________________
दीधिति : २०
"
जगदीशी - ( यद्यनुयोगिता प्रत्याश्रयं नानैव, न त्वेकेत्यभिमतं तदा ) दण्डसामान्यस्य हेतुत्वे, – एतद्दण्डप्रतियोगिकसंयोगसामान्ये दण्डान्तराधिकरणीभूतयत्किञ्चिद्व्यक्त्यनुयोगिकत्वाभावादेवोभयाभावसत्त्वादतिव्याप्तिविरहः स्यादतो हेतौ - एतदिति ।
चन्द्रशेखरीया : ननु तथापि 'चैत्रभेदविशिष्टैतदंडवान् दंडात्' इति एतद्पदाघटित एव शुद्धदंड: कथं हेतुत्वेन नोक्तः ? कथं एतद्वंडो हेतुत्वेन प्रतिपादित इति चेत् श्रूयतामत्रापि कारणम् । येषां मतेऽनुयोगिता प्रत्याश्रयं भिन्ना, तेषां मते चैत्रवृत्तिदंडभिन्नः भूतलादिवृत्तिदंडोऽपि हेतुत्वेन गृह्यते, तदधिकरणञ्च भूतलम् । तथा च येषु संयोगेषु चैत्रभेदविशिष्टैतद्वंडप्रतियोगिकत्वमस्ति तेषु भूतलवृत्तिदंडात्मक हेत्वधिकरणभूतलानुयोगिकत्वं नास्ति । येषु च तादृशभूतलानुयोगिकत्वमस्ति तेषु चैत्रभेदविशिष्टैतदंडप्रतियोगिकत्वं नास्ति । इत्थं च संयोगसामान्ये तादृशोभयाभावसत्वात् साध्याभावस्यैव लक्षणघटकत्वात् निरुक्तपदं विनाप्यतिव्याप्तिर्न भवेत् । यदि हि अनुयोगिता प्रत्याश्रयमेकैव स्यात्, तदा तु भूतलवृत्तिदंडात्मक हेत्वधिकरणभूतले या भूतलवृत्तिदंडानुयोगिता, सैव चैत्रेऽपि वर्तते 1 अतः चैत्रवृत्त्येतद् दं डसं योगे भूतलवृत्तिदंडाधिकरणभूतलनिष्ठानुयोगितावत्चैत्रानुयोगिकत्वमपि वर्तते । तथा च तस्मिन् उभयाभावासत्वात् साध्याभावो लक्षणघटको न भवेत् । तथा च नातिव्याप्तिः संभवतीति भावः । किन्तु प्रत्याश्रयं भिन्नामनुयोगितामङ्गीकर्तृणां मते तु निरुक्तपदं विनाऽप्यतिव्याप्त्यादिसंभवाभावात् निरुक्तपदं तेषां मते व्यर्थं भवेत् । अतः सर्वसाधारणं निरुक्तपदप्रयोजनं दर्शयितुमेतद्पदघटित एव दंडहेतुरुपात्तः । एतदंडानुयोगिता तु न भूतलादौ किन्तु चैत्रमैत्रयोः एव । तथा च चैत्रवृत्येतदंडसंयोगे एतद्दंडाधिकरणचैत्रानुयोगिकत्वस्य सत्वात् नोभयाभावो मीलति । तथा च पूर्ववदतिव्याप्तिः दुर्वारा, तद्वारणाय च निरुक्तपदं सार्थकमिति प्रागेव भावितम् । यन्द्रशेजरीया : प्रश्न : भले, त्यारे यैत्रमेहविशिष्ट-खेतद्दहंडवान् दंडात् खेम अनुमान डरो हेतुमां 'खेतहू' પદનો નિવેશ શા માટે કરો છો ? અર્થાત્ શુદ્ધ દંડને જ હેતુ રાખો.
ઉત્તર ઃ જો, માત્ર દંડને જ હેતુ માનીએ તો જેઓ અનુયોગિતા એ આશ્રયભેદે જુદી જુદી માને છે. તેમના મતે ‘નિરુક્ત’ પદ વિના પણ અહીં અતિવ્યાપ્તિ ન આવે. કેમકે એતદ્દંડપ્રતિયોગીકસંયોગસામાન્યમાં બીજા દંડ રૂપ હેતુના અધિકરણ એવા જે ભૂતલાદિ છે, તાદશ ભૂતલાદિ-અનુયોગિકત્વ નથી. અર્થાત્ આ એતદંડસંયોગમાં દંડાત્તરાધિકરણભૂતલાદિ-અનુયોગિકત્વનો તો અભાવ જ છે. એટલે આમાં પણ ઉભયાભાવ મળી જતા સાધ્યાભાવ લક્ષણઘટક બનતાં અતિવ્યાપ્તિ ન આવે. હા જેઓ અધિકરણભેદથી પણ અનુયોગિતા એક જ માને છે, તેમના મતે તો દંડપ્રતિયોગીકસંયોગની ભૂતલ-ચૈત્ર-મૈત્રાદિ તમામમાં રહેલી અનુયોગિતા એક જ બનશે. એટલે એતદંડસંયોગમાં પણ દંડાન્તરાધિકરણભૂતલાદિ-અનુયોગિકત્વ છે કેમકે દંડાત્તરાધિકરણભૂતલાદિમાં રહેલી અનુયોગિતા એ જ આ ચૈત્રમાં છે. એટલે દંડાન્તરાધિકરણની અનુયોગિતાવાળો ચૈત્ર પણ બને. એટલે એતદ્દંડસંયોગમાં ચૈત્રાનુયોગિકત્વ તો છે જ. આમ ઉભયાભાવ ન લેવાતા સાધ્યાભાવ લક્ષણઘટક ન બનતા અતિવ્યાપ્તિ આવે. પણ અનુયોગિતાને આશ્રયભેદે જુદી માનનારાના મતે તો “નિરુક્ત” પદ વિના
સિદ્ધાંત લક્ષણ ઉપર ચન્દ્રશેખરીયા નામની ટીકા ૭ ૧૫૩
