________________
दीधिति: १९
तत्र
चन्द्रशेखरीया : साऽव्याप्तिरेव प्रदर्श्यते 'स्वावच्छेदकसम्बन्धेनत्यादिना' । अयं भावः । व्याप्तिलक्षणस्य विवक्षाद्वयं कृतमस्ति I प्रतियोगितावच्छेदक सम्बन्धेन प्रतियोग्यसंबंधिहेतु संबंधिवृत्यभावस्य साध्यता - वच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगितायाः अनवच्छेदकं साध्यतावच्छेदकमिति प्रथमविवक्षानुसारेण न लक्षणसमन्वयः भवति । यतः यदि कालिकेन घटाद्यभावो गृह्यते, तदा प्रतियोगितावच्छेदककालिकसम्बन्धेन घटादिप्रतियोगिसम्बन्धी एव महाकालः, अतः न कोऽप्यभावो ग्रहीतुं शक्यः । यदि च समवायेन घटाभावः गृह्यते, तर्हि यद्यपि समवायेन घटाद्यनधिकरणं महाकालः भवति । तत्र सः एव घटाभावः, किन्तु तस्य प्रतियोगिता न साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छ्न्निा इति न तामादायापि लक्षणसमन्वयः भवति । साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगितायाः एव लक्षणघटकत्वेन गृहीतत्वात् ।
ચન્દ્રશેખરીયા ઃ આમાં ‘પ્રતિયોગિતાવચ્છેદકસંબંધેન પ્રતિયોગી-અનધિકરણ-હેત્વધિકરણવૃત્તિ-અભાવ’ એ પહેલી વિવક્ષામાં તે અભાવની પ્રતિયોગિતા સાધ્યતાવચ્છેદકસંબંધાવચ્છિન્ન લેવાની વાત છે. હવે મહાકાલમાં કાલિકથી કોઈપણ વસ્તુનો અભાવ લો તો પણ પ્રતિયોગિતાવચ્છેદકકાલિકથી તે પ્રતિયોગિતાનું અધિકરણ જ મહાકાલ બની જાય. એટલે એવા અભાવ લેવાય જ નહીં અને સમવાયાદિથી જો ઘટાભાવાદિ લો તો એની પ્રતિયોગિતા કાલિકાવચ્છિન્ન ન મળે. માટે લક્ષણ સમન્વય ન થાય.
जागदीशी - द्वितीयविवक्षानुसारेणाह, – तेन सम्बन्धेनेति । – साध्यतावच्छेदकीभूतकालिकसम्बन्धेनेत्यर्थः ।
चन्द्रशेखरीया : एवं साध्यतावच्छेदकसम्बन्धेन प्रतियोग्यनधिकरणघटिता या द्वितीया विवक्षा । तदनुसारेणापि न लक्षणसमन्वयः संभवति । साध्यतावच्छेदककालिकेन प्रतियोगिमात्रस्याधिकरणमेव महाकालः । तथा च न कस्याप्यभावस्य प्रतियोगिनः कालिकेनाधिकरणं महाकालः भवति इति द्वितीयविवक्षानुसारेणाप्यव्याप्तिः भवति इत्यस्माकं पूर्वपक्षाणामाशयः ।
ચન્દ્રશેખરીયા ઃ સાધ્યતાવચ્છેદકસંબંધથી પ્રતિયોગી.... એ બીજી વિવક્ષા વિચારીએ તો ત્યાં પ્રતિયોગિતા ગમે તે સંબંધથી અવચ્છિન્ન લેવાની છુટ છે. એટલે મહાકાલમાં સમવાયથી ઘટ-અભાવ લઈ શકાય. પણ સાધ્યતાવચ્છેદકકાલિકથી ઘટાત્મકપ્રતિયોગીનું અધિકરણ=સંબંધી જ એ મહાકાલ બની જવાથી એ સ્થળે સાધ્યતાવચ્છેદકસંબંધથી પ્રતિયોગીસંબંધિભિન્ન એવું હેત્વધિકરણ મહાકાલ લઈ ન શકાય. આમ બે ય વિવક્ષા પ્રમાણે અવ્યાપ્તિ આવે જ છે.
આમ, પૂર્વપક્ષે “મહાકાલઃ કાલિકેન ગોત્વાદિમાન્ સ્વરુપેણ મહાકાલત્વાત્” એ અનુમાનમાં આપત્તિ આપેલી છે એમ જાણવું.
जागदीशी - ननु - महाकालान्यत्वविशिष्टघटाभाव एव महाकाले प्रतियोगिव्यधिकरणः
सुलभः
સિદ્ધાંત લક્ષણ ઉપર ચન્દ્રશેખરીયા નામની ટીકા ૭ ૮૬
