Book Title: Pravachansara Piyush Part 1
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
વાત સમજવા માટે કરવામાં આવી છે ત્યાં સમય ભેદ લેવાની જરૂર નથી. જીવ પોતાના જેવા ભાવરૂપે (રાગ ભાવ) પરિણમે છે તે પ્રમાણે તેનું ફળ ભોગવે છે. તે જીવ રાગનો વિષય કોને બનાવે છે તે વાત
:
ગૌણ છે. આ રીતે વિચારવાથી જીવ પોતાના પરિણામને જ ભોગવે છે અને તેમાં બાહ્ય વિષયો કાંઈ કાર્યકારી નથી એમ નક્કી કરવું યોગ્ય છે. જીવમાં મિથ્યાત્વ છે ત્યાં સુધી રાગ-દ્વેષ અવશ્ય થવાના છે માટે રાગ-દ્વેષને દૂ૨ ક૨વાની ઈચ્છા જેમને છે તે સંયોગોને આઘા પાછા ક૨વાનો પ્રયત્ન નહીં કરે પરંતુ મિથ્યાત્વને દૂ૨ ક૨વા માટેનો પુરુષાર્થ ક૨શે પ્રતિકૂળ સંયોગોને દૂર કરીને અનુકૂળ સંયોગો લાવવાનો પ્રયત્ન કરશે તો ત્યાં કાંઈ જીવના વર્તમાનભાવ અનુસા૨ સંયોગો બદલાતા નથી. વળી પ્રતિકૂળ સંયોગના લક્ષે અનુકૂળ સંયોગોના લક્ષે રાગ થશે. દ્વેષમાંથી એ તો ઉલમાંથી ચૂલમાં પડવાનું થયું. ત્યાં વીતરાગતાની પ્રાપ્તિ થતી નથી. માત્ર વિભાવની જાત જ બદલાય છે તેથી લાભ થતો નથી. રાગ દ્વેષ દૂ૨ ક૨વાનો એ સાચો ઉપાય જ નથી. તેથી જીવ પોતાના ભાવ અનુસાર સુખ દુઃખ અનુભવે છે તેમાં બાહ્ય વિષયો કાંઈ કરતા નથી એ સિદ્ધાંત માન્ય કરવા જેવો છે.
:
પરમાત્મા પરિપૂર્ણ જ્ઞાન અને સુખ સ્વરૂપ છે અને ત્રણ લોકના નાથ છે એમ દર્શાવે છે. જીવને જ્ઞાન અને સુખ સાથે અભેદપણુ છે તે લક્ષમાં લઈને પ૨માત્મા સ્વયં જ્ઞાન અને સુખ સ્વરૂપ છે એવું નિરૂપણ ક૨વામાં આવે છે. જ્ઞાનમાં સ્વ-પ૨ને જાણવાની સ્વયં શક્તિ છે. જ્ઞાન સર્વજ્ઞ સ્વભાવી છે. પરમાત્માએ સર્વજ્ઞ દશા પ્રગટ કરી છે. પ૨માત્માને જ્ઞાન ગુણ સાથે અને સર્વજ્ઞ દશા સાથે તાદાત્મ્યપણુ છે તેથી ૫૨માત્મા સ્વયં જ્ઞાનરૂપ છે.
:
ગાથા - ૬૮
જ્યમ આભમાં સ્વયમેવ ભાસ્કર ઉષ્ણ, દેવ પ્રકાશ છે, સ્વયમેવ લોકે સિદ્ધ પણ ત્યમ જ્ઞાન, સુખ ને દેવ છે. ૬૮.
જેમ આકાશમાં સૂર્ય સ્વયમેવ તેજ, ઉષ્ણ અને દેવ છે, તેમ લોકમાં સિદ્ધ ભગવાન પણ (સ્વયમેવ) જ્ઞાન, સુખ અને દેવ છે.
જ્ઞાન અને સુખ વચ્ચે સંબંધ દર્શાવતી ગાથાઓમાં આ છેલ્લી ગાથામાં ફરી પરમાત્માના જ્ઞાન અને સુખને યાદ કરે છે. દૃષ્ટાંતમાં સૂર્ય પોતે પ્રકાશનો પૂંજ છે, અહીં ચંદ્રનો દૃષ્ટાંત લાગુ ન પડે
૧૩૪
કારણકે ચંદ્ર સ્વયં પ્રકાશિત નથી. એ સૂર્યના પ્રકાશથી પ્રકાશીત દેખાય છે. સૂર્ય તે પ્રકારે અર્થાત્ સ્વયં ઉષ્ણ રૂપ છે. ટીકામાં લોખંડના ગોળાની વાત લીધી છે. તે સ્વયં ઉષ્ણ નથી પરંતુ તે અગ્નિના સંગમાં ગ૨મ થાય છે. વળી સૂર્યને અન્ય ધર્મો પણ દેવરૂપ માને છે અને જિનાગમમાં પણ સૂર્યના
વિમાનમાં દેવો રહે છે એવી વાત આવે છે. માટે તે સ્વર્ગના દેવ માનવામાં આવે છે. હવે સિદ્ધાંત જોઈએ.
:
:
સુખ ગુણમાં વેદનની મુખ્યતા છે. ટીકામાં આત્મતૃપ્તિ અને પરિનિવૃત્તિ શબ્દો છે. ૫૨માત્મા પોતાથી જ તૃપ્ત થયા છે. અજ્ઞાની જીવ સુખ માટે બાહ્યમાં ભટકે છે. જ્ઞાનીને ખ્યાલ છે કે સુખ પોતાનો જ ગુણ છે તેથી સુખ પોતાનામાંથી જ આવે છે. બાહ્યમાંથી સુખ કયારેય આવ્યું નથી અને આવવાનું નથી. તેમ છતાં અનાદિકાળના સંસ્કાર અને શરી૨ સાથેના અસ્થિરતા રૂપના સંબંધના કારણે સાધક દશામાં પણ ઉપયોગ બાહ્યમાં જાય છે. જે વિકલ્પ (જ્ઞાનનો અને રાગનો) તે જીવને તે સમયે દુઃખનું વેદન કરાવે છે. નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિમાં અતીન્દ્રિય આનંદ છે અને પરલક્ષી તથા ભેદલક્ષી વિકલ્પ માત્ર તેને દુઃખરૂપે વેદાય છે. તે જયારે પરમાત્મા થાય છે ત્યારે તેને નિર્ભેળ આનંદ છે.
·
જ્ઞાનતત્ત્વ પ્રજ્ઞાપન
–
