________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રનું સ્વરૂપ અને કમપ્રકૃતિના આઠ મૂળ ભેદ ] [ ૮૭ સ્વગુણને ઉપભેગ છે.” પંડિત કુંવરજીવિજયજીને ઉપર ઉલ્લેખિત ગ્રંથ અત્યંત ગહન અને ગંભીર છે. પ્રશ્નોત્તરરૂપમાં અને ગુર્જરભાષામાં રચાયેલા આ ગ્રંથમાં નિશ્ચય અને વ્યવહારનયથી, નિગમ સંગ્રહાદિ સાત નથી, નામ, સ્થાપનાદિ ચારે નિક્ષેપોથી, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની ચૌભંગીથી; પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણથી તેમજ સપ્તભંગી, પંચભંગી, ત્રિભંગી આદિથી જીવાદિ નવ તત્ત્વની વિસ્તારપૂર્વક વ્યાખ્યા કરી છે. નય-પ્રમાણનું તેમજ નવતત્ત્વનું સામાન્ય જ્ઞાન ધરાવનાર જ્ઞાનરુચિ આત્માઓને આ ગ્રંથ અનેકાંતદર્શનની ગહનતા, વિશાળતા, સૂક્ષ્મતા, ગંભીરતા તેમજ અનભિભવનીયતાનું દર્શન કરાવી મુગ્ધ કરી નાખે તેવું છે. આવા તે અનેક ગ્રંથ છે જેની પ્રાપ્તિ અત્યંત દુર્લભ થઈ ગઈ છે જેના કારણે તેમજ જૈનશાસનના પ્રાણ સમાન દશનપંડિતની અત્યંત અવગણના થતી હોવાથી આપણું દર્શન લુપ્ત થતું જાય છે તે અત્યંત દુઃખદ છે. આપણું જ્ઞાનખાતામાં અઢળક આવક છતાં આ બની રહ્યું છે તે આપણી તત્વજ્ઞાન પ્રતિ અક્ષમ્ય બેદરકારી જ દર્શાવે છે. ધર્મ આચારતત્વ છે પરંતુ તેનું હાર્દ દર્શન છે, જે વિચાર તત્ત્વ છે. દર્શન રહિત ધર્મ પ્રાણ રહિત ખેળીયા સમાન છે. જે આપણે ધનસમૃદ્ધ સંઘ જ્ઞાનક્ષેત્રમાં રચનાત્મક વિચાર કરી તેની રક્ષા કરવા કંઈ નહિ કરે તે ભાવિ પ્રજાના તેમજ શાસનના આપણે મહા અપરાધી બનશું.
૩૯. રૂપી પદાર્થોના ક્રમસમુચ્ચય સ્વરૂપનું પરાવર્તન પરિણમીપણું રૂપી પુદ્ગલનું પરિણમન ક્રમસમુચ્ચય સ્વરૂપનું છે તેમ તે પરાવર્તનરૂપ પણ છે. પરાવર્તન પરિણમન એટલે શું? ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર પરિણમનમાં પરિભ્રમણનું સ્વરૂપ છે તેવું જ ભાવસ્થાનાન્તરાદિ પરિણમનમાં પુદ્ગલ પરિણમનનું પરાવર્તન સ્વરૂપ છે. ઘાંચીને બળદ જેમ તેલની ઘાણીને ફરતું ક્ષેત્રસ્થાનાન્તરરૂપ પરિભ્રમણ કરે છે અને ફરી ફરીને તેને તે જ સ્થાનેને પામતે છતે ભમ્યા જ કરે છે તેવી જ રીતે પુદ્ગલ પણ તેના અનંતાનંત દ્રવ્યસ્થાને, અનંતાનંત ભાવસ્થાનેને, અસંખ્ય અસંખ્ય ક્ષેત્રસ્થાને ને, અસંખ્ય અસંખ્ય અવગહના સ્થાને અનંતાનંત વખત પ્રાપ્ત થયું હોવા છતાં પણ કોઈપણ સ્થાને તે સ્થિર પરિણમન સ્થાનને પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી. પરાવર્તન પરિણમન પુદ્ગલને સ્વભાવ છે. આની વિરુદ્ધ એક પ્રકારનું પરિણમન એવું છે કે જે પરિવર્તનશીલ (પરાવર્તન નહિ) તે છે પરંતુ તે પરિવર્તન એક નિશ્ચિત ધ્યેયલક્ષી છે અને જ્યારે તે પરિણમન તેના લક્ષ્ય સ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે તે દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિ ચારે સ્થાને સ્થિર થઈ તેના અભેદ એક સ્વરૂપમાં રહીને પરિણમન કરે છે. આ સ્થિર પરિણમનની સ્થિરતા આત્યંતિક તે મનાય જ નહિ કારણ કે “અર્થ ક્રિયાકારિત્વ” તે વસ્તુમાત્રને સ્વભાવ છે તેથી આ સ્થિર પરિણામમાં પણ વસ્તુને અગુરુલઘુગુણ પશુણ હાની વૃદ્ધિ સ્વરૂપે નિરંતર અર્થક્રિયા કરે જ છે જેથી તે વસ્તુમાંથી તેની શક્તિની સંતત (Continuous),
