAtika sUtra meM kahe anusAra iSTa, kAnta, priya Adi zabdoM se yAvat abhinandana evaM stuti karate hue isa prakAra kahane lage- he nanda (AnandadAtA) ! dharma dvArA tumhArI jaya ho! he nanda ! tapa ke dvArA tumhArI jaya ho ! he nanda ! tumhArA bhadra ho ! de deva ! akhaNDa-uttama-jJAna-darzana-cAritra dvArA avijita indriyoM ko jIto aura vijita zramaNadharma kA pAlana karo / he deva ! vighnoM ko jItakara siddhi meM jAkara baso ! tapa se dhairya rUpI kaccha ko atyanta dRDhatApUrvaka bA~dhakara rAga-dveSa rUpI malloM ko pachAr3o ! uttama zukladhyAna ke dvArA aSTakarmazatruoM kA mardana karo ! he dhIra! apramatta hokara trailokya ke raMgamaMca meM ArAdhanArUpI patAkA grahaNa karo aura andhakAra rahita anattara kevalajJAna ko prApta karo! tathA jinavaropadiSTa sarala siddhimArga para calakara paramapadarUpa mokSa ko prApta karo ! parISaha-senA ko naSTa karo tathA indriyagrAma ke kaNTakarUpa upasargoM para vijaya prApta karo! tumhArA dharmAcaraNa nirvighna ho! isa prakAra se loga abhinandana evaM stuti karane lge| taba aupapAtikasUtra meM varNita kUNika ke varNanAnusAra kSatriyakumAra jamAli hajAroM kI nayanAvaliyoM dvArA dekhA jAtA huA yAvat niklaa| phira brAhmaNakuNDagrAma nagara ke bAhara bahuzAlaka nAmaka udyAna ke nikaTa AyA aura jyoM hI usane tIrthakara bhagavAn ke chatra Adi atizayoM ko dekhA, tyoM hI hajAra puruSoM dvArA uThAI jAne vAlI usa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 213
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka zibikA ko ThaharAyA aura svayaM usa sahasrapuruSavAhinI zibikA se nIce utarA / kSatriyakumAra jamAli ko Age karake usake mAtA-pitA, jahA~ zramaNa bhagavAn mahAvara virAjamAna the, vahA~ upasthita hue aura dAhinI ora se tIna vAra pradakSiNA kI, yAvat vandanA-namaskAra karake kahA-bhagavan ! yaha kSatriyakumAra jamAli, hamArA ikalautA, iSTa, kAnta aura priya putra hai / yAvat-isakA nAma sunanA bhI durlabha hai to darzana durlabha ho, isameM kahanA hI kyA ! jaise koI kamala, padma yA yAvat sahasradalakamala kIcar3a meM utpanna hone aura jala meM saMvarddhita hone para bhI paMkaraja se lipta nahIM hotA, na kalakaNa se lipta hotA hai; isI prakAra kSatriyakumAra jamAli bhI kAma bhI kAma meM utpanna huA, bhogoM meM saMvarddhita huA; kintu kAma meM raMcamAtra bhI lipta nahIM huA aura na hI bhoga ke aMzamAtra se lipta huA aura na yaha mitra, jJAti, nija sambandhI svajana sambandhI aura parijanoM meM lipta haA hai / he devAnapriya! yaha saMsAra bhaya se udigna ho gayA hai. yaha janma-maraNa ke bhaya se bhayabhIta ho cukA hai / ataH Apa devAnupriya ke pAsa muNDita ho kara, agAravAsa chor3a kara anagAra dharma meM pravrajita ho rahA hai| isalie hama Apa devAnupriya ko yaha ziSyabhikSA dete haiN| Apa devAnapriya ! isa ziSya rUpa bhikSA ko svIkAra kreN| isa para zramaNa bhagavAna mahAvIra ne usa kSatriyakumAra jamAli se isa prakAra kahA- he devAnapriya ! jisa prakAra tumheM sukha ho, vaisA karo, kintu vilamba mata karo | bhagavAn ke aisA kahane para kSatriyakumAra jamAli harSita aura tuSTa huA; tatpazcAt zramaNa bhagavAn mahAvIra ko tIna bAra pradakSiNA kara yAvat vandanA namaskAra kara, IzAnakoNa meM gyaa| vahA~ jA kara usane svayaM hI AbhUSaNa, mAlA aura alaMkAra utAra diye / tatpazcAt jamAli kSatriyakumAra kI mAtA ne una AbhUSaNoM, mAlA evaM alaMkAroM ko haMsa ke cihna vale eka paTazATaka meM grahaNa kara liyA aura phira hAra, jaladhArA ityAdi ke samAna yAvat AMsU huI apane putra se isa prakAra bolI-he putra! saMyama meM ceSTA karanA, putra ! saMyama meM yatna karanA; he putra ! saMyama meM parAkrama karanA / isa viSaya meM jarA bhI pramAda na karanA / isa prakAra kaha kara kSatriyakumAra jamAli ke mAtA-pitA zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA-namaskAra karake jisa dizA se Ae the, usI dizA meM vApasa cale ge| isake pazcAt jamAlikumAra ne svayameva paMcamuSTika loca kiyA, phira zramaNa bhagavAn mahAvIra kI sevA meM upasthita huA aura RSabhadatta brAhmaNa kI tarapha bhagavAn ke pAsa pravrajyA aMgIkAra kii| vizeSatA yaha hai ki jamAli kSatriyakumAra ne 500 puruSoM ke sAtha pravrajyA grahaNa kI, zeSa saba varNana pUrvavat hai, yAvat jamAli anagAra ne sAmAyika Adi gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA aura bahuta-se upavAsa, belA, telA, yAvata arddhamAsa, mAsakhmaNa ityAdi vicitra tapaHkarmoH se apanI AtmA ko bhAvita karatA haA vicaraNa karane lgaa| sUtra-466 tadanantara eka dina jamAli anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa Ae aura bhagavAn mahAvIra ko vandanAnamaskAra karake isa prakAra bole-bhagavan ! ApakI AjJA prApta hone para maiM pAMca sau anagAroM ke sAtha isa janapada se bAhara vihAra karanA cAhatA hU~ / yaha sunakara zramaNa bhagavAn mahAvIra ne jamAli anagAra kI isa bAta ko Adara nahIM diyA, na svIkAra kiyA / ve mauna rahe / taba jamAli anagAra ne zramaNa bhagavAn mahAvIra se dUsarI bAra aura tIsarI bAra bhI isa prakAra kahA-bhaMte ! ApakI AjJA mila jAe to maiM pAMca sau anagAroM ke sAtha anya janapadoM meM vihAra karanA cAhatA huuN| jamAli anagAra ke dUsarI bAra aura tIsarI bAra bhI vahI bAta kahane para zramaNa bhagavAna mahAvIra ne isa bAta kA Adara nahIM kiyA, yAvat ve mauna rahe / taba jamAli anagAra ne zramaNa magavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA aura phira unake pAsa se, bahuzAlaka udyAna se nikalA aura phira pAMca sau anagAroM ke sAtha bAhara ke janapadoM meM vicaraNa karane lgaa| usa kAla usa samaya meM zrAvastI nAma kI nagarI thI / (varNana) vahA~ koSThaka nAmaka udyAna thA, usakA aura vanakhaNDa taka kA varNana (jAna lenA cAhie) / usa kAla aura usa samaya meM campA nAma kI nagarI thI / (varNana) vahA~ pUrNabhadra nAmaka caitya thA / (varNana) tathA yAvat usameM pRthvIzilApaTTa thA / eka bAra vaha jamAli anagAra, pAMca sau muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 214
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka anagAroM ke sAtha saMparivRtta hokara anukrama se vicaraNa karatA huA aura grAmAnugrAma vihAra karatA huA zrAvastI nagarI meM jahA~ koSThaka udyAna thA, vahA~ AyA aura maniyoM ke kalpa ke anurupa avagraha grahaNa karake saMyama aura tapa ke dvArA AtmA ko bhAvita karatA huA vicaraNa karane lgaa| udhara zramaNa bhagavana mahAvIra bhI eka bAra anukrama se vicaraNa karate hue yAvat sukhapUrvaka vihAra karate hue, jahA~ campAnagarI thI aura pUrNabhadra nAmaka caitya thA, vahA~ padhAre; tathA zramaNoM ke anurupa avagraha grahaNa saMyama aura tapa se apanI AtmA ko bhAvita karate hue vicaraNa kara rahe the| usa samaya jamAli anagAra ko arasa, virasa, anta, prAnta, rUkSa aura tuccha tathA kAlAtikrAnta aura prAmaNAtikrAnta evaM ThaMDe pAna aura bhojanoM se eka bAra zarIra meM vipula rogAtaMka utpanna ho gayA / vaha roga ujjvala, vipula, pragADha, karkaza, kaTuka, caNDa, duHkha rUpa, kaSTasAdhya, tIvra aura daHsaha thA / usakA zarIra pittajvara se vyApta hone ke kAraNa dAha se yukta ho gayA thaa| vedanA se pIr3ita jamAli anagAra ne taba zramaNa-nirgranthoM ko bulA kara unase kahA-he devAnupriyo ! mere sone ke lie tuma saMstAraka bichA do| taba zramaNa-nirgrantho ne jamAli anagAra kI yaha bAta vinaya-pUrvaka svIkAra kI aura jamAli anagAra ke lie bichaunA bichAne lge| kintu jamAli anagAra prabalatara vedanA se pIr3ita the, isa lie unhone dubArA phira zramaNa-nirgranthoM ko bulAyA aura unase isa prakAra pUchA-devAnapriyo ! kyA mere sone ke lie saMstAraka bichA diyA yA bichA rahe ho? isake uttara meM zramaNa-nirgranthoM ne jamAli anagAra se isa prakAra kahA-devAnapriya ke sone ke lie bichaunA bichA nahIM, bichAyA jA rahA hai| zramaNoM kI yaha bAta sunane para jamAli anagAra ke mana meM isa prakAra kA adhyavasAya yAvat utpanna huA ki zramaNa bhagavAn mahAvIra jo isa prakAra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki calamAna calita hai, udIryamANa udIrita hai, yAvat nirjIyamANa nirjIrNa hai, yaha kathana mithyA hai; kyoMki yaha pratyakSa dIkha rahA hai ki jaba taka zayyA-saMstAraka bichAyA gayA nahIM hai, isa kAraNa calamAna calita nahIM, kintu acalita hai, yAvat, nirjIryamANa nirjIrNa nahIM, kintuM anirjINa hai / isa prakAra vicAra kara zramaNa-nirgranthoM ko bulAyA aura unase isa prakAra kahA-he devAnupriyo ! zramaNa bhagavAn mahAvIra jo isa prakAra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki calamAna 'calita hai; yAvat (vastutaH) nirjIryamANa nirjIrNa nahIM, kintu anijIrNa hai| jamAli anagAra dvArA isa prakAra kahe jAne para yAvat prarUpaNA kiye jAne para kaI zramaNa-nirgranthoM ne isa (uparyukta) bAta para zraddhA, pratIti aura ruci kI tathA kitane hI zramaNa-nirgranthoM ne isa bAta para zraddhA, pratIta evaM ruci nahIM kI / unameM se jina zramaNa-nirgranthoM ne jamAli anagAra kI isa bAta para zraddhA, pratIti evaM ruci kI, ve jamAli anagAra ko Azraya karake karake vicaraNa karane lage aura jina zramaNa-nirgranthoM ne jamAli anagAra kI isa bAta para zraddhA, pratIti aura ruci nahIM kI, ve jamAli anagAra ke pAsa se, koSThaka udyAna se nikala gae aura anukrama se vicarate hue evaM grAmanugrAma vihAra karate hue, campA nagarI ke bAhara jahA~ pUrNabhadra nAmaka caitya thA aura jahA~ zramaNa bhagavAn mahAvIra virAjamAna the, vahA~ unake pAsa pahU~ce / unhoMne zramaNa bhagavAn mahAvIra kI tIna bAra dAhinI ora se pradakSiNA kI, phira vandanA-namaskAra karake ve bhagavAn kA Azraya svIkAra kara vicarane lge| sUtra - 467 tadantara kisI samaya jamAli-anagAra uka rogAtaMka se mukta aura hRSTa ho gayA tathA nIroga aura balavAn zIra vAlA haA; taba zrAvastI nagarI ke koSThaka udyAna se nikalA aura anukrama se vicaraNa karatA huA evaM grAmanugrAma vihAra karatA huA, jahA~ campA nagarI thI aura jahA~ pUrNabhadra caitya thA, jisameM ki zramaNa bhagavAn mahAvIra virAjamAna the, unake pAsa AyA / vaha bhagavAn mahAvIra se na to atyanta dUra aura na atinikaTa khar3A raha kara bhagavAn se isa prakAra kahane lagA-jisa prakAra Apa devAnupriya ke bahuta-se ziSya chadmastha raha kara chadmastha avasthA meM hI nikala kara vicaraNa karate haiM, usa prakAra maiM chadmastha raha kara chadmastha avasthA meM nilaka kara vicaraNa nahIM karatA; maiM utpanna hue kevalajJAna-kevaladarzana ko dhAraNa karane vAlA arhat, jina, kevalI ho kara kevalI vihAra se vicaraNa kara rahA huuN| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 215
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka isa para bhagavAn gautama ne jamAli anagAra se isa prakAra kahA-he jamAli ! kevalI kA jJAna yA darzana parvata, stambha athavA stUpa Adi se avaruddha nahIM hotA aura na inase rokA jA sakatA hai / to he jamAli ! yadi tuma utpAnna kevalajJAna-darzana ke dhAraka, arhat, jina aura kevalI ho kara kevalI rUpa se upakramaNa (gurukula se nirgamana) karake vicaraNa kara rahe ho to ina do praznoM kA uttara do-loka zAzvata hai yA AzAzvata hai ? evaM jIva zAzvata hai athavA AzAzvata hai ? bhagavan gautama dvArA isa prakAra jamAli anagAra se kahe jAne para vaha (jamAli) zaMkita evaM kAMkSita huA, yAvat kaluSita pariNAma vAlA huA / vaha bhagavAn gautamasvAmI ko kiJcit bhI uttara dene meM samarthana huaa| vaha mauna hokara cupacAta kharA rhaa| (tatpazcAt zramaNa bhagavAn mahAvIra ne jamAli anagAra ko sambodhita karake yoM kahA-jamAli ! mere bahuta-se zramaNa nirgrantha antevAsI chadmanastha haiM jo ina praznoM kA uttara dene meM usI prakAra samartha haiM, jisa prakAra maiM hU~, phira bhI isa prakAra kI bhASA ve nahIM bolate / jamAli ! loka zAzvata hai, kyoMki yaha kabhI nahIM thA, aisA nahIM hai; kabhI nahIM hai, aisA bhI nahIM aura kabhI na rahegA, aisA bhI nahIM hai, kintu loka thA, hai aura rahegA / yaha dhruva, nitya, zAzvata, akSaya, avyaya avasthita ora nitya hai / he jamAli ! loka azAzvata (bhI) hai, kyoMki avasarpiNI kAla hokara utsarpiNI kAla hotA hai, phira utsarpiNI kAla hokara avasarpiNI kAla hotA hai / he jamAli ! jIva zAzvata hai; kyoMki jIva kabhI nahIM thA, aisA nahIM hai; kabhI nahIM hai, aisA nahIM hai aura kabhI nahIM rahegA, aisA bhI nahIM hai; ityAdi yAvat jIva nitya hai| he jamAli ! jIva azAzvata (bhI) hai, kyoMki vaha nairayika hokara tiryaJcayonika ho jAtA hai, tiryaJcayonika hokara manuSya ho jAtapA hai aura manuSya ho kara deva ho jAtA hai| zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI dvArA jamAli anagAra ko isa prakAra kahe jAne para, yAvat prarUpita karane para bhI usane isa bAta para zraddhA, pratIti aura ruci nahIM kI aura zramaNa bhagavAn mahAvIra kI isa bAta para zraddhA, pratIti aura ruci nahIM karatA huA jamAli anagAra dUsarI bAra bhI svayaM bhagavAn ke pAsa se calA gayA / isa prakAra bhagavAn se svayaM pRthaka vicaraNa karake jamAli ne bahuta-se asadbhUta bhAvoM ko prakaTa karake tathA mithyAtva ke abhinivezoM se apanI AtmA ko, para ko tathA ubhaya ko bhrAnta karate hue evaM mithyAjJAnayukta karate hue bahuta varSoM taka zramaNa-paryAya kA pAlana kiyA / anta meM arddhamAsa kI saMlekhanA dvArA apane zarIra ko kRza karake tathA anazana dvArA tIsa bhaktoM kA chedana karake, usa sthAna kI AlocanA evaM pratikramaNa kiye binA hI, kAla ke samaya meM kAla karake lAntakakalpa meM teraha sAgaropama kI sthiti vAle kilviSika devoM meM kilviSika devarUpa meM utpanna huA / / sUtra-468 jamAli anagAra ko kAladharma prApta huA jAna kara bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa Ae aura vandanA namaskAra karake pUchA-bhagavan ! yaha nizcita hai ki jamAli anagAra Apa devAnupriya kA antevAsI kuziSya thA bhagavan ! vaha jamAli anagAra kAla ke samaya kAla karake kahA~ utpanna huA hai ? zramaNa bhagavAnam mahAvIra ne bhagavAn gautamasvAmI se kahA-gautama ! merA antevAsI jamAli nAmaka anagAra vAsattava meM kuziSya thA / usa samaya mere dvArA kahe jAne para yAvat prarUpita kiye jAne para usane mere kathana para zraddhA, pratIti aura ruci nahIM kI thii| usa kathana para zraddhA, pratIti aura ruci na karatA haA dusarI bAra bhI vaha apane Apa mere pAsa se calA gayA aura bahuta-se asadabhAvoM ke prakaTa karane se, ityAdi pUrvokta kAraNoM se yAvat vaha kAla ke samaya kAla karake kilviSika devarUpa utpanna huA hai sUtra-469 bhagavan ! kilviSika deva kitane prakAra ke haiM ? gautama ! tIna prakAra ke-tIna palyopama kI sthiti vAle, tIna sAgaropama kI sthiti vAle aura teraha sAgaropama kI sthiti vAle ! bhagavan ! tIna palyopama kI sthiti vAle kilviSika deva kahA~ rahate haiM ? gautama ! jyotiSka devoM ke Upara aura saudharma-IzAna kalpoM ke nIce tIna palyopama kI sthiti vAle deva rahate haiM / bhagavan ! tIna sAgaropama kI sthiti vAle kilviSika deva kahA~ rahate haiM ? gautama ! saudharma aura IzAna kalpoM ke Upara tathA sanatkumAra aura mAhendra devaloka ke nIce tIna sAgaropama kI sthiti vAle deva rahate haiM muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 216
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bhagavat ! teraha sAgaropama kI sthiti vAle kilviviSaka deva kahA~ rahate haiM ? gautama ! brahmalokakalpa ke Upara tathA lAntakakalpa ke nIce teraha sAgaropama kI sthiti vAle kilviSika deva rahate haiN| bhagavan ! kina karmoM ke AdAna se kilviSikadeva, kilviSikadeva ke rUpa meM utpanna hote haiM ? gautama ! jo jIva AcArya aura upAdhyAya ka azaya karane vAle, avarNavAda bolane vAle aura akIrti karane vAle haiM tathA bahuta se asatya bhAvoM ko prakaTa karane se, mithyAtva ke abhinivezoM se apanI AtmA ko, dUsaroM ko aura sva-para dono ko bhrAnta aura durbodha karane vAle bahuta varSoM taka zramaNa-paryAya kA pAlana karake usa akArya sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kiye binA kAla karake tIna meM se kinhIM kilviSikadevoM meM kilviSikadeva rUpa meM utpanna hote haiN| tIna palyopama kI sthIta vAloM meM, tIna sAgaropama kI sthiti vAloM meM, athavA teraha sAgaropama kI sthiti vAloM meM | bhagavana! kilviSika deva una devalokoM se Aya kA kSaya hone para, bhavakSaya hone para aura sthiti kA kSaya hone ke bAda cyavakara kahA~ jAte haiM, kahA~ utpanna hote haiM ?, gautama ! kucha kilviSikadeva, nairayika, tiryaJca, manuSya aura deva ke cArapAMca bhava karake aura itanA saMsAra-paribhramaNa karake tatpazcAta siddhabaddha hote haiM, yAvata sarvadaHkho kA anta karate haiM aura kitane hI kilviSikadeva anAdi, ananta aura dIrgha mArga vAle cAra gatirUpasaMsAra-kAntAra meM paribhramaNa karate haiM bhagavan ! kyA jamAli anagAra arasAhArI, virasAhArI, antAhArI, prAntAhArI, rUkSAhArI, tucchAhArI, arasajIvI, virasajIvI yAvat tucchajIvI, upazAntajIvI, prazAntajIvI aura viviktajIvo thA ? hA~, gautama ! jamAli anagAra arasAhArI, virasAhArI yAvat viviktajIvI thA / bhagavan ! yadi jamAli anagAra arasAhArI, virasAhArI yAvat vikiktajIvI thA, to kAla ke samaya kAla karake vaha lAntakakalpa meM teraha sAgaropama kI sthIta vAle kilviSika devoM meM kilviSika deva ke rUpa meM kyoM utpAnna huA ? gautama ! jamAli anagAra AcArya kA pratyanIka, upAdhyAya kA pratyanIka tathA AcArya aura upAdhyAya kA apayaza karane vAlA aura unakA avarNavAda karane vAlA thA, yAvat vaha mithyAbhiniveza dvArA apane Apako, dUsaroM ko aura ubhaya ko bhrAnti meM DAlane vAlA aura durvidagdha banAne vAlA thA, yAvat bahuta varSoM taka zramaNa paryAya kA pAlana kara, arddhamAsika saMlekhanA se zarIra ko kRza karake tathA tIsa bhakta kA anazana dvArA chedana kara usa akRtyasthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kiye binA hI, usane kAla ke samaya kAla kiyA, jisase vaha lAntaka devaloka meM teraha sAgaropama kI sthiti vAle kilviSika devoM meM kilviSika devarUpa meM utpanna huaa| sUtra-470 bhagavan ! vaha jamAli deva usa devaloka se Ayu kSaya hote para yAvat kahA~ utpAnna hogA ? gautama ! tiryaJcayonika, manuSya aura deva ke pAMca bhava grahaNa karake aura itanA saMsAra-paribhramaNa karake tatpazcAt vaha siddha hogA, buddha hogA yAvat sarvaduHkhoM kA anta karegA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, he bhagavan ! yaha isI prakAra hai|| zataka-9, uddezaka-34 sUtra-471 usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nagara thA / vahA~ bhagavAn gautama ne yAvat bhagavAn se pUchA-bhagavan ! koI puruSa puruSa kI ghAta karatA huA kyA puruSa kI hI ghAta karatA hai athavA nopuruSa kI bhI ghAta karatA hai ? gautama ! vaha puruSa kA bhI ghAta karatA hai aura nopuruSa kA / bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! usa puruSa ke mana meM aisA vicAra hotA hai ki maiM eka hI puruSa ko mAratA hU~; kintu vaha eka puruSa ko mAratA huA anya aneka jIvoM ko bhI maratA hai / isI dRSTi se aisA kahA jAtA hai| bhagavan ! azva ko mAratA huA koI puruSa kyA azva ko hI mAratA hai yA no azva mAratA hai ? gautama ! vaha azva ko mAratA hai aura noazva ko bhI mAratA hai / bhagavan ! aisA kahane kA kyA kAraNa hai ? gautama ! isakA uttara pUrvavat samajhanA cAhie / isI prakAra hAthI, siMha, vyAghra citrala taka samajhanA caahie| bhagavan ! koI puruSa kisI eka trasa prANI ko mAratA huA kyA usI trasaprANI ko mAratA hai, athavA usake muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 217
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka anya trasaprANiyoM ko bhI mAratA hai / gautama ! vaha usa trasaprANI ko bhI mAratA hai aura anya trasaprANiyoM ko bhI mAratA hai| bhagavan ! kisa hetu se Apa aisA kahate haiM ki vaha puruSa usa trasajIva ko bhI mAratA hai aura anya trasajIvoM ko bhI mAra detA hai / gautama ! usa trasajIva ko mArane vAle puruSa ke mana meM aisA vicAra hotA hai ki maiM usI trasajIva ko mAra rahA hU~, kintu vaha usa trasajIva ko mAratA huA, usake sivAya anya aneka trasajIvoM ko bhI mAratA hai / isalie, he gautama ! aisA kahA hai| bhagavan ! koI puruSa RSi ko mAratA huA kyA RSi ko hI mAratA hai, athavA noRSi ko bhAratA hai ? gautama ! vaha RSi ko bhAratA hai, noRSi ko bhI mAratA hai / bhagavana aisA kahane kA kyA kAraNa hai ? gautama ! RSi ko mArane vAle usa puruSa ke mana meM aisA vicAra hotA hai ki maiM eka RSi ko mAratA hU~; kintu vaha eka RSi ko mAratA huA ananta jIvoM ko mAratA hai / isa kAraNa hai gautama ! pUrvokta rUpa se kahA gayA hai| bhagavan ! puruSa ko mAratA huA koI bhI vyakti kyA puruSa-vaira se spRSTa hotA hai, athavA nopuruSa-vaira se spaSTa bhI hotA hai ? gautama ! vaha vyakti niyama se paruSuvaira se spaSTa hotA hI hai / athavA puruSavaira se aura nopuruSavaira se spRSTa hotA hai, athavA puruSavaira se aura nopuruSavairoM se spRSTa hotA hai / isI prakAra azva se lekara yAvat citrala ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie; yAvat athavA citralavaira se aura nocitralavairoM se spRSTa hotA hai| bhagavan ! RSi ko mAratA huA koI SuruSa kyA RSivaira se spRSTa hotA hai, yA noRSivaira se spRSTa hotA hai ? gautama ! vaha niyama se RSivaira aura noRSivairoM se spRSTa hotA hai| sUtra - 472 bhagavan ! pRthvIkAyika jIva, pRthvIkAyika jIva ko Abhyantara aura bAhya zvAsocchavAsa ke rUpa meM grahaNa karatA hai aura chor3atA hai ? hA~, gautama ! pRthvIkAyika jIva, pRthvIkAyika jIva ko Abhyantara aura bAhya zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa karatA hai aura chor3atA hai| bhagavan ! pRthvIkAyika jIva, apkAyika jIva ko yAvat zvAsocchavAsa ke rUpa meM grahaNa karatA aura chor3atA hai ? hA~, gautama ! pRthvIkAyika jIva, apkAyika jIva ko grahaNa karatA aura chor3atA hai| isI prakAra tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika jIva ko bhI yAvat grahaNa karatA aura chor3atA hai| bhagavan ! apkAyika jIva, pRthvIkAyika jIvoM ko Abhyantara evaM bAhya zvAsocchavAsa ke rUpa meM grahaNa karate aura choDate haiM ? gautama ! pUrvoktarUpa se jAnanA cAhie / bhagavan ! apkAyika jIva, apkAyika jIva ko Abhyantara eva bAhya zvAsocchavAsa ke rUpa meM grahaNa karatA aura chor3atA hai ? (hA~, gautama !) pUrvoktarUpa se jAnanA cAhie / isI prakAra tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| magavan ! tejaskAyika jIva pRthvIkAyikajIvoM ko Abhyantara evaM bAhya zvAsocchavAsa ke rUpa meM grahaNa karatA aura chor3atA hai ? (gautama!) yaha saba pUrvokta rUpa se jAnanA caahie| bhagavan pRthvIkAyika jIva, pRthvIkAyika jIva ko Abhyantara evaM bAhya zvAsocchavAsa ke rUpa meM grahaNa karate aura chor3ate hue kitanI kriyA vAle hota hai ? gautama ! kadAcit tIna kriyAvAle, kadAcit cAra kriyAvAle aura kadAcit pAMca kriyAvAle hote hai | bhagavan ! pRthvIkAyikA jIva, apkAyika jIvoM ko Abhyantara evaM bAhya zvAsAcchavAsa ke rUpa meM grahaNa karate aura chor3ate hue kitanI kriyA vAle hote haiM ? he gautama ! pUrvavat / isI prakAra yAvat vanaspatikAyika taka kahanA / isI prakAra apkAyika jIvoM ke sAtha, tathA isI prakAra tejaskAyika jIvo ke sAtha tathA isI prakAra hI vAyukAyikajIvoM ke sAtha bhI pRthvIkAyika Adi kA kathana krnaa| bhagavan ! vanaspatikAyika jIva, vanaspatikAyika jIvoM ko Abhyantara aura bAhya zvAsocchavAsa ke rUpa meM grahaNa karate aura chor3ate hue kitanI kriyA vAle hote hai ? gautama ! kadAcit tIna kriyA vAle, kadAcit cAra kriyA vAle aura kadAcit pAMca kriyAvAle hote haiN| sUtra-473 bhagavan ! vAyukAyika jIva, vRkSa ke mUla ko kaMpAte hurae aura girAte hue kitanI kriyA vAle hote hai ? gautama! muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 218
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka ve kadAcit tIna kriyA vAle, kadAcit cAra kriyA vAle aura kadAcit pAMca kriyA vAle hote haiM / isI prakAra kaMda ko kaMpAte Adi ke sambandha meM jAnanA cAhie / isI prakAra yAvat bIja kaMpAte yA girAte hue Adi kI kriyA se sambandhita prazna / gautama ! ve kadAcita tIna kriyA vAle, kadAcit cAra kriyA vAle, kadAcit pAMca kriyA vAle hote haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-9 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 219
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka zataka-10 sUtra-474 dazaveM zataka ke cauMtIsa uddezaka isa prakAra haiM - dizA, saMvRtaanagAra, AtmaRddhi, zyAmahastI, devI, sabhA aura uttaravartI aTThAIsa antadvIpa zataka-10, uddezaka-1 sUtra-475 rAjagRha nagara meM gautama svAmI ne yAvat isa prakAra pUchA - bhagavan ! yaha pUrvadizA kyA kahalAtI hai ? gautama! yaha jIvarUpa bhI hai aura ajIvarUpa bhI hai / bhagavan ! pazcimadizA kyA kahalAtI hai ? gautama ! yaha bhI pUrvadizA ke samAna jAnanA / isI prakAra dakSiNadizA, uttaradizA, urdhvadizA aura adhodizA ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| bhagavan ! dizAe~ kitanI kahI gaI haiM ? gautama ! dizAe~ dasa kahI gaI hai / ve isa prakAra haiM - pUrva, pUrva-dakSiNa, dakSiNa-pazcima, pazcima, pazcimottara, uttara, uttarapUrva, UrdhvadizA aura adhodizA / bhagavan ! ina dasa dizAoM ke kitane nAma kahe gae haiM ? gautama ! (inake) dasa nAma haiM, - aindrI (pUrva), AgneyI, yAmyA (dakSiNa), naiRtI, vAruNI (pazcima), vAyavyA, saumyA (uttara), aizAnI, vimalA (UrdhvadizA) aura tamA (adhodishaa)| bhagavana ! aindrI pUrva dizA jIvarUpa hai, jIva ke dezarUpa hai, jIva ke pradezarUpa hai, athavA ajIvarUpa hai, ajIva ke dezarUpa hai yA ajIva ke pradezarUpa hai ? gautama ! vaha jIvarUpa bhI hai, ityAdi pUrvavat jAnanA cAhie, yAvat vaha ajIvapradezarUpa bhI hai / usameM jo jIva haiM, ve niyamataH ekendriya, dvIndriya, yAvat paMcendriya tathA anindriya haiM / jo jIva ke deza haiM, ve niyamataH ekendriya yAvat anindriya jIva ke deza haiM / jo jIva ke pradeza haiM, ve niyamataH aikendriya yAvat anindriya jIva ke pradeza haiN| usameM jo ajIva haiM, ve do prakAra ke haiM, yatA-rUpI ajIva aura arUpI ajIva / rUpI ajIvoM ke cAra bheda haiM yathA-skandha, skandhadeza, skandhapradeza aura paramANupudgala / jo arUpI ajIva haiM, ve sAta prakAra ke haiM, yathA-dharmAstikAya nahIM kintu dharmAstikAya kA deza haiM, adharmAsthikAya ke pradeza aura addhAmaya arthAta kAla hai| bhagavan ! agneyIdizA kyA jIvarUpa hai, jIvadezarUpa hai, athavA jIvapradezarUpa hai ? ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! vaha jIvarUpa nahIM, kintu jIva ke dezarUpa hai, jIva ke pradezarUpa bhI hai tathA ajIvarUpa hai aura ajIva ke pradezarUpa bhI hai| isameM jIva ke jo deza haiM ve niyamataH ekendriya jIvoM ke deza haiM, athavA ekendriyoM ke bahuta deza aura dvIndriya kA eka deza haiM 1, athavA ekendriyoM ke bahuta deza evaM dvIndriyoM ke bahuta deza haiM 2; athavA ekendriyoM ke bahuta deza aura bahuta dvIndriyoM ke bahuta deza haiM 3. ekendriyoM ke bahuta deza aura eka trIndriya kA eka deza hai 1. isI prakAra se pUrvavat trIndriya ke sAtha tIna bhaMga kahane cAhie / isI prakAra yAvat anindriya taka ke bhI kramazaH tIna-tIna bhaMga kahane cAhie / isameM jIva ke jo pradeza haiM, ve niyama se ekendriyoM ke pradeza haiM / athavA ekendriyoM ke bahuta pradeza aura eka dvIndriya ke bahuta pradeza haiM, athavA ekendriyoM ke bahuta pradeza aura bahuta dvIndriyoM ke bahuta pradeza haiM / isI prakAra sarvatra prathama bhaMga ko chor3a kara do-do bhaMga jAnane cAhie, yAvat anindriya taka isI prakAra kahanA cAhie / ajIvoM ke do bheda haiM, yathA-rUpI ajIva aura arUpI ajIva / jo rUpI ajIva haiM, ve cAra prakAra ke haiM, yathA-skandha se lekara yAvat paramANu pudgala taka / arUpI ajIva sAta prakAra ke haiM, yathA-dharmAstikAya nahIM, kintu dharmAstikAya kA deza, dharmAstikAya ke pradeza, adharmAstikAya nahIM, kintu adharmAstikAya kA deza, adharmAstikAya ke pradeza, AkAzAstikAya nahIM, kintu AkAzAstikAya kA deza, AkAzAstikAya ke pradeza aura addhAsamaya / bhagavan ! yAyA (dakSiNa)-dizA kyA jIvarUpa hai ? ityAdi prazna / (gautama !) aindrIdizA ke samAna jAnanA / nairRtI vidizA ko AgneyI vidizA ke samAna jAnanA / vAruNI (pazcima)-dizA ko aindrIdizA ke samAna jAnanA / vAyavyA vidizA AgneyI ke samAna hai / saumyA (uttara)-dizA aindrIdizA ke samAna jAna lenA / aizAnI AgneyI ke samAna jAnanA / vimalA (Urdhva)-dizA meM jIvoM kA kathana AgneyI ke samAna hai tathA ajIvoM kA kathana aindrIdizA ke muni dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 220
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka samAna hai / isI prakAra tamA (adhodizA) ko bhI jAnanA / vizeSa itanA ki tamAdizA meM arUpI-ajIva ke 6 bheda hI haiM, vahA~ addhAsamaya nahIM hai| ataH addhAsamaya kA kathana nahIM kiyA gyaa| sUtra-477 bhagavan ! zarIra kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pAMca prakAra ke audArika, yAvat kArmaNa / bhagavan audArika zarIra kitane prakAra kA hai ? avagAhana-saMsthAna-pada samAna alpabahutva taka jAnanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-10, uddezaka-2 sUtra-477 rAjagRha meM yAvat gautamasvAmI ne pUchA-bhagavan ! vIcipatha meM sthita hokara sAmane ke rUpoM ko dekhate hue, pArzvavartI Upara ke evaM nIce ke rUpoM kA narIkSaNa karate hue saMvRta anagAra ko kyA airyApathikI kriyA lagatI hai athavA sAmparAyikI kriyA lagatI hai ? gautama ! vIcipatha meM sthita ho kara sAmane ke rUpoM ko dekhate hue yAvat nIce ke rUpoM kA avalokana karate hue saMvRta anagAra ko airyApathikI kriyA nahIM lagatI, kintu sAmparAyikI kriyA lagatI hai| bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki yAvat sAmparAyikI kriyA lagatI hai, airyApathikI kriyA nahIM lagatI hai ? gautama ! kisake krodha, mAna, mAyA evaM lobha vyucchinna ho gae hoM, usI ko airyApathikI kriyA lagatI hai; ityAdi saba kathana saptama zataka ke prathaka uddezaka meM kahe anusAra, yaha saMvRta anagAra sUtraviruddha AcaraNa karatA hai; yahA~ taka jAnanA cAhie / isI kAraNa he gautama ! kahA gayA ki yAvat sAmparAyikI kriyA lagatI hai| bhagavan ! avIcipatha meM sthita saMvRta anagAra ko sAmane ke rUpo ko nihArate hue yAvat nIce ke rUpoM kA avalokana karate hue kyA airyApathikI kriyA lagatI hai, athavA sAmparAyikI kriyA lagatI hai ?; ityAdi prazna / gautama ! akaSAyabhAva meM sthita saMvRta anagAra ko uparyukta rUpoM kA avalokana karate hue airyApathikI kriyA lagatI hai, sAmparAyikI kriyA nahIM lagatI hai / bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! saptama zataka ke saptama uddezaka meM varNita-aisA jo saMvRta anagAra yAvat sUtrAnusAra AcaraNa karatA hai; isI kAraNa maiM kahatA hU~, yAvat sAmparAyika kriyA nahIM lgtii| sUtra-478 bhagavan ! yoni kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! yoni tIna prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakArazIta, uSNa, zItoSNa / yahA~ yonipada kahanA caahie| sUtra- 479 bhagavan ! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai / gautama ! vedanA tIna prakAra kI kahI gaI hai / yathA-zItA, uSNA aura zItoSNA yahA~ vedanApada kahanA cAhie, yAvat- bhagavan ! kyA nairayika jIva duHkharUpa vedanA vedate haiM, yA sukharUpa vedanA vedate haiM, athavA aduHkha-asukharUpa vedanA vedate haiM ? he gautama ! nairayika jIva duHkharUpa vedanA bhI vedate haiM, sukharUpa vedanA bhI vedate haiM aura aduHkha-asukharUpa vedanA bhI vedate haiN| sUtra-480 bhagavan ! mAsika bhikSupratimA jisa anagAra ne aMgIkAra kI hai tathA jisane zIrara kA tyAtha kara diyA hai aura kAyA kA sadA ke lie vyutsarga kara diyA hai, ityAdi dazAzrutaskandha meM batAe anusAra mAsika bhikSu pratimA sambandhI samagra varNana krnaa| sUtra-481 koI bhikSu kisI akRtya kA sevana karake yadi usa akRtyasthAna kI AlocanA tathA pratikramaNa kiye binA hI kAla kara jAtA hai to usake ArAdhanA nahIM hotii| yadi vaha bhikSu usa sevita akRtyasthAna kI AlocanA aura pratikramaNa karake kAla karatA hai, to usake ArAdhanA hotI hai / kadAcit kisI bhikSu ne kisI akRtyasthAna kA sevana kara liyA, kintu bAda meM usake mana meM aisA vicAra utpanna ho ki maiM apane antima samaya meM isa akRtyasthAna kI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 221
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka AlocanA karUMgA yAvat taparUpa prAyazcita svIkAra karuMgA; parantu vaha usa akRtyasthAna kI AlocanA aura pratikrimaNa kiye binA hI kAla kare to usake ArAdhanA nahIM hotii| yadi vaha Alocana aura pratikramaNa karake kAla kare, to usake ArAdhanA hotI hai| kadAcit kisI bhikSu ne kisI akRtyasthAna kA sevana kara liyA ho ora usake bAda usake mana meM yaha vicAra utpanna ho ki zramaNopAsaka bhI kAla ke avasara para kAla karake kinhI devalokoM meM utpanna ho jAte haiM, to kyA maiM aNapannika devatva bhI prApta nahIM kara sakUgA ?, yaha soca kara yadi vaha usa akRtya sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kiye binA hI kAla kare to usake ArAdhanA nahIM hotI / yadi vaha AlocanA aura pratikramaNa karake karake kAla karatA hai, to usake ArAdhanA hotI hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-10, uddezaka-3 sUtra-482 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavad ! deva kyA AtmaRddhi dvArA yAvat cAra-pAMca devAvAsAntaroM kA ullaMghana karatAhai aura isake pazcAt dUsarI zakti dvArA ullaMghana karatA hai? hA~, gautama ! deva Atmazakti se yAvat cAra-pAMca devAsoM kA ullaMghana karatA hai aura usake uparAnta (vaikriya) zakti dvArA ullaMghana karatA hai / isI prakAra asurakumAroM ke viSaya meM bhI samajhanA / vizeSa yaha ki ve asarakamAroM ke AvAsoM kA ullaMghana karate haiM / zeSa pUrvavat / isI prakAra stanitakamAraparyanta jAnanA / isI prakAra vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devaparyanta jAnanA yAvata ve Atmazakti se cAra-pAMca anya devAvAsoM kA ullaMghana karate hai; isake uparAnta paraRddhi se ullaMghana karate haiN| bhagavana ! alpaRddhikadeva, maharddhikadeva ke bIca meM ho kara jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! samarddhika deva samarddhika deva ke bIca meM se ho kara jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai; parantu yadi vaha pramatta ho to jA sakatA hai| bhagavan ! kyA vaha deva, usa ko vimohita karake jA sakatA hai, yA vimohita kiye vinA ? gautama ! vaha deva, vimohita karake jA sakatA hai, vimohita kiye vinA nahIM / bhagavan ! vaha deva, usa deva ko pahale vimohita karake bAda meM jAtA hai, yA pahale jA kara bAda meM vimohita karatA hai ? gautama ! pahale use vimohita karatA hai aura bAda meM jAtA hai, parantu pahale jA kara bAda meM vimohita nahIM krtaa| bhagavan ! kyA maharddhika deva, alpaRddhika deva ke bIcoMbIca meM se ho kara jA sakatA hai ? hA~, gautama ! jA sakatA hai| bhagavan ! vaha maharddhika deva, usa alpaRddhika deva ko vimohita karake jAtA hai, athavA vimohita kiye binA jAtA hai ? gautama ! vaha vimohita karake bhI jA sakatA hai aura vimohita kiye binA bhI jA sakatA hai| bhagavan ! vaha maharddhika deva, use pahale vimohita karake bAda meM jAtA hai, athavA pahale jA kara bAda meM vimohita karatA hai ? gautama! vaha maharddhika deva, pahale use vimohita karake bAda meM bhI jA sakatA hai aura pahale jA kara bAda meM bhI vimohita kara sakatA hai| bhagavan ! alpa-Rddhika asurakumAra deva, maharddhika asurakumAra deva ke bIcoMbIca meM se ho kara jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM / isI prakAra sAmAnya deva kI taraha asurakumAra ke bhI tIna AlApaka kahanA / isa prakAra stanitakumAra taka tIna-tIna AlApaka kahanA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke viSaya meM bhI aise bhI jaannaa| bhagavan ! kyA alpa-Rddhika deva, maharddhika devI ke madhya meM se ho kara jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM / bhagavan ! kyA samarddhika deva, samarddhika devI ke bIcoMbIca meM se kara jA sakatA hai ? gautamama ! pUrvokta prakAra se deva ke sAtha devI kA bhI daNDaka vaimAnika paryanta kahanA caahie| bhagavan ! alpa-Rddhika devI, maharddhika deva ke madhya meM se ho kara jA sakatI hai? gautama ! yaha artha samartha nhiiN| isa prakAra yahA~ bhI yaha tIsarA daNDaka kahanA cAhie yAvat-bhagavan ! maharddhika vaimAnika devI, alpa-Rddhika vaimAnika deva ke bIca meM se hokara jA sakatI hai ? hA~, gautama ! jA sakatI hai / bhagavan ! alpa-Rddhika devI maharddhika muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 222
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ TI Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka devI ke madhya meM se hokara jA sakatI hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM / isI prakAra sama-Rddhika devI kA sama-Rddhika ke sAtha pUrvavat AlApaka kahanA cAhie / maharddhika devI kA alpa-Rddhika devI ke sAtha AlApaka kahanA caahie| isI prakAra eka-eka ke tIna-tIna AlApaka kahane cAhie; yAvat-bhagavan ! vaimAnika maharddhika devI, alpaRddhika vaimAnika devI ke madhya meM hokara jA sakatI hai ? hA~ gautama ! jA sakatI hai; yAvat-kyA vaha maharddhika devI, use vimohita karake jA sakatI hai yA vimohita kie binA bhI jA sakatI hai ? thatA pahale vimohita karake bAda meM jAtI hai, athavA pahale jA kara bAda meM vimohita karatI hai ? he gautama ! pUrvokta rUpa se ki pahale jAtI hai aura pIche bhI vimohita karatI hai; taka kahanA cAhie / isa prakAra ke cAra daNDaka kahane caahie| sUtra-483 bhagavAn ! daur3atA huA ghor3A khu-khu zabda kyoM karatA hai ? gautama ! jaba ghor3A daur3atA hai to usake hRdaya aura yakata ke bIca meM karkaTa nAmaka vAyu utpanna hotI hai, isase daur3atA huA ghor3A khu-khu zabda karatA hai| sUtra-484-486 ina bAraha prakAra kI bhASAoM meM hama Azraya kareMge, zayana karegeM, khar3e raheMge, baiTheMge aura leTeMge ityAdi bhASaNa karanA kyA prajJApanI bhASA kahalAtI hai aura aisA bhASA mRSA nahIM kahalAtI hai ? hA~, gautama ! yaha Azraya kareMge, ityAdi bhASA prajJApanI bhASA hai, yaha bhASA mRSA nahIM hai| he, bhagavAn ! yaha isI prakAra hai, yaha isI prakAra hai! AmaMtraNI, AjJApanI, yAcanI, pRcchanI, prajJApanI, pratyAkhyAnI, icchAnulomA / anabhigRhItA, abhigRhItA, saMzayakaraNI, vyAkRtA aura avyaakRtaa| zataka-10- uddezaka-4 sUtra-487 usa kAla aura usa samaya meM vANijyagrAma nAmaka nagara thA (varNana) vahA~ dyutipalAza nAmaka udyAna thA / vahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra kA samavasaraNa huA yAvat parISad AI aura vApasa lauTa gii| usa kAla aura usa samaya meM, zramaNa bhagavAna mahAvIrasvAmI ke jyeSTha antevAsI indrabhUti nAmaka anagAra the| ve UrdhvajAnu yAvat vicaraNa karate the| usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke eka antevAsI the-zyAmahastI nAmaka anagAra / ve prakRtibhadra, prakRtivinIta, yAvat roha anagAra ke samAna UrdhvajAnu, yAvat vicaraNa karate the / eka dina una zyAmahastI nAmaka anagAra ko zraddhA yAvat apane sthAna se uThe aura uThakara jahA~ bhagavAna gautama virAjamAna the, vahA~ Ae / bhagavAna gautama ke pAsa Akara vandanA-namaskAra kara yAvat paryupAsanA karate hue isa prakAra pUchane lage bhagavan ! kyA asurakumAroM ke rAjA, asurakumAroM ke indra camara ke trAyastriMzaka deva haiM ? hA~, haiM / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ? he zyAmahastI ! usa kAla usa samaya meM isa jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke bhAratavarSa meM kAkandI nAmakI nagarI thI / usa kAkandI nagarI meM sahAyaka taiMtIsa gRhapati zramaNopAsaka rahate the| ve dhanADhya yAvat aparibhUta the / ve jIva-ajIva ke jJAtA evaM puNyapApa ko hRdayaMgama kie hue vicaraNa karate the| eka samaya thA, jaba ve paraspara sahAyaka gRhapati zramaNopAsaka pahale ugra, ugra-vihArI, saMvigna, saMvignavihArI the, parantu tatpazcAt ve pArzvastha, rI, avasanna, avasannavihArI, kuzIla, kuzIlavihArI, yathAcchanda aura yathAcchanda-vihArI ho ge| bahuta varSoM taka zramaNopAsaka-paryAya kA pAlana kara, ardhamAsika saMlekhanA dvArA zarIra kA kUza karake tathA tIsa bhaktoM kA anazana dvArA chedana karake, usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kiye binA hI kAla ke avasara para kAla kara ve asurakumArarAja asurendra camara ke trAyastriMzaka deva ke rUpa meM utpanna hae haiN| (zyAmahastI gautamasvAmI se)-bhagavan ! jaba ve kAkandInivAsI paraspara sahAyaka taiMtIsa gRhapati zramaNopAsaka asurarAja camara ke trAyastriMzaka-devarUpa meM utpanna hue haiM, kyA tabhI se aisA kahA jAtA hai ki asurarAja asurendra camara ke (ye) taiMtIsa deva trAyastriMzaka deva haiM? taba gautamasvAmI zaMkita, kAMkSita evaM vicikitsaka ho ge| ve vahA~ se uThe aura zyAmahastI anagAra ke sAtha jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, vahA~ Ae / zramaNa bhagavAna muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 223
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA aura pUchA bhagavan ! kyA asurarAja asurendra camara ke trAyastriMzaka deva haiM ? hA~, gautama ! haiM / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ? ityAdi prazna / pUrvakathita trAyastriMzaka devoM kA vRttAnta kahanA yAvat ve hI camarendra ke trAyastriMzaka deva ke rUpa meM utpanna hue| bhagavan ! jaba se ve trAyastriMzaka devarUpa meM utpanna hue haiM kyA tabhI se aisA kahA jAtA hai ki asurarAja asurendra camara ke trAyastriMzaka deva haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM; asurarAja asurendra camara ke trAyastriMzaka deva ke nAma zAzvata kahe gae haiM / isalie kisI samaya nahIM the, yA nahIM haiM, aisA nahIM hai aura kabhI nahIM raheMge, aisA bhI nahIM hai / yAvat avyucchitti naya kI apekSA se ve nitya haiM, pahale vAle cyavate haiM aura dUsare utpanna hote haiM bhagavan ! vairocanarAja vairocanendra bali trAyastriMzaka deva haiM ? hA~, gautama ! haiM / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! usa kAla aura usa samaya meM isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM bibhela nAmaka eka sanniveza thA / usa bibhela sanniveza meM paraspara sahAyaka taiMtIsa gRhastha zramaNopAsaka the; ityAdi varNana camarendra ke trAyastriMzakoM ke samAna hI jAnanA, yAvat ve trAyastriMzaka deva ke rUpa meM utpanna hue / zeSa pUrvavat / ve avyucchiti-naya kI apekSA nitya haiM / purAne cyavate rahate haiM, dUsare utpanna hote rahate haiN| bhagavan ! kyA nAgakumArarAja nAgakumArendra dharaNa ke trAyastriMzaka deva haiM ? hA~, gautama ! haiM / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ? gautama ! nAgakumArarAja nAgakumArendra dharaNa ke trAyastriMzaka devoM ke nAma zAzvata kahe gae haiN| ve kisI samaya nahIM the, aisA nahIM hai; nahIM raheMge-aisA bhI nahIM; yAvat purAne cyavate haiM aura nae utpanna hote haiM / isI prakAra bhUtAnanda indra, yAvat mahAghoSa indra ke trAyastriMzaka devoM ke viSaya meM jaannaa| bhagavan ! kyA devarAja devendra zakra ke trAyastriMzaka deva haiM ? ityAdi prazna / hA~, gautama ! haiM / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! usa kAla aura usa samaya meM isI jambUdvIpa ke, bhAratavarSa meM palAzaka sanniveza thA / usa sanniveza meM paraspara sahAyaka taiMtIsa gRhapati zramaNopAsaka rahate the, ityAdi saba varNana camarendra ke trAya-striMzakoM ke anusAra karanA, yAvat vicaraNa karate the| ve taiMtIsa paraspara sahAyaka gRhastha zramaNopAsaka pahale bhI aura pIche bhI ugra, ugravihArI evaM saMvigna tathA saMvignavihArI hokara bahuta varSoM taka zramaNopAsakaparyAya kA pAlana kara, mAsika saMlekhanA se zarIra ko kRza karake, sATha bhakta kA anazana dvArA chedana karake, antameM AlocanA aura pratikramaNa karake kAla ke avasara para samAdhipUrvaka kAla karake yAvat zakra ke trAyastriMzaka deva ke rUpa meM utpanna hue| bhagavan ! jaba se ve bAlAka nivAsI paraspara sahAyaka gRhapati zramaNopAsaka zakra ke trAyastriMzakoM rUpa meM utpanna hue, kyA tabhI se zakra ke trAyastriMzaka deva haiM ? ityAdi prazna samagra varNana purAne cyavate haiM aura nae utpanna hote haiM; taka camarendra samAna krnaa| bhagavan ! IzAna ke trAyastriMzaka deva haiM ? ityAdi prazna kA uttara zakrendra ke samAna jAnanA cAhie / itanA vizeSa hai ki ye campAnagarI ke nivAsI the, yAvat IzAnendra ke trAyastriMzaka deva ke rUpa meM utpanna hue / jaba se ye campAnagarI nivAsI taiMtIsa paraspara sahAyaka zramaNopAsaka trAyastriMzaka bane, ityAdi zeSa samagra varNana pUrvavat purAne cyavate haiM aura naye utpanna hote haiM / bhagavan ! kyA devarAja devendra sanatkumAra ke trAyastriMzaka deva haiM ? hA~, gautama ! haiN| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ? ityAdi samagra prazna tathA usake uttara meM jaise dharaNendra ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra kahanA cAhie / isI prakAra prANata aura acyutendra ke trAyastriMzaka devoM ke sambandha meM bhI ki purAne cyavate haiM aura naye utpanna hote haiM, taka kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-10 - uddezaka-5 sUtra-488 usa kAla aura samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thA / vahA~ guNazIlaka nAmaka udyAna thA / yAvat parISad lauTa gaI / usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke bahuta-se antevAsI sthavira bhagavAna jAtisampanna... ityAdi vizeSaNoM se yukta the, AThaveM zataka ke saptama uddezaka ke anusAra aneka viziSTa guNasampanna, yAvat vicaraNa karate the / eka bAra una sthaviroM (ke mana) meM zraddhA aura zaMkA utpanna huI / ataH unhoMne gautamasvAmI kI taraha, yAvat muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 224
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka paryupAsanA karate hue isa prakAra pUchA bhagavan ! asurendra asurarAja camara kI kitanI agramahiSiyA~ kahI gaI haiM ? Aryo ! kAlI, rAjI, rajanI, vidyut aura meghA / inameM se eka-eka agramahiSI kA ATha-ATha hajAra deviyoM kA parivAra kahA gayA hai| eka-eka devI dUsarI ATha-ATha hajAra deviyoM ke parivAra kI vikurvaNA kara sakatI haiM / isa prakAra pUrvApara saba milAkara cAlIsa hajAra deviyA~ haiM / yaha eka truTika (varga) huaa| bhagavan ! kyA asurakumArarAja asurendra camara apanI camaracaMcA rAjadhAnI kI sudharmAsabhA meM camara nAmaka siMhAsana para baiThakara truTika ke sAtha bhogya divya bhogoM ko bhogane meM samartha haiM ? (he Aryo !) yaha artha samartha nhiiN| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ? Aryo ! asurendra asurakumArarAja camara kI camaracaMcA nAmaka rAjadhAnI kI sudharmAsabhA meM mANavaka caityastambha meM, vajramaya gola DibboM meM jina bhagavan kI bahuta-sI asthiyA~ rakhI huI haiM, jo ki asarendra asarakamArarAja tathA anya bahata-se asarakamAra devoM aura deviyoM ke lie arcanIya, vandanIya, namaskaraNIya, pUjanIya, satkArayogya evaM sammAnayogya haiM / ve kalyANarUpa, maMgalarUpa, devarUpa, caityarUpa evaM paryu-pAsanIya haiM / isalie una ke praNidhAna meM vaha yAvat bhoga bhogane meM samartha nahIM haiM / isIlie he Aryo ! aisA kahA gayA hai ki asurendra yAvat camara, camaracaMcA rAjadhAnI meM yAvat divya bhoga bhogane meM samartha nahIM hai / parantu he Aryo! vaha asurendra asurakumArarAja camara, apanI camaracaMcA rAjadhAnI kI sudharmAsabhA meM camara nAmaka siMhAsana para baiTha kara cauMsaTha hajAra sAmAnika devoM, trAyastriMzaka devoM aura dUsare bahuta-se asurakumAra devoM aura deviyoM se parivRtta hokara mahAninAda ke sAtha hone vAle nATya, gIta, vAditra Adi ke zabdoM se hone vAle divya bhogya bhogoM kA kevala parivAra kI Rddhi se upabhoga karane meM samartha haiM, kintu maithunanimittaka bhoga bhogane meM samartha nhiiN| sUtra-489 bhagavan ! asurendra asurakumArarAja camara ke lokapAla soma mahArAja kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo! cAra yathA-kanakA, kanakalatA, citraguptA aura vasundadharA / inameM se pratyeka devI kA eka-eka hajAra deviyoM kA parivAra hai / inameM se pratyeka devI eka-eka hajAra deviyoM ke parivAra kI vikurvaNA kara sakatI hai / isa prakAra pUrvApara saba milakara cAra hajAra deviyA~ hotI haiM / yaha eka truTika kahalAtA hai / bhagavan ! kyA asurendra asuraku-mArarAja camara kA lokapAla soma mahArAjA, apanI somA nAmaka rAjadhAnI kI sudharmAsabhA meM, soma nAmaka siMhAsana para baiThakara apane usa truTika ke sAtha bhogya divya-bhoga bhogane meM samartha hai ? (he Aryo !) camara ke anusAra yahA~ bhI jAnanA / parantu isakA parivAra, sUryAbhadeva ke parivAra ke samAna jAnanA / zeSa saba varNana pUrvavat; yAvat vaha somA rAjadhAnI kI sudharmA sabhA meM maithunanimittaka bhoga bhogane meM samartha nahIM hai| bhagavan ! camarendra ke yAvat lokapAla yama mahArAjA kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? ityAdi prazna / (Aryo!) soma mahArAjA ke anusAra yama mahArAjA ke sambandha meM bhI kahanA, kintu itanA vizeSa hai ki yama lokapAla kI rAjadhAnI yamA hai / zeSa saba varNana soma mahArAjA ke samAna / isI prakAra varuNa mahArAjA kA bhI kathana karanA / vizeSa yahI hai ki varuNa mahArAjA kI rAjadhAnI kA nAma varuNA hai| isI prakAra vaizramaNa mahArAjA ke viSaya meM bhI jAnanA / vizeSa itanA hI hai ki vaizramaNa kI rAjadhAnI vaizramaNA hai / zeSa yAvat-ve vahA~ maithunanimittaka bhoga bhogane meM samartha nahIM haiN| bhagavan ! vairocanendra vairocanarAja balI kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo ! pA~ca agramahiSiyA~ haiM / zumbhA, nizumbhA, rambhA, nirambhA aura madanA / inameM se pratyeka devI ke ATha-ATha hajAra deviyoM kA parivAra hai; ityAdi varNana camarendra ke devIvarga ke samAna / vizeSa itanA hai ki balIndra kI rAjadhAnI balicaMcA hai / inake parivAra moka uddezaka ke anusAra jAnanA / yAvat-vaha (sudharmA sabhA meM) maithunanimittaka bhoga bhogane meM samartha nahIM hai / bhagavan ! vairocanendra rocanarAja bali ke lokapAla soma mahArAjA kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo ! cAra-menakA, subhadrA, vijayA aura azanI / inakI eka-eka devI kA parivAra Adi samagra varNana camarendra ke lokapAla soma ke samAna jAnanA / isI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 225
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka prakAra vairocanendra bali ke lokapAla vaizramaNa taka sArA varNana pUrvavat jaannaa| bhagavan ! nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa kI kitanI agramahiSiyA~ kahI gaI haiM ? Aryo ! chaha agramahiSiyA~ haiM / yathA-ilA, zukrA, satArA, saudAminI, indrA aura ghanavidyuta / unameM se pratyeka agramahiSI ke chaha-chaha hajAra deviyoM kA parivAra kahA gayA hai / inameM se pratyeka devI, anya chaha-chaha hajAra deviyoM ke parivAra kI vikurvaNA kara sakatI haiM / isa prakAra pUrvApara saba milAkara chattIsa hajAra deviyoM kA yaha truTika (varga) kahA gayA hai / bhagavan! kyA dharaNendra yAvat bhoga bhogane meM samartha hai? ityAdi prazna / pUrvavat samagra kathana jAnanA caahie| vizeSa itanA hI hai ki rAjadhAnI dharaNA meM dharaNa nAmaka siMhAsana para svaparivAra...zeSa pUrvavat / bhagavan ! nAgakumArendra dharaNa ke lokapAla kAlavAla nAmaka mahArAjA kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo ! cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA-azokA, vimalA, suprabhA, sudarzanA / inameM se eka-eka devI kA parivAra Adi varNana camarendra ke lokapAla ke samAna samajhanA cAhie / isI prakAra (dharaNendra ke) zeSa tIna lokapAloM ke viSaya meM bhI khnaa| bhagavan ! bhUtAnanda kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? he Aryo ! chaha yathA-rUpA, rUpAMzA, surUpA, rUpakAvatI rUpakAntA aura rUpaprabhA / inameM se pratyeka devI-agramahiSI ke parivAra Adi kA tathA zeSa varNana dharaNendra ke samAna jAnanA / bhagavan ! bhUtAnanda ke lokapAla nAgavitta ke kitanI agramahiSiyA~ haiM ? ityAdi pacchA / Aryo ! cAra haiN| sunandA, subhadrA, sujAtA aura sumanA / isameM pratyeka devI ke parivAra Adi kA zeSa varNana camarendra ke lokapAla ke samAna jAnanA / isI prakAra zeSa tIna lokapAloM kA varNana bhI jaannaa| jo dakSiNadizAvartI indra haiM, unakA kathana dharaNendra ke samAna tathA unake lokapAloM kA kathana dharaNendra ke lokapAloM ke samAna jAnanA cAhie / uttaradizAvartI indroM kA kathana bhUtAnanda ke samAna tathA unake lokapAloM kA kathana bhI bhUtAnanda ke lokapAloM ke samAna jAnanA cAhie / vizeSa itanA hai ki saba indroM kI rAjadhAniyoM aura unake siMhAsanoM kA nAma indra ke nAma ke samAna jAnanA caahie| unake parivAra kA varNana bhagavatI sUtra ke tIsare zataka ke prathama moka uddezaka meM kahe anusAra jAnanA caahie| sabhI lokapAloM kI rAjadhAniyoM aura unake siMhAsanoM kA nAma lokapAloM ke nAma ke sadRza jAnanA cAhie tathA unake parivAra kA varNana camarendra ke lokapAloM ke parivAra ke varNana ke samAna jAnanA caahie| bhagavan ! pizAcendra pizAcarAja kAla kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo ! cAra, yathA-kamalA, kamala-prabhA, utpalA aura sudarzanA / inameM se pratyeka devI ke eka-eka hajAra deviyoM kA parivAra hai| zeSa samagra varNana camarendra ke lokapAloM ke samAna evaM parivAra kA kathana bhI usI ke parivAra ke sadRza karanA / vizeSa itanA hai ki isake kAlA nAma kI rAjadhAnI aura kAla nAmaka siMhAsana hai / zeSa pUrvavat / isI prakAra pizAcendra mahAkAla kA etadviSayaka varNana bhI isI prakAra samajhanA / bhagavan ! bhUtendra bhUtarAja surUpa kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo! cAra, yathArUpavatI, bahurUpA, surUpA aura subhagA / pratyeka devI ke parivAra Adi kA varNana kAlendra ke samAna hai / isI prakAra pratirUpendra ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| bhagavan ! yakSendra yakSarAja pUrNabhadra kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo ! cAra / yathA-pUrNA, bahupatrikA, uttamA aura tArakA / pratyeka ke parivAra Adi kA varNana kAlendra ke samAna hai| isI prakAra mANibhadra ke viSaya meM bhI jAna lenA / bhagavan ! rAkSasendra rAkSasarAja bhIma ke kitanI agramahiSiyA~ kahI gaI haiM ? Aryo ! cAra / yathA-padmA, padmAvatI, kanakA aura ratnaprabhA / pratyeka ke parivAra Adi kA varNana kAlendra ke samAna hai| isI prakAra mahAbhIma (rAkSasendra) ke viSaya meM bhI jaannaa| bhagavan ! kinnarendra kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo ! cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA-avataMsA, ketumatI, ratisenA aura ratipriyA / pratyeka agramahiSI ke devI-parivAra ke lie pUrvavat jAnanA cAhie / isI prakAra kimpurupendra ke viSaya meM kahanA cAhie / bhagavan ! satpuruSendra kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo ! cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA-rohiNI, navamikA, hrI aura puSpavatI / inake devI-parivAra kA varNana pUrvoktarUpa se jAnanA cAhie / isI prakAra muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 226
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka mahApuruSendra ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| bhagavan ! atikAyendra kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo ! 4 / yathA-bhujagA, bhujagavatI, mahAkacchA, sphuTA pratyeka agramahiSIke devI-parivAra kA varNana pUrvoktarUpa se jAnanA / isI prakAra mahAkAyendrake viSayameM bhI samajha nA bhagavan ! gItaratIndra kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo ! cAra agramahiSiyA~ haiM-sughoSA, vimalA, susvarA aura sarasvatI / pratyeka agramahiSI ke devI-parivAra kA varNana pUrvavat / isI prakAra gItayaza-indra ke viSayameM bhI jAna lenA / ina sabhI indroM kA zeSa varNana kAlendra samAna / rAjadhAniyoM aura siMhAsanoM kA nAma indroM ke nAma ke samAna hai| bhagavan ! jyotiSkendra jyotiSkarAja candra kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo ! cAra | candraprabhA, jyotsanAbhA, arcimAlI evaM prabhaMkarA / zeSa samasta varNana jIvAbhigamasUtra meM kahe anusAra / sUryendra kI cAra agramahiSiyA~ yaha haiM sUryaprabhA, AtapAbhA, arcimAlI aura prabhaMkarA / zeSa pUrvavata; yAvata ve maithunanimittaka bhoga bhogane meM samartha nahIM haiN| bhagavan ! aMgAra (maMgala) nAmaka mahAgraha kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo ! cAra / vijayA, vaijayantI, jayantI aura aparAjitA / inameM se pratyeka agramahiSI ke devI-parivAra kA varNana candramA ke devI-parivAra ke smaan| parantu vizeSa yaha ki isake vimAna kA nAma aMgArAvataMsaka, siMhAsana kA nAma aMgAraka hai, ityAdi zeSa samagra varNana pUrvavat jAnanA / isI prakAra vyAlaka graha ke viSaya meM bhI jAnanA / isI prakAra 88 mahAgrahoM ke viSaya meM bhAvaketu graha taka jAnanA / parantu vizeSa yaha hai ki avataMsakoM aura siMhAsanoM kA nAma indra ke nAma ke anurUpa hai| zeSa pUrvavat / bhagavan ! devendra devarAja zakra kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo ! ATha agramahiSiyA~ haiM, padmA, zivA, zreyA, aMjU, amalA, apsarA, navamikA aura rohiNI / inameM se pratyeka agramahiSI kA solaha-solaha hajAra deviyoM kA parivAra kahA gayA hai / pratyeka devI solaha-solaha hajAra deviyoM ke parivAra kI vikurvaNA kara sakatI hai / isa prakAra pUrvApara saba milAkara eka lAkha aTThAIsa hajAra deviyoM kA parivAra hotA hai / yaha eka truTika (deviyoM kA varga) kahalAtA hai / bhagavan ! kyA devendra devarAja zakra, saudharmakalpa meM, saudharmAvataMsaka vimAna meM, sudharmAsabhA meM, zakra nAmaka siMhAsana para baiThakara apane truTika ke sAtha bhoga bhogane meM samartha haiM ? Aryo ! isakA samagra varNana camarendra ke samAna jAnanA caahie| vizeSa itanA hai ki isake parivAra kA kathana mokA uddezaka ke anusAra jAna lenA caahie| bhagavan ! devendra devarAja zakra ke lokapAla somamahArAjA kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo ! cAra | rohiNI, madanA, citrA aura somA / pratyeka agramahiSI ke devI-parivAra kA varNana camarendra ke lokapAloM ke samAna jAnanA / itanA vizeSa hai ki svayamprabha nAmaka vimAna meM, sudharmAsabhA meM, soma nAmaka siMhAsana para baiThakara maithunanimittaka bhoga bhogane meM samartha nahIM ityAdi pUrvavat / isI prakAra vaizramaNa lokapAla taka kA kathana karanA / vizeSa yaha hai ki inake vimAna Adi kA varNana tRtIyazataka anusAra jaannaa| bhagavan ! devendra devarAja IzAna kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? Aryo ! ATha haiM / kRSNA, kRSNarAji, rAmA, rAmarakSitA, vasu, vasuguptA, vasumitrA, vasundharA / inameM se pratyeka agramahiSI kI deviyoM ke parivAra Adi kA zeSa samasta varNana zakrendra ke samAna jaannaa| bhagavan ! devendra IzAna ke lokapAla soma mahArAjA kI kitanI agramahiSiyA~ kahI gaI haiM ? Aryo ! cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA-pRthvI, rAtri, rajanI aura vidyuta / inameM se pratyeka agramahiSI kI deviyoM ke parivAra Adi zeSa samagra varNana zakrendra ke lokapAloM ke samAna hai / isI prakAra varuNa lokapAla taka jAnanA cAhie / vizeSa yaha hai ki inake vimAnoM kA varNana cauthe zataka anusAra jAnanA cAhie / zeSa pUrvavat, yAvat-vaha maithunanimittaka bhoga bhogane meM samartha nahIM hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-10- uddezaka-6 sUtra-490 bhagavan ! devendra devarAja zakra kI sudharmAsabhA kahA~ hai ? gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke meruparvata se dakSiNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 227
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka dizA meM isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusama ramaNIya bhUbhAga se aneka koTAkoTi yojana dUra UMcAI meM saudharma nAmaka devaloka meM sudharmAsabhA hai; isa prakAra sArA varNana rAjapraznIyasUtra ke anusAra jAnanA, yAvat pA~ca avataMsaka vimAna kahe gae haiM; yathA-asokAvataMsaka yAvat madhya meM saudharmAvataMsaka vimAna hai / vaha saudharmAvataMsaka mahAvimAna lambAI aura caur3AI meM sAr3he bAraha lAkha yojana hai| sUtra - 491 sUryAbhavimAna ke samAna vimAna-pramANa tathA upapAta abhiSeka, alaMkAra tathA arcanikA, yAvat Atma-rakSaka ityAdi sArA varNana sUryAbhadeva ke samAna jAnanA cAhie / usakI sthiti (Ayu) do sAgaropama kI hai| sUtra -492 ___bhagavan ! devendra zakra kitanI mahatI Rddhi vAlA yAvat kitane mahAn sukha vAlA hai ? gautama ! vaha mahARddhizAlI yAvat mahAsukhasampanna hai / vaha vahA~ battIsa lAkha vimAnoM kA svAmI hai; yAvat vicaratA hai / devendra devarAja zakra isa prakAra kI mahARddhi se sampanna aura mahAsukhI hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai zataka-10- uddezaka-7 sUtra - 493 bhagavan ! uttaradizA meM rahane vAle ekoruka manuSyoM kA ekorukadvIpa nAmaka dvIpa kahA~ hai ? gautama ! ekorukadvIpa se lekara yAvat zuddhadantadvIpa taka kA samasta varNana jIvAbhigamasUtra anusAra jAnanA cAhie / isa prakAra aTThAIsa dvIpoM ke ye aTThAIsa uddezaka kahane caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-10 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 228
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka zataka-11 sUtra -494 gyArahaveM zataka ke bAraha uddezaka isa prakAra haiM-(1) utpala, (2) zAlUka, (3) palAza, (4) kumbhI , (5) nADIka, (6) padma, (7) karNikA, (8) nalina, (9) zivarAjarSi, (10) loka, (11) kAla aura (12) aalbhik| zataka-11 - uddezaka-1 sUtra-495-497 1. upapAta, 2. parimANa, 3. apahAra, 4. UMcAI (avagAhanA), 5. bandhaka, 6. veda, 7. udaya, 8. udIraNA, 9. lezyA, 10. dRSTi, 11. jJAna / tathA-12. yoga, 13. upayoga, 14. varNa-rasAdi, 15. ucchavAsa, 16. AhAra, 17. virati, 18. kriyA, 19. bandhaka, 20. saMjJA, 21. kaSAya, 22. strIvedAdi, 23. bandha / 24. saMjJI, 25. indriya, 26. anubandha, 27. saMvedha, 28. AhAra, 29. sthiti, 30. samudghAta, 31. cyavana aura 32. sabhI jIvoM kA mUlAdi meM upapAta / sUtra -498 usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thA / vahA~ paryupAsanA karate hue gautama svAmI ne yAvat isa prakAra pUchA-bhagavan ! eka patra vAlA utpala eka jIva vAlA hai yA aneka jIva vAlA ? gautama ! eka jIva vAlA hai, aneka jIva vAlA nahIM / usake uparAMta jaba usa utpala meM dUsare jIva utpanna hote haiM, taba vaha eka jIva vAlA nahIM rahakara aneka jIva vAlA bana jAtA hai / bhagavan ! utpala meM ve jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM? kyA ve nairayikoM se Akara utpanna hote haiM, yA tiryaJcayonikoM se athavA manuSyoM se yA devoM meM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve jIva nArakoM se Akara utpanna nahIM hote, ve tiryaJcayonikoM se Akara utpanna hote haiM, manuSyoM se bhI aura devoM se bhI Akara utpanna hote haiM / "vyutkrAntipada ke anusAra-vanaspatikAyika jIvoMmeM yAvat IzAna-devaloka taka ke jIvoM kA upapAta hotA hai| bhagavan ! utpalapatra meM ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! jaghanyataH eka, do yA tIna aura utkRSTataH saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiM / bhagavan ! ve utpala ke jIva eka-eka samaya meM eka-eka nIkAle jAeM // kitane kAla meM pUre nIkAle jA sakate haiM ? gautama ! eka-eka samaya meM eka-eka nIkAle jAeM ora unheM asaMkhya utsarpiNI aura avasarpiNI kAla taka nIkAla jAe to bhI ve pUre nIkAle nahIM jA skte| bhagavan ! una (utpala ke) jIvoM kI avagAhanA kitanI bar3I hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa kucha adhika eka hajAra yojana hotI hai| bhagavan ! ve (utpala ke) jIva jJAnAvaraNIya karma ke bandhaka haiM yA abandhaka haiM ? gautama ! ve jJAnAvaraNIya karma ke abandhaka nahIM; kintu eka jIva bandhaka haiM, athavA aneka jIva bandhaka haiM / isa prakAra AyuSyakarma ko chor3a kara antarAya karma taka samajha lenA / vizeSataH (ve jIva) AyuSya karma ke bandhaka haiM, yA abandhaka ? yaha prazna hai / gautama ! utpala kA eka jIva bandhaka hai, athavA eka jIva abandhaka hai, athavA aneka jIva bandhaka haiM, yA aneka jIva abandhaka haiM, athavA eka jIva bandhaka hai, aura eka abandhaka hai, athavA eka jIva bandhaka aura aneka jIva abandhaka haiM, yA aneka jIva bandhaka haiM aura eka jIva abandhaka hai evaM athavA aneka jIva bandhaka haiM aura aneka jIva abandhaka haiN| isa prakAraye ATha bhaMga hote haiN| bhagavana ! ve (utpala ke) jIva jJAnAvaraNIya karma ke vedaka haiM yA avedaka haiM ? gautama ! ve jIva avedaka nahIM, kintu yA to eka jIva vedaka hai aura aneka jIva vedaka haiM / isI prakAra antarAya karma taka jAnanA / bhagavan ! ve jIva sAtAvedaka haiM, yA asAtAvedaka haiM ? gautama ! eka jIva sAtAvedaka hai, athavA eka asAtAvedaka hai, ityAdi pUrvokta ATha bhaMga / bhagavan ! ve jIva jJAnAvaraNIya karma ke udaya vAle haiM yA anudaya vAle haiM ? gautama ! ve jIva anudaya vAle nahIM haiM, kintu eka jIva udaya vAlA hai, athavA ve udaya vAle haiN| isI prakAra antarAya karma taka samajha lenA / bhagavan ! ve jIva jJAnAvaraNIya karma ke udIraka haiM yA anudIraka haiM ? gautama ! ve anudIraka nahIM; kintu eka jIva udIraka hai, muni dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 229
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka athavA aneka jIva udIraka haiM / isI prakAra antaraya karma taka jAnanA; parantu itanA vizeSa hai ki vedanIya aura AyuSya karma meM pUrvokta ATha bhaMga kahane caahie| bhagavan ! ve utpala ke jIva, kRSNalezyA vAle hote haiM, nIlalezyA vAle hote haiM, yA kApotalezyA vAle hote haiM, athavA tejolezyA vAle hote haiM ? gautama ! eka jIva kRSNalezyA vAlA hotA hai, yAvat eka jIva tejolezyA vAlA hotA hai / athavA aneka jIva kRSNalezyA vAle, nIlalezyA vAle, kApotalezyA vAle athavA tejolezyA vAle hote haiM / athavA eka kRSNalezyA vAlA aura eka nIlalezyA vAlA hotA hai / isa prakAra ye dvikasaMyogI, trikasaMyogI aura catuHsaMyogI saba milAkara 80 bhaMga hote haiM / bhagavan ! ve utpala ke jIva samyagdRSTi haiM, mithyAdRSTi haiM, athavA samyag-mithyAdRSTi haiM ? gautama ! ve samyagdRSTi nahIM, samyag-mithyAdRSTi bhI nahIM, vaha mAtra mithyAdRSTi haiM, athavA ve aneka bhI mithyAdRSTi haiM / bhagavan ! ve utpala ke jIva jJAnI haiM, athavA ajJAnI haiM ? gautama ! ve jJAnI nahIM haiM, kintu vaha eka ajJAnI hai athavA ve aneka bhI ajJAnI haiM / bhagavan ! ve jIva manoyogI haiM, vacanayogI haiM, athavA kAyayogI haiM ? gautama ! ve manoyogI nahIM haiM, na vacanayogI haiM, kintu vaha eka ho to kAyayogI haiM aura aneka hoM to bhI kAyayogI haiM / bhagavan ! ve utpala ke jIva sAkAropayogI haiM, athavA anAkAropayogI haiM ? gautama! ve sAkAro-payogI bhI hote haiM aura anakAropayogI bhii| bhagavan ! una jIvoM kA zarIra kitane varNa, kitane gandha, kitane rasa aura kitane sparza vAlA hai ? gautama ! unakA (zarIra) pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gandha aura ATha sparza vAlA hai / jIva svayaM varNa, gandha, rasa aura sparza-rahita hai| bhagavan ! ve jIva ucchvAsaka haiM, niHzvAsaka haiM yA ucchvAsaka-niHzvAsaka haiM ? gautama ! (unameM se) koI eka jIva uccha vAsaka hai, yA koI eka jIva niHzvAsaka hai, athavA koI eka jIva anucchvAsaka-nizvAsaka hai, yA aneka jIva ucch vAsaka haiM, yA aneka jIva niHzvAsaka haiM, athavA aneka jIva anucchvAsaka-niHzvAsaka haiM athavA eka ucchvAsaka hai aura eka niHzvAsaka hai, ityAdi / athavA eka ucchvAsaka aura eka anucchvAsaka-niHzvAsaka haiM; ityAdi / athavA eka niHzvAsaka aura eka anucchvAsaka-niHzvAsaka hai, ityAdi / athavA eka ucchvAsaka eka niHzvAsaka aura eka anucchvAsaka-niHzvAsaka hai ityAdi ATha bhaMga hote haiM / ye saba milakara 26 bhaMga hote haiM / bhagavan ! ve utpala ke jIva AhAraka haiM yA anAhAraka haiM ? gautama! koI eka jIva AhAraka hai, athavA koI eka jIva anAhAraka hai; ityAdi ATha bhaMga kahane caahie| bhagavan ! kyA ve utpala ke jIva virata haiM, avirata haiM yA viratAvirata haiM ? gautama ! ve utpala-jIva na to sarvavirata haiM aura na viratAvirata haiM, kintu eka jIva avirata hai athavA aneka jIva bhI avirata haiN| bhagavan ! kyA ve utpala ke jIva sakriya haiM yA akriya haiM ? gautama ! ve akriya nahIM haiM, kintu eka jIva bhI sakriya hai aura aneka jIva bhI sakriya haiN| bhagavan ! ve utpala ke jIva saptavidha bandhaka haiM yA aSTavidha bandhaka haiM ? gautama ! ve jIva saptavidha-bandhaka haiM yA aSTavidhabandhaka haiM / yahA~ pUrvokta ATha bhaMga khnaa| bhagavan ! ve utpala ke jIva AhArasaMjJA ke upayoga vAle haiM, yA bhayasaMjJA ke upayoga vAle haiM, athavA maithuna saMjJA ke upayoga vAle haiM yA parigrahasaMjJA ke upayoga vAle haiM ? gautama ! ve AhArasaMjJA ke upayoga vAle haiM, ityAdi (lezyAdvAra ke samAna) assI bhaMga kahanA / bhagavan ! ve utpala ke jIva krodhakaSAyI haiM, mAnakaSAyI haiM, mAyAkaSAyI haiM athavA lobhakaSAyI haiM ? gautama ! yahA~ pUrvokta 80 bhaMga kahanA caahie| bhagavan ! ve utpala ke jIva strIvedI haiM, puruSavedI haiM yA napuMsakavedI haiM ? gautama ! ve strIveda vAle nahIM, puruSa veda vAle bhI nahIM, parantu eka jIva bhI napuMsakavedI haiM aura aneka jIva bhI napuMsakavedI haiM / bhagavan ! ve utpala ke jIva strIveda ke bandhaka haiM, puruSaveda ke bandhaka haiM yA napuMsakaveda ke bandhaka haiM ? gautama ! ve strIveda ke bandhaka haiM, yA puruSaveda ke bandhaka haiM athavA napuMsakaveda ke bandhaka haiM / yahA~ ucchvAsadvAra ke samAna 26 bhaMga kahane caahie| bhagavan ! ve utpala ke jIva saMjJI haiM yA asaMjJI ? gautama ! ve saMjJI nahIM, kintu eka jIva bhI asaMjJI haiM aura aneka jIva bhI asaMjJI haiM / bhagavan ! ve utpala ke jIva sendriya haiM yA anindriya ? gautama ! ve anindriya nahIM, kintu eka jIva sendriya haiM aura aneka jIva bhI sendriya haiN| bhagavana ! vaha utpala kA jIva utpala ke rUpa meM kitane kAla taka muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 230
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka rahatA hai ? gautama! vaha jaghanyataH antarmuharta aura utkRSTataH asaMkhyAta kAla taka rahatA hai| bhagavan ! vaha utpala kA jIva, pRthvIkAya meM jAe aura punaH utpala kA jIva bane, isa prakAra usakA kitanA kAla vyatIta ho jAtA hai ? kitane kAla taka gamanAgamana karatA rahatA hai ? gautama! bhava kI apekSA se jaghanya do bhava aura utkRSTa asaMkhyAta bhava karatA hai, kAlAdeza se jaghanya do antarmuhUrtta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla rahatA hai, itane kAla taka gatiAgati karatA hai| bhagavan ! vaha utpala kA jIva, apkAya ke rUpa meM utpanna hokara punaH utpala meM Ae to isameM kitanA kAla vyatIta ho jAtA hai ? kitane kAla taka gamanAgamana karatA hai ? gautama ! pRthvIkAya ke samAna bhavAdeza se aura kAlAdeza se kahanA / isI prakAra pRthvIkAya ke gamanAgamana anusAra vAyukAya jIva taka kahanA / bhagavan ! vaha utpala kA jIva, vanaspati ke jIva meM jAe aura vaha punaH utpala ke jIva meM Ae, isa prakAra kitane kAla taka rahatA hai ? kitane kAla taka gamanAgamana karatA hai ? gautama ! bhavAdeza se vaha jaghanya do bhava karatA hai aura utkRSTa ananta bhava karatA hai / kAlAdeza se jaghanya do antarmuhUrta taka, utkRSTa ananta kAla taka / bhagavan ! vaha utpala kA jIva, dvIndriyajIva paryAya meM jAkara punaH utpala jIva meM Ae to usakA kitanA kAla vyatIta hotA hai ? kitane kAla taka gamanAgamana karatA hai ? gautama ! vaha jIva bhavAdeza se jaghanya do bhava karatA hai, utkRSTa saMkhyAta bhava karatA hai / kAlAdeza se jaghanya do antarmuhUrta, utkRSTa saMkhyAta kAla vyatIta ho jAtA hai / isI prakAra trIndriya aura caturindriya jIva ko bhI jAnanA / bhagavan ! utpala kA vaha jIva, paMcendriyatiryaMca-yonika jIva meM jAkara punaH utpala ke jIva meM Ae to usakA kitanA kAla vyatIta hotA hai ? vaha kitane kAla taka gamanAgamana karatA hai ? gautama ! bhavAdeza se jaghanya do bhava karatA hai aura utkRSTa ATha bhava / kAlAdeza se jaghanya do antamuharta taka aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva kAla / isI prakAra manuSyayoni ke viSaya meM bhI jAnanA / yAvat itane kAla utpala kA vaha jIva gamanAgamana karatA hai / bhagavan ! ve utpala ke jIva kisa padArtha kA AhAra karate haiM ? gautama ! ve jIva dravyataH anantapradezI dravyoM kA AhAra karate haiM, ityAdi, prajJApanAsUtra ke aTThAIsaveM pada ke AhAra-uddezaka meM vanaspatikAyika jIvoM ke AhAra ke viSaya meM kahA hai ki ve sarvAtmanA AhAra karate haiM, yahA~ taka-saba kahanA / vizeSa yaha hai ki ve niyamataH chaha dizA se AhAra karate haiM / zeSa pUrvavat / bhagavan ! una utpala ke jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa dasa hajAra varSa kI hai / bhagavan ! una jIvoM meM kitane samudghAta haiM ? gautama ! tIna samudghAta, yathA-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta aura mAraNAntikasamudghAta / bhagavan ! ve jIva mAraNAntikasamudghAta dvArA samavahata hokara marate haiM yA asamavahata hokara ? gautama ! (ve) samavahata hokara bhI marate haiM aura asamavahata hokara bhI marate haiM / bhagavan ! ve utpala ke jIva marakara turanta kahA~ jAte haiM ? kahA~ utpanna hote haiM ? kyA ve nairayikoM meM utpanna hote haiM ? athavA yAvat yA devoM meM utpanna hote haiM ? gautama ! prajJApanA sUtra ke chaThe vyutkrAntika pada ke udvarttanA-prakaraNa meM vanaspati-kAyikoM ke varNana ke anusAra khnaa| bhagavan ! sabhI prANa, sabhI bhUta, samasta jIva aura samasta sattva; kyA utpala ke mUlarUpa meM, utpala ke kandarUpa meM, utpala ke nAlarUpa meM, utpala ke patrarUpa meM, utpala ke kesararUpa meM, utpala kI karNikA ke rUpa meM tathA utpala ke thibhuga ke rUpa meM isase pahale utpanna hue haiM ? hA~, gautama ! aneka bAra athavA ananta bAra (pUrvokta rUpa se utpanna hue haiN)| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai ! yaha isI prakAra hai|' zataka-11 - uddezaka-2 sUtra-499 bhagavan ! kyA eka patte vAlA zAlUka eka jIva vAlA hai yA aneka jIva vAlA hai ? gautama ! vaha eka jIva vAlA hai; yahA~ se lekara yAvat ananta bAra utpanna hue haiM; taka utpala-uddezaka kI sArI vaktavyatA kahanI caahie| vizeSa itanA hI hai ki zAlUka ke zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga aura utkRSTa dhanuSapRtha-ktva kI hai| zeSa saba pUrvavat jAnanA caahie| bhagavan ! yaha isI prakAra hai ! yaha isI prakAra hai!' muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 231
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka zataka-11 - uddezaka-3 sUtra - 500 bhagavan ! palAsavRkSa ke eka patte vAlA (hotA hai, taba vaha) eka jIva vAlA hotA hai yA aneka jIva vAlA ? gautama ! utpala-uddezaka kI sArI vaktavyatA kahanI caahie| vizeSa itanA hai ki palAza ke zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga haiM aura utkRSTa gavyUti-pRthaktva hai / deva cyava kara palAzavRkSa meM se utpanna nahIM hote / bhagavan ! ve jIva kyA kRSNalezyA vAle hote haiM, nIlalezyA vAle hote haiM yA kApotalezyA vAle hote haiM ? gautama ! ve tInoM lezyA vAle hote haiM / isa prakAra yahA~ ucchvAsaka dvAra ke samAna 26 bhaMga hote haiN| zeSa saba pUrvavat hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-11 - uddezaka-4 sUtra-501 bhagavan ! eka patte vAlA kumbhika eka jIva vAlA hotA hai yA aneka jIva vAlA ? gautama ! palAza (jIva) ke samAna kahanA / itanA vizeSa hai ki kumbhika kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa varSa-pRthaktva kI hai / zeSa pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-11 - uddezaka-5 sUtra- 502 ___ bhagavan ! eka patte vAlA nAlika, eka jIva vAlA hai yA aneka jIva vAlA ? gautama ! kubhbhika uddezaka anusAra kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-11 - uddezaka-6 sUtra- 503 bhagavan ! eka patra vAlA padma, eka jIva vAlA hotA hai yA aneka jIva vAlA hotA hai ? gautama ! utpala-uddezaka ke anusAra isakI sArI vaktavyatA kahanI caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-11 - uddezaka-7 sUtra-504 bhagavan ! eka patte vAlI karNikA eka jIva vAlI hai yA aneka jIva vAlI hai ? gautama ! isakA samagra varNana utpala-uddezaka ke samAna karanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-11 - uddezaka-8 sUtra-505 bhagavan ! eka patte vAlA nalina eka jIva vAlA hotA hai, yA aneka jIva vAlA ? gautama ! isakA samagra varNana utpala uddezaka ke samAna karanA cAhie aura sabhI jIva ananta bAra utpanna ho cUke haiM, yahA~ taka kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-11 - uddezaka-9 sUtra- 506, 507 usa kAla aura usa samaya meM hastinApura nAma kA nagara thA / usa hastinApura nagara ke bAhara IzAnakoNa meM sahasrAmravana nAmaka udyAna thA / vaha sabhI RtuoM ke puSpoM aura phaloM se samRddha thA / ramya thA, nandanavana ke samAna suzobhita thA / usakI chAyA sukhada aura zItala thI / vaha manorama, svAdiSTa phalayukta, kaNTakarahita prasannatA utpanna karane vAlA yAvat pratirUpa thA / usa hastinApura nagara meM ziva rAjA thA / vaha mahAhimavAn parvata ke samAna zreSTha thA, ityAdi / ziva rAjA kI dhAriNI devI thI / usake hAtha-paira atisukumAla the, ityAdi / ziva rAjA kA putra aura dhAriNI rAnI kA aMgajAta zivabhadra kumAra thA / usake hAtha-paira atyanta sukumAla the / kumAra kA varNana rAja-praznIya muni dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 232
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka sUtra meM kathita sUryakAnta rAjakumAra ke samAna yAvat vaha rAjya, rASTra, bala, vAhana, koza, kaThora, pura, antaH pura aura janapada kA svayameva nirIkSaNa karatA huA rahatA thaa| tadanantara eka dina rAjA ziva ko rAtri ke pIchale prahara meM rAjya kI dhUrA-kA vicAra karate hue aisA adhyavasAya utpanna huA ki yaha mere pUrva-puNyoM kA prabhAva hai, ityAdi tAmali-tApasa ke vRttAnta ke anusAra vicAra huAyAvat maiM putra, pazu, rAjya, rASTra, bala, vAhana, koSa, koSThAgAra, pUra aura antaHpura ityAdi se vRddhi ko prApta ho rahA huuN| pracura dhana, kanaka, ratna yAvat sArabhUta dravya dvArA atIva abhivRddhi pA rahA huuN| to kyA maiM pUrvapuNyoM ke phala-svarUpa yAvat ekAntasukha kA upayoga karatA huA vicaraNa karU~ ? ataH jaba mere lie yahI zreyaskara hai ki jaba taka maiM hiraNya Adi se vRddhi ko prApta ho rahA hU~, yAvat jaba taka sAmAnta rAjA Adi bhI mere vaza meM haiM taba taka kala prabhAta hote hI jAjvalyamAna saryodaya hone para maiM bahata-sI loDhI, lohe kI kaDAhI, kaDachI aura tAmbe ke bahata se tApasocita upakaraNa banavAUM aura zivabhadra kumAra ko rAjya para sthApita karake aura pUrvokta bahuta-se lohe evaM tAmbe ke tApasocita bhAMDa-upakaraNa lekara, una tApasoM ke pAsa jAUM jo ye gaMgAtaTa para vAnaprastha tApasa haiM; jaise kiagnihotrI, potika kautrika yAjJika, zrAddhI, khapparadhArI, kuNDikAdhArI zramaNa, danta-prakSAlaka, sammajjaka, nimajjaka, samprakSAlaka, UrdhvakaNDuka, adhaHkaNDuka, dakSiNakUlaka, uttarakUlaka, zaMkhadhamaka, kUladhamaka, mRgalubdhaka, hastItApasa, jala se snAna kiye binA bhojana nahIM karane vAle, pAnI meM rahane vAle, vAyu meM rahane vAle, paTamaNDapa meM rahane vAle, bilavAsI, vRkSamUlavAsI, jalabhakSaka, vAyubhakSaka, zaivAlabhakSaka, mUlAhArI, kandAhArI, tvacAhArI, patrAhArI, puSpAhArI, phalAhArI, bIjAhArI, sar3akara TUTe yA gire hue kanda, mUla, chAla, patte, phUla aura phala khAne vAle, daNDa UMcA rakhakara calane vAle, vRkSamUlanivAsI, mAMDalika, vanavAsI, dizAprokSI, AtApanA se paMcAgni tApa tapane vAle ityAdi aupapAtika sUtra anusAra yAvat apane zarIra ko kASTha-sA banA dete haiN| unameM se jo tApasa dizAprokSaka haiM, unake pAsa muNDita hokara maiM dikprokSaka-tApasa-rUpa pravrajyA aMgIkAra kruuN| pravrajita hone para isa prakAra kA abhigraha grahaNa karU~ ki yAvajjIvana nirantara chaTha-chaTha kI tapasyA dvArA dikcakravAla tapaHkarma karake donoM bhujAeM UMcI rakhakara rahanA mere lie kalpanIya hai / phira dUsare dina prAtaHkAla sUryodaya hone para aneka prakAra kI lor3hiyA~, lohe kI kar3AhI Adi tApasocita bhaNDopakaraNa taiyAra karAke kauTumbika puruSoM ko bulAyA 3 hI hastinApura nagara ke bAhara au bhItara jala kA chir3akAva karake svaccha karAo, ityAdi; yAvat kauTumbika puruSoM ne rAjA kI AjJAnusAra kArya karavA kara nivedana kiyaa| usake pazcAt usa ziva rAjA ne dUsarI bAra bhI kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura phira unase kahA- he devAnupriyo ! zivabhadrakumAra ke mahArtha, mahAmUlyavAna aura mahotsava yogya vipula rAjyAbhiSeka kI zIghra taiyArI kro| tadanantara una kauTumbika puruSoM ne rAjA ke AdezAnusAra rAjyAbhiSeka kI taiyArI kI / yaha ho jAne para ziva rAjA ne aneka gaNanAyaka, daNDanAyaka yAvat sandhipAla Adi rAjyapuruSa-parivAra se yukta hokara zivabhadrakumAra ko pUrva dizA kI ora mukha karake zreSTha siMhAsana para AsIna kiyA / phira eka sau ATha sone ke kalazoM se, yAvat eka sau ATha miTTI ke kalazoM se, samasta Rddhi ke sAtha yAvat bAjoM ke mahAninAda ke sAtha rAjyAbhiSeka se abhiSikta kiyA / tadanantara atyanta komala sugandhita gandhakASAyavastra se usake zarIra ko poMchA / phira sarasa gozIrSacandana kA lepa kiyA; ityAdi, jisa prakAra jamAli ko alaMkAra se vibhUSita karane kA varNana hai, usI prakAra zivabhadra kumAra ko bhI yAvat kalpavRkSa ke samAna alaMkRta aura vibhUSita kiyA / isake pazcAt hAtha jor3akara yAvat ziva-bhadrakumAra ko jayavijaya zabdoM se badhAyA aura aupapAtika sUtra meM varNita koNika rAjA ke prakaraNAnusAra-iSTa, kAnta evaM priya zabdoM dvArA AzIrvAda diyA, yAvat kahA ki tuma parama AyuSmAn ho aura iSTa janoM se yukta hokara hastinApura nagara tathA anya bahuta-se grAma, Akara, nagara Adi ke, yAvat parivAra, rAjya aura rASTra Adi ke svAmitva kA upabhoga karate hue vicaro; ityAdi kahakara jaya-jaya zabda kA prayoga kiyA / aba vaha zivabhadrakumAra rAjA bana gayA / vaha mahAhimavAn parvata ke samAna rAjAoM meM pradhAna hokara vicaraNa karane lgaa| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 233
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka tadanantara kisI samaya ziva rAjA ne prasasta tithi, karaNa, nakSatra aura divasa evaM zubha muhUrta meM vipula azana, pAna, khAdima aura svAdima taiyAra karavAyA aura mitra, jJAtijana, svajana, parijana, rAjAoM evaM kSatriyoM Adi ko AmaMtrita kiyA / tatpazcAt svayaM ne snAnAdi kiyA, yAvat zarIra para (caMdanAdi kA lepa kiyA) / (phira) bhojana ke samaya bhojanamaNDapa meM uttama sukhAsana para baiThA aura una mitra, jJAti, nijaka, svajana yAvat parijana, rAjAoM aura kSatriyoM ke sAtha vipula azana, pAna, khAdima aura svAdima kA bhojana kiyA / phira tAmalI tApasa ke anusAra, yAvat unakA satkAra-sammAna kiyA / tatpazcAt una mitra, jJAtijana Adi sabhI kI tathA zivabhadra rAjA kI anumati lekara lor3hI-lohakaTAha, kur3achI Adi bahuta se tApasocita bhaNDopakaraNa grahaNa kie aura gaMgAtaTa nivAsI jo vAnaprastha tApasa the, vahA~ jAkara, yAvat dizAprokSaka tApasoM ke pAsa muNDita hokara dizAprokSaka-tApasa ke rUpa meM pravrajita ho gayA / pravrajyA grahaNa karate hI zivarAjarSi ne isa prakAra kA abhigraha dhAraNa kiyA Aja se jIvana paryanta mujhe belebele karate hue vicaranA kalpanIya hai; ityAdi pUrvavat yAvat abhigraha dhAraNa karake prathama cha? tapa aMgIkAra karake vicarane lgaa| tatpazcAt vaha zivarAjarSi prathama chaTTha (bele) ke pAraNe ke dina AtApanA bhUmi se nIce utare, phira unhoMne valkalavastra pahane aura jahA~ apanI kuTI thI, vahA~ Ae / vahA~ se kiDhINa (bA~sa kA pAtra) aura kAvar3a ko lekara pUrva dizA kA pUjana kiyA / he pUrva dizA ke (lokapAla) soma mahArAja ! prasthAna meM prasthita hue mujha zivarAjarSi kI rakSA kareM, aura yahA~ (pUrvadizA meM) jo bhI kanda, mUla, chAla, patte, puSpa, phala, bIja aura harI vanaspati hai, unheM lene kI anujJA deM; yoM kahakara zivarAjarSi ne pUrvadizA kA avalokana kiyA aura vahA~ jo bhI kanda, mUla, yAvat harI vanaspati milI, use grahaNa kI aura kAvar3a meM lagI huI bA~sa kI chabar3I meM bhara lI / phira darbha, kuza, samidhA aura vRkSa kI zAkhA ko mor3akara tor3e hue patte lie aura jahA~ apanI kuTI thI, vahA~ Ae / kAvar3a sahita chabar3I nIce rakhI, phira vedikA kA pramArjana kiyA, use lIpakara zuddha kiyA / tatpazcAt DAbha aura kalaza hAtha meM lekara jahA~ gaMgA mahAnadI thI, vahA~ aae| gaMgA mahAnadI meM avagAhana kiyA aura usake jala se deha zuddha kI / phira jalakrIr3A kI, pAnI apane deha para sIMcA, jala kA Acamana Adi karake svaccha aura parama pavitra hokara deva aura pitaroM kA kArya sampanna karake kalaza meM DAbha DAlakara use hAtha meM lie hue gaMgA mahAnadI se bAhara nIkale aura jahA~ apanI kuTI thI, vahA~ Ae / kuTI meM unhoMne DAbha, kuza aura bAlU se vedI banAI / phira mathanakASTha se araNi kI lakar3I ghisI aura Aga sulagAI / agni jaba dhadhakane lagI to usameM samidhA kI lakaDI DAlI aura Aga adhika prajvalita kii| phira agni ke dAhinI ora ye sAta vastueM rakhIM, yathA- sakathA, valkala, sthAna, zayyAbhANDa, kamaNDalu, lakar3I kA DaMDA aura zarIra / sUtra- 508 phira madhu, ghI aura cAvaloM kA agni meM havana kiyA aura caru (balipAtra) meM balidravya lekara balivaizvadeva ko arpaNa kiyA aura taba atithi kI pUjA kI aura usake bAda zivarAjarSi ne svayaM AhAra kiyA / tatpazcAt una zivarAjarSi ne dUsarI belA aMgIkAra kiyA aura dUsare bele ke pAraNe ke dina zivarAjarSi AtApanAbhUmi se nIce Utare, valkala ke vastra pahane, yAvat prathama pAraNe kI jo vidhi kI thI, usIke anusAra dUsare pAraNe meM bhI kiyA / itanA vizeSa hai ki dUsare pAraNe ke dina dakSiNa dizA kI pUjA kI / he dakSiNa dizA ke lokapAla yama mahArAja ! paralokasAdhanA meM pravRtta mujha zivarAjarSi kI rakSA kareM, ityAdi zeSa saba pUrvavat jAnanA cAhie; yAvat atithi kI pUjA karake phira usane svayaM AhAra kiyaa| tadanantara una ziva rAjarSi ne tRtIya belA aMgIkAra kiyaa| usake pAraNe ke dina zivarAjarSi ne pUrvokta sArI vidhi kI / isameM itanI vizeSatA hai ki pazcimadizA kI pUjA kI aura prArthanA kI-he pazcima dizA ke lokapAla varuNa mahArAja ! paraloka-sAdhanA-mArga meM pravRtta mujha zivarAjarSi kI rakSA kareM, ityAdi yAvat taba svayaM AhAra kiyA / tatpazcAt una zivarAjarSi ne caturtha belA aMgIkAra kiyA / phira isa cauthe bele ke tapa ke pAraNe ke dina pUrvavata sArI vidhi kI / vizeSa yaha hai ki unhoMne uttaradizA kI pUjA kI aura isa prakAra prArthanA kI-he uttara-dizA ke lokapAla vaizramaNa mahArAja ! paraloka-sAdhanA-mArga meM pravRtta muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 234
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka isa zivarAjarSi kI rakSA kareM, ityAdi avaziSTa sabhI varNana pUrvavat jAnanA cAhie yAvat tatpazcAt zivarAjarSi ne svayaM AhAra kiyA / isake bAda nirantara bele-bele kI tapazcaryA ke dikcakravAla kA prokSaNa karanese, yAvat AtApanA lenese tathA prakRti kI bhadratA yAvat vinItatA se zivarAjarSi ko kisI dina tadAvaraNIya karmoM ke kSayopazama ke kAraNa IhA, apoha, mArgaNA aura gaveSaNA karate hue vibhaMga jJAna utpanna huA / utpanna hue vibhaMgajJAna se ve isa lokameM sAta dvIpa, sAta samudra dekhane lage / isase Age ve na jAnate the, na dekhate the| tatpazcAt zivarAjarSi ko isa prakAra kA vicAra yAvat utpanna haA ki, "mujhe atizaya jJAna-darzana utnna huA hai / isa loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra haiM / usase Age dvIpasamudroM kA viccheda hai / aisA vicAra kara ve AtApanA-bhUmi se nIce utare aura valkalavastra pahane, phira jahA~ apanI kuTI thI, vahA~ Ae / vahA~ se apane lor3hI, lohe kar3Aha, kur3achI Adi bahuta-se bhaNDopakaraNa tathA chabar3I-sahita kAvar3a ko lekara ve hastinApura nagara meM jahA~ tApasoM kA Azrama thA, vahA~ Ae / vahA~ usane tApasocita upakaraNa rakhe aura phira hastinApura nagara ke zRMTAgaka, trika yAvat rAjamArgoM meM bahuta-se manuSyoM ko isa prakAra kahane aura yAvat prarUpaNA karane lage- he devAnupriyo ! mujhe atizaya jJAna-darzana utpanna huA hai, jisase maiM yaha jAnatA aura dekhatA hU~ ki isa loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra haiM tadanantara zivarAjarSi se yaha bAta sunakara aura vicAra kara hastinApura nagara ke zRMgATaka, trika yAvat rAjamArgoM para bahuta-se loga eka-dUsare se isa prakAra kahane yAvat batalAne lage-he devAnupriyo ! zivarAjarSi jo isa prakAra kI bAta kahate yAvat prarUpaNA karate haiM ki devAnupriyo ! mujhe atizaya jJAna-darzana utpanna huA hai, yAvat isa loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra hI haiN| isase Age dvIpa aura samudroM kA abhAva hai, unakI yaha bAta isa prakAra kaise mAnI jaae| usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI vahA~ padhAre / parISad ne dharmopadeza sUnA, yAvat vApasa lauTa gaI / usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke jyeSTha antevAsI indrabhUmi anagAra ne, dUsare zataka ke nirgranthoddezaka meM varNita vidhi ke anusAra yAvat bhikSArtha paryaTana karate hue, bahuta-se logoM ke zabda sUne ve paraspara eka-dUsare se isa prakAra kaha rahe the, yAvat isa prakAra batalA rahe the-he devAnupriyo ! ziva-rAjarSi yaha kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki he devAnupriyo ! isa loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra haiM, ityAdi yAvat usase Age dvIpa-samudra nahIM haiM, to unakI yaha bAta kaise mAnI jAe?' bahuta-se manuSyoM se yaha bAta sUnakara aura vicAra kara gautama svAmI ko saMdeha, kutUhala yAvat zraddhA utpanna huI ve nirgranthoddezaka meM varNita varNana ke anusAra bhagavAna kI sevA meM Ae aura pachA- zivarAjarSi jo yaha kahate haiM, usase Age dvIpoM aura samudroM kA sarvathA abhAva hai, bhagavan ! kyA unakA aisA kathana yathArtha hai ?' bhagavAna mahAvIra ne kahA- he gautama ! jo ye bahuta-se loga paraspara aisA kahate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM ziva-rAjarSi ko vibhaMgajJAna utpanna hone se lekara yAvat unhoMne tApasa-Azrama meM bhaNDopakaraNa rakhe / hastinApura nagara meM zRMgATaka, trika Adi rAjamArgoM para ve kahane lage-yAvat sAta dvIpa-samudroM se Age dvIpasamudroM kA abhAva hai, ityAdi kahanA / tadanantara zivarAjarSi se yaha bAta sunakara bahuta se manuSya aisA kahate haiM, yAvat usase Age dvIpa-samudroM kA sarvathA abhAva hai| vaha kathana mithyA hai / he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~, yAvat prarUpaNA karatA hU~ ki vAstava meM jambUdvIpAdi dvIpa evaM lavaNAdI samudra eka sarIkhe vRtta hone se AkAra meM eka samAna haiM parantu vistAra meM ve aneka prakAra ke haiM, ityAdi jIvAbhigama anusAra jAnanA, yAvat he AyuSman zramaNoM ! isa tiryak loka meM asaMkhyAta dvIpa aura samudra haiM / bhagavan ! kyA jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM varNasahita aura varNarahita, gandhasahita aura gandharahita, sarasa aura arasa, sasparza aura asparza dravya, anyonyabaddha tathA anyonyaspRSTa yAvat anyonyasambaddha haiM ? hA~, gautama ! haiM / bhagavan kyA lavaNasamudra meM varNasahita aura varNarahita, gandhasahita aura gandharahita, rasayukta aura rasarahita tathA sparzayukta aura sparzarahita dravya, anyonyabaddha tathA anyonyaspRSTa yAvat anyonyasambaddha haiM ? hA~, gautama ! haiM / bhagavan ! kyA dhAtakIkhaNDadvIpa meM savarNa-avarNa Adi dravya yAvat anyonyasambaddha haiM ? hA~, gautama ! haiM | isI prakAra yAvat svayambhUramaNasamudra meM bhI yAvat dravya anyonyasambaddha haiM ? hA~, haiM / isake pazcAt vaha atyanta-mahatI vizAla parISada muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 235
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka zramaNa bhagavAna mahAvIra se uparyukta artha sUnakara aura hRdaya meM dhAraNa kara harSita evaM santuSTa huI aura zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA va namaskAra karake jisa dizA se AI thI, usI dizA meM lauTa gii| taba hastinApura nagara meM zRMgATaka yAvat mArgoM para bahuta-se loga paraspara isa prakAra kahane yAvat batalAne lagehe devAnupriyo ! zivarAjarSi jo yaha kahate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM ki mujhe atizaya jJAna darzana utpanna huA hai, jisase maiM jAnatA-dekhatA hU~ ki isa loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra hI haiM, isake Age dvIpa-samudra bilakula nahIM haiM; unakA yaha kathana mithyA hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra isa prakAra kahate, yAvat prarUpaNA karate haiM ki nirantara bele-bele kA tapa karate hue zivarAjarSi ko vibhaMgajJAna utpanna huA hai| vibhaMgajJAna utpanna hone para ve apanI kuTI meM Ae yAvat vahA~ se tApasa Azrama meM Akara apane tApasocita upakaraNa rakhe aura hastinApura ke zRMgATaka yAvat rAjamArgoM para svayaM ko atizaya jJAna hone kA dAvA karane lge| loga aisI bAta suna paraspara tarkavitarka karate haiM, kyA zivarAjarSi kA yaha kathana satya hai ? parantu maiM kahatA hU~ ki unakA yaha kathana mithyA hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra isa prakAra kahate haiM ki vAstava meM jambUdvIpa Adi tathA lavaNasamudra Adi gola hone se eka prakAra ke lagate haiM, kintu ve uttarottara dviguNa-dviguNa hone se aneka prakAra ke haiN| isalie he AyuSman zramaNoM! dvIpa aura samudra asaMkhyAta haiN| taba zivarAjarSi bahuta-se logoM se yaha bAta sUnakara tathA hRdayaMgama karake zaMkita, kAMkSita, vicikitsaka, bheda ko prApta, anizcita evaM kaluSita bhAva ko prApta hue| taba zaMkita, kAMkSita yAvat kAluSyayukta bane hue zivarAjarSi kA vaha vibhaMga-ajJAna bhI zIghra hI patIta ho gayA / tatpazcAt zivarAjarSi ko isa prakAra kA vicAra yAvat utpanna huA ki zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI, dharma kI Adi karane vAle, tIrthaMkara yAvat sarvajJa-sarvadarzI haiM, jinake Age AkAza meM dharmacakra calatA hai, yAvat ve yahA~ sahasrAmravana udyAna meM yathAyogya avagraha grahaNa karake yAvat vicara rahe haiM / tathArUpa arahaMta bhagavaMtoM kA nAma-gotra zravaNa karanA bhI mahAphaladAyaka hai, to phira unake sammukha jAnA, vandanA karanA, ityAdi kA to kahanA hI kyA ? yAvat eka bhI Arya dhArmika suvacana kA sUnanA bhI mahAphaladAyaka hai, to phira vipula artha ke grahaNa karane kA to kahanA hI kyA ! ataH maiM zramaNa bhagavAna mahAvIra-svAmI ke pAsa jAUM, vandana-namaskAra karU~, yAvat paryupAsanA karU~ | yaha mere lie isa bhavameM aura parabhavameM, yAvat zreyaskara hogaa| isa prakAra vicAra karake ve jahA~ tApasoM kA maTha thA vahA~ Ae, usameM praveza kiyaa| phira vahA~ se bahuta-se lor3hI, loha-kar3Aha yAvat chabar3I-sahita kAvar3a Adi upakaraNa lie aura usa tApasamaTha se nIkale / vahA~ se ve zivarAjarSi hastinApura nagara ke madhya meM se hote hue, jahA~ sahasrAmravana udyAna thA aura jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, vahA~ Ae / tIna bAra AdakSiNa pradakSiNA kI, unheM vandanA-namaskAra kiyA aura na ati dUra, na ati nikaTa, yAvat bhagavAna kI upAsanA karane lge| tatpazcAt bhagavAna mahAvIra ne zivarAjarSi ko aura usa mahatI parISad ko dharmopadeza diyA ki yAvat - isa prakAra pAlana karane se jIva AjJA ArAdhaka hote haiM / tadanantara ve zivarAjarSi bhagavAna mahAvIra svAmI se dharmopadeza sUnakara, avadhAraNa kara; skandaka kI taraha, yAvat IzAnakoNa meM gae, lor3hI, loha-kar3Aha yAvat chabar3I sahita kAvar3a Adi tApasocita upakaraNoM ekAnta sthAna meM DAla diyaa| phira svayameva paMcamuSTi loca kiyA, zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa RSabhadatta kI taraha pravrajyA aMgIkAra kI; 11 aMgazAstroM kA adhyayana kiyA yAvat samasta duHkhoM se mukta hue sUtra - 509 zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra karake bhagavAna gautama ne isa prakAra pUchA- bhagavan ! siddha hone vAle jIva kisa saMhanana se siddha hote haiM ?' gautama ! ve vajraRSabhanArAca-saMhanana se siddha hote haiM; ityAdi aupapAtikasUtra ke anusAra saMhanana, saMsthAna, uccatva, AyuSya, parivasana, isa prakAra sampUrNa siddhigaNDikA- siddha jIva avyAbAdha zAzvata sukha kA anubhava karate haiM, yahA~ taka kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-11 - uddezaka-10 sUtra-510 ___ rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! loka kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA hai / yathA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 236
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka dravyaloka, kSetraloka, kAlaloka aura bhaavlok|| bhagavan ! kSetraloka kitane prakAra kA hai ? gautama ! tIna prakAra kA / yathA-adholoka-kSetraloka, tiryaglokakSetraloka aura Urdhvaloka-kSetraloka / bhagavan ! adholoka-kSetraloka kitane prakAra kA hai ? gautama ! sAta prakAra kA yathA-ratnaprabhApRthvI-adholoka-kSetraloka, yAvat adhaHsaptamapRthvI-adholoka-kSetraloka | bhagavan ! tiryaglokakSetraloka kitane prakAra kA hai ? gautama ! asaMkhyAta prakAra kA yathA-jambUdvIpa-tiryagloka-kSetraloka, yAvat svayambhUramaNasamudra-tiryagloka-kSetraloka / bhagavan ! Urdhvaloka-kSetraloka kitane prakAra kA hai? gautama ! pandraha prakAra kA hai yathA-saudharmakalpa-Urdhvaloka-kSetraloka, yAvat acyutakalpa-Urdhvaloka-kSetraloka, graiveyaka vimAna-Urdhva-lokakSetraloka, anuttaravimAna-Urdhvaloka-kSetraloka aura ISatprAgbhArapRthvI-Urdhvaloka-kSetraloka / bhagavan ! adholoka-kSetraloka kA kisa prakAra kA saMsthAna hai ? gautama ! trapA ke AkAra kA hai| bhagavan ! tiryagloka-kSetraloka kA saMsthAna kisa prakAra kA hai ? gautama ! jhAlara ke AkAra kA hai| bhagavan ! Urdhvaloka-kSetraloka kisa prakAra ke saMsthAna kA hai ? gautama ! UrdhvamRdaMga ke AkAra kA hai| bhagavan ! loka kA saMsthAna kisa prakAra kA hai ? gautama ! supratiSThaka ke AkAra kA / yathA-vaha nIce vistIrNa hai, madhya meM saMkSipta hai, ityAdi sAtaveM zataka meM kahe anusAra jAnanA / yAvat-usa loka ko utpanna jJAna-darzana-dhAraka kevalajJAnI jAnate haiM, isake pazcAta ve siddha hote haiM, yAvat samasta duHkhoM kA anta karate haiM / bhagavan ! aloka kA asaMsthAna kaisA hai ? gautama ! aloka kA saMsthAna pole gole ke samAna hai| bhagavan ! adholoka-kSetraloka meM kyA jIva haiM, jIva kA deza haiM, jIva ke pradeza haiM ? ajIva haiM, ajIva ke pradeza haiM ? gautama ! dasaveM zataka ke aindrI dizA samAna kahanA / yAvat-addhA-samaya rUpa hai / bhagavan ! kyA tiryagloka meM jIva haiM ? ityAdi prazna / gautama ! pUrvavat jAnanA / isI prakAra Urdhvaloka-kSetraloka ke viSaya meM bhI jAnanA, itanA vizeSa hai ki Urdhvaloka meM arUpI ke chaha bheda hI haiM, kyoMki vahA~ addhAsamaya nahIM hai| bhagavan ! kyA loka meM jIva haiM ? ityAdi prazna | gautama ! dUsare zataka ke asti uddezakake lokAkAza ke viSaya meM jIvAdi ke kathana samAna, vizeSa itanA hai ki yahA~ arUpI ke sAta bheda kahane cAhie, yAvat adharmAsti-kAya ke pradeza, AkAzAstikAya kA deza, AkAzAstikAya ke pradeza aura addhA-samaya / zeSa pUrvavat / bhagavan ! kyA aloka meM jIva haiM ? gautama ! dUsare zataka ke dasaveM astikAya uddezaka meM alokAkAza ke viSaya anusAra jAnanA; yAvat vaha anantaveM bhAga nyana haiN| bhagavana! adholoka-kSetraloka ke eka AkAzapradeza meM kyA jIva haiM; jIva ke deza haiM, jIva ke pradeza haiM, ajIva haiM, ajIva ke deza haiM yA ajIva ke pradeza haiM ? gautama ! (vahA~) jIva nahIM, kintu jIvoM ke deza haiM, jIvoM ke pradeza bhI haiM, yathA ajIva haiM, ajIvoM ke deza haiM aura ajIvoM ke pradeza bhI haiM / inameM jo jIvoM ke deza haiM, ve niyama se ekendriya jIvoM ke deza haiM, athavA ekendriyoM ke deza aura dvIndriya jIva kA eka deza hai, athavA ekendriya jIvoM ke deza aura dvIndriya jIva ke deza haiM; isI prakAra madhyama bhaMga-rahita, zeSa bhaMga, yAvat anindriya taka jAnanA, yAvat athavA ekendriya jIvoM ke deza aura anindriya jIvoM ke deza haiM / inameM jo jIvoM ke pradeza haiM, ve niyama se ekendriya jIvoM ke pradeza haiM, athavA ekendriya jIvoM ke pradeza aura eka dvIndriya jIva ke pradeza haiM, athavA ekendriya jIvoM kA pradeza aura dvIndriya jIvoM ke pradeza haiM / isI prakAra yAvat paMcendriya taka prathama bhaMga ko chor3akara do-do bhaMga kahanA, anindriya meM tInoM bhaMga kahanA / unameM jo ajIva haiM, ve do prakAra ke haiM yathA-rUpI ajIva aura arUpI ajIva / rUpI ajIvoM kA varNana pUrvavat / arUpI ajIva pA~ca prakAra haiM-yathA dharmAstikAya kA deza, dharmAstikAya kA pradeza, adharmAstikAya kA deza, adharmAstikAya kA pradeza aura addhA-samaya / bhagavan ! kyA tiryagloka-kSetraloka ke eka AkAzapradeza meM jIva haiM; ityAdi prazna / gautama ! adholoka-kSetraloka ke samAna tiryagloka-kSetraloka ke viSaya meM samajha lenA / isa prakAra Urdhvaloka-kSetraloka ke eka AkAzapradeza ke viSaya meM bhI jAnanA / vizeSa itanA hai ki vahA~ addhA-samaya nahIM hai, (isa kAraNa) vahA~ cAra prakAra ke arUpI ajIva haiM / loka ke eka AkAzapradeza ke viSaya meM bhI adholoka-kSetraloka ke AkAzapradeza ke kathana ke samAna jAnanA / bhagavan ! kyA aloka ke eka AkAzapradeza meM muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 237
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka jIva haiM ? ityAdi prazna / gautama ! vahA~ jIva nahIM hai, jIvoM ke deza nahIM hai, ityAdi pUrvavat; yAvat aloka ananta agurulaghuguNoM se saMyukta hai aura sarvAkAza ke anantave bhAga nyUna hai| dravya se-adholoka-kSetraloka meM ananta jIvadravya haiM, ananta ajIvadravya haiM aura ananta jIvAjIvadravya haiM / isI prakAra tiryagloka-kSetraloka meM bhI jAnanA / isI prakAra Urdhvaloka-kSetraloka meM bhI jAnanA / dravya se aloka meM jIvadravya nahIM, ajIvadravya nahIM aura jIvAjIvadravya bhI nahIM, kintu ajIvadravya kA eka deza hai, yAvat sarvAkAza ke anantave bhAga nyUna hai / kAla se-adholoka-kSetraloka kisI samaya nahIM thA-aisA nahIM; yAvat vaha nitya hai / isI prakAra yAvat aloka ke viSaya meM bhI kahanA / bhAva se-adholoka-kSetraloka meM anantavarNaparyAya hai, ityAdi, dvItiya zataka meM varNita skandaka-prakaraNa anusAra jAnanA, yAvat ananta agurulaghu-paryAya haiM / isI prakAra yAvat loka taka jAnanA bhAva se aloka meM varNa-paryAya nahIM, yAvat agurulaghu-paryAya nahIM hai, parantu eka ajIvadravya kA deza hai, yAvat vaha sarvAkAza ke anantave bhAga kama hai| sUtra-511 bhagavan ! loka kitanA bar3A kahA gayA hai ? gautama ! yaha jambUdvIpa nAmaka dvIpa, samasta dvIpa-samudroM ke madhya meM hai; yAvat isakI paridhi tIna lAkha, solaha hajAra, do sau sattAIsa yojana, tIna kosa, eka sau aTThAIsa dhanuSa aura sAr3he teraha aMgula se kucha adhika hai| kisI kAla aura kisI samaya maharddhika yAvat mahAsukha-sampanna chaha deva, mandara parvata para mandara kI cUlikA ke cAroM ora khar3e raheM aura nIce cAra dizAkumArI deviyA~ cAra bali-piNDa lekara jambUdvIpa nAmaka dvIpa kI cAroM dizAoM meM bAhara kI ora mukha karake khar3I rheN| phira ve cAroM deviyA~ eka sAtha cAroM balipiNDoM ko bAhara kI ora phaike / he gautama ! usI samaya una devo meM se eka-eka deva, cAroM balipiNDoM ko pRthvItala para pahu~cane se pahale hI, zIghra grahaNa karane meM samartha hoM aise una devoM meM se eka deva, he gautama ! usa utkRSTa yAvat divya devagati se pUrva meM jAe, eka deva dakSiNa dizA kI ora jAe, isI prakAra eka deva pazcima kI ora, eka uttara kI ora, eka deva UrdhvadizA meM aura eka deva adhodizA meM jAe / usI dina aura usI samaya eka hajAra varSa kI Ayu vAle eka bAlaka ne janma liyA / tadanantara usa bAlaka ke mAtA-pitA cala base / ve deva, loka kA anta prApta nahIM kara sakate / usake bAda vaha bAlaka AyuSya pUrNa hone para kAladharma ko prApta ho gyaa| utane samaya meM bhI ve deva, loka kA anta prApta na kara sake / usa bAlaka ke haDDI, majjA bhI naSTa ho gaI, taba bhI ve deva, loka kA anta nahIM pA ske| phira usa bAlaka kI sAta pIr3hI taka kA kulavaMza naSTa ho gayA taba bhI ve deva, loka kA anta prApta na kara sake / tatpazcAt usa bAlaka ke nAma-gotra bhI naSTa ho gae, utane samaya taka bhI deva, loka kA anta prApta na kara ske| bhagavan ! una devoM kA gata kSetra adhika hai yA agata kSetra ? he gautama ! gatakSetra adhika hai, agatakSetra gatakSetra ke asaMkhyAtave bhAga hai / agatakSetra se gatakSetra asaMkhyAtaguNA hai / he gautama ! loka itanA bar3A hai / bhagavan ! aloka kitanA bar3A kahA gayA hai ? gautama ! yaha jo samayakSetra hai, vaha 45 lAkha yojana lambA-caur3A hai ityAdi saba skandaka prakaraNa ke anusAra jAnanA, yAvat vaha (pUrvokta) paridhiyukta hai / kisI kAla aura kisI samaya meM, dasa maharddhika deva, isa manuSyaloka ko cAroM ora se ghera kara khar3e hoM / unakI nIce ATha dizAkumAriyA~, ATha bali-piNDa lekara manuSottara parvata kI cAroM dizAoM aura cAroM vidizAoM meM bAhyAbhimukha hokara khaDI raheM / tatpazcAta ve una AThoM balipiNDoM ko eka samaya manuSyottara parvata ke bAhara kI ora pheke / taba una khar3e hue devoM meM se pratyeka deva una balipiNDoM ko dharatI para pahu~cane se pUrva zIghra hI grahaNa karane meM samartha hoM, aisI zIghra, utkRSTa yAvat divya devagati dvArA ve dasoM deva, loka ke anta meM khar3e rahakara unameM se eka pUrva dizA kI ora jAe, eka deva dakSiNapUrva kI ora jAe, isI prakAra yAvat eka deva uttarapUrva kI ora jAe, eka deva UrdhvadizA kI ora jAe aura eka deva adhodizA meM jAe / usa kAla aura usI samaya meM eka gRhapati ke ghara meM eka bAlaka kA janma huA ho, jo ki eka lAkha varSa kI Ayu vAlA ho / tatpazcAt usa bAlaka ke mAtA-pitA kA dehAvasAna huA, itane samaya meM bhI deva aloka kA anta nahIM prApta kara sake / tatpazcAt usa bAlaka kA bhI dehAnta ho gayA / usakI asthi aura majjA bhI vinaSTa ho gaI aura usakI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 238
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka sAta pIr3hiyoM ke bAda vaha kula-vaMza bhI naSTa ho gayA tathA usake nAma-gotra bhI samApta ho gae / itane lambe samaya taka calate rahane para bhI deva aloka ke anta ko prApta nahIM kara sakate / bhagavan ! una devoM kA gatakSetra adhika hai, yA agatakSetra adhika hai ? gautama ! vahA~ gatakSeta bahuta nahIM, agatakSetra hI bahuta hai / gatakSetra se agatakSetra anantaguNA hai / agatakSetra se gatakSetra anantave bhAga hai / he gautama ! aloka itanA bar3A hai| sUtra - 512 bhagavan ! loka ke eka AkAzapradeza para ekendriya jIvoM ke jo pradeza haiM, yAvat paMcendriya jIvoM ke aura anindriya jIvoM ke jo pradeza haiM, kyA ve sabhI eka dUsare ke sAtha baddha haiM, anyonya spRSTa haiM yAvat paraspara-sambaddha haiM? bhagavan ! kyA ve paraspara eka dUsare ko AbAdhA (pIr3A) aura vyAbAdhA (vizeSa pIr3A) utpanna karate haiM? yA kyA ve unake avayavoM kA chedana karate haiM? yaha artha samartha (zakya) nahIM hai| bhagavan ! yaha kisa kAraNa se kahA ? gautama ! jisa prakAra koI zaMgAra kA ghara evaM uttama veSa vAlI yAvat sundara gati, hAsa, bhASaNa, ceSTA, vilAsa, lalita saMlApa nipuNa, yukta upacAra se kalita nartakI saikar3oM aura lAkhoM vyaktiyoM se paripUrNa raMgasthalI meM battIsa prakAra ke nATyoM meM se koI eka nATya dikhAtI hai, to-he gautama! ve prekSaka-gaNa usa nartakI ko animeSa dRSTi se cAroM ora se dekhate haiM na ? hA~ bhagavan ! dekhate haiM / gautama ! unakI dRSTiyA~ cAroM ora se usa nartakI para par3atI haiM na ? hA~, bhagavan ! par3atI haiM / he gautama ! kyA una darzakoM kI dRSTiyA~ usa nartakI ko kisI prakAra kI thor3I yA jyAdA pIr3A pahu~cAtI hai ? yA usake avayava kA chedana karatI haiM ? bhagavan ! yaha artha samartha nahIM hai / gautama ! kyA vaha nartakI darzakoM kI una dRSTiyoM ko kucha bhI bAdhA-pIr3A pahu~cAtI hai yA unakA avayava-chedana karatI hai ? bhagavan ! yaha artha bhI samartha nahIM hai / gautama ! kyA ve dRSTiyA~ paraspara eka dUsare ko kiMcit bhI bAdhA yA pIr3A utpanna karatI haiM ? yA unake avayava kA chedana karatI haiM ? bhagavan ! yaha artha bhI samartha nahIM / he gautama ! isI kAraNa se maiM aisA kahatA hU~ ki jIvoM ke Atmapradeza paraspara baddha, spRSTa aura yAvat sambaddha hone para bhI abAdhA yA vyAbAdhA utpanna nahIM karate aura na hI avayavoM kA chedana karate haiN| sUtra - 513 bhagavan ! loka ke eka AkAzapradeza para jaghanyapada meM rahe hue jIvapradezoM, utkRSTa pada meM rahe hue jIva-pradezoM aura samasta jIvoM meM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? gautama ! loka ke eka AkAza pradeza para jaghanyapada meM rahe hue jIvapradeza sabase thor3e haiM, unase sarvajIva asaMkhyAtaguNe haiM, unase (eka AkAzapradeza para) utkRSTa pada meM rahe hue jIvapradeza vizeSAdhika haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-11 - uddezaka-11 sUtra- 514 usa kAla aura usa samaya meM vANijyagrAma nAmaka nagara thA / usakA varNana karanA caahie| vahA~ dyutipalAza nAmaka udyAna thA / yAvat usameM eka pRthvIzilApaTTa thA / usa vANijyagrAma nagara meM sudarzana nAmaka zreSThI rahatA thaa| vaha ADhya yAvat aparibhUta thA / vaha jIva ajIva Adi tattvoM kA jJAtA, zramaNopAsaka hokara yAvat vicaraNa karatA thA / mahAvIra svAmI kA vahA~ padArpaNa huA, yAvat parISad paryupAsanA karane lgii| sudarzana zreSThI isa bAta ko sUnakara atyanta harSita evaM santuSTa huA / usane snAnAdi kiyA, yAvat prAyazcitta karake samasta vastrAlaMkAroM se vibhUSita hokara apane ghara se nIkalA / phira koraMTa-puSpa kI mAlA se yukta chatra dhAraNa karake aneka puruSavarga se parivRtta hokara, paidala calakara vANijyagrAma nagara ke bIcoMbIca hokara nIkalA aura jahA~ dyutipalAza nAmaka udyAna thA, jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, vahA~ AyA / sacitta dravyoM kA tyAga Adi pA~ca abhigamapUrvaka vaha sudarzana zreSThI bhI, zramaNa bhagavAna mahAvIra ke sammukha gayA, yAvat tIna prakAra se bhagavAna kI paryupAsanA karane lagA / zramaNa bhagavAna mahAvIra ne sudarzana zreSThI aura usa vizAla parISada ko dharmopadeza diyA, yAvata vaha ArAdhaka huaa| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 239
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka sudarzana zreSThI bhagavAna mahAvIra se dharmakathA sUnakara evaM hRdaya meM avadhAraNa karake atIva hRSTa-tuSTa huA / usane khaDe hokara bhagavAna mahAvIra kI tIna bAra pradakSiNA kI aura vandanA-namaskAra karake pUchA-bhagavan ! kAla kitane prakAra kA hai ? he sudarzana ! cAra prakAra kA / yathA-pramANakAla, yathArnivRtti kAla, maraNakAla aura addhAkAla / bhagavan ! pramANakAla kyA hai ? sudarzana ! pramANakAla do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-divasa-pramANakAla aura rAtri-pramANakAla / cAra pauruSI (prahara) kA divasa hotA hai aura cAra pauruSI (prahara) kI rAtri hotI hai / divasa aura rAtri kI pauruSI utkRSTa sAr3he cAra muhUrta kI hotI hai, tathA divasa aura rAtri kI jaghanya pauruSI tIna muhUrta kI hotI hai| sUtra - 515 bhagavan ! jaba divasa kI yA rAtri kI pauruSI utkRSTa sAr3he cAra muhUrta kI hotI hai, taba usa muhUrta kA kitanA bhAga ghaTate-ghaTate jaghanya tIna muhUrta kI divasa aura rAtri kI pauruSI hotI hai ? aura jaba divasa aura rAtri kI pauruSI jaghanya tIna muhUrta kI hotI hai, taba muhUrta kA kitanA bhAga bar3hate-bar3hate utkRSTa sAr3he cAra muhUrta kI pauruSI hotI hai ? he sudarzana ! jaba divasa aura rAtri kI pauruSI utkRSTa sAr3he cAra muhUrta kI hotI hai, taba muhUrta kA eka sau bAIsavAM bhAga ghaTate-ghaTate jaghanya pauruSI tIna muhUrta kI hotI hai, aura jaba jaghanya pauruSI tIna muhUrta kI hotI hai, taba muhUrta kA eka sau bAIMsavA bhAga bar3hate-bar3hate utkRSTa pauruSI sAr3he cAra muhUrta kI hotI hai / bhagavan ! divasa aura rAtri kI utkRSTa sAr3he cAra muhUrta kI pauruSI kaba hotI hai aura jaghanya tIna muhUrta kI pauruSI kaba hotI hai? he sudarzana ! jaba utkRSTa aThAraha muharta kA dina hotA hai tathA jaghanya bAraha muharta kI choTI rAtri hotI hai, taba sAr3he cAra muharta kI divasa kI utkRSTa pauruSI hotI hai aura rAtri kI tIna muhUrta kI sabase choTI pauruSI hotI hai / jaba utkRSTa aThAraha muhUrta kI bar3I rAtri hotI hai aura jaghanya bAraha muhUrta kA choTA dina hotA hai, taba sAr3he cAra muhUrta kI utkRSTa rAtripauruSI hotI hai aura tIna muharta kI jaghanya divasa-pauruSI hotI hai| bhagavan ! aThAraha muharta kA utkRSTa divasa aura bAraha muharta kI jaghanya rAtri kaba hotI hai ? tathA aThAraha muhUrta kI utkRSTa rAtri aura bAraha muhUrta kA jaghanya dina kaba hotA hai ? sudarzana ! aThAraha muhUrta kA utkRSTa divasa aura bAraha muhUrta kI jaghanya rAtri ASAr3hI pUrNimA kI hotI hai; tathA aThAraha muhUrta kI utkRSTa rAtri aura bAraha muhUrta kA jaghanya divasa pauSI pUrNimA ko hotA hai| bhagavan ! kabhI divasa aura rAtri, donoM samAna bhI hote haiM ? hA~, sudarzana ! hote haiM / bhagavan ! divasa aura rAtri. ye donoM samAna kaba hote haiM? sudarzana ! caitra kI aura Azvina kI pUrNimA ko divasa aura rAtri donoM samAna hote haiM / usa dina 15 muhUrta kA dina aura pandraha muhUrta kI rAta hotI hai tathA divasa evaM rAtri kI paune cAra muharta kI pauruSI hotI hai sUtra- 516 bhagavan ! vaha yathArnivRttikAla kyA hai ? (sudarzana !) jisa kisI nairayika, tiryaJcayonika, manuSya athavA deva ne svayaM jisa gati kA aura jaisA bhI AyuSya bA~dhA hai, usI prakAra usakA pAlana karanA-bhoganA, yathAyurnivR-ttikAla kahalAtA hai| bhagavan ! maraNakAla kyA hai ? sudarzana ! zarIra se jIva kA athavA jIva se zarIra kA (pRthak hone kA kAla) maraNakAla hai, yaha hai-maraNakAla kA lakSaNa / bhagavan ! addhAkAla kyA hai ? sudarzana ! aneka prakAra kA hai / vaha samayarUpa prayojana ke lie hai, AvalikArUpa prayojana ke lie hai, yAvat utsarpiNIrUpa prayojana ke lie hai / he sudarzana ! do bhAgoM meM jisakA chedana-vibhAga na ho sake, vaha samaya hai, kyoMki vaha samayarUpa prayojana ke lie hai / asaMkhya samayoM ke samudAya kI eka AvalikA kahalAtI hai / saMkhyAta AvalikA kA eka ucchvAsa hotA hai, ityAdi chaThe zataka meM kahe gae anusAra yAvat- yaha eka sAgaropama kA parimANa hotA hai, yahA~ taka jAna lenA cAhie / bhagavan ! ina palyopama aura sAgaropamoM se kyA prayojana hai? sudarzana ! ina palyopama, sAgaropamoM se nairayikoM, tiryaJcayonikoM, manuSyoM, devoM kA AyuSya nApA jAtA hai sUtra- 517 bhagavan ! nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? sudarzana ! sthitipada sampUrNa kahanA, yAvat-ajaghanyaanutkRSTa taiMtIsa sAgaropama kI sthiti hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 240
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka sUtra- 518, 519 bhagavan ! kyA ina palyopama aura sAgaropama kA kSaya yA apacaya hotA hai ? hA~, sudarzana ! hotA hai / bhagavan aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? he sudarzana ! usa kAla aura usa samaya meM hastinApura nAmaka nagara thA / vahA~ sahasrAmravana nAmaka udyAna thA / usa hastinApura meM bala nAmaka rAjA thA / usa bala rAjA kI prabhAvatI nAmakI devI (paTarAnI) thii| usake hAtha-paira sukumAla the, yAvat paMcendriya saMbaMdhI sukhAnubhava karatI huI jIvanayApana karatI thii| kisI dina prabhAvatI devI usa prakAra ke vAsagRha ke bhItara, usa prakAra kI anupama zayyA para (soI huI thii|) (vaha vAsagRha) bhItara se citrakarma se yukta tathA bAhara se sapheda kiyA huA, evaM ghisakara cikanA banAyA huA thA / jisakA UparI bhAga vividha citroM se yukta tathA adhobhAga prakAza se dedIpyamAna thA / maNiyoM aura ratnoM ke kAraNa usakA andhakAra naSTa ho gayA thA / usakA bhUbhAga bahuta sama aura suvibhakta thA / pA~ca varNa ke sarasa aura sugandhita puSpapuMjoM ke upacAra se yukta thA / uttama kAlAguru, kundaruka aura turuSka ke dhUpa se vaha vAsabhavana cAroM ora se mahaka rahA thaa| usakI sugandha se vaha abhirAma tathA sugandhita padArthoM se suvAsita thA / eka taraha se vaha sugandhita dravya kI guTikA ke jaisA ho rahA thA / aise AvAsabhavana meM jo zayyA thI, vaha apane Apa meM advItiya thI tathA zarIra se sparza karate hue pArzvavartI takiye se yukta thii| phira usake donoM aura takiye rakhe hue the| vaha donoM ora se unnata thI, bIca meM kucha jhukI huI evaM gaharI thI, evaM gaMgA nadI ke taTavartI bAlU paira rakhate hI nIce dhasa jAne ke samAna thii| vaha mulAyama banAe hue rezamI dukUlapaTa se AcchAdita tathA sundara suracita rajasrANa se yukta thI / lAla raMga ke sUkSma vastra kI maccharadAnI usa para lagI huI thii| vaha suramya Ajinaka, rUI, bUra, navanIta tathA arkatUla ke samAna komala sparza vAlI thI; tathA sugandhita zreSThapuruSa cUrNa evaM zayanopacAra se yukta thii| ___ aisI zayyA para sotI huI prabhAvatI rAnI, jaba ardharAtrikAla ke samaya kucha sotI-kucha jAgatI ardhanidrita avasthA meM thI, taba svapna meM isa prakAra kA udAra, kalyANarUpa, ziva, dhanya, maMgalakAraka evaM zobhAyukta mahAsvapna dekhA aura jAgRta huI / prabhAvatI rAnI ne svapna meM eka siMha dekhA, jo hAra, rajata, kSIrasamudra, candrakiraNa, jalakaNa, rajatamahAzaila ke samAna zveta varNa vAlA thA, vaha vizAla, ramaNIya aura darzanIya thA / usake prakoSTha sthira aura sundara the vaha apane gola, puSTa, suzliSTa, viziSTa aura tIkSNa dAr3hAoM se yukta mu~ha ko phAr3e hue thA / usake oSTha saMskA-rita jAtimAn kamala ke samAna komala, pramANopeta evaM atyanta suzobhita the / usakA tAlu aura jIbha raktakamala ke patte ke samAna atyanta komala thii| usake netra, mUsa meM rahe hue evaM agni meM tapAye hue tathA Avarta karate hae uttama svarNa ke samAna varNa vAle, gola evaM vidyuta ke samAna vimala (camakIle) the / usakI jaMghA vizAla evaM puSTa thii| usake skandha paripUrNa aura vipula the| vaha mRdu, vizada, sUkSma evaM prazasta lakSaNa vAlI vistIrNa kesara ke jaTA se suzobhita thA / vaha siMha apanI sunirmita, sundara evaM unnata pU~cha ko phaTakAratA huA, saumya AkRti vAlA, lIlA karatA huA, jaMbhAI letA huA, gaganatala se utaratA huA tathA apane mukha-kamala-sarovara meM praveza karatA huA dikhAI diyA / svapna meM aise siMha ko dekhakara rAnI jAgRta huii| tadanantara vaha prabhAvatI rAnI isa prakAra ke usa udAra yAvat zobhAyukta mahAsvapna ko dekhakara jAgRta hote hI atyanta harSita evaM santuSTa huI; yAvat megha kI dhArA se vikasita kadambapuSpa ke samAna romAMcita hotI huI usa svapna kA smaraNa karane lgii| phira vaha apanI zayyA se uThI aura zIghratA se rahita tathA acapala, asambhramita evaM avi-lambita ata eva rAjahaMsa sarIkhI gati se calakara jahA~ bala rAjA kI zayyA thI, vahA~ AI aura unheM una iSTa, kAnta, priya, manojJa, manAma, udAra, kalyANarUpa, ziva, dhanya, maMgalamaya tathA zobhAyukta parimita, madhura evaM maMjula vacanoM se jagAne lgii| rAjA jAgRta huA / rAjA kI AjJA hone para rAnI vicitra maNi aura ratnoM kI racanA se citrita bhadrAsana para baiThI / aura uttama sukhAsana se baiThakara Azvasta aura vizvasta huI / rAnI prabhAvatI, bala rAjA se iSTa, kAnta yAvat madhura vacanoM se bolI- he devAnupriya! Aja maiM so rahI thI, taba maiMne yAvat apane mukha meM praviSTa hote hue siMha ko svapna meM dekhA aura maiM jAgrata huI huuN| to he devAnupriya ! mujhe isa udAra yAvat mahAsvapna kA kyA kalyANarUpa phala vizeSa hogA? muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 241
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka tadanantara vaha bala rAjA prabhAvatI devI se isa bAta ko sUnakara aura samajhakara harSita aura santuSTa huA yAvat usakA hRdaya AkarSita huA / megha kI dhArA se vikasita kadamba ke sugandhita puSpa ke samAna usakA zarIra pulakita ho uThA, romakUpa vikasita ho gae / rAjA bala usa svapna ke viSaya meM avagraha karake IhA meM praviSTa huA, phira usane apane svAbhAvika buddhivijJAna se usa svapna ke phala kA nizcaya kiyA / usake bAda iSTa, kAnta yAvat maMgalamaya, parimita, madhura evaM zobhAyukta sundara vacana bolatA huA rAjA bolA- he devI ! tumane udAra svapna dekhA hai / devI ! tumane kalyANakAraka yAvat zobhAyukta svapna dekhA hai / he devI ! tumane Arogya, tuSTi, dIrghAyu, kalyANarUpa evaM maMgalakAraka svapna dekhA hai / he devAnupriye ! (tumheM) arthalAbha, bhogalAbha, putralAbha aura rAjyAlAbha hogA / he devAnupriye ! nau mAsa aura sAr3he tIna dina vyatIta hone para tuma hamAre kula meM ketu-samAna, kula ke dIpaka, kula meM parvatatulya, kula kA zekhara, kala kA tilaka, kala kI kIrti phailAne vAle, kala ko Ananda dene vAle, kala kA yaza baDhAne vAle, kala ke AdhAra, kula meM vRkSa samAna, kula kI vRddhi karane vAle, sukumAla hAtha-paira vAle, aMgahInatA-rahita, paripUrNa paMcendriyayukta zarIra vAle, yAvata candramA ke samAna saumya Akati vAle, kAnta, priyadarzana, surUpa evaM devakumAra ke samAna ko janma degii| vaha bAlaka bhI bAlabhAva se mukta hokara vijJa aura kalAdi meM paripakva hogA / yauvana prApta hote hI vaha zUravIra, parAkramI tathA vistIrNa evaM vipula bala aura vAhana vAlA rAjyA-dhipati rAjA hogA / ataH he devI ! tumane udAra svapna dekhA hai, yAvat devI ! tumane Arogya, tuSTi yAvat maMgalakAraka svapna dekhA hai, isa prakAra bala rAjA ne prabhAvatI devI ko iSTa yAvat madhura vacanoM se vahI bAta do bAra aura tIna bAra khii| tadanantara vaha prabhAvatI rAnI, bala rAjA se isa bAta ko sUnakara, hRdaya meM dhAraNa karake harSita aura santuSTa huI; aura hAtha jor3akara yAvat bolI- he devAnupriya ! Apane jo kahA, vaha yathArtha hai, devAnupriya ! vaha satya hai, asaMdigdha hai| vaha mujhe Icchita hai, svIkRta hai, punaH punaH Icchita aura svIkRta hai / isa prakAra svapna ke phala ko samyak rUpa se svIkAra kiyA aura phira bala rAjA kI anumati lekara aneka maNiyoM aura ratnoM se citrita bhadrAsana se uThI / phira zIghratA aura capalatA se rahita yAvat gati se jahA~ apanI zayyA thI, vahA~ AI aura zayyA para baiThakara kahane lagI- merA yaha uttama, pradhAna evaM maMgalamaya svapna dUsare pApasvapnoM se vinaSTa na ho jaae| isa prakAra vicAra karake devagurujanasambandhI prazasta aura maMgalarUpa dhArmika kathAoM se svapnajAgarikA ke rUpa meM vaha jAgaraNa karatI huI baiThI rhii| tadanantara bala rAjA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura unako isa prakAra kA Adeza diyA- devAnupriyo ! bAhara kI upasthAnazAlA Aja zIghra hI vizeSarUpa se gandhodaka chir3aka kara zuddha karo, svaccha karo, lIpa kara sama karo sugandhita aura uttama pA~ca varNa ke phUloM se susajjita karo, uttama kAlAguru aura kundaruSka ke dhUpa se yAvat sugandhita guTikA ke samAna karo-karAo, phira vahA~ siMhAsana rakho / ye saba kArya karake yAvat mujhe vApasa nivedana kro| taba yaha sUnakara una kauTumbika puruSoM ne bala rAjA kA Adeza zirodhArya kiyA aura yAvat zIghra hI vizeSarUpa se bAhara kI upasthAnazAlA ko yAvat svaccha, zuddha, sugandhita kiyA yAvat AdezAnusAra saba kArya karake rAjA se nivedana kiyA / isake pazcAt bala rAjA prAtaHkAla ke samaya apanI zayyA se uThe aura pAdapITha se nIce Utare / phira ve jahA~ vyAyAmazAlA thI, vahA~ gae / vyAyAmazAlA tathA snAnagRha ke kArya kA varNana aupapAtika sUtra ke anusAra jAna lenA, yAvat candramA ke samAna priya-darzana banakara vaha nRpa, snAnagRha se nIkale aura jahA~ bAhara kI upasthAnazAlA thI vahA~ Ae / siMhAsana para pUrvadizA kI ora mukha karake baiThe / phira apane se IzAnakoNa meM zveta vastra se AcchA-dita tathA sarasauM Adi mAMgalika padArthoM se upacarita ATha bhadrAsana rakhavAe / tatpazcAt apane se na ati dUra aura na ati nikaTa aneka prakAra ke maNiratnoM se suzobhita, atyadhika darzanIya, bahumUlya zreSTha paTTana meM nirmita sUkSma paTa para saikar3oMcitroM kI racanA se vyApta, IhAmRga, vRSabha Adi ke yAvat padmalatA ke citra se yukta eka Abhyantarika yavanikA lgvaaii| (usa parde ke andara) aneka prakAra ke maNiratnoM se evaM citra se racita vicitra kholI vAle, komala vastra se AcchAdita, tathA zveta vastra car3hAyA huA, aMgoM ko sukhada sparza vAlA tathA sukomala gaddIyukta eka bhadrAsana rakhavA diyaa| phira bala rAjA ne apane kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura unheM kahA-he devAnupriyo ! tuma zIghra hI aSTAMga mahAnimitta ke sUtra muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 242
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka aura artha ke jJAtA, vividha zAstroM meM kuzala svapna-zAstra ke pAThakoM ko bulA laao| isa para una kauTumbika puruSoM ne yAvat rAjA kA Adeza svIkAra kiyA aura rAjA ke pAsa se nIkale / phira ve zIghra, capalatA yukta, tvarita, ugra evaM vegavAlI tIvra gati se hastinApura nagara ke madhya meM hokara jahA~ una svapna-lakSaNa pAThakoM ke ghara the, vahA~ pahu~ce aura unheM rAjAjJA sUnAI / isa prakAra svapnalakSaNapAThakoM ko unhoMne bulaayaa| ve svapnalakSaNa-pAThaka bhI balarAjA ke kauTumbika puruSoM dvArA bulAe jAne para atyanta harSita evaM santuSTa hue| unhoMne snAnAdi karake yAvat zarIra ko alaMkRta kiyA / phira ve apane mastaka para sarasoM aura harI dUba se maMgala karake apane-apane ghara se nIkale, aura jahA~ balarAjA kA uttama zikhararUpa rAjya-prAsAda thA, vahA~ Ae / usa uttama rAjabhavana ke dvAra para ekatrita hokara mile aura jahA~ rAjA kI bAharI upasthAnazAlA thI, vahA~ sabhI milakara aae| balarAjA ke pAsa Akara, unhoMne hAtha jor3akara balarAjA ko jaya ho, vijaya ho Adi zabdoM se badhAyA / balarAjA dvArA vandita, pUjita, satkArita evaM sammAnita kie gae ve svapnalakSaNa-pAThaka pratyeka ke lie pahale se bichAe hue una bhadrAsanoM para baitthe| tatpazcAt bala rAjA ne prabhAvatI devI ko yavanikA kI Ar3a meM bitthaayaa| phira puSpa aura phala hAthoM meM bharakara bala rAjA ne atyanta vinayapUrvaka una svapnalakSaNapAThakoM se kahA- devAnupriyo ! Aja prabhAvatI devI tathArUpa usa vAsagRha meM zayana karate hue yAvat svapna meM siMha dekhakara jAgRta huI hai / isa udAra yAvat kalyANakAraka svapna kA kyA phalavizeSa hogA? isa para bala rAjA se isa prazna ko sUnakara evaM hRdaya meM avadhAraNa kara ve svapnalakSaNapAThaka prasanna evaM santuSTa hue| unhoMne usa svapna ke viSaya meM sAmAnya vicAra kiyA, phira vizeSa vicAra meM praviSTa hue, tatpazcAt usa svapna ke artha kA nizcaya kiyA / phira paraspara eka-dUsare ke sAtha vicAra-carcA kI, phira usa svapna kA artha svayaM jAnA, dUsare se grahaNa kiyA, eka dUsare se pUchakara zaMkA-samAdhAna kiyA, artha kA nizcaya kiyA aura artha pUrNatayA mastiSka meM jmaayaa| phira bala rAjA ke samakSa svapnazAstroM kA uccAraNa karate hue isa prakAra bole- he devAnupriya ! hamAre svapna zAstra meM bayAlIsa sAmAnya svapna aura tIsa mahAsvapna, isa prakAra kula bahattara svapna batAye haiN| tIrthaMkara kI mAtAeM yA cakravartI kI mAtAeM, jaba tIrthaMkara yA cakravartI garbha meM Ate haiM, taba ina tIsa mahAsvapnoM meM se ye 14 mahAsvapna dekhakara jAgRta hotI haiM / jaise- (1) gaja, (2) vRSabha, (3) siMha, (4) abhiSikta lakSmI, (5) puSpamAlA, (6) candramA, (7) sUrya, (8) dhvajA, (9) kumbha (kalaza), (10) padma-sarovara, (11) sAgara, (12) vimAna yA bhavana, (13) ratnarAzi aura (14) nirdhUma agni / sUtra - 520 he devAnupriya ! prabhAvatI devI ne inameM se eka mahAsvapna dekhA hai / ataH he devAnupriya ! prabhAvatI devI ne udAra svapna dekhA hai, sacamuca prabhAvatI devI ne yAvat Arogya, tuSTi yAvat maMgalakAraka svapna dekhA hai / he devAnupriya ! isa svapna larUpa Apako arthalAbha, bhogalAbha, putralAbha evaM rAjyalAbha hogaa| ataH he devAnupriya ! yaha nizcita hai ki prabhAvatI devI nau mAsa aura sAr3he sAta dina vyatIta hone para yAvat putra ko janma degI / vaha bAlaka bhI bAlyAvasthA pAra karane para yAvat rAjyAdhipati rAjA hogA athavA vaha bhAvitAtmA anagAra hogA / isalie he devAnupriya ! prabhAvatI devI ne udAra, yAvat Arogya, tuSTi, dIrghAyu evaM kalyANakAraka yAvat svapna dekhA hai| tatpazcAt svapnalakSaNapAThakoM se isa svapnaphala ko sUnakara evaM hRdaya meM avadhAraNa kara bala rAjA atyanta prasanna evaM santuSTa huA / usane hAtha jor3akara yAvat una svapnalakSaNapAThakoM se kahA- he devAnupriyo ! Apane jaisA svapnaphala batAyA, yAvat vaha usI prakAra hai / isa prakAra kahakara svapna kA artha samyak prakAra se svIkAra kiyA / phira una svapnalakSaNapAThakoM ko vipula azana, pAna, khAdima aura svAdima tathA puSpa, vastra, gandha, mAlA aura alaMkAroM se satkArita-sammAnita kiyA, jIvikA ke yogya prItidAna diyA evaM sabako bidA kiyA / tatpazcAt bala rAjA apane siMhAsana se uThA aura jahA~ prabhAvatI devI baiThI thI, vahA~ AyA aura prabhAvatI devI ko iSTa, kAnta yAvat madhura vacanoM se vArtAlApa karatA huA kahane lagA- devAnupriye ! svapnazAstra meM 42 sAmAnya svapna aura 30 mahAsvapna, isa prakAra 72 svapna batAeM haiM / ityAdi saba varNana pUrvavat kahanA, yAvat mANDalikoM kI mAtAeM inameM se kisI eka mahAsvapna ko muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 243
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka dekhakara jAgRta hotI haiM / devAnupriye ! tumane bhI ina caudaha mahAsvapnoM meM se eka mahAsvapna dekhA hai / he devI ! sacamuca tumane eka udAra svapna dekhA hai, jisake phalasvarUpa tuma yAvat eka putra ko janma dogI, yAvat jo yA to rAjyAdhipati rAjA hogA, athavA bhAvitAtmA anagAra hogA / devAnupriye ! tumane eka udAra yAvat maMgala-kAraka svapna dekhA hai| isa prakAra iSTa, kAnta, priya yAvat madhura vacanoM se usI bAta ko do-tIna bAra kahakara usakI prasannatA meM vRddhi kii| taba bala rAjA se uparyukta artha sUnakara evaM usa para vicAra karake prabhAvatI devI harSita evaM santuSTa huI / yAvat hAtha jor3akara bolI-devAnupriya ! jaisA Apa kahate haiM, vaisA hI yaha hai / yAvat isa prakAra kahakara usane svapna ke artha ko bhalIbhA~ti svIkAra kiyA aura bala rAjA kI anumati prApta hone para vaha aneka prakAra ke maNiratnoM kI kArIgarI se nirmita usa bhadrAsana se yAvat uThI; zIghratA tathA capalatA se rahita yAvat haMsagati se jahA~ apanA bhavana thA, vahA~ Akara apane bhavana meM praviSTa haI / tadanantara prabhAvatI devI ne snAna kiyA, zAntikarma kiyA aura phira samasta alaMkAroM se vibhUSita hii| vaha apane garbha kA pAlana karane lgii| aba usa garbha kA pAlana karane ke lie vaha na to atyanta zItala aura na to atyanta uSNa, na atyanta tikta aura na atyanta kaDue, na atyanta kasaile, na atyanta khaTTe aura na atyanta mIThe padArtha khAtI thI parantu Rtu ke yogya sukhakAraka bhojana AcchAdana, gandha evaM mAlA kA sevana karake garbha kA pAlana karatI thI / vaha garbha ke lie jo bhI hita, parimita, pathya tathA garbhapoSaka padArtha hotA, use grahaNa karatI tathA usa deza aura kAla ke anusAra AhAra karatI thI tathA jaba vaha doSoM se rahita mRdu zayyA evaM AsanoM se ekAnta zubha yA sukhada manonukUla vihArabhUmi meM thI, taba prazasta dohada utpanna hue, ve pUrNa hue / una dohadoM ko sammAnita kiyA gayA / ve dohada samApta hae, sampanna hae / vaha roga, zoka, moha, bhaya, paritrAsa Adi se rahita hokara usa garbha ko sukhapUrvaka vahana karane lgii| isake pazcAt nau mahIne aura sAr3he sAta dina paripUrNa hone para prabhAvatI devI ne, sukumAla hAtha aura paira vAle, hIna aMgoM se rahita, pA~coM indriyoM se paripUrNa zarIra vAle tathA lakSaNavyaJjana aura guNoM se yukta yAvat candramA ke samAna saumya AkRti vAle, kAnta, priyadarzana evaM surUpa putra ko janma diyA / putra janma hone para prabhAvatI devI kI aMgaparicArikAeM prabhAvatI devI ko prasUtA jAnakara bala rAjA ke pAsa AI, aura hAtha jor3akara unheM jaya-vijaya zabdoM se badhAyA / phira nivedana kiyA-he devAnupriya ! prabhAvatI devI ne nau mahIne aura sAr3he sAta dina pUrNa hone para yAvat surUpa bAlaka ko janma diyA hai / ataH devAnupriya kI prIti ke lie hama yaha priya samAcAra nivedana karatI haiN| yaha Apake lie priya ho / yaha priya samAcAra sUnakara evaM hRdaya meM dhAraNa kara bala rAjA harSita evaM santuSTa huA; yAvat megha kI dhArA se siMcita kadambapuSpa ke samAna usake romakUpa vikasita ho gae / bala rAjA ne apane mukuTa ko chor3akara dhAraNa kie hue zeSa sabhI AbharaNa una aMgaparicArikAoM ko de die / phira sapheda cA~dI kA nirmala jala se bharA huA kalaza lekara una dAsiyoM kA mastaka dhoyA / unakA satkAra-sammAna kiyA aura unheM bidA kiyaa| sUtra - 521 isake pazcAt bala rAjA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura unheM isa prakAra kahA- devAnupriyo ! hastinA-pura nagara meM zIghra hI cAraka-zodhana arthAt-bandiyoM kA vimocana karo, aura mAna tathA unmAna meM vRddhi karo / phira hastinApura nagara ke bAhara aura bhItara chir3akAva karo, saphAI karo aura lIpa-pota kara zuddhi (yAvat) kro-kraao| tatpazcAt yUpa sahastra aura cakrasahastra kI pUjA, mahAmahimA aura satkArapUrvaka utsava karo / mere isa AdezAnusAra kArya karake mujhe punaH nivedana kro| tadanantara bala rAjA ke uparyukta AdezAnusAra yAvat kArya karake una kauTumbika puruSoM ne AjJAnusAra kArya ho jAne kA nivedana kiyaa| tatpazcAt bala rAjA vyAyAmazAlA meM gae / vyAyAma kiyA, ityAdi varNana pUrvavat, yAvat bala rAjA snAnagRha se nIkale / prajA se zulka tathA kara lenA banda kara diyA, bhUmi ke karSaNa-jotane kA niSedha kara diyA, kraya, vikraya kA niSedha kara dene se kisI ko kucha mUlya denA, yA nApa-taula karanA na rahA / kuTumbikoM ke gharoM meM subhaToM kA praveza banda karA diyaa| rAjadaNDa se prApya daNDa dravya tathA aparAdhIyoM ko die gae kudaNDa se prApya dravya lene kA niSedha kara diyA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 244
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka /uddezaka/ sUtrAMka kisI ko RNI na rahane diyA jaae| isake atirikta pradhAna gaNikAoM tathA nATakasambandhI pAtroM se yukta thA / aneka prakAra ke tAlAnucaroM dvArA nirantara karatAla Adi tathA vAdakoM dvArA mRdaMga unmukta rUpa se bajAe jA rahe the / binA kumhalAI huI puSpamAlAoM usameM Amoda-pramoda aura khelakUda karane vAle aneka loga bhI the / isa prakAra dasa dinoM taka rAjA dvArA putrajanma mahotsava prakriyA hotI rahI / ina dasa dinoM kI putrajanma saMbaMdhI mahotsava-prakriyA jaba pravRtta ho rahI thI, taba bala rAjA saikar3oM, hajAroM aura lAkhoM rUpayoM ke kharca vAle yAga-kArya karatA rahA tathA dAna aura bhAga detA aura dilavAtA huA evaM saikar3oM, hajAroM aura lAkhoM rupayoM ke lAbha detA aura svIkAratA rhaa| tadanantara usa bAlaka ke mAtA-pitA ne pahale dina kula maryAdA anusAra prakriyA kii| tIsare dina (bAlaka ko) candra-sUrya-darzana kI kriyA kI / chaThe dina jAgarikA kI / gyAraha dina vyatIta hone para azuci jAtakakarma se nivRtti kI / bArahavA~ dina Ane para vipula azana, pAna, khAdima, svAdima taiyAra karAyA / phira ziva rAjA ke samAna yAvat samasta kSatriyoM yAvat jJAtijanoM ko AmaMtrita kiyA aura bhojana kraayaa| isake pazcAt snAna evaM balikarma kie hue rAjA ne una saba mitra, jJAtijana Adi kA satkAra-sammAna kiyA aura phira unhIM mitra, jJAtijana yAvat rAjA aura kSatriyoM ke samakSa apane pitAmaha, pratipatAmaha evaM pitA ke prapitAmaha Adi se cale Ata hue, aneka puruSoM kI paramparA se rUr3ha, kula ke anurUpa, kula ke sadRza kularUpa santAna-tantu kI vRddhi karane vAlA, guNayukta evaM guNaniSpanna aisA nAmakaraNa karate hue kahA-cUM ki hamArA yaha bAlaka rAjA kA putra aura prabhAvatI devI kA Atmaja hai, isalie hamAre isa bAlaka kA mahAbala nAma ho / ata eva usakA nAma mahAbala rkhaa| tadanantara usa bAlaka mahAbala kumAra kA-1. kSIradhAtrI, 2. majjanadhAtrI, 3. maNDanadhAtrI, 4. krIr3anadhAtrI aura 5. aMkadhAtrI, ina pA~ca dhAtrioM dvArA rAjapraznIyasUtra meM varNita dRr3hapratijJa kumAra ke samAna lAlana-pAlana hone lagA yAvat vaha mahAbala kumAra vAyu aura vyAghAta se rahita sthAna meM rahI huI campakalatA ke samAna atyanta sukha-pUrvaka bar3hane lagA / sAtha hI, mahAbala kumAra ke mAtA-pitA ne apanI kulamaryAdA kI paramparA ke anusAra kramazaH candra-sUryadarzana, jAgaraNa, nAmakaraNa, ghuTanoM ke bala calanA, pairoM se calanA, annaprAzana, grAsavarddhana, saMbhASaNa, karNavedhana, saMvatsarapratilekhana, nakkhattaH zikhA rakhavAnA aura upanayana saMskAra karanA, ityAdi tathA anya bahuta-se garbhAdhAna, janma-mahotsava Adi kautuka kie| phira usa mahAbala kumAra ke mAtA-pitA ne use ATha varSa se kucha adhika vaya kA jAnakara zubha tithi, karaNa, nakSatra aura muhUrta ke kalAcArya ke yahA~ par3hane bhejA, ityAdi varNana dRr3hapratijJakumAra ke anusAra karanA, yAvat mahAbala kumAra bhogoM meM samartha huA / mahAbalakumAra ko bAlabhAva se unmukta yAvat pUrI taraha bhoga-samartha jAnakara mAtA-pitA ne usake lie ATha sarvotkRSTa prAsAda banavAe / ve prAsAda atyanta UMce yAvat sundara the| una ATha zreSTha prAsAdoM ke ThIka madhya meM eka mahAbhavana taiyAra karavAyA, jo aneka saikar3oM staMbhoM para TikA huA thA, yAvat vaha atIva sundara thaa| sUtra-522 tatpazcAt kisI samaya zubha tithi, karaNa, divasa, nakSatra aura muhUrta meM mahAbala kumAra ne snAna kiyA, balikarma kiyA, kautuka-maMgala prAyazcitta kiyA / use samasta alaMkAroM se vibhUSita kiyA gayA / phira saubhAgyavatI striyoM ke dvArA abhyaMgana, snAna, gIta, vAdita, maNDana, ATha aMgoM para tilaka, lAla Dore ke rUpa meM kaMkaNa tathA dahI, akSata Adi maMgala athavA maMgalagIta-vizeSa-rUpa meM AzIrvacanoM se mAMgalika kArya kiye gae tathA uttama kautuka evaM maMgalopacAra ke rUpa meM zAntikarma kie gae / tatpazcAt mahAbala kumAra ke mAtA-pitA ne samAna jor3I vAlI, samAna tvacA vAlI, samAna umra kI, samAna rUpa, lAvaNya, yauvana evaM guNoM se yukta vinIta evaM kautuka tathA maMgalopacAra kI huI tathA zAntikarma kI huI aura samAna rAjakuloM se lAI huI ATha zreSTha rAjakanyAoM ke sAtha eka hI dina meM (mahAbala kumAra kA) pANigrahaNa karavAyA / vivAhoparAnta mahAbala kumAra mAtA-pitA ne prItidAna diyA / yathA-ATha koTi hiraNya, ATha koTi svarNa mudrAeM, ATha zreSTha mukuTa, ATha zreSTha kuNDalayugala, ATha uttama hAra, ATha uttama arddhahAra, ATha uttama ekAvalI hAra, ATha muktAvalI hAra, ATha kanakAvalI hAra, ATha ratnAvalI hAra, ATha zreSTha kar3oM kI jor3I, ATha muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 245
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka bAjabandoM kI jor3I, ATha zreSTha rezamI vastrayugala, ATha Tasara ke vastrayugala, ATha paTTa-yugala, ATha dukUlayugala, ATha zrI, ATha hrI, ATha dhI, ATha kIrti, ATha buddhi evaM ATha lakSmI deviyA~, ATha nanda, ATha bhadra, ATha uttama tala vRkSa, ye saba ratnamaya jaannaa| apane bhavana meM ketu rUpa ATha uttama dhvaja, dasa-dasa hajAra gAyoM ke pratyeka vraja vAle ATha uttama vraja, battIsa manuSyoM dvArA kiyA jAne vAlA eka nATaka hotA hai, aise ATha uttama nATaka, zrIgRharUpa ATha uttama azva, ye saba ratnamaya jAnane caahie| bhANDAgAra ke samAna ATha ratnamaya uttamottama hAthI, ATha uttama yAna, ATha uttama yugya, ATha zibikAeM, ATha syandamAnikA isa prakAra ATha gillI, ATha thillI, ATha zreSTha vikaTa yAna, ATha pAriyAnika ratha, ATha saMgrAmika ratha, ATha uttama azva, ATha uttama hAthI, dasa hajAra kuloM-parivAroM kA eka grAma hotA hai, ai ATha uttama grAma; ATha uttama dAsa, evaM ATha uttama dAsiyA~, ATha uttama kiMkara, ATha uttama kaMcUkI, ATha varSadhara, ATha mahattaraka, ATha sone ke, ATha cA~dI ke aura ATha sone-cA~dI ke avalambana dIpaka, ATha sone ke, ATha cA~dI ke aura ATha sonecA~dI ke utkaMcana dIpaka, isI prakAra sonA, cA~dI aura sonA-cA~dI ina tInoM prakAra ke ATha paMjaradIpaka, sonA, cA~dI aura sone-cA~dI ke ATha thAla, ATha thAliyA~, ATha sthAsaka, ATha mallaka, ATha talikA, ATha kalAcikA, ATha tApikAhastaka, ATha tave, ATha pAdapITha, ATha bhISikA, ATha karoTikA, ATha palaMga, ATha pratizayyAeM, ATha haMsAsana, ATha krauMcAsana, ATha garur3Asana, ATha unnatAsana, ATha avanatAsana, ATha dIrghAsana, ATha bhadrAsana, ATha pakSAsana, ATha makarAsana, ATha padmAsana, ATha diksvastikAsana ATha tela ke Dibbe, ityAdi yAvat ATha sarSapa ke Dibbe, ATha kubjA dAsiyA~ Adi yAvat ATha pArasa deza kI dAsiyA~, ATha chatra, ATha chatradhAriNI dAsiyA~, ATha cAmara, ATha cAmaradhAriNI dAsiyA~, ATha paMkhe, ATha paMkha-dhAriNI dAsiyA~, ATha karoTikA, ATha karoTikAdhAriNI dAsiyA~, ATha kSIradhAtriyA~, yAvat ATha aMkadhAtriyA~, ATha aMgamardikA, ATha unmardikA, ATha snAna karAne vAlI dAsiyA~, ATha alaMkAra pahanAne vAlI dAsiyA~, ATha candana ghisane vAlI dAsiyA~, ATha tAmbUla varNa pIsane vAlI, ATha koSThAgAra kI rakSA karane vAlI, ATha parihAsa karane vAlI, ATha sabhA meM pAsa rahane vAlI, ATha nATaka karane vAlI, ATha kauTumbika, ATha rasoI banAne vAlI, ATha bhaNDAra kI rakSA karane vAlI, ATha taruNiyA~, ATha puSpa dhAraNa karane vAlI, ATha pAnI bharane vAlI, ATha bali karane vAlI, ATha zayyA bichAne vAlI, ATha Abhyantara aura bAhya pratihAriyA~, ATha mAlA banAne vAlI aura ATha-ATha ATA Adi pIsane vAlI dAsiyA~ diiN| bahuta-sA hiraNya, suvarNa, kAMsya, vastra evaM vipula dhana, kanaka, yAvat sArabhUta dravya diyA / jo sAta kula-vaMzoM taka IcchApUrvaka dAna dene, upabhoga karane aura bA~Tane ke lie paryApta thaa| isI prakAra mahAbala kumAra ne bhI pratyeka bhAryA ko eka-eka hiraNyakoTi, eka-eka svarNakoTi, eka-eka uttama mukuTa, ityAdi pUrvokta sabhI vastueM dI yAvat sabhI ko eka-eka peSaNakArI dAsI dI tathA bahuta-sA hiraNya, suvarNa Adi diyA, jo yAvat vibhAjana karane ke lie paryApta thA / tatpazcAt vaha mahAbala kumAra jamAli kumAra ke varNana ke anusAra unnata zreSTha prAsAda meM apUrva bhoga bhogatA huA jIvanayApana karane lgaa| sUtra-523 usa kAla aura usa samaya meM terahave tIrthaMkara arahaMta vimalanAtha ke dharmaghoSa anagAra the / ve jAtisampanna ityAdi kezI svAmI ke samAna the, yAvat pA~ca sau anagAroM ke parivAra ke sAtha anukrama se vihAra karate hue hastinApura nagara meM sahasrAmravana udyAna meM padhAre aura yathAyogya avagraha grahaNa karake saMyama aura tapa se apanI AtmA ko bhAvita karate hue vicaraNa karane lage / hastinApura nagara ke zRMgATaka, trika yAvat rAjamArgoM para bahuta-se loga muniAgamana kI paraspara carcA karane lage yAvat janatA paryupAsanA karane lgii| bahuta-se manuSyoM kA kolAhala evaM carcA sUnakara jamAlikumAra ke samAna mahAbala kumAra ko bhI vicAra huA usane apane kaMcUkI puruSa ko bulAkara kAraNa pUchA / kaMcukI puruSa ne bhI nivedana kiyA-devAnupriya ! vimalanAtha tIrthaMkara ke praziSya zrI dharmaghoSa anagAra yahA~ padhAre haiM / ityAdi saba varNana pUrvavat yAvat mahAbala kumAra bhI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 246
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka jamAlikumAra kI taraha uttama ratha para baiThakara unheM vandanA karane gayA / dharmaghoSa anagAra ne bhI kezIsvAmI ke samAna dharmopadeza diyA / sUnakara mahAbala kumAra ko bhI jamAlikumAra ke samAna vairAgya utpanna huaa| usI prakAra mAtA-pitA se anagAra dharma meM pravajita hone kI anumati mA~gI / vizeSa yaha hai ki dharmaghoSa anagAra se maiM muNDita hokara AgAravAsa se anagAra dharma meM pravrajita honA cAhatA huuN| jamAlikumAra ke samAna uttara-pratyuttara hue / vizeSa yaha hai ki mAtA-pitA ne mahAbala kumAra se kahA-he putra ! yaha vipula dharma aura uttama rAjakula meM utpanna huIM kalA-kuzala ATha kulabAlAoM ko chor3akara tuma kyoM dIkSA le rahe ho ? ityAdi yAvat mAtA-pitA ne anicchApUrvaka mahAbala kumAra se kahA- he putra ! hama eka dina ke lie bhI tumhArI rAjyazrI dekhanA cAhate haiN| yaha sUnakara mahAbala kumAra cUpa rahe / isake pazcAt bala rAjA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA, zivabhadra ke rAjyAbhiSeka anusAra mahAbala kumAra ke rAjyAbhiSeka kA varNana samajha lenA, yAvata rAjyAbhiSeka kiyA, phira hAtha joDakara mahAbala kumAra ko jaya-vijaya zabdoM se badhAyA; tathA kahA-he patra ! kaho, hama tamheM kyA deveM? tamhAre lie hama kyA kareM ? ityAdi jamAli ke samAna jAnanA, yAvat mahAbala kumAra ne dharmaghoSa anagAra se pravrajyA grahaNa kara lii| dIkSAgrahaNa ke pazcAt mahAbala anagAra ne dharmaghoSa anagAra ke pAsa sAmAyika Adi caudaha pUrvo kA adhyayana kiyA tathA upavAsa, belA, telA Adi bahuta-se vicitra tapaHkarmoM se AtmA ko bhAvita karate hue pUre bAraha varSa taka zramaNaparyAya kA pAlana kiyA aura anta meM mAsika saMlekhanA se sATha bhakta anazana dvArA chedana kara AlocanApratikramaNa kara samAdhipUrvaka kAla ke avasara para kAla karake Urdhvaloka meM candra aura sUrya se bhI Upara bahuta dUra, ambar3a ke samAna yAvat brahmalokakalpa meM devarUpa meM utpanna hue / mahAbaladeva kI dasa sAgaropama kI sthiti thI / he sudarzana ! vahI mahAbala kA jIva tuma ho / tuma vahA~ dasa sAgaropama taka divya bhogoM ko bhogate hue raha karake, vahA~ dasa sAgaropama kI sthiti pUrNa karake, vahA~ ke AyuSya kA, sthiti kA aura bhava kA kSaya hone para vahA~ se cyavakara sIdhe isa bharatakSetra meM vANijyagrAma-nagara meM, zreSThikula meM putrarUpa se utpanna hue ho| sUtra- 524 tatpazcAt he sudarzana ! bAlabhAva se mukta hokara tuma vijJa aura pariNatavaya vAle hue, yauvana avasthA prApta hone para tumane yathArUpa sthaviroM se kevali-prarUpita dharma sUnA / vaha dharma tumheM Icchita pratIcchita aura rucikara haa| he sudarzana ! isa samaya bhI tuma jo kara rahe ho, acchA kara rahe ho| isIlie aisA kahA jAtA hai ki ina palyopama aura sAgaropama kA kSaya aura apacaya hotA hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra se yaha bAta sunakara aura hRdaya meM dhAraNa kara sudarzana zramaNopAsaka ko zubha adhyavasAya se, zubha pariNAma se aura vizuddha hotI huI lezyAoM se tadAvaraNIya karmoM ke kSayopazama se aura IhA, apoha, mArgaNA aura gaveSaNA karate hue saMjJIpUrva jAtismaraNa jJAna utpanna huA, jisase apane pUrvabhava kI bAta ko samyak rUpa se jAnane lgaa| zramaNa bhagavAna mahAvIra dvArA pUrvabhava kA smaraNa karA dene se sudarzana zreSThI ke hRdaya meM dugunI zraddhA aura saMvega utpanna hue| usake netra AnandAzruoM se paripUrNa ho gae / bhagavAna mahAvIra ko tIna bAra AdakSiNa pradakSiNA evaM vandanA-namaskAra karake bolA-bhagavan ! yAvat Apa jaisA kahate haiM, vaisA hI hai, satya hai, yathArtha hai / aisA kahakara sudarzana seTha uttarapUrva dizA meM gayA, ityAdi yAvat sudarzana zreSThI ne pravrajyA aMgIkAra kii| vizeSa yaha hai ki caudaha pUrvo kA adhyayana kiyA, pUre bAraha varSa taka zramaNaparyAya kA pAlana kiyA; yAvat sarva duHkhoM se rahita hue / zeSa pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-11 - uddezaka-12 sUtra - 525 usa kAla aura usa samaya meM AlabhikA nAmakI nagarI thI / vahA~ zaMkhavana nAmaka udyAna thA / isa AlabhikA nagarI meM RSibhadraputra vagairaha bahuta-se zramaNopAsaka rahate the / ve ADhya yAvat aparibhUta the, jIva aura ajIva (Adi tattvoM) ke jJAtA the, yAvat vicaraNa karate the| usa samaya eka dina eka sthAna para Akara eka sAtha ekatrita hokara baiThe muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 247
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/sUtrAMka hue una zramaNopAsakoM meM paraspara isa prakAra kA vArtAlApa huaa| he Aryo ! devalokoM meM devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? RSibhadraputra zramaNopAsaka ne una zramaNo-pAsakoM se kahA-Aryo ! devalokoM meM devoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai, usake uparAMta eka samaya adhika, do samaya adhika, yAvat dasa samaya adhika, saMkhyAta samaya adhika aura asaMkhyAta samaya adhika, utkRSTa taiMtIsa sAgaropama kI sthiti kahI gaI hai / isake uparAMta adhika sthiti vAle deva aura devaloka nahIM haiM / tadanantara una zramaNopAsakoM ne RSibhadraputra zramaNopAsaka ke dvArA isa prakAra kahI huI yAvat prarUpita kI huI isa bAta para zraddhA na kI, na pratIti kI aura na ruci hI kI; ve zramaNopAsaka jisa dizA se Ae the, usI dizA meM cale ge| sUtra - 526 usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra yAvat (AlabhikA nagarI meM) padhAre, yAvata parISada ne unakI paryupAsanA kii| tuMgikA nagarI ke zramaNopAsakoM ke samAna AlabhikA nagarI ke ve zramaNopAsaka isa bAta ko sUnakara harSita evaM santuSTa hue, yAvat bhagavAna kI paryupAsanA karane lage / tadanantara zramaNa bhagavAna mahAvIra ne una zramaNopAsakoM ko tathA usa bar3I parISad ko dharmakathA kahI, yAvat ve AjJA ke ArAdhaka hue| ve zramaNopAsaka bhagavAna mahAvIra ke pAsa se dharma-zravaNa kara evaM avadhAraNa karake hRSTa-tuSTa he| phira ve svayaM uThe aura khar3e hokara unhoMne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA aura pUchA-bhagavan ! RSibhadra-putra zramaNopAsaka ne hameM isa prakAra kahA, yAvat prarUpaNA kI-he Aryo ! devalokoM meM devoM kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa hai / usake Age eka-eka samaya adhika yAvat isake bAda deva aura devaloka vicchinna nahIM haiM / to kyA bhagavan ! yaha bAta aisI hI hai ? bhagavAna mahAvIra ne una zramaNopAsakoM ko tathA usa bar3I parISad ko kahA-he Aryo! RSibhadraputra zramaNopAsaka ne jo tumase isa prakAra kahA thA, yAvat prarUpaNA kI thI ki devalokoM meM devoM kI jaghanya sthiti 10000 varSa kI hai, usake Age eka samaya adhika, yAvat isake Age deva aura devaloka vicchinna hai-yaha artha satya hai / he Aryo ! maiM bhI isI prakAra kahatA hU~, yAvat prarUpaNA karata sthiti taiMtIsa sAgaropama hai, yAvat isase Age deva aura devaloka vicchinna ho jAte haiM / Aryo ! yaha bAta sarvathA satya hai tadanantara una zramaNopAsakoM ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se yaha samAdhAna sUnakara aura hRdaya meM avadhAraNa kara unheM vandana-namaskAra kiyA; phira jahA~ RSibhadraputra zramaNopAsaka thA, ve vahA~ Ae / RSibhadraputra zramaNo-pAsaka ke pAsa Akara unhoMne use vandana-namaskAra kiyA aura usakI bAta ko satya na mAnane ke lie vinayapUrvaka bAra-bAra kSamAyAcanA kii| phira una zramaNopAsakoM ne bhagavAna se kaIM prazna pUche tathA unake artha grahaNa kie aura bhagavAna mahAvIra ko vandanA-namaskAra karake jisa dizA se Ae the, usI dizA meM cale ge| sUtra- 527 tadanantara bhagavAna gautama ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra karake pUchA-bhagavan ! kyA RSibhadraputra zramaNopAsaka Apa devAnupriya ke samIpa muNDita hokara AgAravAsa se anagAradharma meM pravrajita hone meM samartha haiM? gautama ! yaha artha samartha nahIM kintu yaha RSibhadraputra zramaNopAsaka bahuta-se zIlavrata, guNavrata, viramaNavrata, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsoM se tathA yathocita gRhIta tapaHkarmoM dvArA apanI AtmA ko bhAvita karatA huA, varSoM taka zramaNopAsaka-paryAya kA pAlana kregaa| phira mAsika saMlekhanA dvArA sATha bhakta kA anazana dvArA chedana kara, AlocanA aura pratikramaNa kara tathA samAdhi prApta kara, kAla ke avasara para kAla karake saudharmakalpa ke aruNAbha nAmaka vimAna meM devarUpa se utpanna hogA / vahA~ RSibhadraputra-deva kI bhI cAra palyopama kI sthiti hogI / bhagavan ! vaha RSibhadraputra-deva una devaloka se AyukSaya, sthitikSaya aura bhavakSaya karake yAvat kahA~ utpanna hogA ? vaha mahAvidehakSetra meM siddha hogA, yAvat sabhI duHkhoM kA anta kregaa| sUtra -528 pazcAt kisI samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra bhI AlabhikA nagarI ke zaMkhavana udyAna se nIkalakara bAhara muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 248
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/ zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka janapadoM meM vihAra karane lge| usa kAla aura usa samaya meM AlabhikA nAmakI nagarI thI / vahA~ zaMkhavana nAmaka udyAna thA / usa zaMkhavana udyAna ke na ati dUra aura na ati nikaTa mudgala parivrAjaka rahatA thA / vaha Rgveda, yajurveda Adi zAstroM yAvat bahuta-se brAhmaNa-viSayaka nayoM meM samyaka niSNAta thA / vaha lagAtAra bele-bele kA tapaHkarma karatA haA tathA AtApanAbhUmi meM donoM bhujAeM UMcI karake yAvat AtApanA letA huA vicaraNa karatA thaa| isa prakAra se bele-bele kA tapazcaraNa karate hue mudgala parivrAjaka ko prakRti kI bhadratA Adi ke kAraNa zivarAjarSi ke samAna vibhaMgajJAna utpanna huA / usa samutpanna vibhaMgajJAna ke kAraNa paMcama brahmaloka rUpa kalpameM rahe hue devoM kI sthiti taka jAnane-dekhane lagA tatpazcAt usa mudgala parivrAjaka ko isa prakAra kA vicAra utpanna huA ki mujhe atizaya-jJAna-darzana utpanna haA hai, jisase maiM jAnatA hU~ ki devalokoM meM devoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai, usake uparAMta eka samaya adhika, do samaya adhika, yAvata asaMkhyAta samaya adhika, isa prakAra bar3hate-bar3hate utkRSTa sthiti dasa sAgaropama kI hai usase Age deva aura devaloka vicchinna haiN| isa prakAra usane aisA nizcaya kara liyaa| phira vaha AtApanAbhUmi se nIce UtarA aura tridaNDa, kuNDikA, yAvat gairika vastroM ko lekara AlabhikA nagarI meM jahA~ tApasoM kA maTha thA, vahA~ AyA vahA~ usane apane bhaNDopakaraNa rakhe aura AlabhikA nagarI ke zRMgATaka, trika, catuSka yAvat rAjamArga para eka-dUsare se isa prakAra kahane aura prarUpaNA karane lagA-he devAnupriyo ! mujhe atizaya jJAna-darzana utpanna huA hai, jisase maiM yaha jAnatA-dekhatA hU~ ki devalokoM meM devoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa hai aura utkRSTa sthiti yAvat (dasa sAgaropama kI hai) / isase Age devoM aura devalokoM kA abhAva hai| isa bAta ko sUnakara AlabhikA nagarI ke loga paraspara zivarAjarSi ke abhilApa ke samAna kahane lage yAvat- he devAnupriyo ! unakI yaha bAta kaise mAnI jAe ?' bhagavAna mahAvIra svAmI kA vahA~ padArpaNa huA, yAvat parISad vApasa lauTI / gautamasvAmI usI prakAra nagarI meM bhikSAcaryA ke lie padhAre tathA bahuta-se logoMmeM paraspara carcA hotI huI sUnI / zeSa pUrvavat, yAvat (bhagavAna ne kahA-) gautama ! mudgala parivrAjaka kA kathana asatya hai / maiM isa prakAra prarUpaNA karatA hU~, isa prakAra pratipAdana karatA hU~ yAvat isa prakAra kathana karatA hU~- devalokoM meM devoM kI jaghanya sthiti 10000 varSa kI hai| kintu isake uparAMta eka samaya adhika, do samaya adhika, yAvat utkRSTa sthiti taiMtIsa sAgaropama hai| isase Age deva aura devaloka vicchinna ho gae haiN| bhagavan ! kyA saudharma-devaloka meM varNasahita aura varNarahita dravya anyo'nyabaddha yAvat sambaddha haiM ? ityAdi pUrvavat prazna / hA~, gautama ! haiM / isI prakAra kyA IzAna devaloka meM yAvat acyuta devaloka meM tathA graiveyakavimAnoM meM aura ISatprAgbhArA pRthvI meM bhI varNAdisahita aura varNAdirahita dravya hai ? hA~, gautama ! hai / tadanantara vaha mahatI parISad (dharmopadeza sunakara) yAvata vApasa lauTa gii| ___ tatpazcAt AlabhikA nagarI meM zRMgATaka, trika yAvat rAjamArgoM para bahuta-se logoM se yAvat mudgala parivrAjaka ne bhagavAna dvArA diyA apanI mAnyatA ke mithyA hone kA nirNaya sUnakara ityAdi saba varNana zivarAjarSi ke samAna kahanA, yAvat sarvaduHkhoM se rahita hokara vicarate haiM; mudgala parivrAjaka ne bhI apane tridaNDa, kuNDikA Adi upakaraNa lie, bhagavA vastra pahane aura ve AlabhikA nagarI ke madhya meM hokara nIkale, yAvat unakI paryupAsanA kii| bhagavAna dvArA apanI zaMkA kA samAdhAna ho jAne para mudgala parivrAjaka bhI yAvat uttarapUrvadizA meM gae aura skandaka kI taraha tridaNDa, kuNDikA evaM bhagavA vastra ekAnta meM chor3akara yAvat pravrajita ho gae / yAvat ve siddha avyAbAdha zAzvata sukha kA anubhava karate haiM yahA~ taka kahanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-11 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa 5/1- bhagavatI-aGgasUtra-5/1-hindI anuvAda pUrNa __ bhagavatI-aGgasUtra-5 (bhAga-1) muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 249
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-1' zataka/zatakazataka/uddezaka/ sUtrAMka namo namo nimmaladasaNassa pUzyapAzrI mAna-kSabhA-lalita-suzIla-sudharbhasAra 13lyo namaH bhagavatI/vyAkhyAprajJapti AgamasUtra hindI anuvAda [anuvAdaka evaM saMpAdaka] Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI ' [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] vebasATa:- (1) (2) deepratnasagar.in bhelA Dresa:- jainmunideepratnasagar@gmail.com bholA/ 09825967397 muni dIparatnasAgara kRt' (bhagavatI) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 250