Book Title: Pravachansara Piyush Part 1
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
ટીકાકાર આચાર્યદેવ એ વાત બીજી રીતે રજા : પદાર્થો છે. તેને અહીં જ્ઞાનમાં નિમિત્ત ગણ્યા છે.
કરે છે. પોતાના આત્માની મુખ્યતાથી વાત કરે છે. જે પોતાના આત્માને જાણે તે જ વિશ્વના સમસ્ત પદાર્થોને જાણે છે. જે પોતાને નથી જાણતો તે સર્વને નથી જાણતો. હવે આચાર્યદેવની રજાઆત કઈ રીતે છે તે જોઈએ.
આચાર્યદેવ સૌ પ્રથમ તો આત્માને દ્રવ્યરૂપે અને જ્ઞાનને ગુણરૂપે લક્ષમાં લઈને ભેદને ગૌણ કરીને દ્રવ્ય અને ગુણનું અભેદપણું દર્શાવે છે. જ્ઞાન ગુણ-સર્વજ્ઞ શક્તિ-એ ગુણરૂપે છે. ગુણને દ્રવ્યમાં અભેદ કરીએ ત્યારે એ આત્માને જ્ઞાયક એવું નામ આપવામાં આવે છે. જ્ઞાયક પોતે જાણવાનુ કાર્ય કરીને શેયોને જાણે છે. આ શબ્દો અને ભાવથી આપણે પરિચિત છીએ. આચાર્યદેવે તેના સ્થાને કયા શબ્દો વાપર્યા છે તે ટેબલનો અભ્યાસ કરતા ખ્યાલ આવશે. પ્રતિભાસમય → જાણવાના શક્તિરૂપ સામર્થ્યવાળો. અરીસામાં આપણે પ્રતિબિંબ શબ્દ વાપરીએ છીએ અહીં આપણે પ્રતિભાસ શબ્દ વાપરીએ છીએ. પ્રતિભાસ એટલે જાણવું. અહીં જ્ઞાનમાં પહેલા (અરીસાની માફક) પ્રતિબિંબ પડે અને પછી જ્ઞાન જાણે એવી બે ક્રિયા નથી દર્શાવવી. પ્રતિભાસમય એટલે જેનામાં જાણવાની શક્તિ છે તે.
:
:
શેય → જ્ઞપ્તિ ક્રિયા → જ્ઞાયક. વિશ્વના પદાર્થો જેમાં નિમિત્ત છે એવી જ્ઞાનની પર્યાય અને એ જ્ઞાનની પર્યાયમાં જે વ્યાપે છે એવા શાયક સ્વભાવને જો કોઈ જાણતું નથી તો તેને વિશ્વના સમસ્ત પદાર્થો જણાતા નથી. શેયજ્ઞાયક સંબંધમાં જ્ઞાયક અને જ્ઞેય બન્ને જરૂરી છે. પરંતુ મુખ્યતા જ્ઞાયકની છે. શેય છે માટે જણાય છે તેમ નહીં પરંતુ જ્ઞાયક છે માટે જણાય છે. તેથી જે જ્ઞાયકનો સ્વીકાર કરે છે તે જ વિશ્વના સમસ્ત પદાર્થોને જાણી શકે છે. આ રીતે જે જ્ઞાયકને નથી જાણતો તે વિશ્વના સમસ્ત પદાર્થોને નથી જાણતો એ વાત સિદ્ધ થઈ. એ વાત ખ્યાલમાં રહે કે અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવે યુગપદ જ્ઞાન ઉ૫૨ વજન નથી આપ્યું. જ્ઞાયક સ્વભાવ તો દૃષ્ટિનો વિષય છે. તે નિશ્ચયનય-શુદ્ધનયનો વિષય છે. શાયકને જાણવામાં યુગપદ જ્ઞાનની વાત ન આવે. અનુભૂતિ સમયે જે યુગપદ જ્ઞાન છે. ભાવશ્રુત -પ્રમાણજ્ઞાન છે તે સાચા અર્થમાં યુગપદ જ્ઞાન નથી. તે નય જ્ઞાનની સરખામણીમાં જ પ્રમાણજ્ઞાનયુગપદજ્ઞાન છે પરંતુ તે જ્ઞાનમાં પોતાના આત્માની ત્રણ કાળની પર્યાયો જણાતી નથી.
:
ગા. ૪૮-૪૯ નો ભાવ
:
કુંદકુંદાચાર્યદેવ બન્ને ગાથાઓમાં યુગપદ જ્ઞાનની વાત લેવા માગે છે. અનંત પદાર્થો તો યુગપદ જ્ઞાન વડે જ જાણી શકાય. વાસ્તવિકતા એ છે કે જેને આપણે એક કહીએ- (જે એક આપણા વર્તમાન ક્ષયોપશમ જ્ઞાનમાં જાણી શકીએ છીએ) તે એક પણ અનંત પર્યાયરૂપ છે તેથી ત્યાં પણ બેહદપણું જ છે માટે એકને જાણવા માટે પણ યુગપદ જ્ઞાન જ જરૂરી છે. આ રીતે આચાર્યદેવે: સર્વને જાણો-કે-એકને જાણો-યુગપદજ્ઞાન વડે જ
જ્યાં સુધી સ્વભાવનો મહિમા ન આવે ત્યાં સુધી ૫રમાત્મદશા ન પ્રગટે. આ રીતે તેઓ સ્વભાવની મુખ્યતાથી વાત કરે છે. એ મહાસામાન્ય વ્યાપક થઈને પોતાની કેવળજ્ઞાનની પર્યાયમાં વ્યાપે છે. તે કેવળજ્ઞાનની પર્યાયનો વિષય વિશ્વના સમસ્ત પ્રવચનસાર - પીયૂષ
ં
૯૭
દ્રવ્યસામાન્યને અહીં મહાસામાન્ય કહ્યું છે. દ્રવ્ય અને પર્યાય વચ્ચે વ્યાપ્ય વ્યાપક સંબંધ છે. જયારે જ્ઞાનની પર્યાયને પદ્રવ્ય સાથે શેયજ્ઞાયક સંબંધ છે. અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવ આત્માના સર્વજ્ઞ સ્વભાવનો મહિમા કરાવવા માગે છે. જેને પોતાના સ્વભાવનો મહિમા આવે એજ સર્વજ્ઞદશા પ્રગટ કરે.
જ્ઞાયક → જ્ઞપ્તિ ક્રિયા → જ્ઞેય આ રીતે વાત લઈને હવે ક્રમ ફેરવે છે.
:
:
