Book Title: Pravachansara Piyush Part 1
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
કા૨ણે શેયાકાર થાય છે. શેયાકાર લક્ષણને
ગાથા - ૩૫
મુખ્ય કરીએ તો ત્યાં જ્ઞાનની પર્યાય અનેકરૂપ : જે જાણતો તે જ્ઞાન, નહિ જીવ જ્ઞાનથી જ્ઞાયક બને;
પોતે પ્રણમતો જ્ઞાનરૂપ, ને જ્ઞાનસ્થિત સૌ અર્થ છે. ૩૫.
વિધવિધ જોવા મળે છે. આ રીતે જ્ઞાનની પર્યાયમાં એકરૂપતા-સદશતા અને વિધવિધતા-વિસદશતા જોવા મળે છે. જ્ઞાનની પર્યાય સદશતા અને
જે જાણે છે તે જ્ઞાન છે (અર્થાત્ જે જ્ઞાયક છે તે જ જ્ઞાન છે,) જ્ઞાન વડે આત્મા જ્ઞાયક છે એમ
વિસદેશતા બન્ને લઈને રહેલી છે. શેયની મુખ્યતાથી નથી. પોતે જ જ્ઞાનરૂપે પરિણમે છે અને સર્વ
પદાર્થો જ્ઞાન સ્થિત છે.
જ્ઞાનની પર્યાયને જોવામાં આવે તો તે જ્ઞાનની પર્યાય જ્ઞેયાકારરૂપે અનેક પ્રકારની વિધવિધતાવાળી લક્ષમાં આવે છે. તે જ પર્યાયને જો જ્ઞાયકની મુખ્યતાથી જોવામાં આવે તો તે જ્ઞાયક પણ એકરૂપ છે અને જ્ઞાનની પર્યાય પણ એકરૂપ છે.
:
પ્રશ્ન : જ્ઞાનની પર્યાયની એકરૂપતામાં મને પ્રશ્ન ઉઠે છે. ક્ષયોપશમ જ્ઞાન એકરૂપ કઈ રીતે હોય શકે ? તમારો તર્ક બરોબર છે. પરંતુ જ્ઞાન ક્ષયોપશમ ભાવે હોવા છતાં એકરૂપ રહે છે. તેનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે. આપણે સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવ છીએ. તેટલો જ્ઞાનનો ઉઘાડ આ ભવપર્યંત જોવા મળે છે. તમે સ્પર્શેન્દ્રિય વડે જાણો કે મનના સંગે ચિંતવન કરો. તમારો જ્ઞાનનો ઉઘાડ તો સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયને યોગ્ય જ રહે છે. અર્થાત્ જીવ કયા સાધનનો ઉપયોગ કરે છે અથવા કોને જાણે છે તે ગૌણ છે. જ્ઞાનની પર્યાય તો પોતાના ઉઘાડ અનુસા૨ થયા કરે છે. દૃષ્ટાંત : મોટી સભાનો ફોટો પાડો કે ટાંચણીનો. કેમેરાની ફિલ્મ તો એકસ૨ખી જ વપરાવાની છે. આતો ક્ષયોપશમ જ્ઞાનની વાત થઈ. ક્ષાયિક જ્ઞાન - કેવળ જ્ઞાન તો એકરૂપ જ છે. હવે એ વાત અહીં બીજી રીતે લેવામાં આવી છે.
સિદ્ધાંતમાં જ્ઞેયરૂપે શુદ્ધાત્મા લેવામાં આવે છે. તેને શ્રુતજ્ઞાન વડે જાણો કે કેવળજ્ઞાન વડે આત્માના જ્ઞાનમાં બન્ને સમાન છે. તેથી શ્રુતજ્ઞાન શબ્દમાં શ્રુતને ઉપાધી ગણી છે તેને ગૌણ કરવાથી જ્ઞાન માત્ર રહી જાય છે.
૬૪
આ ગાથામાં પણ આચાર્યદેવ જ્ઞાનનું જીવથી અભિન્નપણુ દર્શાવવા માગે છે. જીવ પદાર્થ એક અખંડ સત્તા છે. ત્યાં દ્રવ્યપર્યાયરૂપ સત્તા ખ્યાલમાં લઈને જીવ જાણનાર હોવાથી જાણવાનું કાર્ય કરે છે. આ ક્રિયાને કારકના ભેદથી સમજાવી શકાય છે. કા૨કના ભેદમાં અહીં કર્તા અને કરણના ભેદથી વાત લેવામાં આવી છે.
જીવ જાણે છે. માટે જીવ કર્તા છે.
જીવ જ્ઞાન વડે જાણે છે માટે જ્ઞાન કરણ(સાધન)
છે.
ખરેખર તો હું જીવ છું માટે જાણવાનુ કાર્ય કરું છું. એટલુ જ પર્યાપ્ત છે.
પ્ર. જીવ જાણવાનું કાર્ય કરે છે તેમાં સાધન શું
છે?
ઉ. ખરેખર કોઈ સાધન દર્શાવવાની જરૂર નથી કારણકે જીવ પોતે જ્ઞાયક જાણનાર છે. તે જાણનાર હોવાથી જાણવાનું કાર્ય કરે છે.
પ્ર. જીવ જાણવાનું કાર્ય કરે ત્યારે ઈન્દ્રિય-મન વગેરે
સાધન ખરા ને?
ઉ. સંસારી જીવ અલ્પજ્ઞ છે. તે જયારે બાહ્ય વિષયોને જાણે છે ત્યારે ઈન્દ્રિય-મન તે જ્ઞાનમાં નિમિત્ત છે. તે સમયે પણ જાણવાનું કાર્ય તો જીવ જ કરે છે. ક્રિયાના ષટ્કા૨કો અભેદ દ્રવ્યમાં જ લાગુ પડે છે. બે પદાર્થો વચ્ચે કર્તા કર્મપણુ ન હોવાથી બે પદાર્થ વચ્ચે કા૨કો પણ સંભવતા
જ્ઞાનતત્ત્વ
પ્રજ્ઞાપન
-
