Book Title: Pravachansara Piyush Part 1
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
વિશ્વના સમસ્ત અન્ય દ્રવ્યોથી સર્વથા જાદો છે. પરંતુ પોતાનું ૫૨થી ભિન્નત્વ લક્ષમાં ન લેતા સ્વ-૫૨ વચ્ચે જ્ઞાન અને શ્રધ્ધાનમાં એકમેકપણું જાણે અને માને તે મોહ છે. પોતે અનેકાંત સ્વરૂપ હોવા છતાં પોતાને સર્વથા નિત્ય વગેરે એકાંતરૂપ માને તે પણ મોહનું લક્ષણ છે. પોતાના અસલી સ્વરૂપથી અજાણપણું અને ૫૨ સાથે એકત્વપણું એ મોહનું લક્ષણ છે.
૨) કરુણા મનુષ્ય-તિર્યંચ પ્રતિ :- આટલું વાંચતા આપણને તે સહજપણે શુભભાવ છે એવું ખ્યાલમાં આવે છે. શુભ ભાવ એ ચારિત્રનો દોષ છે. શ્રધ્ધાનો દોષ નથી. તેથી આને મોહના લક્ષણરૂપે શા માટે દર્શાવવામાં આવે છે એ વાત વિચારવી રહી. અહીં આચાર્યદેવ ‘‘૫૨નું હું કરી શકુ છું’’ એવા ભાવ અનુસા૨ અન્ય જીવો પ્રત્યે કરુણા આવે છે એવું સમજાવવા માગે છે. કરુણાના ભાવની મુખ્યતા નહીં પરંતુ હું કરુણા કરી શકુ છું એવા ભાવની મુખ્યતા દર્શાવવા માગે છે.
:
:
: અનેક પદાર્થો છે. તે અનેક પદાર્થોમાંથી કોઈ એક બાહ્ય વિષય તરફ ઉપયોગ લાગે છે અનેકમાંથી કોઈ ચોક્કસ એક સુધી તે મુખ્ય ગૌણ કરીને જ પહોંચી શકે. એકને મુખ્ય કરીને ત્યાં એકાગ્ર થયો તેને રાગ કહે છે. અન્યને ગૌણ કરીને જ આ કાર્ય થઈ શકયું છે માટે જેને ગૌણ કર્યા તેના પ્રત્યે દ્વેષ છે. અર્થાત્ મુખ્ય ગૌણ કરીને અનેકમાંથી એક સુધી પહોંચવું ત્યાં રાગ અને દ્વેષ બન્ને ભાવ પ્રગટ થઈ જાય છે.
:
:
:
હવે જે બાહ્ય એક વિષયમાં ઉપયોગ લાગ્યો તે ફરીથી રાગ-દ્વેષના ભાવ કરે છે અર્થાત્ તે પદાર્થ પોતાને ઉપયોગી કે બિનઉપયોગી એવી ખતવણી તે નવેસરથી કરે છે. ઉપયોગ તો હિતબુદ્ધિપૂર્વક જ બહાર ગયો છે છતાં ત્યાં ગ્રહણ-ત્યાલ એવા બે પ્રકારના ભાવો જોવા મળે છે. સમજવા માટે લઈએ કે ઉપયોગ અરુચિકર વિષયને જાણે છે. તેને જાણતા તેને દૂર કરવાનો ભાવ આવે છે. પ્રતિકૂળ સંયોગોની વાત બાજુમાં રાખીને રુચિકર વિષયથી
રાગ-દ્વેષ અને શુભાશુભ એને બન્નેના મૂળમાં મિથ્યાત્વ રહેલુ છે. તેથી ૫૨માર્થે બન્નેની જાત એક જ છે તેથી અન્યને બચાવવાના ભાવની જેમ જ મારવાના ભાવને પણ મોહના લક્ષણરૂપે લેવામાં આવી શકે છે. અહીં માત્ર કરુણાની વાત લીધી છે માટે એકલો શુભભાવ જ ન સમજવો. ૫૨નું કરી શકું છું એવી માન્યતા હોય ત્યાં શુભાશુભ બન્નેને સ્થાન છે. આ વાત કાયમ રાખીને અહીં શુભ ભાવની
:
વાત વિચારીએ. ખાવાની ભાવતી ચીજ એ રુચિકર વિષય છે પરંતુ પેટ ભરેલું હોય તો તે રુચિક૨ વિષયને પણ ગ્રહણ નહીં કરે. આશય એ છે કે અનાદિ કાળથી આ જીવ બાહ્ય વિષયોમાં અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ એવા ભેદ પાડતો આવ્યો છે પરંતુ તેને ટેબલરૂપે બે ખાના અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ બનાવીને તેમાં વિષયોના નામ લખવાનું કહેશું તો તે લખી નહીં શકે, વિમાસણમાં પડી જશે. જેમ કે ઈચ્છા મુજબ પ્રાપ્ત થયેલી પત્ની પ્રત્યે પણ કયારેક ગુસ્સો આવી જશે. સામાન્યરૂપે કોઈ ગાળ આપે તે ન ગમે પરંતુ ફટાણા તેને ગમશે. આ રીતે હિતબુદ્ધિ પૂર્વક બાહ્ય જતો ઉપયોગ પણ જયારે બાહ્યમાં કોઈ એક વિષયને જાણે છે ત્યારે ત્યાં પોતે નવેસરથી તેના પ્રત્યે રાગ-દ્વેષ કરી લે છે.
વાત કેમ લખી તેનો વિચાર કરીએ આપણને ખ્યાલ આવે કે અજ્ઞાની શુભને મોક્ષમાર્ગમાં સ્થાન આપે છે. અશુભને તો છોડવાલાયક માને છે. પરંતુ શુભભાવને ક૨વા જેવો માને છે. તેથી અહીં કરુણાના ભાવને પણ મોહ સાથે જોડીને શુભ ભાવનું અસલ સ્થાન શું છે તે દર્શાવ્યું છે.
:
:
૩) વિષયો તણો સંગ ઃ- જયારે ઉપયોગ હિતબુદ્ધિપૂર્વક બાહ્યમાં જાય છે. ત્યારે બાહ્યમાં
૧૬૦
:
આ રીતે આચાર્યદેવે મોહના બે લક્ષણો અને
જ્ઞાનતત્ત્વ
પ્રજ્ઞાપન
-
