Book Title: Pravachansara Piyush Part 1
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
.
આ પર્યાયનો વિષય આખું વિશ્વ છે પરંતુ તે જ્ઞાનની પર્યાયનો વિષય શું છે તે વાત અહીં નથી લેવી. ૫૨માત્માનું જ્ઞાન સર્વગત છે એ અહીં નથી - કહેવું. વિશ્વના સમસ્ત પદાર્થોને આ જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ જાણે છે એવું પ્રત્યક્ષપણું અહીં નથી દર્શાવવું. જે જ્ઞાન પહેલા ૫૨૫દાર્થોને ઈન્દ્રિય જ્ઞાન વડે જાણતું હતું. અર્થાત્ પરોક્ષરૂપે પદ્રવ્યને જાણતું હતું. તે જ્ઞાન હવે અન્ય સાધનની મદદ વિના સીધું વિશ્વના સમસ્ત પદાર્થોને જાણે છે માટે તે જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ છે એ અપેક્ષા અહીં લાગુ નથી પડતી. પરંતુ આ જ્ઞાનની પર્યાય સંપૂર્ણપણે પોતાના સ્વભાવની સન્મુખ છે તે તેની પ્રત્યક્ષતા છે. જ્ઞાનની પર્યાય પોતાના સ્વભાવમાંથી ઉત્પન્ન થઈ અને તેણે સ્વભાવ સન્મુખતા જ કરી. સર્વજ્ઞ સ્વભાવમાંથી સર્વજ્ઞ દશા પ્રગટ થઈ અને તે સર્વજ્ઞ પર્યાય પોતાના સ્વભાવને જ વળગી છે ત્યાં જ્ઞાતા-જ્ઞાન-શેય ત્રણે અભેદપણે પોતે જ છે. તેથી તે પર્યાય સંપૂર્ણપણે આત્માધીન છે, ત્યાં ૫૨ના જાણપણાની વાત નથી અને ૫૨ને જાણવામાં નિમિત્ત એવા બાહ્ય ઈન્દ્રિયાદિ સાધનની વાત પણ નથી.
વાત બીજી રીતે લઈએ તો ઈન્દ્રિયોના માધ્યમ દ્વારા જ વિશ્વના પદાર્થો જ્ઞાન સુધી પહોંચતા હતા. હવે તે પદાર્થો સીધા જ્ઞાનમાં પહોંચે છે. દૃષ્ટાંતરૂપે વિચારીએ કે એક પહાડ ઉપર એક મંદિર છે, તેને : એક જ દ્વા૨ છે. અંદર રહેલી પ્રતિમા માત્ર એ : દ્વા૨માંથી જ જોઈ શકાય છે. હવે કોઈ મંદિરની : દીવાલો દૂર કરી નાખે તો પ્રતિમા બધી બાજુથી જોઈ શકાય છે. કોઈ ઊંચા મકાનની અગાસી ઉપર ઊભા રહીને એક ભુંગળા મા૨ફત જ જોવાનો આગ્રહ રાખે તો મર્યાદિત જણાય પરંતુ ભુંગળુ છોડી દે તો ચારે બાજા બધું દેખાય.
સંપૂર્ણ વિકાસને પામેલી કેવળજ્ઞાનની પર્યાય પોતાના દ્રવ્ય સામાન્યરૂપ સ્વભાવમાં જ વ્યાપીને રહી છે. એવું ટીકાકાર આચાર્યદેવ કહેવા માગે છે. આ જ જ્ઞાનની પ્રત્યક્ષતા છે. આ જ જ્ઞાનની સ્વાધીનતા છે.
આ રીતે ઈન્દ્રિયનું દ્વાર છોડી દેવાથી જ્ઞાન બધું જાણી શકે એમ પણ લઈ શકાય અને વિશ્વના બધા પદાર્થો જ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષ થઈ જાય છે એમ પણ લઈ શકાય. આ બોલમાં જ્ઞાન સર્વપ્રદેશે ખુલ્લુ થઈ ગયું છે એવો ભાવ છે માટે કોઈ ચોક્કસ પ્રદેશ મા૨ફત કામ થવાને બદલે બધા પ્રદેશે કાર્ય થાય છે અર્થાત્ બાહ્ય વિષયો સીધા જ્ઞાનમાં જણાય છે એ અર્થ યોગ્ય લાગે છે. જ્ઞાનની પર્યાય સંપૂર્ણ ખુલ્લી થઈ ગઈ. સર્વ પ્રદેશેથી વિષયને ગ્રહણ ક૨વાની શક્તિ પ્રગટ થઈ છે એ રીતે વિચારવું યોગ્ય છે આને અહીં સમંત શબ્દથી ઓળખાવવામાં આવે છે.
·
અનંત પદાર્થોમાં વિસ્તૃત
અહીંજ્ઞાનની પર્યાય સર્વગત છે એમ દર્શાવવા માગે છે. જ્ઞેય જ્ઞાયક સંબંધનું એવું સ્વરૂપ છે કે જાણે કે શેયો જ્ઞાનમાં આવી ગયા અને જ્ઞાન જ્ઞેયના ક્ષેત્રમાં પહોંચી ગયું એવું કામ થાય છે. આ બોલના શબ્દો ‘‘સમસ્ત વસ્તુઓના જ્ઞેયાકા૨ોને અત્યંત પી ઈન્દ્રિયાદિ દ્વારો મા૨ફત જ (સાધન દ્વારા જ) ગયું હોવાને લીધે'' દ્વારા આચાર્યદેવ જાણે કે શેયો જાણપણું કરી શકતું હતું. ક્ષાયિક જ્ઞાનને એવી કોઈ : જ્ઞાનમાં આવી ગયા એવું દર્શાવવા માગે છે. ‘‘૫૨મ મર્યાદા નથી. અમુક જ પ્રદેશોથી જાણપણું થાય : વિવિધતામાં વ્યાપીને રહેલું હોવાથી’’ શબ્દો દ્વારા તેના સ્થાને સર્વ પ્રદેશેથી જાણપણું થાય છે. એ જ : જાણે કે જ્ઞાન સર્વગત થયું હોય એવો ભાવ દર્શાવવા
ક્ષયોપશમ જ્ઞાનની એક મર્યાદા હતી કે તે
:
૧૧૬
જ્ઞાનતત્ત્વ
પ્રજ્ઞાપન
સમસ્ત આત્મપ્રદેશોમાં, પરમ સમક્ષ (પ્રત્યક્ષ) જ્ઞાનોપયોગરૂપ થઈ, વ્યાપી રહેલું હોવાથી‘‘સમંત છે’’ તેથી અશેષ દ્વારો ખુલ્લા થયા છે.
-
