Book Title: Pravachansara Piyush Part 1
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
સુખ અનુભવે છે. પોતે તો પોતાની શેયાકાર જ્ઞાનની : પર્યાયને જ ભોગવે છે. બાહ્ય પદાર્થો તો તેના પરિણમનના પ્રવાહમાં ચાલ્યા જાય છે. પોતાની જ્ઞાનની પર્યાયને ભોગવતા બાહ્ય વિષયો ભોગવાયા એવું માનીને આનંદ પામે છે. તેથી અહીં કહે છે કે અજ્ઞાની જીવ પગલે-પગલે છેતરાય છે. દૃષ્ટાંત : જેમ દારૂની અસ૨ નીચે હોય તેને લાગે તો ખબ૨ ન પડે તેમ મોહ મદિરાને કારણે પોતે છેતરાય છે પરંતુ તેનું તેને ભાન નથી. પોતે તો વિષયોને ભોગવીને સુખી છે એવું જ માને છે. લોકિકમાં
કયાંય છેતરાવાનો પ્રસંગ આવે તો બીજીવાર ત્યાં જાય નહીં પરંતુ અજ્ઞાનીને ભાન જ પડતું નથી. તેથી તે પદે પદે છેતરાય છે.
ખરેખર તો જયારે સંજ્ઞીપણું પ્રાપ્ત થાય ત્યારે જીવે વિચા૨ ક૨વો જોઈએ કે હું જાણનાર છું. જાણવાનું કાર્ય જે થાય છે તેની પાછળ જ્ઞાન સ્વભાવ કેવડો છે ? તેનું સામર્થ્ય કેટલું છે ? આ રીતે વિચાર કરે તો તેને પોતાના શક્તિરૂપ સામર્થ્ય અને પ્રગટ અવસ્થા વચ્ચેનો વિસંવાદ ખ્યાલમાં આવે. એ વિસંવાદ ખ્યાલમાં આવતા તે તેને દૂર કરવાનો પ્રયત્ન કરે. અજ્ઞાન અને અલ્પજ્ઞતાનું કારણ શોધવા નીકળે. તેથી વર્તમાનમાં જેટલો જ્ઞાનનો ઉઘાડ છે અને બાહ્યમાં જે ઈન્દ્રિય વગેરે સાધન છે તેને ટકાવવા તથા વિશેષ બાહ્ય સામગ્રી મેળવવાના લોભમાં પડવા જેવું નથી. દૃષ્ટિ ફેરવવાની જરૂર છે.
:
:
ગાથા -
૫૬ રસ, ગંધ, સ્પર્શ વળી વરણ ને શબ્દ જે પૌદ્ગલિક તે છે ઈંદ્વિવિષયો, તેમનેય ન ઈંદ્રિયો યુગપદ ગ્રહે. ૫૬.
સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ અને શબ્દ કે જેઓ પુદ્ગલ છે તેઓ ઈન્દ્રિયોના વિષયો છે (પરંતુ) તે ઈન્દ્રિયો તેમને (પણ) યુગપદ ગ્રહતી (જાણતી) નથી.
૧૧૦
:
:
જીવ
સ્પર્શેન્દ્રિય સ્પર્શ
રસનાઈન્દ્રિય રસ
ઘ્રાણેન્દ્રિય
ગંધ
ચક્ષુઈન્દ્રિય
રંગ
કર્ણેન્દ્રિય
શબ્દ
સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને વર્ણ એ પુદ્ગલ દ્રવ્યના રૂપી ગુણો છે. શબ્દ એ સ્કંધની રૂપી પર્યાય છે પુદ્ગલના આ પાંચ રૂપી ધર્મોને વિષય કરનારી મૂર્ત શરીરને પ્રાપ્ત પાંચ ઈન્દ્રિયો છે. જીવ જાણનાર છે. આ પાંચ ઈન્દ્રિયો છદ્મસ્થના ક્ષયોપશમ જ્ઞાનમાં રૂપી પદાર્થોને જાણવામાં બાહ્ય સાધન છે. બાહ્ય નિમિત્ત છે. આ ગાથામાં એમ કહેવા માગે છે કે પંચેન્દ્રિય જીવને આ બધી ઈન્દ્રિયો પ્રાપ્ત હોવા છતાં આ બધા વિષયો એકી સાથે જ્ઞાનમાં જણાતા નથી. ઈન્દ્રિય જ્ઞાનની વાત તો પહેલા આવી ગઈ છે અહીં તો કહેવું છે. શરીરને પ્રાપ્ત પાંચ ઈન્દ્રિયો હોવા છતાં જીવ એક સમયે માત્ર એક ઈન્દ્રિયને સાધન બનાવીને જાણવાનું કામ કરે છે.
જ
આચાર્યદેવ એક દૃષ્ટાંત આપે છે. કાગડાને બે આંખ છે પરંતુ તે બન્ને આંખ વડે એકી સાથે જોઈ શકતો નથી કારણકે બે આંખ વચ્ચે માત્ર એક પૂતળી (કીકી) છે. તે પૂતળી જે આંખમાં આવે તે આંખ વડે જોવાનું કાર્ય થાય છે. તે પૂતળી બે આંખ વચ્ચે એટલી ઝડપથી ફરે છે કે કાગડો બન્ને આંખ વડે એકી સાથે જોઈ શકે છે એવું લાગે છે. સિદ્ધાંતમાં જીવ પાંચ ઈન્દ્રિયો વડે જાણે છે ત્યારે તે એક પછી એક ઈન્દ્રિયને સાધન બનાવે છે. ઈન્દ્રિયો પાંચ છે પરંતુ જાણના૨ તો એક જ છે.
આપણને એ વાત ખ્યાલમાં
કે આપણે ઈન્દ્રિયોની પસંદગી કરીને તેની મારફત વિષયોને જાણીએ છીએ તેથી આપણી માન્યતા છે કે જીવને પહેલા ઈન્દ્રિય સાથે સંબંધ થાય છે અને પછી તે ઈન્દ્રિય મારફત બાહ્ય પદાર્થને જાણે છે. શાંતિથી
જ્ઞાનતત્ત્વ પ્રજ્ઞાપન
–
