________________
.
.
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ [ ૫૯ તેને અત્યંત આકાર છે–તેના ગુણ પર્યાયને “આકાર” અર્થાત તેનું સ્વરૂપ છે. મૂતિ એ પદાર્થનું માત્ર સંસ્થાન નથી પરંતુ તેમાં પદાર્થના અત્યંત ગુણ-પર્યાયને પણ નિક્ષેપ કરવામાં આવે છે. શ્રી જિનબિંબને મૂર્તિ ત્યારે જ કહેવાય છે જ્યારે તે બિંબમાં અરિહંત ભગવંતને અત્યંતર સ્વરૂપની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવે છે.
આ રીતે જોતાં જેનું સંસ્થાન તેમજ પર્યાયે અનવસ્થિત છે અર્થાત્ એક રૂપ નથી તે પદાર્થ મૂર્ત કહેવાય અને જે પદાર્થનું સંસ્થાન તેમજ જેનાં પર્યાયે એક રૂપ છે તે અમૂર્ત કહેવાય. આથી પુદ્ગલ અને સંસારી જીવ અર્થાત્ જે રૂપી છે તે મૂર્ત પ્રાપ્ત થશે અને જે અરૂપી છે તે અમૂર્ત પ્રાપ્ત થશે.
અત્રે મૂર્ત સ બંધી ઉપરોક્ત વિચારણા માનવા કે મનાવવાને મારો કોઈ આગ્રહ નથી. આની પાછળ માત્ર મારી વિચારણા જ છે તેથી જિજ્ઞાસુઓ એ આ સંબંધમાં જ્ઞાનાધિકને પૂછીને નિર્ણય કરે જોઈએ.
રક, પુદ્ગલ અને શુદ્ધ જીવના વિલક્ષણ સ્વરૂપને ટૂંકસાર–પુદ્ગલ જડ છે, જીવ ચેતન છે. એક રૂપી છે અને તેથી નાખી છે. બાજે અરૂપી હોવાથી અનામી છે. પુદ્ગલમાં ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર પરિણમન છે તેથી તે સક્રિય છે અર્થાત તેના પ્રદેશ ચંચળ છે. અવગાહનાસ્થાનાન્તર પરિણમન છે તેથી તે સાકાર છે, દ્રવ્યસ્થાનાન્તર પરિણમન કરતે હોવાથી અનંત વર્ગણાત્મક છે અને ભાવસ્થાનાન્તર પરિણમન કરે છે તેથી તેમાં તિયંગમુખિ તેમજ ઊર્વમુખિ વિસદશતા, વિષમતા અને ગુરુલઘુત્વ છે. આ પરિણમનશીલતાએ કરીને તે પરિણામી છે, અને આ પરિણમન વૈભાવિક હોવાથી પરાધીન છે. આથી વિપરીત અરૂપી જીવમાં ક્ષેત્રસ્થાનાન્તરાદિ કઈ પણ પ્રકારે પરિણમન ન હોવાથી તે અક્રિય, નિરાકાર, સદશ પરિણમી, અવિષમ અને અગુરુલઘુ છે. તેની ક્ષેત્રમાં અક્ષયસ્થિતિ છે. પુદ્ગલ રૂપી હોવાથી તેના પ્રદેશ ચંચળ છે અને પર્યાયે વિદેશ છે. ઘાત, આઘાત, પ્રત્યાઘાત, અથડામણ, ટકરામણ, ઘર્ષણ, આચ્છાદન, અંતરાય, બંધન, ભેદન, છેદન, જલન, વિચલન, વિકરણાદિ અનેક પ્રકારના સંસ્કૃત કહેતા શુભ અને વિકૃત કહેતા અશુભ પરિણામે રૂપી દ્રવ્યમાંજ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી રૂપી વ્યાબાધ સ્વભાવી
છે. અરૂપી અવ્યાબાધ સ્વભાવી છે કારણ કે તેમાં આઘાત પ્રત્યાઘાતાદિ કઈ પણ શુભાશુભ પરિણામો પ્રાપ્ત થતા નથી પરંતુ તેના સર્વ પરિણામે શુદ્ધ છે. પુદ્દગલ અશુદ્ધ તત્વ છે. અરૂપી સર્વ શુદ્ધ તત્ત્વ છે.
પુદ્ગલની સર્વ શક્તિ ક્રમપૂર્વક પ્રગટે છે અને તેથી જ તે અપૂર્ણ, વિકળ, વિષમ છે. અને તેનું પરિણમન કમસમુચ્ચય સ્વરૂપનું છે. અરૂપી જીવન પ્રત્યેક સમયના પરિણામે સર્વ શક્તિપૂર્ણ હોવાથી તે સકળ, અવિષમ અને સંપૂર્ણ છે અને તેથી તેનું પરિણુમન સમસમ્મુચ્ચય સ્વરૂપ છે. પુદ્ગલ સકાળતત્વ છે. અરૂપી જીવ અકાળ યાને
