Book Title: Pravachansara Piyush Part 1
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
થાય છે. વળી ભોગવતા સુખ થયું એવું માનતો હોવાથી તે અનેક પ્રકારની નવી ઈચ્છાઓ કરે છે. તે નવી ઈચ્છાઓ જીવને દુ:ખનું કારણ હોવાથી સુખના પરિણામમાં ઓટ આવતી જાય છે.
અજ્ઞાનીના જીવનમાં આ ક્રમ ચાલતો જ રહે છે. તેથી ઈન્દ્રિય સુખની સાથે પ્રતિપક્ષ દુ:ખનું હોવાપણું અને સુખમાં હાનિવૃદ્ધિ થયા જ કરે છે. આ પ્રકારે અનિત્યપણું અને ક્રમવર્તીપણું એવું એક જોડકું અને પ્રતિપક્ષ સહાનિવૃદ્ધિરૂપ એવું બીજું જોડકું એ રીતે વિચારતા ઈન્દ્રિય સુખના સ્વરૂપનો આપણને ખ્યાલ આવે છે.
ગાથા - ૫૪
દેખે અમૂર્તિક, મૂર્તમાંય અતીદ્રિને, પ્રચ્છન્નને, તે સર્વને - પર કે સ્વકીયને, જ્ઞાન તે પ્રત્યક્ષ છે. ૫૪. દેખનારનું જે જ્ઞાન અમૂર્તને મૂર્ત પદાર્થોમાં પણ અતીન્દ્રિયને, અને પ્રચ્છન્નને એ બધાયને સ્વ તેમજ પરને દેખે છે, તે જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ છે.
આ ગાથામાં આચાર્યદેવ અતીન્દ્રિય સુખના કારણરૂપ અતીન્દ્રિય જ્ઞાનનું સ્વરૂપ સમજાવે છે. ૫૨માત્માના કેવળજ્ઞાનનો વિષય નીચે પ્રમાણે દર્શાવે છે.
૧) અમૂર્ત પદાર્થોને ધર્મ-અધર્મ-આકાશ-કાળ એ ચાર અમૂર્ત દ્રવ્યો છે. અન્ય જીવો પણ અમૂર્ત જ છે. તે બધા કેવળજ્ઞાનના વિષયો થાય છે. અન્ય જ્ઞાન તેમને જાણતું નથી. મનના સંગે અરૂપીનો નિર્ણય અનુમાન જ્ઞાનમાં થાય. પોતાનો આત્મા સ્વાનુભવ પ્રત્યક્ષ થાય પરંતુ અમૂર્તનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન તો કેવળજ્ઞાન થતાં જ થાય છે.
પણ અતીન્દ્રિયને કેવળજ્ઞાન જાણે છે એમ કહ્યું છે. અવધિ-મનઃજ્ઞાનની પુદ્ગલને જાણે છે તે ગૌણ છે.
૩)પ્રચ્છન્ન-ગુપ્ત-તેના ચાર અપેક્ષાએ કથન છે. (અ) દ્રવ્યે પ્રચ્છન્ન - અરૂપી પદાર્થો (બ) ક્ષેત્રે પ્રચ્છન્ન – અલોકાકાશ
બધા પદાર્થોના ભૂત અને
કાળે પ્રચ્છન્ન ભાવિના પર્યાયો
-
ભાવે પ્રચ્છન્ન - સ્થૂળ પર્યાય અંતર્લીન સૂક્ષ્મ પર્યાયો આપણું વર્તમાન જ્ઞાન સ્થૂળ છે. કોઈ પરિણામ અસંખ્ય સમય સુધી એક સ૨ખા રહે ત્યારે જ આપણે તેને જાણી શકીએ છીએ. એક એક સમય કરીને અસંખ્ય સમય થયા છે. તે સમયવર્તી પરિણામને આપણે જાણી શકતા નથી. દૃષ્ટાંત : સીનેમામાં કોઈ વ્યક્તિ હાથ ઊંચો કરે તે એક કાર્ય દેખાય પરંતુ ફીલ્મની પટ્ટી જોઈએ તો ત્યાં ૨૫ અલગ ચિત્રો પસાર થઈ ગયા છે. ૫૨માત્મા દરેક સમયના પરિણામને જાણે છે. એક સમયની ષટગુણ વૃદ્ધિ હાનિરૂપની અનંત પર્યાયોને પણ પરમાત્માનું અતીન્દ્રિય જ્ઞાન જાણે છે.
પ્રત્યક્ષતા
પરમાત્મા આ બધું જાણે છે કારણકે તેમનું જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ છે.
પ્રત્યક્ષ - પ્રતિ + અક્ષ
ઈન્દ્રિય આત્મા
અક્ષ શબ્દના બે અર્થ થાય છે. જે જ્ઞાનની પર્યાય ઈન્દ્રિય સાથે જોડાય છે તે ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ છે. જે જ્ઞાનની પર્યાય ઈન્દ્રિય સાથે જોડાતી નથી તેને અતીન્દ્રિય ગણવામાં આવે છે. તે જ્ઞાનની પર્યાય પોતાના જ્ઞાયક સ્વભાવની સાથે જોડાયેલી છે તેથી
૨) રૂપી પદાર્થ એક પુદ્ગલ દ્રવ્ય છે. પરમાણુ અને સૂક્ષ્મ સ્કંધો ઈન્દ્રિય જ્ઞાનનો વિષય થતાં નથી.
તે માત્ર કેવળજ્ઞાનમાં જ જણાય છે. તેથી મૂર્તમાં : કેવળજ્ઞાન પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન છે.
૧૦૬
જ્ઞાનતત્ત્વ - પ્રજ્ઞાપન
