Book Title: Pravachansara Piyush Part 1
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન
: આનંદ થાય છે. આ ગાથાનો ભાવ આ રીતે લક્ષમાં
• લીધા બાદ હવે આચાર્યદેવ આ વાત કઈ રીતે રજા સ્વયં ઊપજતું જ્ઞાન - આ કેવળજ્ઞાનનું લક્ષણ :
' કરે છે તે જોઈએ. છે. ત્યાં સ્વાધીનતાની વાત છે. પરાધીનતાનો ત્યાં : અભાવ છે. જે જીવને પરોક્ષજ્ઞાન હતું તેને પ્રત્યક્ષ :
અનાદિ જ્ઞાનસામાન્યરૂપ સ્વભાવ ઉપર મહા જ્ઞાન પ્રગટ થયું. જે સાધક હતો તે પરમાત્મા થયો. :
: વિકાસથી વ્યાપીને સ્વતઃ (પોતાથી) જ રહ્યું હોવાથી ઈત્યાદિ પ્રકારે આપણે કહીએ છીએ. જીવ બશે : “સ્વયે ઉપજે છે” તેથી આત્માધીન છે. પ્રકારના પરિણામોને કરે છે. પોતે જ તેને કરે છે : અહીં ટીકાકાર જુદી રીતે રજૂઆત કરે છે. માટે સ્વયં કરે છે એવું કહીએ છીએ. અજ્ઞાની જીવ : જ્ઞાનની પર્યાય પ્રત્યક્ષ છે એ રીતે રજૂઆત કરે છે. અજ્ઞાન ભાવે પણ પોતે જ પરિણમે છે. અજ્ઞાન : પ્રતિ + અક્ષ (આત્મા). પોતાની જ્ઞાનની પર્યાય પરિણામમાં કર્મોદયનું નિમિત્તપણું છે પરંતુ તે સમયે પોતાના આત્માની સન્મુખ થઈને પરિણમે છે માટે પણ અજ્ઞાનભાવરૂપે તો જીવ પોતે જ પરિણમે છે. : તે જ્ઞાનની પર્યાય પ્રત્યક્ષ છે. તે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન છે અહીં એ વાત નથી લેવી. જ્ઞાનીને જે અસ્થિરતાનો : એવું સમજાવવા માગે છે. રાગ થાય છે તે પણ સાધક સ્વયં કરે છે. તે જ : એક અપેક્ષાએ સમ્યજ્ઞાન-શુદ્ધોપયોગપરિણામને તે તો કર્મ દ્વારા કરાવવામાં આવ્યા છે . એવી જ્ઞાનની પર્યાય પણ પોતાના આત્માની સન્મુખ જ્ઞાની સ્વતંત્રપણે તો શુદ્ધ પર્યાયને જ કરે છે. રાગને ' જ છે. પરંતુ તે પર્યાય ક્ષયોપશમ ભાવે છે. તે નથી કરતો એ પ્રમાણે પણ કહેવામાં આવે છે. અહીં : શ્રુતજ્ઞાનની પર્યાય છે. ઓછા ઉઘાડવાળી પર્યાય એ અપેક્ષાએ પણ નથી લેવી. અહીં તો જીવ પ્રત્યક્ષ : છે. સંપૂર્ણ વિકસિત પર્યાય નથી. નિર્વિકલ્પ દશા જ્ઞાન કેવળજ્ઞાનરૂપે સ્વયં પરિણમે છે. કહીને ત્યાં : લાંબી ટકતી નથી. ફરી સવિકલ્પ દશા આવે છે. અન્ય દ્રવ્યની કોઈ અપેક્ષા લાગુ નથી પડતી એવો : ત્યારે જ્ઞાનની પર્યાય ઈન્દ્રિયની સન્મુખ થાય છે. તે ભાવ દર્શાવવા માગે છે. જેવો પોતાનો સર્વજ્ઞ " ઈન્દ્રિયો દ્વારા બાહ્ય વિષયોને પરોક્ષ જ્ઞાન વડે જાણે સ્વભાવ છે તેવી સર્વજ્ઞ દશા પ્રગટ થઈ. આ ; છે. સવિકલ્પ દશા સમયે તે જ્ઞાન પરોક્ષ છે. પ્રત્યક્ષ સ્વાભાવિક કાર્ય છે. તેમાં જીવ એકલો જ છે એવો : નથી. અર્થાત્ તે સમયે તે જ્ઞાનની પર્યાય પોતાના ભાવ દર્શાવવા માગે છે. અધુરી પર્યાય પણ જીવ : આત્માની સન્મુખ નથી. સાધક દશામાં આવું સ્વયં કરતો હતો પરંતુ તે અધુરી પર્યાય ઈન્દ્રિયના : સવિકલ્પ નિર્વિકલ્પપણું ચાલ્યા જ કરે છે. તેની વાત અવલંબન વિના કાર્ય કરી શકતી ન હતી. માટે : અહીં કહેવા માગતા નથી. હવે તો તે ભૂમિકાને પરાધીન હતી. જયારે સર્વજ્ઞ દશા જીવ સ્વયં કરે : ઓળંગીને પરમાત્મદશા પ્રગટ થઈ છે. તે પર્યાય છે. અને તે પર્યાય સ્વયં સ્વતંત્રપણે જાણવાનું કાર્ય : પોતાના સ્વભાવ તરફ જ સન્મુખ છે. તે ફરીને કરે છે માટે ત્યાં પરાધીનતા નથી એમ દર્શાવ્યું છે. : પોતાના આત્માથી વિમુખ થવાની નથી. વળી તે જે પરાધીનતા હતી તે ગઈ અને સ્વાધીનતા આવી : પર્યાય સંપૂર્ણતાને સર્વજ્ઞતાને પામેલી છે. પરમાત્મા એવો ભાવ આચાર્યદેવ સમજાવવા માગે છે. આ : કેવળજ્ઞાનરૂપે પરિણમ્યા છે એમ કહેવાને બદલે અહીં રીતે સ્વયં શબ્દની સાથે સ્વાધીનતાનો ભાવ ' કેવળજ્ઞાનની પર્યાયની મુખ્યતાથી વાત લીધી છે. જોડાયેલો છે. દૃષ્ટાંત: કોઈ રોગી વ્યકિતને નબળાઈ : સંપૂર્ણ વિકાસને પામેલી તે પર્યાય પોતાના સ્વભાવને લાગે અને ટેકો લેવાની જરૂર પડે તે જયારે સશક્ત : વળગીને રહેલી છે એમ કહેવા માગે છે. જે પર્યાય થાય ત્યારે તેને ટેકાની જરૂર નથી રહેતી. તેને ત્યારે : પહેલા અધૂરી હતી તે હવે વિકાસને પામી છે. પ્રવચનસાર - પીયૂષા
૧૧૫
