Book Title: Pravachansara Piyush Part 1
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
સર્વથા એકાંત માન્યતાવાળા દ્રવ્ય અને પર્યાયની એક સત્તા માની શકતા નથી. નિત્ય અને અનિત્ય બે ધર્મો સાથે અવિ૨ોધપણે રહે છે તે વાત તેને માન્ય નથી. જૈનોમાં પણ બંધારણનું જ્ઞાન ઓછું જોવા મળે છે. એક સમય એવો હતો જયારે પર્યાય શબ્દ બોલીએ એટલે કહે કે તમો સોનગઢવાળા લાગો છો. જિનાગમમાં દ્રવ્ય અને પર્યાય વચ્ચે અતભાવ દર્શાવવામાં આવે છે. દરેક સમયે એની ચોખવટ ન થાય. વળી જીવમાં આશ્રયભૂત તત્ત્વની વાત આવે ત્યારે તેમાં ગુણ અને પર્યાયના ભેદ નથી એવું કથન આવે તેથી જેને બંધારણનો ખ્યાલ ન હોય તેતો જે રીતે બે પદાર્થો જુદા છે. એવી રીતે દ્રવ્ય અને પર્યાયનું દાપણું માની લે. તેથી આચાર્યદેવ આ શાસ્ત્રમાં બંધારણની મુખ્યતા રાખીને અનેકાંત વસ્તુ સ્વરૂપને સલામત રાખીને સમજાવે છે. આ ગાથામાં અતદ્ભાવની વાત નથી ક૨વી પરંતુ તન્મયપણાની વાત લેવી છે.
:
:
આ રીતે ગો૨સ સોનું અને જીવના પરિણામનો વિચાર કરીએ તો ત્રીજા સમયે જીવ માયારૂપે પરિણમે છે તો ત્રીજો સમય તે કાળ છે અને માયાના પરિણામ તે ભાવ છે. તેથી ત્રીજા સમયે આખો જીવ માયારૂપે પરિણમ્યો છે. આ પ્રકારે બધા પદાર્થમાં સમજી લેવું. પદાર્થ જે સમયે જે ભાવરૂપે પરિણમે છે તે ભાવ સાથે તે તે સમયે
:
તન્મય છે.
ચારિત્ર, ધર્મ અને સામ્ય એ એકાર્થવાચી શબ્દો જીવની મુનિદશા વર્ણવે છે. એ વાત સાતમી ગાથામાં લીધી. અહીં હવે જીવ અને તેના પરિણામનું : એકપણું દર્શાવીને જે ચારિત્ર છે તે જીવ જ છે અથવા જીવ છે તે ચારિત્ર જ છે. એવું સમજાવવા માગે છે.
·
આચાર્યદેવ આ ગાથામાં કાળ અને ભાવ બે શબ્દોનો પ્રયોગ કરે છે. બન્ને શબ્દો પર્યાય માટે વા૫૨વામાં આવ્યા છે. જે સમયે પરિણામ થાય તે સમયને કાળ શબ્દ લાગુ પડે છે અને તે સમયે તે દ્રવ્ય જે રૂપ ધારણ કરે છે તેને ભાવ કહેવામાં આવે છે. પદાર્થને દ્રવ્યગુણ-પર્યાયરૂપ આપણે ખ્યાલમાં લઈએ છીએ તે જ પ્રમાણે પદાર્થને દ્રવ્ય ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ એવા ભેદરૂપે પણ લક્ષમાં લઈ શકાય છે. શાસ્ત્રમાં કાળલબ્ધિ અને ભવિતવ્યતા એવા શબ્દો પણ આવે છે ત્યાં પણ આજ ધ્વનિ છે.
૨૨
કાળ
સમયમાં
૧
૨
૩
૪
ગોરસ
દૂધ
દહીં
માખણ
ઘી
સોનું
જીવ
હાર
ક્રોધ
બંગડી માન
બાજુબંધ માયા
કડું
લોભ
આ ગાથામાં આચાર્યદેવે લોખંડના ગોળાનો દૃષ્ટાંત આપ્યો છે. અગ્નિના નિમિત્તે તે જયારે ગ૨મ થાય છે ત્યારે લોખંડનો ગોળો અને તેની ઉષ્ણતા
:
અને અગ્નિ જાદા નથી. આ ગાથામાં આચાર્યદેવે બધા દ્રવ્યોને લાગુ પડતો સિદ્ધાંત દર્શાવ્યો છે અને જીવ ચારિત્રરૂપે પરિણમે છે એવું દર્શાવે છે તેથી જીવના પણ સ્વાભાવિક શુદ્ધ પરિણામની વાત લીધી છે. ત્યારે અગ્નિ અને ઉષ્ણતા જાદા નથી એ વાત વિશેષ ન્યાય સંગત લાગે. જીવના શુભાશુભ ભાવોની વાત હવે પછીની ગાથામાં આચાર્યદેવ લેવાના છે.
ગાથા - ૯
:
શુભ કે અશુભમાં પ્રમતાં શુભ કે અશુભ આત્મા બને, શુદ્ધે પ્રણમતાં શુદ્ધ, પરિણામસ્વભાવી હોઈને. ૯. જીવ, પરિણામ સ્વભાવી હોવાથી, જયારે શુભ કે અશુભ ભાવે પરિણમે છે ત્યારે શુભ કે અશુભ થાય છે અને જયારે શુદ્ધ ભાવે પરિણમે છે ત્યારે શુદ્ધ થાય છે.
જ્ઞાનતત્ત્વ - પ્રજ્ઞાપન
