Book Title: Pravachansara Piyush Part 1
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
અહીં તો પરમાત્માની વાત લેવી છે એટલે સંપૂર્ણપણે જ્ઞાતાભાવ જ છે. રાગનો અંશ પણ નથી. કેવળજ્ઞાનમાં આખું વિશ્વ જણાય છે તેમાં શરીરાદિની વિહારૂપ અને ધર્મોપદેશરૂપની ક્રિયાનું જ્ઞાન આવી ગયું. પરંતુ ત્યાં મુખ્ય ગૌણપણું નથી. તેથી પરમાત્મા વિહા૨ને ક૨તા નથી પણ આ પ્રકારે શરીરની ક્રિયા થઈ એવું જાણે છે એમ કહેવામાં આવ્યું છે.
: પદાર્થમાં ફેરફાર - વિકાર કરીને જે ક૨વામાં આવે તે વિકાર્ય કાર્ય છે. કર્તા, જે નવું ઉત્પન્ન કરતો નથી તેમ જ વિકાર કરીને પણ કરતો નથી, માત્ર જેને પ્રાપ્ત કરે છે તે પ્રાપ્ય કાર્ય છે. ખરેખર તો આ ત્રણ પ્રકારના કર્મો-કાર્યો નથી પરંતુ કાર્યને જોવાની ત્રણ દૃષ્ટિઓ છે. માત્ર ઉત્પાદ ઉપ૨ નજર રાખતા ત્યાં નિર્વર્ત્ય કાર્ય જણાય. પૂર્વ પર્યાયના વ્યયપૂર્વક નવી પર્યાયની ઉત્પત્તિ થાય છે તે દૃષ્ટિમાં વિકાર્ય કાર્ય છે. એવી કોઈ અપેક્ષા ન લેવામાં આવે માત્ર ગ્રહણનો જ ભાવ છે તેને પ્રાપ્ય કાર્ય કહેવાય છે.
ટીકામાં આચાર્યદેવે ગા. ૪૩નો આધાર આપીને પરમાત્માને શેયાર્થપરિણમન નથી એમ દર્શાવ્યું. ક્ષાયિક ભાવની પ્રગટતાને કારણે બંધનો અભાવ કહ્યો. વળી આ ગાથામાં જે ભાવ દર્શાવવામાં આવ્યો છે તેવો જ ભાવ લગભગ તેવા જ શબ્દોમાં પહેલા ૩૨ ગાથામાં છે તેની યાદી આપી છે.
:
:
સમયસાર ગા. ૪૯માં અરસના બોલમાં આવે છે. ચોથા બોલમાં જીવ ભાવેન્દ્રિય વડે રસને જાણતો નથી માટે અરસ છે તેમ કહ્યું કારણકે ભાવેન્દ્રિય (ખંડખંડજ્ઞાન) તે જીવનું સ્વરૂપ નથી. પાંચમાં બોલમાં કેવળજ્ઞાનથી વાત લીધી.
પરમાત્મા માત્ર જ્ઞાન પરિણામને કરે છે. કેવળજ્ઞાન એકરૂપ જ છે. તેથી ત્યાં ૫૨માર્થે ભેદ નથી. શાતા-જ્ઞાન-જ્ઞેય અથવા ધ્યાતા-ધ્યાન-ધ્યેય
:
તેનું અભેદપણું જ છે. વળી ક્રિયા પણ એકરૂપ
:
કેવળજ્ઞાનમાં રસ જણાય છે ત્યારે કહે છે કે તે કેવળજ્ઞાન વડે રસને જાણતો હોવા છતાં અરસ છે કારણકે અન્યને જે રીતે રસની મુખ્યતા છે તેવી પરમાત્માને નથી. વિશ્વના જ્ઞાનમાં તેનું જ્ઞાન આવી ગયું છે એટલું જ. આ રીતે એ બોલમાં કેવળજ્ઞાન વડે ૨સને જાણતો નથી એમ દર્શાવ્યું છે. આ ગાથામાં પણ એ અપેક્ષા છે જ, પરંતુ શરીરની ક્રિયાને પરમાત્મા નથી કરતાં પરંતુ માત્ર જાણે છે એ અપેક્ષા આ ગાથામાં લેવામાં આવે છે.
સદશ થયા કરે છે. માત્ર જ્ઞપ્તિ ક્રિયા જ છે માટે તે બંધનું કારણ નથી. અઘાતિકર્મોદય અનુસાર શરીરની વિહાર વગેરે ઔદયિકી ક્રિયા બાહ્યમાં થાય છે પરંતુ પ૨માત્મા ક્ષાયિક ભાવરૂપે પરિણમી ગયા હોવાથી તેને બંધ નથી.
આ ગાથામાં પરિણમવું-ગ્રહણ કરવું અને તે રૂપે ઉપજવું એવી જે વાત લીધી છે તેને ભાવાર્થમાં પ્રાપ્ય, વિકાર્ય અને નિર્વર્ત્ય એવા ત્રણ પ્રકારના કર્મભેદથી સમજાવ્યું છે. તે શબ્દોનો અર્થ સમયસાર ગા. ૭૬માં લીધો છે. જે પ્રથમ ન હોય એવું નવીન કોઈ ઉત્પન્ન કરવામાં આવે તે નિર્વર્ય કર્મ છે. પ્રવચનસાર - પીયૂષ
:
જ્ઞાન અને સુખનો સંબંધ
હવે આચાર્યદેવ જ્ઞાન અને સુખ વચ્ચે કેવી રીતે સંબંધ છે તે દર્શાવે છે. ત્યાં બે પ્રકાર દર્શાવે છે. ઈન્દ્રિય જ્ઞાન અને ઈન્દ્રિય સુખ તથા અતીન્દ્રિય જ્ઞાન અને અતીન્દ્રિય સુખ. ગાથાઓ શરૂ કરતાં પહેલા એ બે વચ્ચેનો સંબંધ ખ્યાલમાં લેવો જરૂરી છે. જ્ઞાન અને સુખ બે અલગ ગુણો છે પરંતુ એક આત્માના ગુણો હોવાથી એ બન્ને સંબંધમાં પણ છે. ઈન્દ્રિય જ્ઞાન - ઈન્દ્રિય સુખ
જે ક્ષયોપશમ જ્ઞાન ઈન્દ્રિયને સાધન બનાવીને રૂપીપદાર્થને જાણે છે તેને ઈન્દ્રિય જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. તેને ભાવેન્દ્રિય પણ કહેવામાં આવે છે. ક્ષયોપશમજ્ઞાન એ અલ્પજ્ઞ દશા છે. તે અધૂરું જ્ઞાન
૧૦૧
