Siddhhemchandra Shabdanushasan Laghuvrutti Vivran Part 06

Author(s): Chandraguptavijay
Publisher: Mokshaiklakshi Prakashan

Page 18

કાર્ય થવાથી અવશ્યવિતવ્યમ્ આવો પ્રયોગ થાય છે. તત્વ પ્રત્યય ઘ્વજ્ પ્રત્યયની અપેક્ષાએ અસરૂપ છે - એ સ્પષ્ટ છે. અર્થ - અવશ્ય કાપવા યોગ્ય.
=
असरूप इति किम् ? આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ આ સૂત્રથી માંડીને ‘ત્રિયમાં ત્તિ: ૧-૩-૧૧' પૂર્વેના અપવાદસૂત્રો અસરૂપ જ ઔત્સર્ગિક પ્રત્યયનો વિકલ્પથી બાધ કરે છે. તેથી ૢ ધાતુને ઋń૦ ૧-૧-૧૭’ થી અપવાદભૂત ઘ્વદ્ પ્રત્યય જ થાય છે. પરન્તુ તેના સમાન સ્વરૂપવાળો ‘ય વ્વાત: -૧-૨૮' થી વિહિત ઔત્સર્ગિક ય પ્રત્યય થતો નથી.. જેથી વૃ ધાતુના ઋને નમિનો॰ ૪-૩-૧૧' થી વૃદ્ધિ આર્ આદેશાદિ કાર્ય થવાથી ાર્યમ્ આવો પ્રયોગ થાય છે. અહીં સરૂપ `ય પ્રત્યયનો ‘સવર્ણ ૧-૧-૧૭' થી નિત્ય જ બાધ થાય છે. અર્થ - કાર્ય. અહીં યદ્યપિ થ્ય[ પ્રત્યયની અપેક્ષાએ હૈં પ્રત્યય; અનુબંધ - વ્ અને ગ્ ના કારણે અસરૂપ જ છે. પરન્તુ ‘નાનુવન્ધકૃત વસાવ્યાને વરવાનેવળાવીનિ” અર્થાત્ ‘અનુબન્ધના કારણે અસારૂપ્ય; અનેકસ્તરત્વ તેમજ અનેકવર્ણત્વ મનાતું નથી.' આ ન્યાયના સામર્થ્યથી ક્ષત્ પ્રત્યયના અનુબંધના કારણે ય પ્રત્યય અસરૂપ મનાતો નથી. અનુબંધરહિત ઘ્વગ્ ની અપેક્ષાએ ય પ્રત્યય સરૂપ જ છે.
પ્રાપ્તેનાિતિ વિમ્ ? = આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ આ સૂત્રથી માંડીને 'ત્રિયમાં ત્તિ: ૧-૩-૧૧' પૂર્વેના જ (ત્યારપછીના નહિ) અપવાદસૂત્રો અસરૂપ ઔત્સર્ગિકપ્રત્યયનો વિકલ્પથી બાધ કરે છે. તેથી કૃતિઃ અહીં હ્ર ધાતુથી વિહિત ત્તિ પ્રત્યય; ‘ભાવાડો: ૧-૩-૧૮' થી વિહિત ઔત્સર્ગિક घञ પ્રત્યયનો નિત્ય જ બાધ કરે છે. કારણ કે ત્રિયાં :-૩-૧૧' નો; એ ઔત્સર્ગિક ઇગ્ પ્રત્યય છે. -રૂ-૧૧ ની પૂર્વેનો એ ઔત્સર્ગિક પ્રત્યય નથી. તેથી ૢ ધાતુને તે ત્તિ પ્રત્યયના વિષયમાં (સ્ત્રીલિંગમાં) વગુ પ્રત્યય થતો નથી. આવી જ રીતે સત્તુ પ્રત્યયાન્ત વિક્કીર્ણ ( + સન્) ધાતુને ભાવમાં ‘શંતિ - પ્રત્યયાત્ ૧-૩-૧૦' થી ઞ પ્રત્યયાદિ કાર્ય થવાથી વિર્ષા આવો પ્રયોગ થાય છે. અહીં ગ્ર
૧૩