Book Title: Pravachansara Piyush Part 1
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
દૃષ્ટાંતઃ નિશાચર પ્રાણીઓ જેવા કે સિંહ-: માનીએ કે વિષયનો ભોગવટો સુખનું કારણ નથી ઘુવડ વગે૨ે ૨ાત્રીના બધુ જોઈ શકે છે. અંધકારમાં. પણ જોઈ શકે છે. તો તેમને પ્રકાશની જરૂર નથી. સિદ્ધાંતમાં સમજાવવું છે કે જીવને પોતાને ભાવ અનુસાર સુખ દુ:ખ થાય છે. તેથી તેને સંયોગો કાર્યકારી નથી. ૬૬ અને ૬૭ ગાથાઓમાં સિદ્ધાંત એક સ૨ખા જ છે. જો શ૨ી૨ ઉપયોગી નથી તો સંયોગો તેનાથી પણ દૂર છે તે ઉપયોગી કેવી રીતે થાય ! પરંતુ જેને બે પદાર્થની સ્વતંત્રતાનો સ્વીકા૨ નથી તેને ઘણી મુશ્કેલી નડે છે. જિનાગમનો અભ્યાસ કરનારાને પણ અનાદિના અન્યથા સંસ્કાર હોવાને લીધે એટલી દઢતા આવતી નથી.
પરંતુ ઈચ્છા અટકી તે સુખનું કારણ છે તોપણ વિષયની પ્રાપ્તિ વિના ઈચ્છા ક્યાં અટકે છે ? બાહ્ય વિષયને અને ઈચ્છાને કેવી રીતે જુદા પાડી શકાય ? આવા અનેક પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય છે. તેથી તેનું યોગ્ય સમાધાન મેળવવું જરૂરી છે. વાસ્તવિકતા એ છે કે સંયોગ અનુસાર સંયોગીભાવ થાય છે એ વાત ખોટી છે. જેની એવી માન્યતા છે તે સંયોગોને
:
:
ફેરવવા માગે છે. તે શુભાશુભ ભાવ વચ્ચે તફાવત પાડીને દ્વેષ અને આકુળતાના કારણોને દૂર કરીને રાગના કારણો એવા અનુકૂળ સંયોગો મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે. આવુ અનાદિ કાળથી ચાલ્યા કરે છે. વાસ્તવિકતા નીચે પ્રમાણે છે.
ઘાતિકર્મોદય
જીવના વિભાવો
ઈચ્છાનો ભાવ
દૃષ્ટાંતમાં તર્કને સ્થાન છે. જેમ કે નબળી આંખ હોય તો તેને ચશ્માની જરૂર રહે છે. તેમ સંસારી જીવને બાહ્ય વિષયો સુધી પહોંચવા માટે ઈન્દ્રિયોની જરૂર રહે છે. તે રીતે જ તે પજ્ઞેયો સાથે સંબંધમાં આવે છે. શેયજ્ઞાયક સંબંધ થતાં જે જ્ઞાનની પર્યાય શેયાકાર થાય છે તેને જીવ ભોગવે છે અને સુખ અનુભવે છે. દૃષ્ટાંતમાં સિંહને પોતાનો શિકાર જોવા માટે ટોર્ચની જરૂર નથી પડતી. પરંતુ આપણને અંધારામાં પડેલી વસ્તુ ગોતવા માટે પ્રકાશની જરૂર રહે છે. સિંહ-ટોર્ચ-શિકાર તેમ અહીં જીવ-ઈન્દ્રિયોબાહ્ય વિષયો પ૨માત્મા આખા વિશ્વને જેમ છે તેમ ઈન્દ્રિયને મનના સાધન વિના જાણી લે છે પરંતુ છદ્મસ્થને ઈન્દ્રિય મનનું આલંબન જરૂરી છે. ત્યાં જીવના ભાવથી જ સુખ દુઃખનો નિર્ણય મુશ્કેલ બને છે.
:
:
અર્થાત્ જીવ પોતાના અજ્ઞાનને કારણે મિથ્યાત્વના કારણે ચારિત્રના પરિણામમાં રાગદ્વેષ-ઈચ્છા વગેરે ભાવો કરે છે. ત્યારે ત્યાં નિયમભૂત નિમિત્ત ચારિત્ર મોહનીય કર્મનો ઉદય છે. સંયોગો એ અઘાતિ કર્મોના ઉદય અનુસાર ઉપલબ્ધ છે. હવે અજ્ઞાની જીવ પોતાના કારણે રાગરૂપે પરિણમે છે ત્યારે બાહ્યમાં તેને અનુકૂળ સામગ્રી શોધે છે. બાહ્યમાં અનેક પ્રકારના સંયોગો છે. સમજવા માટે અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ બન્ને પ્રકારના સંયોગો છે. આ જીવ અનેક પ્રકારના અનુકૂળ સંયોગોમાંથી પણ : કોઈ એકને મુખ્ય કરી તેનું લક્ષ કરે છે અર્થાત્ : રાગભાવરૂપે જ્ઞેયાર્થ પરિણમન કરે છે. આ રીતે સંયોગ અનુસા૨ સંયોગી ભાવ થાય છે એ વાત ન રહી. અજ્ઞાની જીવ સ્વભાવથી જ (અજ્ઞાન સ્વભાવથી જ) રાગરૂપે પરિણમે છે. એ રાગ ભાવપૂર્વક એ
વળી સંયોગો અનુસાર સંયોગી ભાવ થાય છે. દિકરાને જોઈને રાગ થાય છે. ત્યાં તમે રાગને દિકરાથી જાદો કેવી રીતે પાડી શકો ? દીકરો છે તો રાગ છે અને દિકરો નથી તો રાગ નથી. બાહ્ય વિષય નથી ત્યારે તેની ઈચ્છા છે. બાહ્ય ઈચ્છિત વિષયની પ્રાપ્તિ થાય છે ત્યારે ઈચ્છા અટકે છે ત્યારે : સુખનો અનુભવ થાય છે. હવે યુક્તિ અનુસાર એવું : બાહ્ય વિષયોમાં જોડાય છે. યાદ રહે કે અહીં ક્રમની પ્રવચનસાર - પીયૂષ
૧૩૩
અઘાતિકર્મોદય
સંયોગો
