________________
ભારતીય દર્શનમાં કર્મવિષયક માન્યતા ] પ્રાપ્ત કરી જ ના શકે. કાળ, સ્વભાવ અને નિયતિની વિવક્ષા ગૌણ કરીને આગમમાં કર્મ અને પુરુષાર્થના બેલાબલ વિષે ઘણી વિચારણા કરી છે. કર્મ બળવાન છે કે પુરુષાર્થ એ પ્રશ્ન અડીખમ સદાને માટે ઉભે જ રહે છે. કારણ કે વિશ્વમાં બન્ને રીતે બનતું જોવામાં આવે છે. ક્યારેક કર્મ આત્મા પર જોર કરી જાય છે તે કઈ વખત આત્મા કર્મ પર જોર કરી જાય છે. શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં આ જ હકીક્ત સ્પષ્ટ કરતા કહ્યું છે: “વસ્થર મારું ચાહું, સ્થવિ કા વસ્ત્રો.”
કાળ, સ્વભાવ અને નિયતિ ઉપર આપણે બિલકુલ કાબુ નથી. ભાગ્યની અર્થાત બંધાયેલા કર્મની જાણ નથી. પરંતુ આત્માને સ્વાધીન પુરુષાર્થ છે તેથી ભવ્ય પુરુષાર્થ ફેરવી કર્મબંધમાંથી સર્વથા મુક્ત થવું એ જ આપણું પરમ ધ્યેય બની રહે છે. અનંત, શાશ્વત, સ્વાધીન, અવ્યાબાધિત અને પરમસુખની પ્રાપ્તિ પણ કર્મમુક્તિથી જ સાધ્ય છે. જીવ માત્ર આ જ ચાહે છે. તે સમજે યા ન સમજે પરંતુ આ જ તેનું પરમ ધ્યેય છે. આ જ તેને પરમ ઈષ્ટ છે.
પરિશિષ્ટ* ૬. જ્ઞાનાવરણીય કર્મોનો ક્ષય વા ક્ષપશમ :
જ્ઞાન એ જીવની પિતાની શક્તિ છે. આ શક્તિને દબાવનાર યા આવનાર (ઢાંકનાર) કર્મને જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે. આ કર્મને ક્ષય થાય એટલે કે તે કર્મ આત્મપ્રદેશથી સર્વથા છૂટું પડી ખરી જાય તે જીવની જ્ઞાનશક્તિ સંપૂર્ણપણે પ્રગટ થાય અર્થાત્ જીવનું કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થાય. પરંતુ ન્યૂનાધિક પ્રમાણમાં આંશિક (અપૂર્ણ) જ્ઞાન પ્રગટ થતું રહે છે તેમાં કારણભૂત કામિક પ્રક્રિયાને જ્ઞાનાવરણીય કમેને ક્ષયોપશમ કહેવાય છે. બુદ્ધિની તીવ્રમંદતા, સ્મરણશક્તિની હીનાધિકતા, દાર્શનિક વિષયમાં રુચિ-અરુચિ ઈત્યાદિ ભિન્ન ભિન્ન જ્ઞાનસંબંધી શક્તિઓની તરતમતામાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મને તથાવિધ ક્ષયોપશમ કારણ છે. આપણે ૨૭ મા પ્રકરણમાં ક્ષપશમ વિષે વિસ્તૃત વિચારણા કરશું. ૭. વિરતિ :
વિરતિને સામાન્ય અર્થ છે નિવૃત્તિ યા વિરક્તિ. જેનપરિભાષામાં આનો અર્થ વિશાળ છે. અનાદિ કાળથી જીવ એક એ ભ્રમ સેવી રહ્યો છે કે ઈન્દ્રિયજન્ય વિષયસુખ જ ખરેખર સુખ છે. બીલકુલ દુઃખથી રહિત, સંપૂર્ણ, શાશ્વત અને સ્વાધીન સુખને પિતે ઈચ્છુક હોવા છતાં અને વળી વિષયસુખ આવું સુખ નથી પરંતુ તેથી વિપરીત તે દુઃખગર્ભિત, અપૂર્ણ, અશાશ્વત અર્થાત્ ક્ષણિક અને પરાધીન છે તે અનુભવ ભવભવથી કરતું આવ્યું હોવા છતાં પણ વિષયમાં ઈચ્છાનિષ્ટબુદ્ધિના સંસ્કારેએ તેને એ તે જડસુ બનાવી નાખે છે કે પહેલા
