Book Title: Pravachansara Piyush Part 1
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
સમાનપણાનો બીજી રીતે અર્થ વિચારીએ. હીરો અને કોલસો બન્ને સમાન છે અર્થાત્ બન્ને કાર્બન છે એવું પણ સમાનપણું વિચારી શકાય, પરંતુ અહીં એવું સમાનપણું નથી લેવું. વિશ્વના બધા પદાર્થો જેમ છે તેમ જાણવા પરંતુ તે બધા મારાથી સમાનપણે અત્યંત ભિન્ન છે એમ જાણવું તે પ્રયોજનવાન છે.
:
· પાછળનો આશય આત્મા જ્ઞાન જેવડો જ છે એમ નથી પરંતુ આત્મા અને જ્ઞાન બન્નેનું એક જ ક્ષેત્ર છે એવો ભાવ આપણા ખ્યાલમાં લેવો. આત્મા દ્રવ્ય છે અને જ્ઞાન તેનો એક ગુણ છે. જ્ઞાન એક સ્વભાવી છે તો આત્મા બહુસ્વભાવી છે. દ્રવ્ય -ગુણ-પર્યાય વચ્ચે અતભાવ છે ત્યાં તાદાત્મ્યપણું પણ છે તેથી તેના એકપણાને લક્ષમાં લઈને આત્માને જ્ઞાન માત્ર કહી શકાય. એજ પ્રમાણે જ્ઞાનને આત્મારૂપ કહી શકાય. આ અપેક્ષાએ પણ આત્માને જ્ઞાનપ્રમાણ કોઈ અપેક્ષાએ કહી શકાય ખરો. આ ગાથામાં દ્રવ્ય ગુણ અને પર્યાયનું એક જ ક્ષેત્ર છે એની મુખ્યતા લેવી છે. દ્રવ્ય અને પર્યાયના ક્ષેત્ર અલગ ન હોય.
:
જે વીતરાગ થાય તે સર્વજ્ઞ થાય. તેને આખું વિશ્વ યુગપદ જણાય છે માટે તેને માટે કોઈ વિષય અજ્ઞાત નથી કે પરોક્ષ નથી.
ગાથા ૨૩
-
જીવદ્રવ્ય જ્ઞાનપ્રમાણ ભાખ્યું, જ્ઞાન શેયપ્રમાણ છે; ને શેય લોકાલોક તેથી સર્વગત એ જ્ઞાન છે. ૨૩.
જ્ઞાન જ્ઞેય પ્રમાણ છે.
:
આત્મા જ્ઞાનપ્રમાણ છે; જ્ઞાન જ્ઞેયપ્રમાણ કહ્યું છે. જ્ઞેય લોકાલોક છે તેથી જ્ઞાન સર્વગત (અર્થાત્ સર્વવ્યાપક) છે.
:
આ પદમાં જ્ઞાન આત્માપ્રમાણ છે એમ ન લેતાં જ્ઞાનને જ્ઞેય પ્રમાણ કહ્યું છે. અહીં જ્ઞેય શબ્દથી ૫૨શેય સમજવું. પરજ્ઞેય હંમેશા આત્માથી જુદા જ છે. જયાં બે પદાર્થો જુદા છે ત્યાં બન્નેના ક્ષેત્ર પણ અવશ્ય જાદા છે. તેથી જ્ઞાન અને શેયના ક્ષેત્ર પણ અલગ જ છે તો હવે જ્ઞાનને જ્ઞેયપ્રમાણ કહેવાનો અર્થ શું ક૨વો ? સિદ્ધાંત તો એમ કહે છે કે જ્ઞાન શેય પ્રમાણ હોઈ શકે નહીં કારણ કે બન્ને પદાર્થો જાદા છે. જ્ઞાન જ્ઞેયને જાણે છે માટે જ્ઞાન જ્ઞેય પ્રમાણ છે એમ લઈ શકાય નહીં કારણકે અહીં પ્રમાણ શબ્દ દ્વારા ક્ષેત્રની વાત લેવી છે.
આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ છે. “આત્મા જ્ઞાનં સ્વયં જ્ઞાનં જ્ઞાનાત્ અન્યત્ કરોતિ કિમ્'' આ રીતે આત્માનો એક માત્ર વ્યવસાય જ્ઞાન જ છે. આત્મા અનંત ધર્માત્મક છે. આત્મા અને તેના અનંત ગુણોમાં સમયે સમયે નવા નવા પરિણામો થયા જ કરે છે. અહીં જ્ઞાનને મુખ્ય કરીને વાત લેવામાં આવી છે.
આત્મા જ્ઞાન પ્રમાણ છે.
પદાર્થનું અંતરંગ બંધારણ લઈએ તો તેમાં આ દ્રવ્ય આ ગુણ અને આ પર્યાય એવા ભેદ છે ખરા. પરંતુ પદાર્થની એક અખંડ અવિભાજય સત્તા હોવાથી જે પદાર્થનું ક્ષેત્ર છે તે જ તેના અનંત ગુણોનું અને બધી પર્યાયનું ક્ષેત્ર છે. તેથી આત્મા તેનો જ્ઞાન ગુણ અને આત્માની પર્યાય, જ્ઞાનની પર્યાય તે બધાનું એક જ ક્ષેત્ર છે. આત્માને જ્ઞાન પ્રમાણ કહેવા
૪૮
જ્ઞાન જુદા જુદા પદાર્થોને જાણે છે. તેથી શેયો બદલાયા કરે છે. દરેક જ્ઞેયના ક્ષેત્રો અલગ હોય છે. આ ગાથામાં ૫૨માત્માના જ્ઞાનની વાત લીધી છે તેથી શેયરૂપે લોક અને અલોક બન્ને લીધા છે. જ્ઞાન જ્ઞેય પ્રમાણ છે એ સિદ્ધાંત માત્ર પરમાત્માને
જ લાગુ પડે છે એમ નથી. એ સિદ્ધાંત બધા જ્ઞાનને લાગુ પડે છે. નાના મોટા જે કોઈ પદાર્થને જ્ઞાન જાણે છે તે આકારે જ્ઞાનની પર્યાય થાય છે. તેથી આ પદમાં જ્ઞાનની પર્યાયનો શેય સાથેનો સંબંધ જ્ઞાનતત્ત્વ - પ્રજ્ઞાપન
