Book Title: Pravachansara Piyush Part 1
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
ફોટો પણ પાડી શકાય છે. આ રીતે ભૂત અને ભાવિના પદાર્થો વર્તમાનવત્ ચિત્રપટ-અરીસોફોટો વગેરેમાં દેખાય છે તે જ પ્રમાણે આ બધું જ્ઞાનમાં એકી સાથે જાણી શકાય છે. ૩)વળી સર્વ શેયાકા૨ોનું તાત્કાળિકપણું (વર્તમાનપણું) અવિરુદ્ધ છે. આ વાક્ય વાંચીએ ત્યારે આશ્ચર્ય જરૂર થાય. પહેલા અનુમાન જ્ઞાનનો આધાર આપ્યો. પછી જ્ઞાનના સામર્થ્યનો ચિતાર આપ્યો અને ચિત્રપટના દૃષ્ટાંતે તે યુક્તિપૂર્વક સમજાવ્યું. પરંતુ જયા૨ે તે વાત વિશ્વના પદાર્થોમાં (જ્ઞેયમાં) લાગુ પાડવાની વાત આવે ત્યારે ત્રણ કાળના પરિણામો વર્તમાનમાં તો વિદ્યમાન ન જ હોય. અહીં તેનું વર્તમાનપણુ અવિરુદ્ધ છે એમ કહે છે ત્યારે તે કઈ રીતે કહેવા માગે છે તે જાણવાનો પ્રયત્ન કરવો આવશ્યક બની જાય છે.
પદાર્થની મૂળભૂત વ્યવસ્થાને સમજવાનો પ્રયત્ન કરીએ ત્યાં તેનું સમાધાન છે. સ્વભાવમાં ત્રિકાળિક સામર્થ્ય છે એવું આપણે સમજીએ છીએ એટલે કે દરેક પદાર્થમાં પોતાના અનાદિથી અનંત કાળના પર્યાયને પહોંચી વળવાનું સામર્થ્ય છે. દરેક પદાર્થ સ્વથી એકત્વ અને ૫૨થી વિભક્ત હોવાથી એક પદાર્થ અન્ય પદાર્થમાં કાંઈ કરી શકતો નથી. દરેક પદાર્થ પોતાના સ્વભાવને ટકાવીને સ્વભાવ અંતર્ગત પોતાની ખૂબીઓને સમયે સમયે દર્શાવે છે. આ વાત યથાર્થપણે ખ્યાલમાં આવે પછી આપણે એ નિર્ણય કરવાનો છે કે પદાર્થના પરિણામો આયોજનપૂર્વકના છે કે અવ્યવસ્થિત. પરિણામો અવ્યવસ્થિત છે એવું આપણે સાબિત કરી શકતા નથી પરંતુ અકસ્માત-આપઘાત વગેરેનો વિચા૨ કરીએ ત્યારે ઓચિંતુ-અણધાર્યું પણ બની શકે એવું આપણને લાગે છે. ભૂતકાળના પરિણામો તો થઈ ગયા છે તેથી તેનો વિચાર નકામો છે.
૭૨
ભવિષ્યના પરિણામ અનિશ્ચિત છે એવું માનનારને સંયોગાધીન દૃષ્ટિ છે એવો ખ્યાલ આવે. જો સંયોગ સાથે સંબંધ ન હોય, બધા પદાર્થો
સ્વતંત્રપણે જ પરિણમે છે એવો વિશ્વાસ હોય તો પરિણામની અનિશ્ચિતતાનું કોઈ કારણ રહેતું નથી. દરેક પદાર્થ સ્વતંત્રપણે પરિણમીને જ એકબીજા સાથે સંબંધમાં આવે છે. બીજો મોટો પ્રશ્ન પુરુષાર્થ અંગે રહે છે. બધા પરિણામ ક્રમબદ્ધ માની લેવામાં આવે તો પુરુષાર્થને અને જ્ઞાનીઓના ઉપદેશને કયાં સ્થાન રહે એવો મોટો પ્રશ્ન બધાને મૂંઝવે છે. બીજે છેડે જોઈએ તો સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં બધા પદાર્થોમાં ભવિષ્યમાં કઈ પર્યાય કયા રૂપે થવાની છે તેની જાણકારી છે. સર્વજ્ઞના જ્ઞાન સામે જોવા જઈએ તો ભવિષ્યની પર્યાયોની અનિશ્ચિતતાની વાત ટકતી નથી.
આ રીતે વિચારતા વિશ્વના દરેક પદાર્થમાં પોતાના અનાદિથી અનંતકાળ સુધીના પરિણામોનું આયોજન છે. તે આયોજન (પ્રમેયત્વગુણ દ્વારા) જ્ઞાન જાણી લે છે. પદાર્થમાં આ આયોજન વર્તમાનમાં પણ જોવા મળે છે. દૃષ્ટાંતઃ- પંચ કલ્યાણક મહોત્સવમાં આઠ દિવસના પ્રોગ્રામનું આયોજન પહેલેથી કરી રાખવામાં આવે છે. પ્રસંગ શરૂ થાય ત્યારે તે મુજબ થશે પરંતુ આયોજન તો બે મહિના પહેલા થઈ ગયું હોય છે. આ રીતે ભૂતભાવિના પર્યાયોનું આયોજન વર્તમાનમાં પ્રમેયત્વ ગુણ દ્વારા જાણી શકાય છે. આ રીતે ત્રણ અપેક્ષા લઈને આચાર્યદેવે પ૨માત્માનું જ્ઞાન ભૂત-ભાવિની પર્યાયને જાણે છે તેમ સિદ્ધ કરે છે.
ગાથા - ૩૮
જે પર્યાયો અણજાત છે, વળી જન્મીને પ્રવિનષ્ટ જે, તે સૌ અસદ્ભૂત પર્યાયો પણ જ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષ છે. ૩૮. જે પર્યાયો ખરેખર ઉત્પન્ન થયા નથી, તથા જે પર્યાયો ખરેખર ઉત્પન્ન થઈને નાશ પામી ગયા છે. તે અવિધમાન પર્યાયો જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ છે. જ્ઞાનતત્ત્વ
- પ્રજ્ઞાપન
